Opozycja w łukaszenkowskim systemie władzy

Transkrypt

1 RAFAŁ SADOWSKI DYSYDENCI W cieniu Łukaszenki. Opozycja na Białorusi Rafał Sadowski ukończył Studium Europy Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego, studiował antropologię kulturową. Od 2001 r. pracuje w Ośrodku Studiów Wschodnich; zajmuje się relacjami Unii Europejskiej z państwami Europy Wschodniej i Kaukazu Południowego, partnerstwem wschodnim, sytuacją wewnętrzną i polityką zagraniczną państw Europy Wschodniej. Białoruś często jest nazywana ostatnią dyktaturą w Europie. Możliwości działania opozycji są tu bardzo ograniczone stale jest ona poddawana silnej presji ze strony władz. Opozycję na Białorusi tworzą organizacje polityczne i społeczne o najróżniejszym profilu (od komunistów po liberałów, od anarchistów po konserwatystów) oraz osoby często o całkowicie odmiennych poglądach byli członkowie sowieckiej nomenklatury, a także działacze patriotyczni, demokratyczni i społeczni. Podstawowym kryterium jest sprzeciw wobec autorytarnej władzy prezydenta Łukaszenki. Opozycja w łukaszenkowskim systemie władzy Alaksandr Łukaszenka został wybrany na prezydenta w lipcu 1994 r. Dwa lata później przejął pełną władzę w kraju, uzyskując silną kontrolę nad społeczeństwem i skutecznie marginalizując oponentów. System władzy jest scentralizowany i zhierarchizowany, poszczególne instytucje państwowe tworzą strukturę kontrolowaną przez prezydenta. W odróżnieniu od innych niedemokratycznych reżimów postsowieckich specyfiką białoruskiego jest brak partii władzy. Łukaszenka nie powołał partii, oparł swoją władzę na nomenklaturze państwowej, urzędnikach administracji i funkcjonariuszach służb bezpieczeństwa. W parlamencie od momentu podporządkowania go w 1996 r. prezydentowi nie ma stronnictw politycznych, a deputowani wybierani w okręgach jednomandatowych pochodzą z nomenklatury i organizacji lojalnych wobec Łukaszenki. Prezydent uznał, że ręczne sterowanie państwem za pośrednictwem nomenklatury będzie skuteczniejsze niż tworzenie partii władzy. Łatwiej jest też w ten sposób marginalizować osoby mające ambicje polityczne. Jedynym politykiem obozu rządzącego jest de facto Łukaszenka, reszta to urzędnicy, których prezydent może w każdej chwili odwołać. Do utrzymania władzy Łukaszenka wykorzystuje metody represyjne i niedemokratyczne, które są stałymi elementami systemu politycznego w jego kraju: tworzenie narzędzi prawnych i administracyjnych ograniczających swobodę działania obywateli 94 Wolność i Solidarność nr 4

2 Opozycja na Białorusi oraz arbitralny sposób ich stosowania, wywoływanie atmosfery strachu działaniami instytucji bezpieczeństwa państwowego, zakrojona na szeroką skalę propaganda, ograniczenie swobód obywatelskich i wolności słowa. Inną cechą specyficzną Białorusi jest brak grup oligarchicznych. W białoruskiej gospodarce dominuje własność państwowa. Przedsiębiorstwa państwowe generują proc. PKB, a ich dyrektorzy i menadżerowie wchodzą w skład państwowej nomenklatury. Prywatny biznes tworzą głównie przedsiębiorcy indywidualni. Pozwala to Łukaszence w pełni kontrolować sytuację gospodarczą kraju i uniemożliwiać powstawanie niezależnych grup interesu, które mogłyby w pewnym momencie ujawnić ambicje polityczne. Opozycyjność na Białorusi może być traktowana bardzo szeroko jako działalność niepodporządkowana panującemu reżimowi. Nie musi to być koniecznie działalność skierowana przeciwko władzy, wystarczy, że jest od niej niezależna. Przykładem jest Związek Polaków na Białorusi, organizacja społeczna mniejszości polskiej prowadząca działalność społeczno-kulturalną, która nie ma nic wspólnego z polityką wewnątrzkrajową. Jednak niechęć do podporządkowania się dyrektywom reżimu i samodzielny wybór kierownictwa zostały uznane przez władze w 2005 r. za przejaw opozycyjności. Toteż białoruskiej opozycji nie należy ograniczać do partii politycznych. Bardzo dużą rolę w środowiskach demokratycznych odgrywają organizacje społeczne i regionalne oraz niezależne media. Poza tym podejmowane są akcje protestacyjne aranżowane przez niesformalizowane grupy interesu, np. przedsiębiorcy prywatni protestują przeciwko niekorzystnym dla nich