RNAi w terapii. 1. Wstêp. Katarzyna Kubiak, Barbara Nawrot. RNAi in therapy
|
|
- Weronika Król
- 8 lat temu
- Przeglądów:
Transkrypt
1 PRACE PRZEGL DOWE RNAi w terapii Katarzyna Kubiak, Barbara Nawrot Zak³ad Chemii Bioorganicznej, Centrum Badañ Molekularnych i Makromolekularnych, Polska Akademia Nauk, ódÿ RNAi in therapy Summary The discovery of RNA interference caused a revival of the concept of short nucleic acids application as molecular tools for therapeutic control of gene expression. After almost a decade of intensive research by leading pharmaceutical companies, there is only a limited number of clinical trials of synthetic sirnas. In this review, we shall summarize the present status of knowledge of RNAi mechanism of action and discuss the potential of the use of sirna in theraphy. We shall also provide data on recent achievements in current clinical trials based on RNAi techniques. Key words: sirna, RNAi therapy, chemical modification, clinical trial. 1. Wstêp Adres do korespondencji Barbara Nawrot, Zak³ad Chemii Bioorganicznej, Centrum Badañ Molekularnych i Makromolekularnych, Polska Akademia Nauk, ul. Sienkiewicza 112, ódÿ; bnawrot@bio.cbmm.lodz.pl 1 (84) Prawie 20 lat temu poczyniono pierwsze obserwacje zjawiska potranskrypcyjnego wyciszania genów w organizmach roœlin (PTGS, ang. posttranscriptional gene silencing) (1,2) i grzybów (ang. quelling) (3). Wówczas te systemy, zabezpieczaj¹ce przed inwazj¹ transpozonów i wirusów, uwa ano za specyficzne wy³¹cznie dla ni szych organizmów. Termin interferencja RNA (RNAi, ang. RNA interference) zosta³ po raz pierwszy u yty przez Andrew Fire a i Craiga Mello do opisu wyciszenia genów, wywo³anego wbrew za³o eniom prowadzonego doœwiadczenia, po podaniu do organizmu nicienia Caernohabditis elegans (C. elegans) d³ugich, dwuniciowych cz¹steczek RNA (4). Fire i Mello zostali w 2006 r. wyró nieni Nagrod¹ Nobla w dziedzinie medycyny, poniewa jako
2 RNAi w terapii pierwsi wskazali dwuniciowe cz¹steczki RNA jako czynnik wywo³uj¹cy wyciszanie homologicznego genu. Trzy lata po opublikowaniu tej prze³omowej pracy, grupie badaczy kierowanej przez Thomasa Tuschla uda³o siê zidentyfikowaæ w ekstraktach komórek owadów wycinane z d³ugich RNA cz¹steczki efektorowe, tzw. krótkie interferuj¹ce RNA (sirna, ang. short interfering RNA) (5,6). Odkrycie to otworzy³o drogê do wyciszania genów w komórkach ssaków za poœrednictwem syntetycznych sirna (7). Zastosowanie krótkich dupleksów RNA pozwala na pominiêcie obrony przeciwwirusowej, indukowanej przez cz¹steczki dwuniciowego RNA d³u sze ni 30 par zasad (8). W miarê postêpu badañ nad interferencj¹ RNA wykazano œcis³y zwi¹zek tego zjawiska z opisanym wczeœniej PTGS. Tak e mechanizm dzia³ania tzw. mikrorna (mirna) ma szereg wspólnych elementów z RNAi (9). MikroRNA s¹ cz¹steczkami regulatorowymi, kontroluj¹cymi poziom ekspresji wielu genów. Od ich aktywnoœci zale y przebieg tak istotnych procesów jak ró nicowanie komórek, czy nowotworzenie (10). W regulacji ekspresji genów na drodze RNAi, indukowanej za pomoc¹ zarówno sirna jak i mirna, uczestnicz¹ enzymy nale ¹ce do jednej rodziny bia³ek Argonaute (11,12). Istniej¹ liczne dowody œwiadcz¹ce tak e o udziale krótkich RNA w procesach kondensacji heterochromatyny (13). Dok³adne poznanie tych nowo odkrytych, ale starych ewolucyjnie mechanizmów byæ mo e otworzy w niedalekiej przysz³oœci mo liwoœæ ingerencji terapeutycznej w ekspresjê genów z u yciem krótkich cz¹steczek RNA. Ju dziœ sirna s¹ powszechnie stosowanymi narzêdziami do badania funkcji genów, a jako potencjalne terapeutyki znajduj¹ siê w centrum zainteresowania koncernów farmaceutycznych. Przegl¹d ten ma na celu przybli enie czytelnikowi stanu wiedzy na temat tej niezwykle dynamicznie rozwijaj¹cej siê dziedziny badañ. 2. Mechanizm interferencji RNA Uproszczony schemat mechanizmu interferencji RNA przedstawiono na rysunku 1. W organizmach ssaków jednym z procesów kontroli ekspresji genów jest interferencja RNA indukowana za pomoc¹ mikrorna (mirna). Cz¹steczki mirna powstaj¹ w wyniku hydrolizy kodowanych w genomie prekursorów d³ugoœci kilkudziesiêciu nukleotydów, nosz¹cych nazwê pri-mikrorna. W j¹drze prekursory te s¹ hydrolizowane za pomoc¹ nukleazy Drosha do pre-mikrorna (o strukturze niedoskona³ej spinki do w³osów), a nastêpnie eksportowane z j¹dra z udzia³em eksportyny 5. W cytoplazmie pre-mirna jest poddawane dalszej hydrolizie przez nukleazê Dicer. Bia³ko to poœredniczy w tworzeniu kompleksu efektorowego RISC (ang. RNA-induced silencing complex). Wybór aktywnej nici mirna, która zostaje w³¹czona do RISC zale y od wzglêdnej trwa³oœci termodynamicznej koñców dupleksu przejœciowego produktu hydolizy katalizowanej przez Dicer (14). Wiod¹c¹ staje siê ta niæ, której koniec 5 jest s³abiej zaanga owany w wi¹zania Watsona-Cricka z drug¹ nici¹ w tym dupleksie (15). Po zwi¹zaniu z bia³kami kompleksu RISC cz¹steczka BIOTECHNOLOGIA 1 (84)
3 Katarzyna Kubiak, Barbara Nawrot Rys. 1. Mechanizm interferencji RNA wywo³ywany za pomoc¹ sirna i mirna. Cz¹steczki mirna (mir) s¹ kodowane w genomie i transkrybowane do pri-mirna. Prekursory te s¹ hydrolizowane przez nukleazê Drosha do pre-mirna, które s¹ transportowane przez eksportynê 5 z j¹dra do cytoplazmy. Cz¹steczki d³ugich dwuniciowych RNA (dsrna) i pre-mirna o strukturze spinki do w³osów (trzon-pêtla) s¹ substratami dla rybonukleazy Dicer. W wyniku hydrolizy powstaj¹ krótkie dupleksy RNA (sirna i mirna) rozpoznawane przez kompleks bia³kowy RISC. Jeœli niæ RNA w³¹czona do RISC jest w pe³ni komplementarna do docelowej cz¹steczki mrna nastêpuje ujawnienie rybonukleazowej aktywnoœci RISC i hydroliza mrna. Jeœli natomiast niæ wiod¹ca nie jest w pe³ni komplementarna, nastêpuje wyciszenie genu poprzez zahamowanie procesu translacji. mirna staje siê sond¹, s³u ¹c¹ do rozpoznania sekwencji czêœciowo komplementarnej w obszarach 3 -UTR (ang. untranslated region) docelowego mrna (16,17). Cz¹steczki mrna zwi¹zane z aktywnym kompleksem RISC nie podlegaj¹ translacji s¹ kierowane do cia³ek P, w których mo e nast¹piæ ich enzymatyczna degradacja lub tymczasowe wy³¹czenie z translacji (18). 134 PRACE PRZEGL DOWE
4 RNAi w terapii Rys. 2. Metody generowania dupleksów sirna stosowanych do wyciszania ekspresji genów w komórkach ssaków. Cz¹steczki sirna lub shrna mog¹ byæ otrzymywane chemicznie, enzymatycznie, lub generowane wewn¹trzkomórkowo poprzez ekspresjê koduj¹cych je wektorów. Cz¹steczki shrna, bêd¹ce produktami ekspresji wektorów, jak i te podawane z zewn¹trz, s¹ substratami dla rybonukleazy Dicer. Cz¹steczki d³ugich dwuniciowych RNA indukuj¹ RNAi u ni szych organizmów, jak np. u C. elegans. W komórkach ssaków mo liwe jest wywo³anie RNAi za pomoc¹ syntetycznych dupleksów sirna lub hydrolizowanych przez nukleazê Dicer cz¹steczek RNA o strukturze typu spinki do w³osów (shrna, ang. short hairpin RNA) (rys. 2). Podczas tworzenia kompleksu RISC nastêpuje hydroliza jednej z nici dupleksu sirna. Druga niæ, zwana antysensow¹ lub wiod¹c¹ (ang. guide) s³u y do odnalezienia komplementarnej sekwencji w obszarze koduj¹cym docelowego mrna. Hydroliza wi¹zania fosfodiestrowego w sekwencji mrna nastêpuje zawsze naprzeciwko wi¹zania pomiêdzy 10 a 11 nukleotydem nici wiod¹cej, licz¹c od jej 5 -terminalnej grupy fosforanowej (6). Za aktywnoœæ nukleazow¹ kompleksu RISC odpowiada bia³ko Ago2 z rodziny Argonaute (19-21). Cz¹steczka mrna, w której nast¹pi³a hydroliza jednego wi¹zania internukleotydowego pozbawiona jest ochrony w miejscu przeciêcia, dlatego staje siê celem nukleaz komórkowych i zostaje przez nie zdegradowana. Wykazano, e raz utworzony, aktywny, nukleinowo-bia³kowy kompleks RISC* nie rozdysocjowuje po hydrolizie jednej cz¹steczki mrna, lecz katalizuje kolejne reakcje, co przyczynia siê do wysokiej wydajnoœci mechanizmu RNAi (22,23). Dwoma etapami RNAi decyduj¹cymi o specyficznoœci wywo³anego efektu wyciszenia jest wybór nici guide z dupleksu sirna (lub pre-mirna) oraz odnalezienie komplementarnej sekwencji w docelowym mrna. Selekcji nici wiod¹cej dokonuje Dicer w kompleksie z dwoma bia³kami wi¹ ¹cymi dwuniciowe motywy RNA, tzw. bia³kami dsrbp (ang. double stranded-rna binding protein). Bia³ka te wi¹ ¹ bardziej trwa³y termodynamicznie koniec dupleksu sirna (26). Bia³kami dsrbp w kompleksie BIOTECHNOLOGIA 1 (84)
5 Katarzyna Kubiak, Barbara Nawrot Rys. 3. Schemat wi¹zania antysensowej (wiod¹cej) nici sirna w kompleksie z bia³kami RISC do cz¹steczki mrna (na podstawie cytowanej pracy (10)). (a) Schematyczna struktura aktywnego kompleksu RISC ze zwi¹zan¹ cz¹steczk¹ nici wiod¹cej sirna. Niæ antysensowa sirna tworzy kompleks z bia³kiem Ago2; 5 -terminalna grupa fosforanowa jest rozpoznawana przez domenê PIWI, zaœ dwunukleotydowy koniec 3 jest wi¹zany przez domenê PAZ. (b) Rozpoznanie pomiêdzy cz¹steczk¹ mrna i koñcem 5 nici wiod¹cej nastêpuje w tzw. regionie seed; wa na jest komplementarnoœæ 7 nukleotydów od 2 do 8. (c) Po utworzeniu w pe³ni komplementarnego dupleksu nici guide sirna/mrna ujawnia siê nukleazowa aktywnoœæ kompleksu RISC i nastêpuje hydroliza œciœle okreœlonego wi¹zania fosfodiestrowego w mrna, znajduj¹cego siê naprzeciwko wi¹zania pomiêdzy nukleozydami 10 i 11 nici antysensowej. ludzkiego Dicera s¹ bia³ko TRBP (ang. human immunodeficiency virus transactivating response (HIV-1 TAR) RNA-binding protein) (24) i bia³ko PACT (ang. protein activator of protein kinase PKR) (25). Podobnie jak w przypadku mirna, nici¹ wiod¹c¹ staje siê ta, której 5 -koniec jest s³abiej zaanga owany w wi¹zania Watsona-Cricka z komplementarn¹ nici¹ w dupleksie. Dla prawid³owego rozpoznania docelowej sekwencji w mrna decyduj¹ce znaczenie ma jej komplementarnoœæ z siedmioma nukleotydami w pozycjach 2-8 od 5 -koñca nici wiod¹cej sirna, w tzw. rejonie seed (27,28) (rys. 3). 3. Krótkie RNA jako potencjalne terapeutyki Jest wiele mo liwych sposobów wykorzystania potencja³u krótkich cz¹steczek RNA w medycynie. Oczywistym celem dla terapii opartych na interferencji RNA s¹ choroby, za których powstanie odpowiadaj¹ mutacje pojedynczego genu, jak np. fenyloketonuria, anemia sierpowata, hemofilia. Obecnie szeroko prowadzone s¹ badania nad zastosowaniem sirna specyficznych dla genów, stanowi¹cych dobrze zdefiniowany cel w terapii chorób, których etiopatologia jest znana. Obszar tych badañ jest bardzo szeroki i obejmuje wiele chorób wirusowych, nowotworowych, neurodegeneracyjnych, a tak e metabolicznych. W kilku przypadkach pokazano mo liwoœæ allelospecyficznego wyciszania zmutowanego genu w systemie komórkowym (29). Powsta³o kilkadziesi¹t firm biotechnologicznych pracuj¹cych nad rozwojem techniki RNAi, w wiêkszoœci korzystaj¹cych z wczeœniejszych doœwiadczeñ w zakresie chemii kwasów nukleinowych. Trudno obecnie wskazaæ obszary medycyny, w których nie d¹ y siê do zastosowania RNAi. Pomimo to, trwaj¹cych badañ klinicznych jest zaledwie kilka (tab.). Do najbardziej zaawansowanych nale ¹ terapie oparte na miejscowej aplikacji sirna, które zostan¹ omówione w dalszej czêœci tego przegl¹du. 136 PRACE PRZEGL DOWE
