Książka drukowana. Opracowanie. Iwona Supronowicz

Transkrypt

1 Książka drukowana Opracowanie Iwona Supronowicz

2 Książka drzeworytowa (ksylograficzna) 1. II w. p.n.e. w Indiach była już znana sztuka wyrzynania ornamentów w drzewie i za pomocą takich form odbijania kolorowych wzorów na tkaninie. 2. W buddyjskich klasztorach w Chinach w VII w. n.e. tak odbijano na papierze wizerunki Buddy, karty do gry i krótkie teksty zaklęć magicznych, które rozprowadzano wśród ludu w wielkich ilościach. 3. W XV w. pierwsze drzeworyty w Europie wykonywane były w Holandii i Niemczech: obrazki z wizerunkami świętych. Wkrótce pojawiły się ksylograficzne książeczki blokowe (do kilkudziesięciu kart drzeworytowych). 2

3 Technika wykonywania drzeworytu 1. Płytkę drewnianą pokrywano białą farbą lub kredą i na tym kreślono rysunek. 2. Drzeworytnik cieniutkim nożykiem zacinał z obu stron linie rysunku, potem dłutkiem żłobił i usuwał warstwę drzewa z miejsc nie zarysowanych, tak by obraz wystąpił wypukło jak płaskorzeźba. 3. Płytkę pokrywano farbą z sadzy i gumy lub później farbą drukarską, kładziono na to zwilżony papier i przyciskano ręcznie specjalnym tamponem ze skóry wypchanej włosiem. 4. Odciski były bardzo głębokie, dlatego drzeworyty odbijano jednostronnie. 5. Czyste strony papieru sklejano, by powstała podwójna karta z dwustronnym rysunkiem. 3

4 Ksylograf to nie druk Ksylograf jest pewną formą mechanicznego odbijania tekstu, ale opartą na całkiem innych zasadach. Ksylograf rozwijał się niezależnie od druku. Drzeworytowe ilustracje stosowane były w drukarstwie do końca XVI w. Inspiracją do powstania techniki drukarskiej były próby odbijania pojedynczych liter i krótkich napisów metalowymi stemplami, stosowanymi w praktyce introligatorskiej i złotniczej. 4

5 Jan Gutenberg Jan Gutenberg, właściwie Jan Gensfleisch, niem. Johannes Gensfleisch zur Laden zum Gutenberg (ur. ok. 1399, zm. 3 lutego 1468) złotnik i drukarz moguncki, niemiecki rzemieślnik, twórca pierwszej przemysłowej metody druku na świecie. 5

6 Wynalazek druku Gutenberga (ok r.) Istotą jest możliwość wielokrotnego użycia ruchomej litery do składania dowolnych tekstów. Główne narzędzie aparat do odlewania metalowych liter-czcionek (patryce i matryce do odlewu czcionek) Zestawienie z ruchomych czcionek zwartego składu kolumny. Zastosowanie prasy do odbijania dowolnej liczby kart z jednego składu. 6

7 Ruchome czcionki 7

8 Prasa drukarska 1. Drewniane umocowanie od podłogi do sufitu. 2. U góry do poprzecznej belki wmontowana pionowa śruba, zakończona płaskim tłokiem. 3. U dołu ruchomy blat. Na nim kładziono ramy ze składem drukarskim i podsuwano pod tłok, który przyciskano śrubą. 4. Zestaw czcionek pokrywano farbą drukarską za pomocą tamponów z włosia. 5. Na kolumny zestawu kładziono zwilżony papier rozpięty na drewnianej ramce. 8

9 Biblia 42-wierszowa r. Arcydzieło sztuki typograficznej. Ogromna ilość czcionek i materiału drukarskiego użytego do składu. 9

10 Biblia 42-wierszowa Krój czcionek wzięty z gotyckiej tekstury charakterystycznej dla schyłku średniowiecza. Druk trwał dwa lata. Nakład: prawdopodobnie 165 egzemplarzy na papierze i 35 na pergaminie. Do dziś zachowało się łącznie 46 egz. (w tym 12 na pergaminie). Jeden (na papierze) mamy w Bibliotece Seminarium Duchownego w Pelplinie. 10

11 Praca rubrykatora Po opuszczeniu prasy księga dostawała się do rąk rubrykatora, który musiał ją wykończyć: dopisać czerwonym atramentem nagłówki rozdziałów, inicjały, ożywić druk czerwonymi lub niebieskimi kreskami. 11