decyzjom władz, a kierowcy przeciwko podwyżkom benzyny. Należy podkreślić rolę organizacji społecznych i pozarządowych oraz wszelkiego rodzaju inicjatyw obywatelskich. Podejmowana przez nie praca na rzecz budowy nowoczesnego społeczeństwa obywatelskiego miała bardzo istotne znaczenie dla transformacji społecznej Białorusinów wychodzących z ustroju sowieckiego. Inicjatywy te przybierają najróżniejsze formy i dotyczą wielu sfer kultury, potrzeb lokalnych, ochrony środowiska, edukacji, demokratyzacji, zrównoważonego rozwoju, niezależnych mediów, turystyki. Organizacje pozarządowe monitorują przebieg kampanii wyborczych i głosowań oraz przypadki naruszeń prawa ze strony władz, realizują programy promujące znaczenie wolnego, demokratycznego wyboru. Starają się kształtować aktywne postawy społeczeństwa i zachęcać obywateli do obrony ich własnych interesów. Utworzone w 1997 r. Zgromadzenie Organizacji Pozarządowych obecnie skupia około trzystu grup. W białoruskim ruchu demokratycznym ważną rolę odgrywają też organizacje obrońców praw człowieka, które dokumentują przypadki łamania praw obywatelskich, zajmują się obroną osób poszkodowanych przez władze oraz udzielają pomocy represjonowanym. Najważniejsze z nich to Centrum Viasna (Wiosna), Białoruski Komitet Helsiński i Karta 97. Spośród mniejszych organizacji należy wymienić niezależne związki zawodowe, np. Stowarzyszenie Pracujących Kobiet, które starają się bronić praw pracowniczych. Białoruskie niezależne media, dostarczające informacji wolnej od propagandy uprawianej przez dominującą prasę państwową, walczą o swoje istnienie. W 1996 r. zamknięto ostatnią niezależną rozgłośnię Radio 101,2 FM. Drukowaną prasę niezależną praktycznie zlikwidowano metodami administracyjnymi (z zamykaniem tytułów włącznie) lub ekonomicznymi (np. blokując dostęp do dystrybucji, prowadzonej przez państwowego monopolistę). W związku z tym znaczenie zyskują media internetowe. Jednocześnie dzięki wsparciu Zachodu zaczęły powstawać projekty rozwoju białoruskojęzycznych mediów elektronicznych niezależnej telewizji satelitarnej Belsat i stacji radiowych, takich jak radio Racja i białoruska sekcja Radia Wolna Europa. 95

3 RAFAŁ SADOWSKI Partie polityczne aktywizują się głównie przed wyborami i referendami, wykorzystując te wydarzenia do mobilizacji swojego elektoratu. Organizacje społeczne prowadzą długofalową pracę, która w mniejszym stopniu zależy od kalendarza politycznego. Na mobilizację różnych grup społecznych wpływa również sytuacja ekonomiczna kraju i decyzje władz. Referendum Po objęciu władzy przez Łukaszenkę w 1994 r. głównym ośrodkiem opozycji politycznej był parlament. Dążenia prezydenta do monopolizacji władzy doprowadziły do konfliktu z częścią ugrupowań parlamentarnych, przedstawicielami nomenklatury, a nawet jego własnego obozu. Łukaszenka dosyć szybko pozbył się ze swojego otoczenia niektórych osób o demokratycznych poglądach (należeli do nich Anatol Lebiedźka późniejszy lider opozycyjnej Zjednoczonej Partii Obywatelskiej, Alaksandr Feduta obecnie związany z ruchem Mów Prawdę, Wiktar Hanczar jeden z liderów opozycji końca lat dziewięćdziesiątych, który zaginął w 1999 r.), jak również przedstawicieli nomenklaturowego biznesu (takich jak Michaił Czyhir premier w latach ), którzy później przeszli do opozycji. Gdy w maju 1995 r. przeprowadzono referendum w sprawie zmiany symboliki państwowej z odwołującej się do tradycji starobiałoruskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego (biało-czerwono-biała flaga i herb Pogoń) na zbliżoną do obowiązującej niegdyś w Białoruskiej Socjalistycznej Republice Sowieckiej, sprzeciw wobec reżimu Łukaszenki podjęła opozycja narodowa przede wszystkim partia Białoruski Front Narodowy (BNF). Założona jeszcze w 1988 r. jako pierwszy antykomunistyczny ruch na Białorusi, podkreślała znaczenie tradycji narodowej, propagowała język białoruski, kulturę i historię w kontrze do ideologii sowieckiej. Miało to dużą wagę, gdyż Białoruś była chyba najbardziej zrusyfikowaną i zsowietyzowaną republiką ZSRR. Do decydującej konfrontacji Łukaszenki z opozycją polityczną doszło w 1996 r., kiedy to prezydent przeforsował referendum