6 RNAi w terapii Tabela Prowadzone lub zapowiedziane badania kliniczne z zastosowaniem interferencji RNA Schorzenie Etap Czynnik RNAi; nazwa Sposób podania Zaanga owane firmy CHOROBY OCZU AMD (starcze zwyrodnienie plamki) badania klin. faza I/II badania klin. faza II badania klin. faza II/III sirna na RTP801; RTP801i-14 sirna na VEGFR; Sirna027/AGN sirna na VEGF; Cand5 INFEKCJE WIRUSOWE HBV, HCV badania klin. faza I eirna na 4 geny wirusa HCV przedkliniczny LNA-antimiR na mir122; SPC3649 RSV (wirus zapalenia oskrzeli) wirus grypy iniekcja do ga³ki ocznej, 2 -OMe zmodyfikowane sirna w liposomach (AtuPLEX) iniekcja do ga³ki ocznej, zmodyfikowane chemicznie sirna w roztworze soli iniekcja do ga³ki ocznej, zmodyfikowane chemicznie sirna w roztworze soli wektory plazmidowe koduj¹ce dwuniciowe RNA mixmery LNA i DNA, do ylnie badania klin. faza II sirna w areozolu donosowo, op³aszczone liposomami (SNALP) Silence Therapeutics/ Atugen AG/Quark Pharma/Pfizer Sirna/Merck/Allergan Acuity/Opko Nucleonics Santaris Pharma/Enzon Alnylam, Protiva wirus grypy przedkliniczny sirna na konserwatywne inhalacja Nastech sekwencje CMV (2005) przedkliniczny miejscowo CytRx (2005) HIV-1 badania klin. faza I shrna lentiwirus koduj¹cy Benitec/City of Hope tak e rybozym i TAR NOWOTWORY guzy lite badania klin. faza I sirna na RRM2; CALAA-01 guzy lite (angiogeneza) nowotwory (angiogeneza) przedkliniczny (IND w 2008) sirna na VEGF i VEGFR; ICS-283 do ylnie, niezmodyfikowane sirna w nanocz¹steczkach do ylnie, sirna op³aszczone nanocz¹steczkami (Nonoplex ) przedkliniczny sirna zmodyfikowane chemicznie sirna, do ylnie w liposomach (AtuPLEX) Calando Intradigm Silence Therapeutics BIOTECHNOLOGIA 1 (84)
7 Katarzyna Kubiak, Barbara Nawrot bia³aczka szpikowa ostra (AML), inne nowotwory, immunostymulacja przedkliniczny sirna na bia³ko li sirna w areozolu w roztworze z surfaktantami (RapidMist ) glejaki mózgu badania kliniczne dsrna iniekcja œródoperacyjna roztworu d³ugiego dwuniciowego RNA bia³aczka limfocytowa (CLL) badania klin. faza I/II RNA Antagonist na Bcl2; SPC2996 NOWOTWORY z³oœliwe guzy lite przedkliniczny RNA Antagonist na surwiwinê; SPC3042 ró ne nowotwory badania klin. faza I/II RNA Antagonist na HIF-1; SPC2968 ALS (stwardnienie zanikowe boczne) hipercholesterolemia oty³oœæ i cukrzyca typu 2 przedkliniczny przedkliniczny u naczelnych przedkliniczny przedkliniczny przedkliniczny w myszach CHOROBY UK ADU NERWOWEGO sirna allelospecyficzne na zmutowane SOD1 CHOROBY METABOLICZNE sirna na PCSK9 RNA Antagonist na apob100 LNA-antimiR na mir122; SPC3649 Gapmer LNA i DNA, 2h wlew do ylny Gapmer LNA i DNA, do ylnie Gapmer LNA i DNA, do ylnie chemicznie zmodyfikowane sirna, miejscowo u myszy do ylnie, sirna op³aszczone liposomami Gapmer LNA i DNA, do ylnie mixmery LNA i DNA, do ylnie Antigen Express/ Generex Biotech IChB PAN/AM Poznañ Santaris Pharma/ Enzon Santaris Pharma/ Enzon Santaris Pharma/ Enzon CytRx Alnylam Santaris Pharma/ Enzon Santaris Pharma/ Enzon sirna na RIP140 N/A CytRx INNE CHOROBY stany zapalne przedkliniczny sirna na TNF-alfa formulacja z peptydami, podawane do ylnie ostra niewydolnoœæ nerek (ARF, AKI) autopourazowa utrata s³uchu (AHL) przewlek³a obstruacyjna choroba p³uc (COPD) badania klin. faza I sirna na p53; AKIi-5 przedkliniczny (status IND) przedkliniczny sirna na p53; AHLi-11 sirna na RTP801; CTPi-1 2 -OMe zmodyfikowane sirna w liposomach (AtuPLEX), do ylnie 2 -OMe zmodyfikowane sirna w liposomach (AtuPLEX), do ylnie 2 -OMe zmodyfikowane sirna w liposomach (AtuPLEX), do ylnie Nastech Silence Ther/Atugen AG/Quark Pharma Atugen AG/Quark Pharma Atugen AG/Quark Pharma/Pfizer 138 PRACE PRZEGL DOWE
8 RNAi w terapii Zastosowanie w praktyce leków opartych na kwasach nukleinowych jest bardzo trudne, co dobrze ilustruje ponad dwudziestoletnia historia badañ w obszarze strategii antysensowych. Jedynie w dwóch przypadkach leki oligonukleotydowe doczeka³y siê akceptacji przez FDA (ang. Food and Drug Administration). S¹ to: Vitravene (oligonukleotyd antysensowy stosowany w terapii zaka eñ wirusem cytomegalii u chorych na AIDS) i Macugen (aptamer VEGF, (ang. vascular enothelial growth factor), stosowany w terapii zwyrodnienia plamki ó³tej zwi¹zanego z wiekiem (AMD, ang. age-related macular degeneration). Jedn¹ z przeszkód w terapeutycznym zastosowaniu sirna jest ograniczony czas trwania efektu wyciszenia. Nadziej¹ na unikniêcie wielokrotnego podawania dawek leku jest zastosowanie wektorów wirusowych, zapewniaj¹cych stabiln¹ ekspresjê kaset koduj¹cych shrna (30,31). Do tej grupy nale ¹ wektory lentiwirusowe, które integruj¹ do genomu gospodarza i w zwi¹zku z tym ich stosowanie niesie ryzyko uaktywnienia onkogenów. Natomiast wektory oparte na adenowirusach lub AAV (ang. adeno-associated virus) s¹ bezpieczniejsze pod tym wzglêdem poniewa ulegaj¹ ekspresji episomalnej, przejœciowej. Obydwa typy wektorów s¹ zdolne do infekowania komórek zarówno dziel¹cych siê, jak i nie dziel¹cych siê (32,33). Najczêœciej w celu zapewnienia wydajnej ekspresji krótkich RNA stosuje siê promotory dla polimerazy RNA typu III (U6 i H1). Jednak e du a skutecznoœæ tych promotorów mo e w niektórych przypadkach byæ niepo ¹dana. Istnieje ryzyko wysycenia aparatu enzymatycznego RNAi, a co za tym idzie, zak³ócenia naturalnych szlaków regulacji ekspresji genów za poœrednictwem mirna (34). Dotychczas tylko jeden wektor lentiwirusowy, koduj¹cy shrna razem z rybozymem i oligonukleotydem decoy, zosta³ zakwalifikowany przed FDA do I fazy badañ klinicznych w terapii zaka enia HIV (35). 4. W³aœciwoœci farmakokinetyczne syntetycznych sirna Wiêkszoœæ prowadzonych obecnie badañ klinicznych (tab.) wykorzystuje syntetyczne sirna. Cz¹steczki te, ze wzglêdu na wielkoœæ i polianionowy charakter, nie s¹ zdolne do przenikania przez b³ony cytoplazmatyczne bez pomocy transporterów. Ponadto s¹ ³atwo hydrolizowane przez nukleazy komórkowe, broni¹ce organizm przed obcym materia³em genetycznym. Trzecim ograniczeniem dla wdro enia technologii sirna do zastosowañ praktycznych s¹ obserwowane efekty uboczne. ród³em tych niepo ¹danych efektów s¹ niespecyficzne wyciszenia genów (tzw. off-target silencing) oraz indukcja wydzielania interferonu przez sirna zawieraj¹ce sekwencje immunostymuluj¹ce (z motywem CpG). Wprowadzanie modyfikacji chemicznych do syntetycznych sirna pozwala przezwyciê yæ czêœæ z wymienionych trudnoœci. Skutecznym zabezpieczeniem cz¹steczek RNA przed hydroliz¹ nukleolityczn¹ s¹ modyfikacje wi¹zania fosfodiestrowego atomem siarki lub borowodorem (36-38) oraz pozycji C2 pierœcienia rybozy np. grupami 2 -OMe oraz 2 -F. (39-42). Wzmo one przenikanie przez b³ony komórkowe jest osi¹gane przez koniugowanie BIOTECHNOLOGIA 1 (84)
9 Katarzyna Kubiak, Barbara Nawrot sirna z grupami lipofilowymi (np. z grup¹ cholesterolow¹ (43)). ¹czenie sirna z peptydami bêd¹cymi ligandami receptorów tkankowych (44,45) lub z przeciwcia³ami dla tych receptorów (46) umo liwia transport tkankowospecyficzny. Du ym osi¹gniêciem, opublikowanym w Nature w lipcu 2007 r., by³o opracowanie warunków formulacji sirna z peptydem, zapewniaj¹cym selektywny transport do neuronów po podaniu do ylnym (47). Peptyd ten pochodzi z glikoproteiny otoczki wirusa wœcieklizny, i umo liwia efektywne przekraczanie bariery krew-mózg. Kolejnym wyzwaniem w technologii RNAi jest poznanie przyczyn powstawania obserwowanych efektów ubocznych i ograniczenie ich skutków. Niespecyficznoœæ cz¹steczek sirna do pewnego stopnia mo e byæ ograniczona poprzez dobór sekwencji docelowych. Do tego celu mog¹ s³u yæ stale uaktualniane algorytmy selekcji, dostêpne w sieci Internet (48-51). Jednak e nawet starannie zaprojektowane sirna mog¹ powodowaæ obni enie lub podwy szenie poziomu ekspresji genów innych ni docelowy. Takie niespecyficzne efekty zosta³y zaobserwowane w szeregu badañ z u yciem mikromacierzy DNA (52-57). W wiêkszoœci cytowanych doniesieñ zademonstrowano wyraÿn¹ zale noœæ poziomu efektów ubocznych od stê enia u ytych sirna. Fakt ten daje nadziejê na przezwyciê enie problemu niespecyficznych wyciszeñ poprzez udoskonalanie cz¹steczek sirna (np. na drodze modyfikacji chemicznych) w taki sposób, aby osi¹gn¹æ wysok¹ skutecznoœæ dzia³ania przy minimalnej dawce. Przyczyn¹ zmian w poziomie ekspresji genów off-target mo e byæ czêœciowa komplementarnoœæ 5 -koñca nici wiod¹cej sirna (region seed) do innych ni docelowe mrna. Istnieje tak e niebezpieczeñstwo w³¹czenia do aktywnego kompleksu bia³kowego RISC nici sensowej sirna, (a zatem komplementarnej do nici zaprojektowanej jako wiod¹ca). W naszych badaniach zaproponowaliœmy oryginalne podejœcie do zwiêkszania termodynamicznej asymetrycznoœci dupleksu poprzez wprowadzanie naturalnych, zmodyfikowanych nukleozydów (2-tiourydyny s 2 U, pseudourydyny lub dihydrourydyny D) w terminalnych pozycjach obu nici sirna. Wspomniano ju, e po ¹dane jest wprowadzenie zró nicowania termodynamicznego w taki sposób, aby koniec 5 nici wiod¹cej by³ mniej zaanga owany w wi¹zania Watsona-Cricka. Za³o enie to mo na zrealizowaæ przez umieszczenie jednostki D w pozycji 19 nici sensowej ( otwarcie koñca 5 dupleksu) oraz wprowadzenie jednostek s 2 Ui na 3 -koñcu nici antysensowej lub 5 -koñcu nici sensowej (zwiêkszenie termodynamicznej trwa³oœci tego koñca dupleksu) (rys. 4) (58). W naszych badaniach wskazujemy, e zwiêkszenie zró nicowania trwa³oœci termodynamicznej koñców dupleksów przez wprowadzenie pojedynczych zmodyfikowanych nukleozasad zwiêksza specyficznoœæ i aktywnoœæ sirna. Modyfikacje takie mog¹ znaleÿæ zastosowanie do zwiêkszenia aktywnoœci allelospecyficznych sirna. Selekcja nici wiod¹cej takiego dupleksu nie mo e byæ zaplanowana przez wybór odpowiedniej sekwencji zgodnie z algorytmem wyszukiwarki, gdy sirna musi byæ skierowane na obszar mrna zawieraj¹cy mutacjê punktow¹. 140 PRACE PRZEGL DOWE