12 Psałterz moguncki 1457 r. Wszystkie egzemplarze odbite na pergaminie, trójbarwnym czarno-czerwono-niebieskim drukiem. Inicjały wykonane techniką metalorytu. 12

13 Psałterz moguncki Pierwszy druk z pełnym kolofonem: dane o utworze (autor, tytuł, drukarz, miejsce i rok wydania) umieszczone na końcu książki. Po raz pierwszy zamieszczono sygnet drukarski Fusta i Schöffera. 13

14 Powstanie druku w Chinach i Korei 1. Chiny XI w. kowal Pi-Sheng wyrabiał z gliny znaki pisarskie. Były łamliwe, metoda bardzo pracochłonna, wrócono do drzeworytu, ale próby druku stale się powtarzały. 2. W Korei w XV w. pojawiły się czcionki odlewane w miedzi. 3. Praktyka drukarska Wschodu nie miała jednak wpływu na wynalazek w Europie. 4. Pisma ideograficzne wymagały niezliczonej ilości czcionek. 5. Europejski druk oparty na systemie literowym mógł służyć wszystkim krajom i językom posługującym się nim. 14

15 Oficyna Manucjuszów w Wenecji 1. Założycielem oficyny i dynastii drukarskiej był Aldus Manutius ( ). 2. Zasługi dla drukarstwa: czcionka kursywa łacińska używana do dziś, czcionka grecka, planowe wydawnictwo literatury starożytnej, głównie klasyków greckich, prekursor naukowej metody wydawniczej, wprowadził poręczny mały format, ósemkę, wprowadził paginację. 15

16 Drukarstwo polskie w XV w. Do Polski drukarstwo przyszło już w 1473 r., ale jest słabo reprezentowane, pod względem ilości pras i druków. Drukarnie w XV w. są krótkotrwałe. Pojawiają się w dużych ośrodkach: Kraków, Wrocław, Gdańsk. Przyjmuje się, że pierwszym drukarzem krakowskim był Kasper Straube, pochodzący z Bawarii. Na Śląsku pierwszą była drukarnia we Wrocławiu zorganizowana przez kanonika Kaspra Elyana: wyszedł z niej pierwszy tekst polski w druku modlitwy codzienne. 16

17 17

18 Sygnet drukarski Straubego jest wierną kopią (mówiąc wprost - plagiatem) znaku firmowego niemieckiej spółki drukarskiej Fusta i Schöffera. Znaki różnią się jedynie monogramami, które Straube zastąpił symbolami oznaczającymi Jezusa i Marię. 18

19 Inkunabuły Nazwa pochodzi od łacińskiego słowa incunabula, co znaczy powijaki czy kołyska. To druki XV-wieczne. Rok 1500 granica inkunabułu i książki nowożytnej. 19

20 Cechy i budowa książki XV-wiecznej Pierwsze druki nie miały karty tytułowej dane o książce na końcu w kolofonie. Tak jak rękopis, zaczynał się zwrotem Incipit, a kończył Explicit Kustosze i sygnatury oznaczające kolejność składek. Kompozycja strony początkowo jak w rękopisie: dzieła liturgiczne i Biblia mają układ dwuszpaltowy, dzieła świeckie jednoszpaltowy. Tekst wymagający objaśnień umieszczano w małych odcinkach na środku stronicy i otaczano go komentarzem. 20

21 Cechy i budowa książki XV-wiecznej Ilustracje: malarstwo miniaturowe w luksusowych książkach, marginalne floratury oraz kolorowany drzeworyt. Inicjały dopisywane ręcznie, czerwone i niebieskie rubryki jak w rękopisach. Ogromna różnorodność czcionki typograficznej rytownicy wzorowali się na dukcie ręcznym współcześnie używanych typów pisma. Stopniowo oficyny zaczęły wzorować się nie na piśmie ręcznym, ale na czcionkach bardziej znanych drukarzy. 21

22 Cechy i budowa książki XV-wiecznej Sygnet drukarski nowy element dekoracyjny (znak rodzinny drukarza albo symbol własnościowy. XV/XVI Aldus Manutius wprowadził stale oznaczanie numeracji stronic. W inkunabułach paginacji nie było. Zbędny stał się rejestr (wykaz składek), który stopniowo przekształcił się w spis treści. Karta tytułowa pojawiła się w latach 80-tych XV w. w Niemczech i w Holandii. Lata 70-te XV w. druk odrywa się wyraźnie od rękopisu, ustalają się nowe normy. 22