konstytucyjne rozszerzające jego kompetencje kosztem innych instytucji władzy, w tym parlamentu. Od początku tego roku w Mińsku doszło do kilkunastu antyprezydenckich manifestacji. Jednocześnie opozycja zaczęła się konsolidować. Do współpracy przystąpiły najróżniejsze ugrupowania od Białoruskiego Frontu Narodowego przez odwołującą się do haseł liberalnych Zjednoczoną Partię Obywatelską (AHP) rosyjskojęzycznej inteligencji po Partię Komunistów Białorusi. Ruch sprzeciwu wsparli też działacze nomenklaturowi. Referendum przeprowadzono w sposób daleki od zasad demokratycznych. Z powodu jawnego łamania prawa szef Centralnej Komisji Wyborczej Wiktar Hanczar zapowiedział, że nie podpisze protokołu końcowego referendum, za co został zwolniony ze stanowiska jeszcze w trakcie głosowania przedterminowego. W referendum 24 listopada 1996 r. formalnie przyjęto poprawki zaproponowane przez prezydenta, a większość deputowanych go poparła. Opozycja poniosła porażkę i nie udało się jej zablokować planów Łukaszenki. Zabrakło jej zdecydowania, nie zdołała też zmobilizować w dostatecznym stopniu społeczeństwa. Łukaszenka, który w krytycznym momencie otrzymał poparcie Rosji, cały czas utrzymywał inicjatywę. W wyniku referendum całkowicie podporządkowano prezydentowi parlament i inne organy władzy. Liczbę parlamentarzystów ograniczono z 260 do 110, jednak nie przeprowadzono nowych wyborów parlamentarnych. Deputowani opozycyjni zostali po prostu usunięci, pozostawiono tylko tych popierających Łukaszenkę. Powołano wyższą izbę parlamentu, którą tworzyli członkowie władz regionalnych lojalni wobec prezydenta. Opozycja nie uznała legalności wprowadzonych zmian i nowego parlamentu. Próbowała kontynuować swoją działalność w ramach starej kadencji 96 Wolność i Solidarność nr 4

4 Opozycja na Białorusi parlamentu, ale był to już tylko gest symboliczny. W 1999 r. powstał Kongres Sił Demokratycznych, który miał koordynować działalność partii politycznych, organizacji pozarządowych i niezależnych związków zawodowych oraz rozszerzać bazę społeczną opozycji. Porażka w referendum oraz nacisk reżimu i represje spowodowały spadek aktywności sił politycznych. Największymi wadami rozdrobnionej opozycji były amorficzna struktura i brak wyrazistego lidera. Część ruchu opozycyjnego optowała za kontynuowaniem walki politycznej, inni natomiast opowiadali się za pracą u podstaw, krzewieniem idei narodotwórczej i wartości demokratycznych. W maju 1999 r. upływała pięcioletnia kadencja prezydenta, tyle że w wyniku zmian konstytucyjnych Łukaszenka arbitralnie przedłużył ją o dwa lata, uznając, że rozpoczęła ona bieg od momentu referendum. Opozycja ogłosiła więc niezależne wybory. Miały one charakter manifestacji społecznej kandydowali m.in. były premier Czyhir, który siedział w więzieniu, oraz lider BNF Zianon Paźniak przebywający na emigracji i nie wpłynęły w żaden sposób na sytuację polityczną w kraju. Bojkot czy uczestnictwo? Opozycyjne debaty toczyły się tymczasem wokół legalności władzy Łukaszenki oraz tego, czy wykorzystywać organizowane przez władze wybory do walki o demokrację. Dylematy uwidoczniły się podczas wyborów parlamentarnych w październiku 2000 r. Większość opozycji zbojkotowała je, aby nie legitymizować reżimu. Część jednak wzięła w nich udział, uważając, że należy stworzyć opozycję systemową i walczyć z Łukaszenką, wykorzystując struktury władzy. Wskutek fałszerstw i represji administracyjnych do parlamentu dostały się tylko trzy osoby związane z opozycją (na 110 miejsc), ale i tak po wyborach zawiesiły swoje członkostwo w partiach. Oprócz działalności ugrupowań politycznych ważną rolę w tym okresie odgrywała aktywność społeczeństwa, zwłaszcza manifestacje związane ze szczególnymi wydarzeniami z historii Białorusi: 25 marca w rocznicę proklamowania Białoruskiej Republiki Ludowej w 1918 r., uznawanej przez środowiska demokratyczne za pierwszą państwowość białoruską (Dzień Wolności), oraz 26 kwietnia w rocznicę wybuchu w elektrowni w Czarnobylu, katastrofy, która w największym stopniu dotknęła Białoruś (Czarnobylski Szlak). Uroczystości te stały się okazją do manifestacji sprzeciwu wobec reżimu Łukaszenki. Odzwierciedlały też