10 RNAi w terapii Rys. 4. (a) Struktury zmodyfikowanych nukleozydów, wbudowanych do cz¹steczek sirna; (b) Schemat wp³ywu modyfikacji na parametry termodynamiczne koñców dupleksu sirna i wybór nici antysensowej do kompleksu RISC (58). Ka da z nici symetrycznego sirna mo e byæ rozpoznawana przez kompleks RISC jako niæ wiod¹ca. Wprowadzenie s 2 U lub na koniec 3 dupleksu (zgodnie z polaryzacj¹ nici guide) powoduje wzrost oddzia³ywañ pomiêdzy niæmi ( zamkniêcie dupleksu ), zaœ obecnoœæ D na koñcu 5 dupleksu obni a jego trwa³oœæ termodynamiczn¹ ( otwarcie dupleksu ). W ten sposób wzrasta termodynamiczna asymetrycznoœæ sirna i wybór nici wiod¹cej jest jednoznaczny. 5. sirna w badaniach klinicznych 5.1. Choroby oczu Obecnie najbardziej zaawansowane (II i III faza badañ klinicznych) s¹ testy cz¹steczek sirna hamuj¹cych neowaskularyzacjê w terapii mokrej postaci AMD. Omawiana jednostka chorobowa objawia siê utrat¹ wzroku u osób w podesz³ym wieku, spowodowan¹ uszkodzeniem siatkówki (dok³adnie plamki ó³tej) przez nadmiernie przerastaj¹ce i pêkaj¹ce naczynia krwionoœne. Najpowszechniej stosowan¹ terapi¹ AMD jest operacja z u yciem lasera metoda bardzo inwazyjna i rzadko skutkuj¹ca trwa³ym zatrzymaniem procesu utraty wzroku. Dotychczas najlepsze rezultaty uzyskano po zastosowaniu leków blokuj¹cych aktywnoœæ VEGF (np. wprowadzonego do lecznictwa oligonukleotydu o strukturze aptameru o nazwie Macugen). Podobn¹ strategiê przyjêto projektuj¹c sirna do terapii AMD. W 2004 r. dwie konkurencyjne firmy og³osi³y pocz¹tek badañ klinicznych swoich sirna. Cand5 z Acuity Pharmaceuticals (obecnie Opko), jest skierowane na mrna bia³ka VEGF. Natomiast celem dla 027sirna z Sirna Therapeutics (przejêtej przez Merck, wspó³pracuj¹cej BIOTECHNOLOGIA 1 (84)
11 Katarzyna Kubiak, Barbara Nawrot obecnie z Allergan) jest mrna receptora tego bia³ka VEGFR. Wstêpne wyniki s¹ na tyle obiecuj¹ce, e obydwa zwi¹zki zosta³y wprowadzone do dalszych faz badañ klinicznych (odpowiednio II i III). Kolejn¹ firm¹, która og³osi³a zakoñczenie wstêpnych badañ I fazy i rozpoczêcie II fazy badañ klinicznych dla swojego sirna w terapii AMD jest Atugen AG (we wspó³pracy z firmami Silence Therapeutics, Quark Pharma i Pfizer). Podejœcie terapeutyczne w tym przypadku ró ni siê od omówionego. Dupleksy sirna skierowane s¹ na gen RTP801, odkryty przez naukowców zwi¹zanych z Quark Biotech (59). Gen ten ulega nadekspresji w warunkach niedotlenienia, stresu oksydacyjnego i niedokrwienia. Takie warunki pojawiaj¹ siê w komórkach siatkówki podczas mikrowylewów w mokrej postaci AMD. Wstêpne wyniki terapii, polegaj¹cej na iniekcji do cia³ka szklistego roztworu sirna RTP801i-14, jak siê wydaje, s¹ bardziej obiecuj¹ce ni terapie skierowane na VEGF. Wed³ug komunikatu prezentowanego podczas Keystone Symposium w lutym 2007 r. badan¹ cz¹steczk¹ jest sirna o tzw. têpych koñcach, zawieraj¹ce jednostki 2 -OMe w pozycjach naprzemiennych (co drugi nukleotyd). Miejscowe podawanie tego leku bezpoœrednio do ga³ki ocznej pozwala na ograniczenie jego degradacji w p³ynach ogólnoustrojowych i zwiêksza szansê na wprowadzenie tych sirna na rynek farmaceutyczny. Lokalne podawanie leków do ga³ki ocznej wykorzystano ju wczeœniej w przypadku wspomnianych leków oligonukleotydowych, Vitravene i Macugen. W trakcie redagowania tego przegl¹du w Nature z kwietnia 2008 (452: 591-7) ukaza³a siê publikacja, w której w w¹tpliwoœæ poddano sekwencyjniespecyficzny mechanizm dzia³ania Sirna 027, prowadzacy do wyciszenia genu VEGFR1. Sugeruje siê raczej immunostymuluj¹ce dzia³anie tego sirna zachodz¹ce poprzez aktywacjê receptora toll-like typu 3(TLR3) Infekcje wirusowe Geny wirusów s¹ atrakcyjnym celem w strategiach antysensowych, chocia i w tym przypadku mo liwoœæ praktycznego zastosowania technologii RNAi zale y od sposobu dostarczenia aktywnych cz¹steczek do komórek. Stosunkowo ³atwe do wdro enia s¹ terapie stosuj¹ce aplikacjê miejscow¹, np. skierowane na geny wirusów wywo³uj¹cych zapalenie oskrzeli RSV (ang. Respiratory Syncytial Virus). Badania takie, prowadzone przez firmê Alnylam, dotycz¹ sirna o symbolu ALN-RSV01 skierowanego na mrna bia³ka nukleokapsydu (N) wirusa RSV. Lek podawany jest w postaci aerozolu aplikowanego do nosa lub inhalowanego do dolnych dróg oddechowych. Po potwierdzeniu braku toksycznoœci tak przygotowanego preparatu (dwuletnie badania kliniczne I fazy, prowadzone równolegle w Europie i w Stanach Zjednoczonych), jesieni¹ 2007 r. rozpoczêto badania kliniczne II fazy. W badaniach tych bior¹ udzia³ zdrowi ochotnicy, poddawani kontrolowanemu zaka eniu RSV i nastêpnie leczeni preparatem ALN-RSV01. Alnylam prowadzi równie badania na etapie 142 PRACE PRZEGL DOWE
12 RNAi w terapii przedklinicznym nad terapi¹ skojarzonego zaka enia RSV i wirusem grypy (60). Podjêto tak e próby konstrukcji sirna specyficznych dla najbardziej zjadliwych szczepów wirusa grypy, takich jak np. H5N1. Trwaj¹ intensywne badania nad opracowaniem terapii RNAi przeciwko dwóm najgroÿniejszym, a wci¹ niepokonanym wirusom: HIV-1 i HBV (ang. hepatitis B virus). W przypadku zaka eñ tymi wirusami droga do sukcesu jest jednak trudniejsza ze wzglêdu na koniecznoœæ aplikacji ogólnoustrojowej. W obszarze badañ przedklinicznych uda³o siê wywo³aæ wyciszenie praktycznie wszystkich genów wirusa HIV-1 (61). Jednak e dopiero jeden (wspomniany ju ) wektor lentiwirusowy, koduj¹cy kasetê shrna, skierowan¹ na konserwatywn¹ sekwencjê mrna genu tat/rev wirusa HIV-1 zosta³ dopuszczony przez FDA do badañ na pacjentach. W terapii tej zak³ada siê transfekcjê ex vivo leukocytów CD34+ pobranych od chorego i ponowne ich wprowadzenie do organizmu pacjenta (tab.). Wektor ten, wytworzony w firmie Benitec, ma istotn¹ zaletê, gdy koduje jednoczeœnie kilka sekwencji aktywnych, oprócz shrna, tak e rybozym typu hammerhead i oligonukleotyd decoy bia³ka Tat (tzw. sekwencjê TAR). Inhibitory te skierowane s¹ na trzy ró ne cele, co ma zapobiegaæ szybkiemu uodpornianiu siê wirusa na terapeutyk (62). Zastosowany w tym wektorze rybozym jest skierowany na ludzki gen koreceptora cytokinowego CCR5 (ang. chemokine (C-C motif) receptor 5). Jest to przyk³ad podejœcia, w którym jako docelowe wybiera siê geny gospodarza, koduj¹ce bia³ka bior¹ce udzia³ w procesach wnikania lub replikacji wirusów. Gen CCR5 jest obiecuj¹cym celem, poniewa udowodniono, e delecja 32 nukleotydów w jego sekwencji powoduje odpornoœæ na infekcjê HIV-1 (63). Badania nad opracowaniem terapii przeciwko wirusowemu zapaleniu w¹troby typu B s¹ na etapie przedklinicznym. Niedawno doniesiono o skutecznym zahamowaniu infekcji HBV u myszy po podaniu sirna op³aszczonych nanocz¹steczkami lipidowymi (64) (tab.). Do dupleksów tych wprowadzono modyfikacje chemiczne, zapewniaj¹ce stabilnoœæ RNA w surowicy i ograniczaj¹ce skutki uboczne dzia³ania sirna (aktywacjê odpowiedzi interferonowej) (64). Interesuj¹ce s¹ równie badania, w których wykazano, e wektory AAV koduj¹ce 49 ró nych shrna, skierowanych na 6 genów wirusowych, wywo³uj¹ skuteczne zahamowanie infekcji HBV u m³odych myszy (do 5 miesiêcy) (34). Jednak e jednoczeœnie zaobserwowano bardzo powa ne skutki uboczne zastosowanej terapii, ³¹cznie ze œmierci¹ zwierz¹t w przypadku podania 23 z 49 testowanych konstruktów. Efekt ten zale a³ zarówno od sekwencji shrna, jak i stosowanych dawek wektora. Przyczyny takiego wyniku autorzy upatruj¹ w zbyt d³ugiej i wysokiej ekspresji shrna, która spowodowa³a nasycenie systemu RNAi i zak³ócenie naturalnych szlaków mikrorna w w¹trobach myszy. Jest to istotna wskazówka dla projektowania nowych terapii z wykorzystaniem technologii RNAi, opartych na ekspresji wysoko wydajnych wektorów wirusowych. BIOTECHNOLOGIA 1 (84)
13 Katarzyna Kubiak, Barbara Nawrot 5.3. Choroby nowotworowe W wielu oœrodkach naukowych prowadzone s¹ intensywne badania zarówno nad identyfikacj¹ dobrych celów terapeutycznych (65), jak i nad zastosowaniem technik RNAi w terapii nowotworów (66). Odnotowano przyk³ady zmniejszenia wielkoœci guza w mysich modelach ró nych nowotworów po podaniu sirna bezpoœrednio do zmienionej tkanki. Stosunkowo nieliczne s¹ przyk³ady uzyskania podobnego efektu po aplikacji ogólnoustrojowej. Jednym z pierwszych jest zastosowanie nanocz¹steczek zawieraj¹cych cyklodekstryny i znacznik transferynowy, zapewniaj¹cy specyficzny transport sirna do komórek nowotworowych w modelu in vivo (67). Ta sama firma, Calando Pharmaceuticals, og³osi³a w maju 2007 r. planowane rozpoczêcie I fazy badañ klinicznych nad sirna, oznaczonym symbolem CALAA-01, skierowanym na podjednostkê M2 reduktazy rybonukleinowej (68). Lek podano do ylnie makakom jawajskim, nale ¹cym do naczelnych (69) i za pomoc¹ obrazowania in vivo zbadano lokalizacjê nanocz¹steczek cyklodekstrynowych oraz nanocz¹steczek zawieraj¹cych dodatkowo na powierzchni znacznik transferynowy (70). Nie stwierdzono istotnych ró nic w lokalizacji obu tych noœników, natomiast wykazano, e sirna zawieraj¹ce znacznik transferynowy wykazuj¹ aktywnoœæ wy sz¹ o oko³o 50%. Prawdopodobn¹ przyczyn¹ zwiêkszonego potencja³u tak przygotowanych sirna jest skuteczniejsze ich wnikanie do komórek rakowych. G³ównym konkurentem Calando w poszukiwaniu leków RNAi w zakresie onkologii jest Silence Therapeutics (firma brytyjska znana wczeœniej pod nazw¹ SR Pharma), która wspó³pracuje z firm¹ Atugen. Firma ta zapowiedzia³a wprowadzenie do badañ klinicznych cz¹steczek sirna podawanych w liposomach projektowanych dla ograniczenia angiogenezy, (71). Inn¹ firm¹ licz¹c¹ siê w wyœcigu o przeciwnowotworowe sirna jest Intradigm. Firma ta dysponuje technologi¹ zapewniaj¹c¹ komórkowospecyficzny transport sirna (72) i pracuje nad zahamowaniem ekspresji genów bia³ka VEGF i jego receptora, w celu ograniczenia procesu angiogenezy. Interesuj¹ce podejœcie do terapii przeciwnowotworowej (z zastosowaniem oryginalnej techniki formulacji leków w formie areozoli) prezentuje konsorcjum z³o- one z firmy Antigen Express i Generex. Badacze pracuj¹cy w pierwszej z tych firm zidentyfikowali sirna zdolne do wyciszenia ekspresji bia³ka li, odpowiedzialnego za powstrzymywanie komórek MHC klasy II od prezentacji w³asnych antygenów przez komórki nowotworowe. Obni enie aktywnoœci bia³ka li umo liwia rozwiniêcie odpowiedzi immunologicznej skierowanej przeciwko komórkom guza (73). Po obiecuj¹cych wynikach badañ na mysich modelach ró nych nowotworów firmy zapowiedzia³y szybkie rozpoczêcie badañ klinicznych w Chinach. Warte odnotowania s¹ pionierskie badania prowadzone w Polsce przez zespó³ prof. Barciszewskiego we wspó³pracy z Klinik¹ Neurochirurgii i Neurotraumatologii Akademii Medycznej w Poznaniu nad zastosowaniem RNAi w terapii guzów mózgu (74). Do badañ kwalifikowani s¹ pacjenci ze zdiagnozowanymi nowotworami mózgu glejakami wielopostaciowymi. W tych przypadkach œrednie prze ycie po opera- 144 PRACE PRZEGL DOWE