23 Cechy i budowa książki XV-wiecznej Ustalone wzory pism w druku: Tekstura (monumentalne pismo gotyckie do ksiąg kościelnych. Rotunda północnowłoska forma pisma późnogotyckiego. Szwabacha dość szeroka czcionka ze złagodzonymi załamaniami. Fraktura wąskie, ostrokanciaste pismo, rozpowszechniające się w połowie XVI w. 23

24 Antykwa Klaudiusza Garamonda 24

25 Forma książki drukowanej w XVI w. W XVI w. zerwano z dodatkami rękopiśmiennymi rubrykatora. Praktyka drukarska kształtuje już wszystkie elementy książki: nagłówki, kartę tytułową, paginację i wszelkie ozdobniki, jak inicjały, ramki, listwy itp. wyłącznie za pomocą techniki typograficznej. Stosowano tylko kilka ustalonych krojów pisma: antykwa, kursywa, szwabacha, fraktura. Giserzy i rytownicy uniezależnili się od drukarń i prowadzili własne przedsiębiorstwa wyrobu czcionek i materiału drukarskiego. Wpływ reformacji na charakter książki: pojawiła się ulotka i druk okolicznościowy (szybko na rynku) docierały do wielu czytelników, ożywiały czytelnictwo, rozwój piśmiennictwa w językach narodowych. W pewnym jednak okresie reformacja wpłynęła ujemnie na rozwój sztuki typograficznej: licha jakość papieru, niedbała korekta, zbite czcionki. 25

26 Robert Estienne (Paryż 1503 Genewa 7 września, 1559), był drukarzem w Paryżu. Początkowo był katolikiem, później został protestantem. Był pierwszym, który wydrukował Biblię z tekstem podzielonym na wiersze. Rodzina Etienne ów zyskała sławę w dziedzinie kultury: drukarze, humaniści, filolodzy. 26

27 Drukarnie polskie w XVI w. Jan Haller - ojcem drukarstwa polskiego. Pochodził z Niemiec. Miał przywilej na wyłączne prawo druku i sprzedaży mszałów krakowskich. W 1506 r. wydrukował na pergaminie Statut Łaskiego. Była to pierwsza w Polsce publikacja urzędowa wydana drukiem (ok. 150 egzemplarzy). Drukował m.in. dzieła Erazma z Rotterdamu i Cycerona. 27

28 Drukarnie polskie w XVI w. Hieronim Wietor ( ) drukarz pochodzący z Wlenia koło Jeleniej Góry. Drukował w języku polskim, w łacinie i po niemiecku. W jego oficynie ukazały się pierwsze druki w języku węgierskim i greckim, a także pierwszy podręcznik do nauki języka polskiego, Polskie książeczki ku uczeniu się polskiego. 28

29 Drukarnie polskie w XVI w. Florian Ungler (zm. 1536) pochodzący z Bawarii drukarz pierwszych książek w języku polskim (Raj duszny w tł. Biernata z Lublina). Wydrukował pierwsze mapy Polski Bernarda Wapowskiego. Z jego drukarni wyszło 166 pozycji. 29

30 Drukarnie polskie w XVI w. W 1551 r. w drukarni wdowy Heleny Unglerowej wydano Kronikę wszystkiego świata Marcina Bielskiego (1551). Była ona zarysem dziejów państwa, ale poza faktami historycznymi zawierała także elementy 30 baśniowe.

31 Drukarnie polskie w XVI w. Maciej Wirzbięta , drukarz i księgarz krakowski. Najstarszy zachowany jego druk datowany w 1554 r. to Psałterz Dawidów. Wydrukował większość utworów Reja, oraz dzieła Kochanowskiego: Szachy, Górnickiego: Dworzanin polski, Modrzewskiego. 31

32 Drukarnie polskie w XVI w. Herbowy sygnet drukarski - kozioł wyskakujący spoza trzech gór. Szarffenbergowie rodzina z tradycjami drukarskimi, księgarskimi, drzeworytniczymi i papierniczymi, działająca w Krakowie, Wrocławiu, Nysie, Łużycach i Zgorzelcu. Firma przetrwała do 1748 r. Najwybitniejszym ich dziełem jest tzw. Biblia Szarffenbergerowska (1561), inaczej Biblia Leopolity (zwana tak od nazwiska tłumacza i redaktora Jana Kasprowicza Nycza ze Lwowa). 32

33 Biblia Leopolity 33

34 Literatura Szwejkowska Helena: Książka drukowana XV-XVIII wieku: Zarys historyczny. Wyd. 3 popr. Wrocław: PWN, ISBN

35 Dziękuję za uwagę. 35