spór historyczny między opozycją podkreślającą niezależność Białorusi i dystansującą się od dziedzictwa sowieckiego i władzami, które odwoływały się do symboliki sowieckiej (najważniejszym świętem państwowym w 1996 r. został 3 lipca, na pamiątkę wyzwolenia Mińska przez Armię Czerwoną w 1944 r.). W 1999 r. organizowane przez opozycję demonstracje 15 marca (Święto Konstytucji) i październikowe protesty przeciw polityce Łukaszenki i jego dążeniom do integracji z Rosją (Marsz Wolności) zebrały po 20 tys. osób. 26 kwietnia 2000 r. na ulice Mińska wyszło 40 tys. osób największa liczba uczestników niezależnych manifestacji w historii. Dopiero w 2006 i 2010 r. w protestach po sfałszowanych wyborach prezydenckich wzięła udział podobna liczba uczestników. Ugrupowania opozycyjne zdecydowały się wziąć udział w wyborach prezydenckich we wrześniu 2001 r. traktując je jako próbę odsunięcia Łukaszenki od władzy. Organizacje społeczne zaangażowały się przede wszystkim w mobilizowanie społeczeństwa, propagowanie idei demokratycznych wyborów i świadomego w nich udziału (kampania społeczna Wybieraj ) oraz monitoring głosowania. Do kampanii wyborczej włączyli się przedstawiciele nomenklatury występujący przeciw Łukaszence; współpracowali oni z opozycją demokratyczną bądź działali samodzielnie. Mimo rozbieżności wewnątrz opozycji i ambicji 97

5 RAFAŁ SADOWSKI politycznych poszczególnych liderów wszystkie antyłukaszenkowskie ugrupowania poparły wspólnego kandydata Uładzimira Hanczaryka szefa państwowej Federacji Związków Zawodowych. Przed wyborami byli pracownicy białoruskiej prokuratury ujawnili informację o działalności szwadronów śmierci oddziału służb bezpieczeństwa łączonych z zaginięciami i morderstwami w latach 1999 i 2000 polityków opozycji: Wiktara Hanczara, Jurija Zacharenki i Jurija Krasouskiego oraz operatora filmowego i telewizyjnego Dźmitrija Zawadzkiego. Wyjaśnienie tych przypadków stało się dla środowisk demokratycznych i obrońców praw człowieka bardzo ważnym wezwaniem. Ciał zaginionych do dziś nie odnaleziono, a władze nie wyjaśniły do końca przebiegu wydarzeń. Co prawda w 2002 r. skazano byłych członków oddziałów specjalnych za porwanie Zawadzkiego, które sąd uznał za ich prywatną zemstę, jednak opozycja nie uznała ustaleń procesowych za wiarygodne. W lutym 2004 r. Rada Europy przyjęła raport w sprawie zaginionych, który wskazuje na możliwą odpowiedzialność ludzi reżimu, i wezwała władze do wyjaśnienia ich losów (co zostało do dziś zignorowane). W 2001 r. opozycji nie udało się zagrozić Łukaszence. Władze jak mogły utrudniały jej prowadzenie kampanii, a wyniki wyborów zostały sfałszowane. Wzrosła jednak rola organizacji pozarządowych, które w czasie kampanii wyborczej odznaczały się największą aktywnością i skutecznością. Niestety, władze zmusiły związki zawodowe, przede wszystkim największą z nich Federację Związków Zawodowych, do wycofania się z działalności demokratycznej. Powiedz nie Łukaszence Zaraz po wyborach władze skupiły się na przeciwdziałaniu tendencjom odśrodkowym w nomenklaturze (aresztowano niektórych jej przedstawicieli). W latach nasiliły się represje wobec niezależnych mediów i organizacji społecznych (aresztowania liderów, delegalizacja organizacji, administracyjne utrudnianie działalności), a od połowy 2004 r. wobec partii politycznych. Aktywność środowisk antyłukaszenkowskich niemal zamarła, a jeszcze doszło w nich do rozłamów. Brakowało koncepcji działania w okresie między wyborami, które mogłyby konsolidować partie i aktywizować społeczeństwo. Wiosną 2004 r. przedsiębiorcy indywidualni w Mińsku i Grodnie zaprotestowali przeciw niekorzystnym dla nich decyzjom władz; podczas manifestacji pojawiły się hasła antyłukaszenkowskie. Sygnałem do działania stało się jednak dopiero kolejne referendum konstytucyjne, zorganizowane w październiku, w sprawie zniesienia konstytucyjnych ograniczeń dwóch kadencji prezydenckich. Wraz z referendum przeprowadzono też wybory parlamentarne. Wszystkie ugrupowania opozycyjne zorganizowały kampanię Powiedz NIE Łukaszence i wzywały do głosowania przeciw zmianom w konstytucji. Jednak w przypadku wyborów parlamentarnych partie polityczne i ruchy