14 RNAi w terapii cyjnym usuniêciu guza wynosi 8-10 miesiêcy, natomiast tych pacjentów, u których wyst¹pi wznowa 8 tygodni. Zespó³ prof. Barciszewskiego stosuje iniekcjê roztworu dwuniciowego RNA o d³ugoœci 164 par zasad, homologicznego do genu tenascyny C. Gen docelowy ulega ekspresji g³ównie w trakcie rozwoju, natomiast w zró nicowanych tkankach, tylko w tych z reakcj¹ zapaln¹ na infekcjê oraz w nowotworzeniu. W przypadku glejaków poziom ekspresji tenascyny C dobrze koreluje ze stopniem rozwoju guza. Iniekcje z roztworu RNA o objêtoœci 200 L podawano po operacji usuniêcia guza w nacieki, których nie mo na usun¹æ chirurgicznie. Wstêpne wyniki badañ s¹ bardzo obiecuj¹ce nie zaobserwowano nawrotu nowotworu w miejscach podania RNA (tak e w przypadkach, gdy w rejonach odleg³ych od miejsca iniekcji guz narasta³ ponownie) (74). Opublikowane wyniki maj¹ charakter wstêpny, a badania nad dopracowaniem metody trwaj¹. Jest to jedyna jak dot¹d praca, w której pokazano zastosowanie interferencji RNA w terapii guzów mózgu u ludzi Choroby metaboliczne Alnylam og³osi³ bardzo obiecuj¹ce wyniki badañ przedklinicznych z sirna skierowanym na gen PCSK9 (ALN-PCS01) na makakach jawajskich, u których we krwi uzyskano obni enie poziomu cholesterolu LDL o 30-40%. Zespó³ ju wczeœniej odnotowa³ sukcesy na polu wyciszania innego genu zwi¹zanego z metabolizmem cholesterolu apolipoproteiny B w modelu mysim za pomoc¹ dostarczanych do ylnie, sirna modyfikowanych chemicznie i op³aszczonych liposomami (75). Planowane jest wprowadzenie sirna skierowanego na gen PCSK9 do badañ klinicznych w terapii hipercholesterolemii. Oty³oœæ i cukrzyca typu 2 s¹ chorobami spo³ecznymi o coraz wiêkszym zasiêgu na œwiecie. Uzasadnione jest zatem, jak siê wydaje, zainteresowanie firmy CytRx cz¹steczkami sirna, skierowanymi na gen RIP140. Gen ten zosta³ zidentyfikowany jako odpowiedzialny za oty³oœæ u myszy bêd¹cych na diecie wysokokalorycznej (76) Choroby uk³adu nerwowego adna z firm farmaceutycznych, jak dotychczas, nie og³osi³a rozpoczêcia badañ klinicznych w obszarze schorzeñ centralnego uk³adu nerwowego. Przyczyn¹ trudnoœci w opracowaniu skutecznej terapii opartej na sirna jest transport tak du ych zwi¹zków przez barierê krew-mózg. W licznych badaniach, przeprowadzonych na zwierzêtach, potwierdzono skutecznoœæ technik RNAi w wyciszaniu genów w neuronach, jednak opiera³y siê one g³ównie na dostarczeniu miejscowym, aktywnych cz¹steczek (iniekcja bezpoœrednio do mózgu). W najbli szym czasie mo na siê spodziewaæ prze³omu w rozwoju metod specyficznego transportu sirna, zw³aszcza po BIOTECHNOLOGIA 1 (84)
15 Katarzyna Kubiak, Barbara Nawrot ukazaniu siê cytowanej ju wczeœniej pracy (46), dotycz¹cej zastosowania formulacji w RNA z peptydem pochodzenia wirusowego. Jednym z potencjalnie obiecuj¹cych celów terapeutycznych dla zastosowañ RNAi jest gen SOD1, którego mutacja punktowa wywo³uje stwardnienie zanikowe boczne. Badania w modelu mysim nad allelospecyficznym sirna, aplikowanym miejscowo prowadzi zespó³ zwi¹zany z firm¹ CytRx (77) (tab.). Wiele oœrodków jest zaanga- owanych w badania w obszarze chorób neurodegeneracyjnych. Nasze laboratorium ma udzia³ w opracowaniu potencjalnej terapii choroby Alzheimera (AD), opartej na hipotezie kaskady amyloidowej. Zgodnie z t¹ hipotez¹ przyczyn¹ degradacji neuronów, prowadz¹cej do demencji, jest powstawanie w przestrzeniach miêdzykomórkowych p³ytek z³o onych g³ównie z peptydu zwanego beta-amyloidem (AB42). Potencjalnymi celami terapeutycznymi s¹ zatem bia³ka uczestnicz¹ce w jego sekrecji m.in. beta-sekretaza (bia³ko BACE1) (78-81). 6. Perspektywy wykorzystania mikrorna w terapii W miarê poznawania funkcji ró nych mirna odkryto, e zaburzenia w poziomie ich ekspresji s¹ zwi¹zane z rozwojem niektórych chorób. Rozwa aj¹c terapie wykorzystuj¹ce tê wiedzê mo na przyj¹æ dwie strategie: eliminowanie cz¹steczek mirna, które ulegaj¹ nadekspresji w stanach patologicznych ( anty-mirna ) lub dodawanie dodatkowych kopii tych mirna, których niedobór powoduje zaburzenia w komórce. Przyk³adem firmy rozwijaj¹cej badania w kierunku wyciszania mirna, które ulega nadekspresji w komórkach nieprawid³owo funkcjonuj¹cej w¹troby (mir-122 reguluj¹ce oko³o 100 genów zaanga owanych w metabolizm cholesterolu) jest Santaris Pharma. Firma ta zapowiada zastosowanie podejœcia anty-mir-122 w terapii zaka enia HCV oraz w hipercholesterolemii. Badane przez tê firmê cz¹steczki to analogi oligonukleotydów z³o one z jednostek DNA i LNA. Oligonukleotydy stabilizowane rozmaitymi modyfikacjami chemicznymi maj¹ za zadanie blokowanie aktywnoœci mirna na zasadzie komplementarnoœci (bez aktywacji RNazy H) (82). Innym rozwa anym podejœciem do obni enia iloœci niepo ¹danego mikrorna w komórce jest blokowanie pri-mirna za pomoc¹ oligonukleotydu TFO (ang. triplex forming oligonucleotide). Strategia taka jest obiecuj¹ca, zw³aszcza w przypadku policistronowych pri-mirna, takich jak np. mir-17-92, ulegaj¹cych nadekspresji w kilku nowotworach. Jedno takie pri-mirna staje siê Ÿród³em ca³ej rodziny efektorowych cz¹steczek mirna, reguluj¹cych ekspresjê jednego genu. Drugie z wymienionych podejœæ terapeutycznych (zwiêkszenie iloœci konkretnego mirna w komórce) mo e znaleÿæ zastosowanie w leczeniu kilku rodzajów nowotworów, jednak jest trudniejsze do osi¹gniêcia. Dostarczenie jednoniciowych oligonukleotydów, maj¹cych uzupe³niæ poziom brakuj¹cego mirna jest trudniejsze ni podanie dupleksów sirna, ze wzglêdu na ich nisk¹ trwa³oœæ chemiczn¹ i enzymatyczn¹. Bardziej prawdopodobne, jak siê wydaje, jest wykorzystanie do tego celu 146 PRACE PRZEGL DOWE
16 RNAi w terapii wektorów koduj¹cych cz¹steczki prekursorowe pre-mirna. W tym przypadku istotne jest zachowanie odpowiedniego poziomu ekspresji takiego transgenu, ze wzglêdu na wspomniane ryzyko zaburzenia dzia³aj¹cych poprawnie szlaków mirna poprzez wysycenie komponentów bia³kowych mechanizmu RNAi. Najwiêksze znaczenie limituj¹ce ma prawdopodobnie eksportyna 5, odpowiedzialna za transport pre-mirna z j¹dra do cytoplazmy (82). Obecnie manipulowanie poziomami naturalnie wystêpuj¹cych mirna pozostaje raczej w sferze œmia³ych projektów. Poza ograniczeniami wspólnymi z technologi¹ sirna tak e obecny stan wiedzy limituje wybór celów i mo liwoœæ przewidzenia efektów ubocznych. Jedna cz¹steczka mirna bierze z jednej strony udzia³ w regulacji ekspresji kilku genów, a z drugiej jeden gen mo e byæ regulowany przez ró ne mirna. Zmiana iloœci konkretnego mirna mo e doprowadziæ zatem do trudnej do przewidzenia, z³o onej odpowiedzi komórki lub efekt mo e byæ niezauwa alny w fenotypie, bo zostanie zrekompensowany aktywnoœci¹ innych mirna (82). 7. Podsumowanie Interferencja RNA to niew¹tpliwie jedno z najwa niejszych odkryæ ostatnich lat, które otworzy³o wiele mo liwoœci zastosowañ w medycynie. Rzeczywisty postêp spowodowany tym odkryciem bêdziemy mogli oceniæ ju w ci¹gu kilku najbli szych lat, w czasie których spodziewana jest rejestracja pierwszych leków opartych na technologii RNAi. Liczba nowych terapii prawdopodobnie bêdzie siê sukcesywnie zwiêkszaæ, w miarê poznawania naturalnych funkcji krótkich RNA w naszych organizmach i ich roli w powstawaniu ró nych stanów patologicznych. Obiecuj¹ce s¹ wstêpne wyniki badañ klinicznych po miejscowym zastosowaniu sirna, jednak dopóki pierwsze cz¹steczki nie przejd¹ pomyœlnie III fazy badañ klinicznych zainteresowania firm farmaceutycznych t¹ technologi¹ bêd¹ ograniczone. Podstawowym problemem, ograniczaj¹cym praktyczne zastosowania terapii opartych na RNAi, pozostaje opracowanie skutecznych sposobów specyficznego transportu aktywnych cz¹steczek do tkanek. Zastosowanie nanocz¹steczek op³aszczonych ligandami dla receptorów powierzchniowych, specyficznych dla danego typu komórek, do tej pory budzi najwiêksze nadzieje na podawanie cz¹steczek sirna ogólnoustrojowo. Innym zagadnieniem do rozwi¹zania jest przed³u enie czasu trwania efektu wyciszenia. Opracowanie bezpiecznych wektorów zapewniaj¹cych stabiln¹ ekspresjê sirna umo liwi³oby unikniêcie czêstego podawania leku i zmniejszy³oby ryzyko wzbudzenia odpowiedzi immunologicznej organizmu. Obydwa wymienione wyzwania s¹ podejmowane przez wiele zespo- ³ów badawczych zarówno zajmuj¹cych siê chemi¹ kwasów nukleinowych, jak i chemi¹ polimerów, mog¹cych tworzyæ nanocz¹steczki. Tak e w obszarze konstrukcji wektorów mo liwych do zastosowania w terapii genowej daje siê zauwa yæ du e o ywienie i postêpy w testowaniu nowych metod wywo³ywania ekspresji shrna w komórkach ssaków. Jedn¹ z bardziej oryginalnych innowacji w tej dziedzinie jest tzw. baktofek- BIOTECHNOLOGIA 1 (84)
17 Katarzyna Kubiak, Barbara Nawrot cja (83). Polega ona na dostarczeniu plazmidów, koduj¹cych wyciszaj¹ce cz¹steczki do organizmu ssaka razem z po ywieniem zawieraj¹cym niepatologiczne bakterie. Mikroorganizmy wraz z plazmidami wch³aniane s¹ przez komórki nab³onka jelit (np. E. coli) (84) lub samodzielnie wnikaj¹ do wnêtrza komórek (np. L. monocytogenes) (85). Bakterie s¹ nastêpnie niszczone z u yciem odpowiedniego antybiotyku, a uwolnione setki plazmidów ulegaj¹ ekspresji. Skutecznoœæ takiego podejœcia pokazano w myszach, których jelita zosta³y w wyniku opisanej terapii uwolnione od groÿnych polipów (nieleczone polipy uz³oœliwiaj¹ siê do nowotworów) (84). Po przezwyciê eniu wspomnianych problemów mo liwoœci zastosowañ terapeutycznych RNAi bêd¹ ograniczone wy³¹cznie wiedz¹ na temat genetycznych przyczyn chorób. Praca powsta³a w wyniku realizacji projektu CRP/POL04-01 pt. Beta-site APP cleaving enzyme (BACE) as therapeutic target for prevention of Alzheimer s disease finansowanego przez ICGEB i projektu PBZ-MNiSW-07/I/2007 pt. Modulacja aktywnoœci wyciszaj¹cej krótkich interferuj¹cych RNA (sirna) za pomoc¹ modyfikacji chemicznych finansowanego ze œrodków MNiSzW na naukê w latach Jedna z autorek (Katarzyna Kubiak (Sipa)) otrzymywa³a w 2007 r. stypendium L Oreal Polska dla Kobiet i Nauki przy wsparciu Polskiego Komitetu ds. UNESCO. Literatura 1. van der Krol A. R., Mur L. A., de Lange P., Mol J. N., Stuitje A. R., (1990), Plant Mol. Biol., 14, Napoli C., Lemieux C., Jorgensen R., (1990), Plant Cell, 2, Romano N., Macino G., (1992), Mol. Microbiol., 6, Fire A., Xu Si Q., Montgomery M. K., Kostas S. A., Driver S. E., Mello C. C., (1998), Nature, 391, Elbashir S., Lendeckel W., Tuschl T., (2001a), Genes Dev., 15, Elbashir S. M., Martinez J., Patkaniowska A., Lendecel W., Tuschl T., (2001b), EMBO J., 20, Elbashir S. M., Harborth J., Lendeckel W., Yalcin A., Weber K., Tuschl T., (2001), Nature, 411, Caplen N. J., Parrish S., Imani F., Fire A., Morgan R. A., (2001), Proc. Natl. Acad. Sci. USA, 98, Lee R. C., Feinbaum R. L., Ambros V., (1993), Cell, 75, Rane S., Sayed D., Abdellatif M., (2007), Cell Cycle, 6, Hammond S. M., (2005), FEBS Lett., 579, Collins R. E., Cheng X., (2005), FEBS Lett., 579, Mathieu O., Bender J., (2004), J. Cell. Sci., 117, Maniataki E., Mourelatos Z., (2005) Genes Dev., 19, Khvorova A., Reynolds A., Jayasena S. D., (2003), Cell, 115, Olsen P. H., Ambros V., The (1999), Dev. Biol., 216, Zeng Y., Wagner E. J., Cullen B. R., (2002), Mol. Cell., 9, Chan S. P., Slack F. J., (2006), RNA Biol., 3, Song J. J., Smith S. K., Martienssen R. A., Hannon G. J., Joshua-Tor L., (2004), Science, 305, Meister G., Landthaler M., Patkaniowska A., Dorsett Y., Teng G., Tuschl T., (2004), Mol. Cell, 15, PRACE PRZEGL DOWE
18 RNAi w terapii 21. Liu J., Carmell M. A., Rivas F. V., Marsden C. G., Thomson J. M., Song J. J., Hammond S. M., Joshua-Tor L., Hannon G. J., (2004), Science, 305, Martinez J., Patkaniowska A., Urlaub H., Luhrmann R., Tuschl T., (2002), Cell, 110, Schwarz D. S., Hutvagner G., Haley B., Zamore P. D., (2002), Mol. Cell., 10, Chendrimada T. P., Gregory R. I., Kumaraswamy E., Norman J., Cooch N., Nishikura K., Shiekhattar R., (2005), Nature, 436, Lee Y., Hur I., Park S. Y., Kim Y. K., Suh M. R., Kim V. N., (2006), EMBO J., 25, Schwarz D. S., Hutvagner G., Du T., Xu Z., Aronin N., Zamore P. D., (2003), Cell, 115, Parker J. S., Roe S. M., Barford D., (2005), Nature, 434, Ma J. B., Yuan Y. R., Meister G., Pei Y., Tuschl T., Patel D. J., (2005), Nature, 434, Miller V. M., Xia H., Marrs G. L., Gouvion C. M., Lee G., Davidson B. L., Paulson H. L., (2003), Proc. Natl. Acad. Sci. USA, 100, Wadhwa R., Kaul S. C., Miyagishi M., Taira K., (2004), Curr. Opin. Mol. Ther., 6, Amarzguioui M., Rossi J. J., Kim D., (2005), FEBS Lett., 579, Zentilin L., Giacca M., (2004), Curr. Pharm. Biotechnol., 5, Clayton J., (2004), Nature, 431, Grimm D., Streetz K. L., Jopling C. L., Storm T. A., Pandey K., Davis C. R., Marion P., Salazar F., Kay M. A., (2006), Nature, 441, Li Z. Y., Mao H., Kallick D. A., Gorenstein D. G., (2005), Biochem. Biophys. Res. Commun., 329, Braasch D. A., Paroo Z., Contantinescu A., Ren G., Oz O. K., Mason R. P., Corey D. R., (2004), Bioorg. Med. Chem. Lett., 14, Hall A. H. S., Wan J., Shaughnessy E. E., Ramsay Shaw B., Alexander K. A., (2004), Nucleic Acids Res., 32, Prakash T. P., Allerson C. R., Dande P., Vickers T. A., Sioufi N., Jarres R., Baker B. F., Swayze E. E., Griffey R. H., Bhat B., (2005), J. Med. Chem., 48, Amarzguioui M., Holen T., Babaie E., Prydz H., (2003), Nucleic Acids Res., 31, Braasch D. A., Jensen S., Liu Y., Kaur K., Arar K., White M. A., Corey D. R., (2003), Biochemistry, 42, Chiu Y. L., Rana T. M., (2003), RNA, 9, Soutschek J., Akinc A., Bramlage B., Charisse K., Constein R., Donoghue M., Elbashir S., Geick A., Hadwiger P., Harborth J., John M., Kesavan V., Lavine G., Pandey R. K., Racie T., Rajeev K. G., Rohl I., Toudjarska I., Wang G., Wuschko S., Bumcrot D., Koteliansky V., Limmer S., Manoharan M., Vornlocher H. P., (2004), Nature, 432, Zhang Y., Boado R., Pardridge W., (2003), J. Gene Med., 5, Pardridge W. M., (2004), Expert Opin. Biol. Ther., 4, Song E., Zhu P., Lee S. K., Chowdhury D., Kussman S., Dykxhoorn D. M., Feng Y., Palliser D., Weiner D. B., Shankar P., Marasco W. A., Lieberman J., (2005), Nat. Biotechnol., 23, Kumar P., Wu H., McBride J. L., Jung K-E., Kim M. H., Davidson B. L., Lee S. K., Shankar P., Manjunath N., (2007), Nature, 448, Naito Y., Yamada T., Ui-Tei K., Morishita S., Saigo K., (2004), Nucleic Acids Res., 32, W Jackson A. L., Linsley P. S., (2004), Trends Genet., 20, Jackson A. L., Bartz S. R., Schelter J., Kobayashi S. V., Burchard J., Mao M., Li B., Cavet G., Linsley P. S., (2003), Nat. Biotech., 21, Chi J. T., Chang H. Y., Wang N. N., Chang D. S., Dunphy N., Brown P. O., (2003), Proc. Natl. Acad. Sci. USA, 100, Semizarov D., Frost L., Sarthy A., Kroeger P., Halbert D. N., Fesik S. W., (2003), Proc. Natl. Acad. Sci. USA, 100, BIOTECHNOLOGIA 1 (84)
19 Katarzyna Kubiak, Barbara Nawrot 56. Persengiev S. P., Zhu X., Green M. R., (2004), RNA, 10, Sledz C. A., Holko M., de Veer M. J., Silverman R. H., Williams B. R. G., (2003), Nat. Cell Biol., 5, Sipa K., Sochacka E., KaŸmierczak-Barañska J., Maszewska M., Janicka M., Nowak G., Nawrot B., (2007), RNA, 13, Shoshani T., Faerman A., Mett I., Zelin E., Tenne T., Gorodin S., Moshel Y., Elbaz S., Budanov A., Chajut A., Kalinski H., Kamer I., Rozen A., Mor O., Keshet E., Leshkowitz D., Einat P., Skaliter R., Feinstein E., (2002), Mol. Cel. Biol., 22, Bitko V., Musieyenko A., Shulyayeva O., Barik S., (2005), Nature Med., 11, Rossi J. J., (2006), Biotechniques, 40, Li M. J., Kim J., Li S., Zaia J., Yee J. K., Anderson J., Akkina R., Rossi J. J., (2005), Mol. Ther., 12, Huang Y., Paxton W. A., Wolinsky S. M., Neumann A. U., Zhang L., He T., Kang S., Ceradini D., Jin Z., Yazdanbakhsh K., Kunstman K., Erickson D., Dragon E., Landau N. R., Phair J., Ho D. D., Koup R. A. (1996), Nat. Med., 2, Morrissey D. V., Lockridge J. A., Shaw L., Blanchard K., Jensen K., Breen W., Hartsough K., Machemer L., Radka S., Jadhav V., Vaish N., Zinnen S., Vargeese C., Bowman K., Shaffer C. S., Jeffs L. B., Judge A., Mac Lachlan I., Polisky B., (2005), Nat. Biotechnol., 23, Iorns E., Lord C. J., Turner N., Ashworth A., (2007), Nature Rev., 6, Pai S. I. Lin Y. Y., Macaes B., Meneshian A., Hung C. F., Wu T. C., (2006), Gene Ther., 13, Hu-Lieskovan S., Heidel J. D., Bartlett D. W., Davis M. E., Triche T. J., (2005), Cancer Res., 65, Heidel J. D., Liu J. Y., Yen Y., Zhou B., Heale B. S., Rossi J. J., Bartlett D. W., Davis M. E., (2007), Clin. Cancer Res., 13, Heidel J. D., Yu Z., Liu J. Y., Rele S. M., Liang Y., Zeidan R. K., Kornbrust D. J., Davis M. E., (2007), Proc. Natl. Acad. Sci., 104, Bartlett D. W., Su H., Hildebrandt I. J., Weber W. A., Davis M. E., (2007), Proc. Natl. Acad. Sci., 104, Santel A., Aleku M., Keil O., Endruschat J., Esche V., Fisch G., Dames S., Löffler K., Fechtner M., Arnold W., Giese K., Klippel A., Kaufmann J., (2006), Gene Ther., 13, Schiffelers R. M, Ansari A., Xu J., Zhou Q., Tang Q., Storm G., Molema G., Lu P. Y., Scaria P. V., Woodle M. C., (2004), Nucleic Acids Res., 32, e Xu M., Lu X., Kallinteris N. L., Wang Y., Wu S., von Hofe E., Gulfo J. V., Humphreys R. E., Hillman G. G., (2004), Curr. Opin. Mol. Ther., 6, Zukiel R., Nowak S., Wyszko E., Rolle K., Gawroñska I., Barciszewska M. Z., Barciszewski J., (2006), Cancer Biol. Ther., 5, Zimmermann T. S., Lee A. C., Akinc A., Bramlage B., Bumcrot D., Fedoruk M. N., Harborth J., Heyes J. A., Jeffs L. B., John M., Judge A. D., Lam K., McClintock K., Nechev L. V., Palmer L. R., Racie T., Röhl I., Seiffert S., Shanmugam S., Sood V., Soutschek J., Toudjarska I., Wheat A. J., Yaworski E., Zedalis W., Koteliansky V., Manoharan M., Vornlocher H. P., MacLachlan I., (2007), Nature, 441, Powelka A. M., Seth A., Virbasius J. V., Kiskinis E., Nicoloro S. M., Guilherme A., Tang X., Straubhaar J., Cherniack A. D., Parker M. G., Czech M. P., (2006), J. Clin. Invest., 116, Ding H. L., Schwarz D. S. Keene A., Affar E., Fenton L., Xia X. G., Shi Y., Zamore P. D., Xu Z. S., (2003), Aging Cell., 2, Kao S., Krichevsky A., Kosik K., Tsai L., (2004), 279, Nawrot B., Sipa K., Widera K., Antoszczyk A., Sierant M., Wojcik M., Maszewska M., (2005), Proceedings of JMMC, Eds. P. Ettmayer, G. Ecker, Medimond S.r.l., Vienna, Nawrot B., (2004), Acta Biochim. Pol., 51, Nawrot B., Antoszczyk S., Maszewska M., Kuwabara T., Warashina M., Taira K., Stec W. J., (2003), Eur. J. Biochem., 270, Esau C. C., Monia B. P., (2007), Adv. Drug Discov. Rev., 59, Palffy R., Gardlik R., Hodosy J., Behuliak M., Resko P., Radvansky J., Celec P., (2006), Gene Ther., 13, PRACE PRZEGL DOWE
20 RNAi w terapii 84. Xiang S., Fruehauf J., Li C. J., (2006), Nat. Biotechnol., 24, Hense M., Domann E., Krusch S., Wachholz P., Dittmar K. E., Rohde M., Wehland J., Chakraborty T., Weiss S., (2001), Cell Microbiol., 3, Kleinman M. E., Yamada K., Takeda A., Chandrasekaran V., Nozaki M., Baffi J. Z., Albuquerque R. J., Yamasaki S., Itaya M., Pan Y., Appukuttan B., Gibbs D., Yang Z., Karikó K., Ambati B. K., Wilgus T. A., DiPietro L. A., Sakurai E., Zhang K., Smith J. R., Taylor E. W., Ambati J., (2008), Nature, 452, BIOTECHNOLOGIA 1 (84)
TERAPIA GENOWA. dr Marta Żebrowska
TERAPIA GENOWA dr Marta Żebrowska Pracownia Diagnostyki Molekularnej i Farmakogenomiki, Zakładu Biochemii Farmaceutycznej, Uniwersytetu Medycznego w Łodzi Źródło zdjęcia: httpblog.ebdna.plindex.phpjednoznajwiekszychzagrozenludzkosciwciazniepokonane
Bardziej szczegółowoBadanie funkcji genu
Badanie funkcji genu Funkcję genu można zbadać różnymi sposobami Przypadkowa analizy funkcji genu MUTACJA FENOTYP GEN Strategia ukierunkowanej analizy funkcji genu GEN 1. wprowadzenie mutacji w genie 2.