społeczne podzieliły się na dwa bloki. BNF, AHP, Białoruska Partia Socjaldemokratyczna Hramada i Partia Komunistów Białorusi oraz około dwustu organizacji społecznych utworzyło Koalicję 5+. Drugim blokiem był sojusz wyborczy koalicji Wolna Białoruś i Młoda Białoruś oraz grupy opozycyjnych deputowanych pod nazwą Respublika. O ile Koalicja 5+ wystąpiła z programem demokratyzacji kraju, liberalizacji gospodarki, wzmocnienia suwerenności i zbliżenia do Zachodu, o tyle drugi blok nie przedstawił spójnego programu politycznego. Dzięki fałszerstwom i łamaniu demokratycznych zasad referendum wygrał Łukaszenka, a do parlamentu nie dostał się żaden z jego oponentów. Stosunkowo niewielkie protesty, do których doszło w Mińsku (do tysiąca osób), szybko zostały rozbite przez służby bezpieczeństwa. 98 Wolność i Solidarność nr 4

6 Opozycja na Białorusi Dżinsowa rewolucja W odróżnieniu od 2001 r., kiedy po przegranych wyborach opozycja się rozpadła, w 2004 r. udało się jej zachować jedność i podtrzymać działanie. Opozycja uznała, że ważniejsze niż referendum będą wybory prezydenckie w 2006 r., bo zwycięstwo w nich zapewniłoby Łukaszence władzę bezterminową. Sukces pomarańczowej rewolucji na Ukrainie zimą 2004 r. obudził nadzieję na powtórzenie podobnego scenariusza na Białorusi. Z kolei włączenie państw Europy Środkowej do Unii Europejskiej, której bezpośrednim sąsiadem stała się Białoruś, zwiększyło zainteresowanie Zachodu sytuacją w tym kraju; dużą w tym rolę odegrali nowi członkowie Unii. Opozycja polityczna już jesienią 2004 r. rozpoczęła opracowywanie wspólnej strategii wyborczej, a od wiosny 2005 r. procedury wyłaniania wspólnego kandydata. Jednocześnie w lutym i marcu 2005 r. doszło do masowych protestów i strajków przedsiębiorców indywidualnych (w większości kupców bazarowych) przeciw wprowadzonemu przez rząd podatkowi VAT od towarów sprowadzanych z Rosji. W całym kraju w strajkach wzięło udział blisko 200 tys. osób (według organizatorów), a kilkanaście tysięcy wyszło na ulice. Protesty te miały charakter wyłącznie ekonomiczny, nie wznoszono haseł politycznych. Latem 2005 r. doszło do konfliktu wokół jednej z większych w kraju organizacji społecznych Związku Polaków na Białorusi, którą władze starały się sobie podporządkować. Wybory prezydenckie zostały zorganizowane 19 marca 2006 r., wcześniej niż zakładał kalendarz wyborczy, tak by utrudnić opozycji prowadzenie kampanii. Większość opozycyjnych partii politycznych, organizacji pozarządowych i ruchów społecznych utworzyła koalicję pod nazwą Zjednoczone Siły Demokratyczne. Jej liderem i kandydatem w wyborach został Alaksandr Milinkiewicz, działacz pozarządowy, a w latach wicemer Grodna. Drugim opozycyjnym kandydatem był wywodzący się z nomenklatury Alaksandr Kazulin, który dopiero pod koniec 2004 r. przyłączył się do opozycji, a wcześniej za rządów Łukaszenki był ministrem edukacji i rektorem Białoruskiego Uniwersytetu Państwowego. Poparła go Białoruska Partia Socjaldemokratyczna Hramada (BSDP-H) oraz pojedynczy byli działacze nomenklaturowi. Milinkiewicz i Kazulin prowadzili kampanie niezależnie od siebie. O ile Milinkiewicz prezentował się jako kandydat alternatywny wobec obecnego prezydenta i powstrzymywał się od antyłukaszenkowskich wypowiedzi (w obawie przed aresztowaniem lub wykluczeniem z listy kandydatów), o tyle Kazulin atakował Łukaszenkę w ostry i prowokacyjny sposób, oskarżał go o morderstwa polityczne, okradanie narodu i niemoralny styl życia. Mimo że zwycięzcą wyborów został ponownie ogłoszony Łukaszenka, opozycji udało się zanotować umiarkowane sukcesy, co jest tym ważniejsze, że była silnie represjonowana przez władze (m.in. areszty i pobicia aktywistów). Przede wszystkim zdołała zmobilizować społeczeństwo. Według niezależnych sondaży exit-poll Milinkiewicz uzyskał około 25 proc. poparcia (Łukaszenka około 47 proc.). Zaraz po ogłoszeniu oficjalnych wyników w Mińsku zebrało się tys. osób w proteście przeciw fałszerstwom. Wzorem Ukrainy na głównym placu miasta zbudowano miasteczko namiotowe. Ta oddolna inicjatywa młodych działaczy zapowiadała pojawienie się nowego pokolenia opozycji; protest okrzyknięto dżinsową rewolucją. Miasteczko namiotowe zostało jednak po kilku dniach rozbite przez milicję. Zaraz po wyborach działalność opozycyjna została sparaliżowana z jednej strony z powodu fali represji (po protestach powyborczych zatrzymano blisko tysiąc osób, Kazulina skazano na 5,5 roku więzienia), z drugiej ze względu na wewnętrzne podziały i konflikty między liderami, którzy skupili się na wzajemnej rywalizacji. Wskutek przetasowań utworzyły się trzy skrzydła opozycji. Pierwsze, którego liderem pozostał Milinkiewicz, skupiało organizacje pozarządowe 99

7 RAFAŁ SADOWSKI i społeczne połączone w Ruchu o Wolność oraz partię BNF. Głosiło konieczność wykorzystywania nowych form protestu, takich jak uliczne happeningi czy rozpowszechnianie informacji w sieci, tworzenia zdecentralizowanych struktur opozycyjnych, wzmocnienia roli organizacji pozarządowych i inicjatyw oddolnych. W polityce zagranicznej prezentowało hasła prozachodnie, opowiadało się za integracją z Unią Europejską i partnerskimi relacjami z Rosją. Drugie skrzydło tworzyła AHP, która odwoływała się do liberalizmu gospodarczego. W skład trzeciego weszły ugrupowania lewicy, z partią komunistów PKB i socjaldemokratów BSDP-H na czele. W grudniu 2006 r. utworzyły one Sojusz Partii Lewicowych, którego honorowym liderem został przebywający w więzieniu Kazulin. Przedstawiciele dwóch ostatnich skrzydeł opowiadali się za utrzymaniem scentralizowanych struktur współpracy i preferowali tradycyjne metody działania opozycji organizację kampanii politycznych. Lewica zorientowana była też bardziej na współpracę z Rosją niż Zachodem. Różnicę między Ruchem o Wolność Milinkiewicza i pozostałymi ugrupowaniami odzwierciedlał też konflikt między młodszymi członkami opozycji skupionymi w Ruchu i starszym pokoleniem działaczy partyjnych. Opozycja w kryzysie Po wyborach 2006 r. sytuacja opozycji przypominała tę z 2001 r. Ponowie spadła aktywność, wzrosły zaś konflikty w jej łonie. Wybory parlamentarne w 2008 r. nie stały się impulsem do działania. Przedstawiciele opozycji wzięli w nich udział, jednak żaden z nich nie dostał się do parlamentu. Władze tradycyjnie administracyjnymi metodami utrudniały prowadzenie kampanii, a same wybory nie zostały uznane za demokratyczne. Jednak fałszerstwa wyborcze nie wywołały masowych protestów takich jak trzy lata wcześniej. Oprócz represyjnej polityki władz (choć ta została nieco złagodzona w latach na fali stopniowej poprawy relacji Mińska z Unią Europejską) na słabość opozycji wpłynęła bierna postawa społeczeństwa, niechętnego udziałowi w życiu polityczno- -społecznym, a także relatywnie dobra sytuacja gospodarcza, utrzymująca się do wybuchu kryzysu ekonomicznego w 2009 r. Dopiero kolejne wybory prezydenckie ożywiły oponentów reżimu. W lutym 2010 r. powołano inicjatywę Mów Prawdę!, która z czasem przerodziła się w ruch społeczny. Organizował on antyłukaszenkowskie akcje masowe, monitorował też przebieg wyborów do władz lokalnych wiosną 2010 r. Przywódca ruchu, poeta Uładzimir Nieklajeu, stał się jednym z bardziej popularnych liderów opozycyjnych. Przed wyborami prezydenckimi 19 grudnia 2010 r. władze złagodziły politykę. Opozycyjni kandydaci mieli większe niż w ubiegłych latach możliwości prowadzenia kampanii wyborczej. Z jednej strony spowodowane to było próbami poprawy relacji z Unią Europejską i jednoczesnym pogorszeniem się stosunków z Rosją. Z drugiej wynikało z przekonania władz o słabości opozycji. Tę ocenę potwierdziła zła kampania wyborcza opozycji. Nie tylko nie wystawiła ona wspólnego kandydata, ale nawet nie zdołała się porozumieć w sprawie koordynacji działań przed wyborami. Przeciw Łukaszence wystąpiło jedenastu kandydatów (z czego dziesięciu zostało zarejestrowanych przez komisję wyborczą), ale przywódca Ruchu o Wolność Alaksandr Milinkiewicz, będący ciągle stosunkowo popularnym politykiem, nie wziął w nich udziału. Inni liderzy potraktowali wybory jako okazję do wzmocnienia swojej pozycji w środowiskach opozycyjnych, a nie jako szansę na odsunięcie Łukaszenki od władzy, zakładając, że jest to niemożliwe. Doprowadziło to do rozdrobnienia elektoratu antyłukaszenkowskiego, ocenianego wówczas w sondażach na około 25 proc. Łukaszenka został prezydentem po raz czwarty w wyniku niedemokratycznych wyborów (mimo pewnego odprężenia media były całkowicie zdo- 100 Wolność i Solidarność nr 4