Bardziej szczegółowoTechniki korekcyjne wykorzystywane w metodzie kinesiotapingu
Techniki korekcyjne wykorzystywane w metodzie kinesiotapingu Jak ju wspomniano, kinesiotaping mo e byç stosowany jako osobna metoda terapeutyczna, jak równie mo e stanowiç uzupe nienie innych metod fizjoterapeutycznych.
Bardziej szczegółowoBadanie funkcji genu
Badanie funkcji genu Funkcję genu można zbadać różnymi sposobami Przypadkowa analizy funkcji genu MUTACJA FENOTYP GEN Strategia ukierunkowanej analizy funkcji genu GEN 1. wprowadzenie mutacji w genie 2.
Bardziej szczegółowoS YL AB US MODUŁ U ( PRZEDMIOTU) I nforma c j e ogólne
Załącznik Nr 3 do Uchwały Senatu PUM 14/2012 S YL AB US MODUŁ U ( PRZEDMIOTU) I nforma c j e ogólne Kod modułu Rodzaj modułu Wydział PUM Kierunek studiów Specjalność Poziom studiów Nazwa modułu INŻYNIERIA
Bardziej szczegółowoMłodzieńcze spondyloartropatie/zapalenie stawów z towarzyszącym zapaleniem przyczepów ścięgnistych (mspa-era)
www.printo.it/pediatric-rheumatology/pl/intro Młodzieńcze spondyloartropatie/zapalenie stawów z towarzyszącym zapaleniem przyczepów ścięgnistych (mspa-era) Wersja 2016 1. CZYM SĄ MŁODZIEŃCZE SPONDYLOARTROPATIE/MŁODZIEŃCZE
Bardziej szczegółowoCENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ
CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ SEKRETARIAT OŚRODEK INFORMACJI 629-35 - 69, 628-37 - 04 693-46 - 92, 625-76 - 23 UL. ŻURAWIA 4A, SKR. PT.24 00-503 W A R S Z A W A TELEFAX 629-40 - 89 INTERNET http://www.cbos.pl
Bardziej szczegółowoDOPALACZE. - nowa kategoria substancji psychoaktywnych
DOPALACZE - nowa kategoria substancji psychoaktywnych CZYM SĄ DOPALACZE? Dopalacze stosowana w Polsce, potoczna nazwa różnego rodzaju produktów zawierających substancje psychoaktywne, które nie znajdują
Bardziej szczegółowo1. Od kiedy i gdzie należy złożyć wniosek?
1. Od kiedy i gdzie należy złożyć wniosek? Wniosek o ustalenie prawa do świadczenia wychowawczego będzie można składać w Miejskim Ośrodku Pomocy Społecznej w Puławach. Wnioski będą przyjmowane od dnia
Bardziej szczegółowoModyfikowane chemicznie dupleksy sirna
PRACE PRZEGL DOWE Modyfikowane chemicznie dupleksy sirna Ma³gorzata Sierant Centrum Badañ Molekularnych i Makromolekularnych, Polska Akademia Nauk, ódÿ Chemically modified sirna duplexes Summary RNA interference
Bardziej szczegółowoMechanizm interferencji RNA i wykorzystanie RNAi dla celów terapeutycznych. Mechanism of RNA interference and application of RNAi in therapy
Farmakoterapia w psychiatrii i neurologii, 2008, 1, 7 18 Specjalnie dla Farmakoterapii w Psychiatrii i Neurologii Only for Pharmacotherapy in Psychiatry and Neurology Mechanizm interferencji RNA i wykorzystanie
Bardziej szczegółowoProgramy badań przesiewowych Wzrok u diabetyków
Programy badań przesiewowych Wzrok u diabetyków Dokładniejsze badania i leczenie retinopatii cukrzycowej Closer monitoring and treatment for diabetic retinopathy Ważne informacje o ochronie zdrowia Important
Bardziej szczegółowoSeminarium 1: 08. 10. 2015
Seminarium 1: 08. 10. 2015 Białka organizmu ok. 15 000 g białka osocza ok. 600 g (4%) Codzienna degradacja ok. 25 g białek osocza w lizosomach, niezależnie od wieku cząsteczki, ale zależnie od poprawności
Bardziej szczegółowoProducent P.P.F. HASCO-LEK S.A nie prowadził badań klinicznych mających na celu określenie skuteczności produktów leczniczych z ambroksolem.
VI.2 Podsumowanie danych o bezpieczeństwie stosowania produktów leczniczych z ambroksolem VI.2.1 Omówienie rozpowszechnienia choroby Wskazania do stosowania: Ostre i przewlekłe choroby płuc i oskrzeli
Bardziej szczegółowoRegulamin Zarządu Pogórzańskiego Stowarzyszenia Rozwoju
Regulamin Zarządu Pogórzańskiego Stowarzyszenia Rozwoju Art.1. 1. Zarząd Pogórzańskiego Stowarzyszenia Rozwoju, zwanego dalej Stowarzyszeniem, składa się z Prezesa, dwóch Wiceprezesów, Skarbnika, Sekretarza
Bardziej szczegółowoJacek Mrzyg³ód, Tomasz Rostkowski* Rozwi¹zania systemowe zarz¹dzania kapita³em ludzkim (zkl) w bran y energetycznej
Komunikaty 99 Jacek Mrzyg³ód, Tomasz Rostkowski* Rozwi¹zania systemowe zarz¹dzania kapita³em ludzkim (zkl) w bran y energetycznej Artyku³ przedstawi skrócony raport z wyników badania popularnoœci rozwi¹zañ
Bardziej szczegółowoNagroda Nobla z fizjologii i medycyny w 2004 r.
Nagroda Nobla z fizjologii i medycyny w 2004 r. Receptory zapachu i organizacja systemu węchowego Takao Ishikawa, M.Sc. Zakład Biologii Molekularnej Instytut Biochemii Uniwersytetu Warszawskiego 10 mln
Bardziej szczegółowoStatut Stowarzyszenia MAXIMUS Stowarzyszenie Osób Chorych na Otyłość
Statut Stowarzyszenia MAXIMUS Stowarzyszenie Osób Chorych na Otyłość Rozdział I Postanowienia ogólne 1 Stowarzyszenie nosi nazwę MAXIMUS Stowarzyszenie Osób Chorych na Otyłość, w dalszych postanowieniach
Bardziej szczegółowoNowe oblicze RNA. Józef Dulak. Zakład Biotechnologii Medycznej Wydział Biochemii, Biofizyki i Biotechnologii Uniwersytet Jagielloński
Nowe oblicze RNA Józef Dulak DMB Zakład Biotechnologii Medycznej Wydział Biochemii, Biofizyki i Biotechnologii Uniwersytet Jagielloński biotka.mol.uj.edu.pl/~hemeoxygenase 9 grudnia 2006 Regulacja ekspresji
Bardziej szczegółowoStrategia rozwoju sieci dróg rowerowych w Łodzi w latach 2015-2020+
Strategia rozwoju sieci dróg rowerowych w Łodzi w latach 2015-2020+ Projekt: wersja β do konsultacji społecznych Opracowanie: Zarząd Dróg i Transportu w Łodzi Ul. Piotrkowska 175 90-447 Łódź Spis treści
Bardziej szczegółowoREGULAMIN WSPARCIA FINANSOWEGO CZŁONKÓW. OIPiP BĘDĄCYCH PRZEDSTAWICIELAMI USTAWOWYMI DZIECKA NIEPEŁNOSPRAWNEGO LUB PRZEWLEKLE CHOREGO
Załącznik nr 1 do Uchwały Okręgowej Rady Pielęgniarek i Położnych w Opolu Nr 786/VI/2014 z dnia 29.09.2014 r. REGULAMIN WSPARCIA FINANSOWEGO CZŁONKÓW OIPiP BĘDĄCYCH PRZEDSTAWICIELAMI USTAWOWYMI DZIECKA
Bardziej szczegółowo3.2 Warunki meteorologiczne
Fundacja ARMAAG Raport 1999 3.2 Warunki meteorologiczne Pomiary podstawowych elementów meteorologicznych prowadzono we wszystkich stacjach lokalnych sieci ARMAAG, równolegle z pomiarami stê eñ substancji
Bardziej szczegółowoPolska-Warszawa: Usługi w zakresie napraw i konserwacji taboru kolejowego 2015/S 061-107085
1/6 Niniejsze ogłoszenie w witrynie TED: http://ted.europa.eu/udl?uri=ted:notice:107085-2015:text:pl:html Polska-Warszawa: Usługi w zakresie napraw i konserwacji taboru kolejowego 2015/S 061-107085 Przewozy
Bardziej szczegółowoPOWIATOWY URZĄD PRACY
POWIATOWY URZĄD PRACY ul. Piłsudskiego 33, 33-200 Dąbrowa Tarnowska tel. (0-14 ) 642-31-78 Fax. (0-14) 642-24-78, e-mail: krda@praca.gov.pl Załącznik Nr 3 do Uchwały Nr 5/2015 Powiatowej Rady Rynku Pracy
Bardziej szczegółowoII. WNIOSKI I UZASADNIENIA: 1. Proponujemy wprowadzić w Rekomendacji nr 6 także rozwiązania dotyczące sytuacji, w których:
Warszawa, dnia 25 stycznia 2013 r. Szanowny Pan Wojciech Kwaśniak Zastępca Przewodniczącego Komisji Nadzoru Finansowego Pl. Powstańców Warszawy 1 00-950 Warszawa Wasz znak: DRB/DRB_I/078/247/11/12/MM W
Bardziej szczegółowoEfektywna strategia sprzedaży
Efektywna strategia sprzedaży F irmy wciąż poszukują metod budowania przewagi rynkowej. Jednym z kluczowych obszarów takiej przewagi jest efektywne zarządzanie siłami sprzedaży. Jak pokazują wyniki badania
Bardziej szczegółowoHAŚKO I SOLIŃSKA SPÓŁKA PARTNERSKA ADWOKATÓW ul. Nowa 2a lok. 15, 50-082 Wrocław tel. (71) 330 55 55 fax (71) 345 51 11 e-mail: kancelaria@mhbs.