8 Opozycja na Białorusi minowane przez proreżimową propagandę, a władze zapewniły sobie pełną kontrolę nad liczeniem głosów), a żadnemu z kandydatów opozycji nie udało się uzyskać większego poparcia społecznego. Najpopularniejszym politykiem wówczas był Uładzimir Nieklajeu, który według niezależnych sondaży opinii publicznej mógł liczyć na poparcie około 17 proc. wyborców. Jednak według oficjalnych wyników uzyskał 1,78 proc. głosów (oficjalnie najwięcej głosów spośród opozycyjnych kandydatów otrzymał Andrej Sannikau 2,43 proc., podczas gdy Łukaszenka 79,65 proc.). Rewolucja 2.0 Nieoczekiwanie nie tylko dla władz, ale też dla liderów opozycji 19 grudnia po ogłoszeniu wyników wyborów na ulicach Mińska od 20 do 40 tys. ludzi (według różnych szacunków) zaprotestowało przeciw fałszerstwom wyborczym i dyktaturze. Przemaszerowali główną arterią miasta, wznosząc hasła antyłukaszenkowskie. Była to największa demonstracja od dziesięciu lat. Nową jakość w działaniach demokratycznych stanowiło uczestnictwo w nich głównie ludzi niezwiązanych z tradycyjnymi środowiskami opozycji politycznej. Zorganizowali się oni w sposób spontaniczny, wykorzystując internet i portale społecznościowe, łączność komórkową i Skype a. Demonstracja została rozbita przez oddziały bezpieczeństwa i milicję. W ciągu następnych kilku dni do aresztu trafiło prawie 650 osób: zwykli uczestnicy demonstracji, a potem ich bliscy protestujący przeciw zatrzymaniom, działacze demokratyczni (w tym dziewięciu kontrkandydatów Łukaszenki startujących w wyborach), przedstawiciele niezależnych mediów. Zakrojone na szeroką skalę represje miały nie tylko całkowicie rozbić opozycję polityczną, ale i spacyfikować wszelkiego rodzaju przejawy protestu społecznego. Zmierzały one w dwóch kierunkach: ukarania niezależnych działaczy oraz przeprowadzenia zmian w prawie uniemożliwiających prowadzenie jakiejkolwiek działalności społecznej bez zgody władz. Głośnym echem odbiło się skazanie na 4,5 roku kolonii karnej Alesia Bialackiego jednego z najważniejszych białoruskich obrońców praw człowieka, szefa organizacji Wiasna zajmującej się dokumentowaniem przypadków łamania prawa oraz wspierającej osoby represjonowane. Opozycja polityczna została rozbita, ale wybuch ponownego kryzysu gospodarczego w 2011 r. doprowadził do znacznego pogorszenia nastrojów społecznych. W czerwcu-lipcu nasiliły się oddolne protesty, organizowane poza strukturami opozycji. Zostały zainicjowane przez nowe środowiska, głównie młodych ludzi, którzy zwoływali się przez internet i portale społecznościowe. Pod hasłem Rewolucja poprzez sieci społeczne urządzano cotygodniowe manifestacje w miastach całego kraju, tzw. flash-moby nagle w jednym miejscu gromadzili się ludzie demonstrujący w milczeniu niezadowolenie z polityki władz. Ponadto wyraz niezadowoleniu dawali ci, w których uderzał pogłębiający się kryzys ekonomiczny. Handlarze przygraniczni zablokowali przejście graniczne z Polską w Brześciu, nie zgadzając się na wprowadzone przez władze ograniczenia w wywozie towarów, a 1,5 tys. kierowców zatamowało ruch w centrum Mińska, protestując przeciw podwyżkom cen benzyny. Z uwagi na niekonwencjonalny charakter wystąpień początkowo służby bezpieczeństwa nie wiedziały, jak na nie reagować. Jednak dosyć szybko podjęły radykalne działania (aresztowanie uczestników, blokowanie miejsc protestów i stron internetowych) i w sierpniu protesty zostały wygaszone. Manifestacje z połowy 2011 r. były sprzeciwem wobec nieudolnej polityki władz, która doprowadziła do kryzysu ekonomicznego, jednak nie podnoszono podczas nich haseł politycznych i nie odwoływano się do symboliki narodowej. Akcje te świadczyły o pewnej aktywizacji białoruskiego społeczeństwa, dotychczas niechętnego publicznej obronie swoich interesów. 101