HAŚKO I SOLIŃSKA SPÓŁKA PARTNERSKA ADWOKATÓW ul. Nowa 2a lok. 15, 50-082 Wrocław tel. (71) 330 55 55 fax (71) 345 51 11 e-mail: kancelaria@mhbs.pl Wrocław, dnia 22.06.2015 r. OPINIA przedmiot data Praktyczne
Bardziej szczegółowoPRAWA ZACHOWANIA. Podstawowe terminy. Cia a tworz ce uk ad mechaniczny oddzia ywuj mi dzy sob i z cia ami nie nale cymi do uk adu za pomoc
PRAWA ZACHOWANIA Podstawowe terminy Cia a tworz ce uk ad mechaniczny oddzia ywuj mi dzy sob i z cia ami nie nale cymi do uk adu za pomoc a) si wewn trznych - si dzia aj cych na dane cia o ze strony innych
Bardziej szczegółowoTEST dla stanowisk robotniczych sprawdzający wiedzę z zakresu bhp
TEST dla stanowisk robotniczych sprawdzający wiedzę z zakresu bhp 1. Informacja o pracownikach wyznaczonych do udzielania pierwszej pomocy oraz o pracownikach wyznaczonych do wykonywania działań w zakresie
Bardziej szczegółowoZarządzanie projektami. wykład 1 dr inż. Agata Klaus-Rosińska
Zarządzanie projektami wykład 1 dr inż. Agata Klaus-Rosińska 1 DEFINICJA PROJEKTU Zbiór działań podejmowanych dla zrealizowania określonego celu i uzyskania konkretnego, wymiernego rezultatu produkt projektu
Bardziej szczegółowoRegulamin Projektów Ogólnopolskich i Komitetów Stowarzyszenia ESN Polska
Regulamin Projektów Ogólnopolskich i Komitetów Stowarzyszenia ESN Polska 1 Projekt Ogólnopolski: 1.1. Projekt Ogólnopolski (dalej Projekt ) to przedsięwzięcie Stowarzyszenia podjęte w celu realizacji celów
Bardziej szczegółowo2 Ocena operacji w zakresie zgodno ci z dzia aniami KSOW, celami KSOW, priorytetami PROW, celami SIR.
1 Ocena formalna. Prowadzona jest przez CDR/WODR i odpowiada na pytania: 1. Czy wniosek zosta z ony przez partnera SIR. Negatywna ocena tego punktu skutkuje odrzuceniem wniosku? 2. Czy wniosek zosta z
Bardziej szczegółowoPROCEDURA OCENY RYZYKA ZAWODOWEGO. w Urzędzie Gminy Mściwojów
I. Postanowienia ogólne 1.Cel PROCEDURA OCENY RYZYKA ZAWODOWEGO w Urzędzie Gminy Mściwojów Przeprowadzenie oceny ryzyka zawodowego ma na celu: Załącznik A Zarządzenia oceny ryzyka zawodowego monitorowanie
Bardziej szczegółowoNa podstawie art.4 ust.1 i art.20 lit. l) Statutu Walne Zebranie Stowarzyszenia uchwala niniejszy Regulamin Zarządu.
Na podstawie art.4 ust.1 i art.20 lit. l) Statutu Walne Zebranie Stowarzyszenia uchwala niniejszy Regulamin Zarządu Regulamin Zarządu Stowarzyszenia Przyjazna Dolina Raby Art.1. 1. Zarząd Stowarzyszenia
Bardziej szczegółowowarsztató OMNM ar n medk oafał ptaszewskii mgr goanna tieczorekjmowiertowskai mgr Agnieszka jarkiewicz
warsztató OMNM ar n medk oafał ptaszewskii mgr goanna tieczorekjmowiertowskai mgr Agnieszka jarkiewicz } Pacjent w badaniu klinicznym a NFZ } Kalkulacja kosztów } Współpraca z zespołem badawczym jak tworzyć
Bardziej szczegółowoU M O W A. zwanym w dalszej części umowy Wykonawcą
U M O W A zawarta w dniu pomiędzy: Miejskim Centrum Medycznym Śródmieście sp. z o.o. z siedzibą w Łodzi przy ul. Próchnika 11 reprezentowaną przez: zwanym dalej Zamawiający a zwanym w dalszej części umowy
Bardziej szczegółowoZASADY WYPEŁNIANIA ANKIETY 2. ZATRUDNIENIE NA CZĘŚĆ ETATU LUB PRZEZ CZĘŚĆ OKRESU OCENY
ZASADY WYPEŁNIANIA ANKIETY 1. ZMIANA GRUPY PRACOWNIKÓW LUB AWANS W przypadku zatrudnienia w danej grupie pracowników (naukowo-dydaktyczni, dydaktyczni, naukowi) przez okres poniżej 1 roku nie dokonuje
Bardziej szczegółowoMetody wyceny zasobów, źródła informacji o kosztach jednostkowych
Metody wyceny zasobów, źródła informacji o kosztach jednostkowych by Antoni Jeżowski, 2013 W celu kalkulacji kosztów realizacji zadania (poszczególnych działań i czynności) konieczne jest przeprowadzenie
Bardziej szczegółowoKoszty obciążenia społeczeństwa. Ewa Oćwieja Marta Ryczko Koło Naukowe Ekonomiki Zdrowia IZP UJ CM 2012
Koszty obciążenia społeczeństwa chorobami układu krążenia. Ewa Oćwieja Marta Ryczko Koło Naukowe Ekonomiki Zdrowia IZP UJ CM 2012 Badania kosztów chorób (COI Costof illnessstudies) Ekonomiczny ciężar choroby;
Bardziej szczegółowoFORMULARZ POZWALAJĄCY NA WYKONYWANIE PRAWA GŁOSU PRZEZ PEŁNOMOCNIKA NA NADZWYCZAJNYM WALNYM ZGROMADZENIU CODEMEDIA S.A
FORMULARZ POZWALAJĄCY NA WYKONYWANIE PRAWA GŁOSU PRZEZ PEŁNOMOCNIKA NA NADZWYCZAJNYM WALNYM ZGROMADZENIU Z SIEDZIBĄ W WARSZAWIE ZWOŁANYM NA DZIEŃ 2 SIERPNIA 2013 ROKU Niniejszy formularz przygotowany został
Bardziej szczegółowoCo zrobić, jeśli uważasz, że decyzja w sprawie zasiłku mieszkaniowego lub zasiłku na podatek lokalny jest niewłaściwa
Polish Co zrobić, jeśli uważasz, że decyzja w sprawie zasiłku mieszkaniowego lub zasiłku na podatek lokalny jest niewłaściwa (What to do if you think the decision about your Housing Benefit or Council
Bardziej szczegółowoUCHWAŁA NR 1 Nadzwyczajnego Walnego Zgromadzenia Spółki ABS Investment S.A. z siedzibą w Bielsku-Białej z dnia 28 lutego 2013 roku
UCHWAŁA NR 1 w sprawie: wyboru Przewodniczącego Walnego Zgromadzenia Działając na podstawie art. 409 1 kodeksu spółek handlowych oraz 32 ust. 1 Statutu Spółki Nadzwyczajne Walne Zgromadzenie Spółki ABS
Bardziej szczegółowoRegulamin Konkursu Start up Award 9. Forum Inwestycyjne 20-21 czerwca 2016 r. Tarnów. Organizatorzy Konkursu
Regulamin Konkursu Start up Award 9. Forum Inwestycyjne 20-21 czerwca 2016 r. Tarnów 1 Organizatorzy Konkursu 1. Organizatorem Konkursu Start up Award (Konkurs) jest Fundacja Instytut Studiów Wschodnich
Bardziej szczegółowoPOSTANOWIENIA DODATKOWE DO OGÓLNYCH WARUNKÓW GRUPOWEGO UBEZPIECZENIA NA ŻYCIE KREDYTOBIORCÓW Kod warunków: KBGP30 Kod zmiany: DPM0004 Wprowadza się następujące zmiany w ogólnych warunkach grupowego ubezpieczenia
Bardziej szczegółowo13. Subsydiowanie zatrudnienia jako alternatywy wobec zwolnień grupowych.
13. Subsydiowanie zatrudnienia jako alternatywy wobec zwolnień grupowych. Przyjęte w ustawie o łagodzeniu skutków kryzysu ekonomicznego dla pracowników i przedsiębiorców rozwiązania uwzględniły fakt, że
Bardziej szczegółowoWZÓR SKARGI EUROPEJSKI TRYBUNAŁ PRAW CZŁOWIEKA. Rada Europy. Strasburg, Francja SKARGA. na podstawie Artykułu 34 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka
WZÓR SKARGI EUROPEJSKI TRYBUNAŁ PRAW CZŁOWIEKA Rada Europy Strasburg, Francja SKARGA na podstawie Artykułu 34 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka oraz Artykułu 45-47 Regulaminu Trybunału 1 Adres pocztowy
Bardziej szczegółowoKonferencja Sądu Arbitrażowego przy SIDiR WARUNKI KONTRAKTOWE FIDIC KLAUZULA 13 JAKO ODMIENNY SPOSÓB WYKONANIA ROBÓT A NIE ZMIANA UMOWY
Konferencja Sądu Arbitrażowego przy SIDiR Zbigniew J. Boczek WARUNKI KONTRAKTOWE FIDIC KLAUZULA 13 JAKO ODMIENNY SPOSÓB WYKONANIA ROBÓT A NIE ZMIANA UMOWY 13 Variations and Adjustments!! 13 Zmiany i korekty
Bardziej szczegółowoTematy prac licencjackich w Zakładzie Fizjologii Zwierząt
Tematy prac licencjackich w Zakładzie Fizjologii Zwierząt Zegar biologiczny Ekspresja genów i białek zegara Rytmy komórkowe Rytmy fizjologiczne Rytmy behawioralne Lokalizacja neuroprzekźników w układzie
Bardziej szczegółowoRudniki, dnia 10.02.2016 r. Zamawiający: PPHU Drewnostyl Zenon Błaszak Rudniki 5 64-330 Opalenica NIP 788-000-22-12 ZAPYTANIE OFERTOWE
Zamawiający: Rudniki, dnia 10.02.2016 r. PPHU Drewnostyl Zenon Błaszak Rudniki 5 64-330 Opalenica NIP 788-000-22-12 ZAPYTANIE OFERTOWE W związku z planowaną realizacją projektu pn. Rozwój działalności
Bardziej szczegółowoWsparcie wykorzystania OZE w ramach RPO WL 2014-2020
Wsparcie wykorzystania OZE w ramach RPO WL 2014-2020 Zarys finansowania RPO WL 2014-2020 Na realizację Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Lubelskiego na lata 2014-2020 przeznaczono łączną kwotę
Bardziej szczegółowoStowarzyszenie Lokalna Grupa Działania EUROGALICJA Regulamin Rady
Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania EUROGALICJA Regulamin Rady Rozdział I Postanowienia ogólne 1 1. Rada Stowarzyszenia Lokalna Grupa Działania Eurogalicja, zwana dalej Radą, działa na podstawie: Ustawy
Bardziej szczegółowoWarszawa: Dostawa kalendarzy na rok 2017 Numer ogłoszenia: 41127-2016; data zamieszczenia: 15.04.2016 OGŁOSZENIE O ZAMÓWIENIU - dostawy
Strona 1 z 5 Adres strony internetowej, na której Zamawiający udostępnia Specyfikację Istotnych Warunków Zamówienia: www.knf.gov.pl/o_nas/urzad_komisji/zamowienia_publiczne/zam_pub_pow/index.html Warszawa:
Bardziej szczegółowoProblemy w realizacji umów o dofinansowanie SPO WKP 2.3, 2.2.1, Dzia anie 4.4 PO IG
2009 Problemy w realizacji umów o dofinansowanie SPO WKP 2.3, 2.2.1, Dzia anie 4.4 PO IG Jakub Moskal Warszawa, 30 czerwca 2009 r. Kontrola realizacji wska ników produktu Wska niki produktu musz zosta
Bardziej szczegółowoUCHWAŁA NR X/143/2015 RADY MIEJSKIEJ WAŁBRZYCHA. z dnia 27 sierpnia 2015 r. w sprawie utworzenia Zakładu Aktywności Zawodowej Victoria w Wałbrzychu
UCHWAŁA NR X/143/2015 RADY MIEJSKIEJ WAŁBRZYCHA z dnia 27 sierpnia 2015 r. w sprawie utworzenia Zakładu Aktywności Zawodowej Victoria w Wałbrzychu Na podstawie art. 18 ust 2 pkt 9 lit. h ustawy z dnia
Bardziej szczegółowoCzy przedsiêbiorstwo, którym zarz¹dzasz, intensywnie siê rozwija, ma wiele oddzia³ów lub kolejne lokalizacje w planach?