9 RAFAŁ SADOWSKI Co dalej? Po represjach w 2011 r. opozycja polityczna nadal znajduje się w kryzysie, nie jest w stanie zdobyć poparcia społecznego. Społeczeństwo białoruskie z kolei zachowuje bierną postawę, zastraszone przez aparat represji. Jednocześnie jesienią 2011 r. władzom udało się opanować kryzys gospodarczy, co spowodowało pewną poprawę nastrojów. Wybory parlamentarne z września 2012 r. nie skłoniły opozycji do zjednoczenia. Przeciwnie, przybierają na sile wewnętrzne podziały. Część partii Ruch o Wolność, Mów Prawdę!, BNF i komuniści z PKB, którzy w 2009 r. zmienili nazwę swojej partii na Sprawiedliwy Świat opowiada się za udziałem w wyborach. Optują one za dialogiem Unii Europejskiej z Mińskiem tak by sankcje unijne nie uderzały w zwykłych obywateli. Drugie skrzydło opozycji Europejska Białoruś Andreja Sannikaua, AHP Anatola Labiedźki i Białoruska Chrześcijańska Demokracja Witala Rymaszeuskiego zajmuje bardziej radykalne stanowisko; opowiada się za bojkotem wyborów, a także za prowadzeniem przez Unię ostrej polityki wobec władz w Mińsku i ich izolowaniem. Jednak wszystkim partiom brakuje pomysłu na działanie, jasnego programu politycznego oraz dobrego zaplecza eksperckiego. Środowiska Rewolucji poprzez sieci społeczne zostały szybko rozbite przez władze i nie udało im się trwale zaistnieć wśród grup demokratycznych. Dla Unii Europejskiej, która zamroziła relacje z Mińskiem i wprowadziła sankcje, głównym partnerem są ugrupowania demokratyczne. W marcu 2012 r. Unia rozpoczęła tzw. europejski dialog na temat modernizacji Białorusi. Stara się wzmocnić białoruską opozycję merytorycznie i przygotować ją do stymulowania zmian w kraju. Bilans W czasie osiemnastoletnich rządów Łukaszenki białoruska opozycja demokratyczna nie zanotowała spektakularnych sukcesów. Nawet nie chodzi tu o fiasko wysiłków na rzecz przeciwdziałania autorytaryzmowi w kraju, co było bardzo trudne wobec umacniającego się reżimu i niesprzyjających opozycji warunków zewnętrznych (wsparcie Rosji dla Łukaszenki i brak zainteresowania Zachodu). Partie ujawniały swoje istnienie jedynie podczas kampanii wyborczych, nie miały pomysłów na stałą pracę wśród obywateli, a ich liderzy w dużym stopniu koncentrowali się na rywalizacji między sobą. W efekcie nie byli w stanie wpływać na wydarzenia w kraju. Nawet duże protesty społeczne były inicjowane oddolnie, bez udziału opozycji instytucjonalnej. Częściowo tę lukę w działalności partii politycznych wypełniają organizacje społeczne i pozarządowe. Odgrywają one bardzo ważną rolę w środowiskach demokratycznych, działają często znacznie aktywniej niż skonfliktowani działacze polityczni. W postsowieckim społeczeństwie białoruskim budowanie postaw obywatelskich jest fundamentalnym zadaniem. Jednak poszczególne organizacje mają dosyć ograniczony zasięg i charakter bardziej lokalny niż ogólnokrajowy. Społeczeństwo w masie pozostaje bierne. Według sondaży niewielka część Białorusinów gotowa jest do aktywnej obrony swoich praw. Do masowych protestów dochodziło tylko wskutek pogorszenia sytuacji ekonomicznej i poziomu życia. Jednak opozycja polityczna nie była w stanie wykorzystać tego niezadowolenia. Opozycja stoi teraz przed kilkoma ważnymi wyzwaniami. Stopniowo zachodzi zmiana pokoleniowa coraz większą rolę odgrywają ludzie młodzi, urodzeni już w niepodległej Białorusi. Kluczowym wyzwaniem dla środowisk demokratycznych pozostaje budowa poparcia społecznego. Opozycja powinna w większym stopniu koncentrować się na przedstawianiu alternatywy wobec reżimu, zacząć realizować inicjatywy nie tylko polityczne, ale i społeczne, odpowiadające potrzebom zwykłych ludzi. Powinna wykorzystywać nowe formy protestu i nowe technologie, takie jak internet, serwisy 102 Wolność i Solidarność nr 4

10 Opozycja na Białorusi internetowe, portale społecznościowe (co odegrało ważną rolę podczas rewolucji demokratycznych w Afryce Północnej). Wreszcie duży wpływ na przyszłość opozycji będzie miał kontekst międzynarodowy, w tym stale wzrastająca zależność polityczna i ekonomiczna Białorusi od Rosji, do której ugrupowania opozycyjne będą musiały się odnieść. Dotychczas koncentrowały się one na sprawach wewnętrznych, kwestie międzynarodowe nie zajmowały centralnego miejsca w ich strategii politycznej. Rosnąca zależność Mińska od Moskwy będzie jednak zmieniała sytuację polityczną na samej Białorusi, a tym samym warunki działania opozycji. 103