Czy przedsiêbiorstwo, którym zarz¹dzasz, intensywnie siê rozwija, ma wiele oddzia³ów lub kolejne lokalizacje w planach? Czy masz niedosyt informacji niezbêdnych do tego, by mieæ pe³en komfort w podejmowaniu
Bardziej szczegółowoSzkoła Podstawowa nr 1 w Sanoku. Raport z ewaluacji wewnętrznej
Szkoła Podstawowa nr 1 w Sanoku Raport z ewaluacji wewnętrznej Rok szkolny 2014/2015 Cel ewaluacji: 1. Analizowanie informacji o efektach działalności szkoły w wybranym obszarze. 2. Sformułowanie wniosków
Bardziej szczegółowoSystemy monitoringu wizyjnego Avigilon w zabezpieczeniu obiektów logistycznych.
doradzamy, szkolimy, rozwijamy Systemy monitoringu wizyjnego Avigilon w zabezpieczeniu obiektów logistycznych. Właściciel tel. 722-529-820 e-mail: biuro@brb-doradztwobiznesowe.pl www.brb-doradztwobiznesowe.pl
Bardziej szczegółowoSatysfakcja pracowników 2006
Satysfakcja pracowników 2006 Raport z badania ilościowego Listopad 2006r. www.iibr.pl 1 Spis treści Cel i sposób realizacji badania...... 3 Podsumowanie wyników... 4 Wyniki badania... 7 1. Ogólny poziom
Bardziej szczegółowoMikroekonomia Wykład 9
Mikroekonomia Wykład 9 Efekty zewnętrzne Przez długie lata ekonomiści mieli problemy z jednoznacznym zdefiniowaniem efektów zewnętrznych, które oddziaływały na inne podmioty gospodarcze przez powodowanie
Bardziej szczegółowoSprawozdanie z działalności Rady Nadzorczej TESGAS S.A. w 2008 roku.
Sprawozdanie z działalności Rady Nadzorczej TESGAS S.A. w 2008 roku. Rada Nadzorcza zgodnie z treścią Statutu Spółki składa się od 5 do 9 Członków powoływanych przez Walne Zgromadzenie w głosowaniu tajnym.
Bardziej szczegółowoU S T A W A. z dnia. o zmianie ustawy o ułatwieniu zatrudnienia absolwentom szkół. Art. 1.
P r o j e k t z dnia U S T A W A o zmianie ustawy o ułatwieniu zatrudnienia absolwentom szkół. Art. 1. W ustawie z dnia 18 września 2001 r. o ułatwieniu zatrudnienia absolwentom szkół (Dz.U. Nr 122, poz.
Bardziej szczegółowoCerebrolysin w leczeniu urazów mózgu (TBI)
Cerebrolysin w leczeniu urazów mózgu (TBI) Czynniki neurotroficzne Nagroda Nobla za prace nad czynnikami neurotroficznymi - 1986 Nerve growth factor (NGF) Stanley Cohen i Rita Levi-Montalcini 2 Cerebrolysin
Bardziej szczegółowoSTATUT KOŁA NAUKOWEGO PRAWA MEDYCZNEGO. Rozdział I. Postanowienia ogólne
STATUT KOŁA NAUKOWEGO PRAWA MEDYCZNEGO Rozdział I. Postanowienia ogólne 1 Koło Naukowe Prawa Medycznego, zwane dalej Kołem, jest dobrowolną organizacją studencką. Funkcjonuje na Wydziale Prawa i Administracji
Bardziej szczegółowoUkład wydalniczy i skóra
Układ wydalniczy i skóra 1. Zaznacz definicję wydalania. A. Usuwanie z organizmu szkodliwych produktów przemiany materii. B. Pobieranie przez organizm substancji niezbędnych do podtrzymywania funkcji Ŝyciowych
Bardziej szczegółowoInterferencja RNA nowa technologia w leczeniu nowotworów
Interferencja RNA nowa technologia w leczeniu nowotworów RNA interference new technology in tumor treatment Marta Gabryelska 1, Stanis³aw Nowak 2, Ryszard ukiel 2, Jan Barciszewski 1 1 z Instytutu Chemii
Bardziej szczegółowoLicencję Lekarską PZPN mogą uzyskać osoby spełniające następujące wymagania:
Uchwała nr III/46 z dnia 19 marca 2014 roku Zarządu Polskiego Związku Piłki Nożnej w sprawie zasad przyznawania licencji dla lekarzy pracujących w klubach Ekstraklasy, I i II ligi oraz reprezentacjach
Bardziej szczegółowoStan prac w zakresie wdrożenia systemów operacyjnych: NCTS2, AIS/INTRASTAT, AES, AIS/ICS i AIS/IMPORT. Departament Ceł, Ministerstwo Finansów
Stan prac w zakresie wdrożenia systemów operacyjnych: NCTS2, AIS/INTRASTAT, AES, AIS/ICS i AIS/IMPORT Departament Ceł, Ministerstwo Finansów Usługa e-tranzyt System NCTS 2 Aktualny stan wdrożenia Ogólnopolskie
Bardziej szczegółowoWarszawa, dnia 27 stycznia 2012 r. Pozycja 104
Warszawa, dnia 27 stycznia 2012 r. Pozycja 104 ROZPORZĄDZENIE MINISTRA SPRAWIEDLIWOŚCI z dnia 16 stycznia 2012 r. w sprawie sposobu przeprowadzania badań na obecność alkoholu, środków odurzających lub
Bardziej szczegółowoZakupy poniżej 30.000 euro Zamówienia w procedurze krajowej i unijnej
biblioteczka zamówień publicznych Agata Hryc-Ląd Małgorzata Skóra Zakupy poniżej 30.000 euro Zamówienia w procedurze krajowej i unijnej Nowe progi w zamówieniach publicznych 2014 Agata Hryc-Ląd Małgorzata
Bardziej szczegółowoDE-WZP.261.11.2015.JJ.3 Warszawa, 2015-06-15
DE-WZP.261.11.2015.JJ.3 Warszawa, 2015-06-15 Wykonawcy ubiegający się o udzielenie zamówienia Dotyczy: postępowania prowadzonego w trybie przetargu nieograniczonego na Usługę druku książek, nr postępowania
Bardziej szczegółowoRozdział 6. KONTROLE I SANKCJE
Rozdział 6. KONTROLE I SANKCJE 6.1. AUDYT I KONTROLE FINANSOWE Komisja w czasie realizacji projektu i do 5 lat po jego zakończeniu może zlecić przeprowadzenie audytu finansowego. Audyt może obejmować:
Bardziej szczegółowoBadanie funkcji genu
Badanie funkcji genu Funkcję genu można zbadać różnymi sposobami Przypadkowa analizy funkcji genu MUTACJA FENOTYP GEN Strategia ukierunkowanej analizy funkcji genu GEN 1. wprowadzenie mutacji w genie 2.
Bardziej szczegółowoKOMISJA WSPÓLNOT EUROPEJSKICH. Wniosek DECYZJA RADY
KOMISJA WSPÓLNOT EUROPEJSKICH Bruksela, dnia 13.12.2006 KOM(2006) 796 wersja ostateczna Wniosek DECYZJA RADY w sprawie przedłużenia okresu stosowania decyzji 2000/91/WE upoważniającej Królestwo Danii i
Bardziej szczegółowoNadzwyczajne Walne Zgromadzenie Art New media S.A. uchwala, co następuje:
y uchwał Spółki Art New media S.A. zwołanego w Warszawie, przy ulicy Wilczej 28 lok. 6 na dzień 22 grudnia 2011 roku o godzinie 11.00 w sprawie wyboru Przewodniczącego Zgromadzenia Nadzwyczajne Walne Zgromadzenie
Bardziej szczegółowoWykorzystanie małych interferujących RNA do hamowania ekspresji genów w komórkach ssaków zastosowanie w neurobiologii
Konferencja Nowe metody w neurobiologii 15 grudnia 2004 7 12 Wykorzystanie małych interferujących RNA do hamowania ekspresji genów w komórkach ssaków zastosowanie w neurobiologii Aleksandra Wesołowska
Bardziej szczegółowoREGULAMIN WALNEGO ZEBRANIA STOWARZYSZENIA POLSKA UNIA UBOCZNYCH PRODUKTÓW SPALANIA
REGULAMIN WALNEGO ZEBRANIA STOWARZYSZENIA POLSKA UNIA UBOCZNYCH PRODUKTÓW SPALANIA I. POSTANOWIENIA OGÓLNE 1 1. Regulamin Walnego Zebrania Członków Stowarzyszenia Polska Unia Ubocznych Produktów Spalania
Bardziej szczegółowoStowarzyszenie REFA Wielkopolska Poznań, 2011-11-07. ul. Rubież 46 C3, 61-612 Poznań
Stowarzyszenie REFA Wielkopolska Poznań, 2011-11-07 ul. Rubież 46 C3 tel. 0048 61 8279410 fax 0048 61 8279411 email: biuro@refa.poznan.pl ZAPYTANIE OFERTOWE Dotyczy: postępowania opartego na zasadzie efektywnego
Bardziej szczegółowoBiologia komórki i biotechnologia w terapii schorzeń narządu ruchu
Biologia komórki i biotechnologia w terapii schorzeń Ilość godzin: 40h seminaria Ilość grup: 2 Forma zaliczenia: zaliczenie z oceną Kierunek: Fizjoterapia ścieżka neurologiczna Rok: II - Lic Tryb: stacjonarne
Bardziej szczegółowoEtap III Czas rozwiązania- 60 minut
Kod ucznia... VII KONKURS BIOLOGICZNY 2009/ 2010 Etap III Czas rozwiązania- 60 minut Test, który otrzymałeś, składa się z 20 zadań. Część z nich to zadania wielokrotnego wyboru. Aby je rozwiązać, należy
Bardziej szczegółowoWarszawa, 08.01.2016 r.
Warszawa, 08.01.2016 r. INSTRUKCJA KORZYSTANIA Z USŁUGI POWIADOMIENIA SMS W SYSTEMIE E25 BANKU BPS S.A. KRS 0000069229, NIP 896-00-01-959, kapitał zakładowy w wysokości 354 096 542,00 złotych, który został
Bardziej szczegółowoVI.2 Streszczenie planu zarządzania ryzykiem do publicznej wiadomości
VI.2 Streszczenie planu zarządzania ryzykiem do publicznej wiadomości VI.2.1 Epidemiologia Celovir jest lekiem zawierającym substancję czynną dizoproksyl tenofowiru w dawce 245 mg. Tenofowir w skojarzeniu
Bardziej szczegółowoREGULAMIN KOSZTÓW PIŁKARSKIEGO SĄDU POLUBOWNEGO
REGULAMIN KOSZTÓW PIŁKARSKIEGO SĄDU POLUBOWNEGO Na podstawie 17 ust. 4 Regulaminu Piłkarskiego Sądu Polubownego Polskiego Związku Piłki Nożnej, postanawia się co następuje: I POSTANOWIENIA OGÓLNE 1 Niniejszy
Bardziej szczegółowoPOLSKA IZBA TURYSTYKI POLISH CHAMBER OF TOURISM
Załącznik nr 1 do Uchwały Prezydium Polskiej Izby Turystyki nr 3/2015/P/E Regulamin powoływania i pracy Egzaminatorów biorących udział w certyfikacji kandydatów na pilotów wycieczek I. Postanowienia ogólne
Bardziej szczegółowoTABELA ZGODNOŚCI. W aktualnym stanie prawnym pracodawca, który przez okres 36 miesięcy zatrudni osoby. l. Pornoc na rekompensatę dodatkowych
-...~.. TABELA ZGODNOŚCI Rozporządzenie Komisji (UE) nr 651/2014 z dnia 17 czerwca 2014 r. uznające niektóre rodzaje pomocy za zgodne z rynkiem wewnętrznym w zastosowaniu art. 107 i 108 Traktatu (Dz. Urz.
Bardziej szczegółowoProjekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Wyniki badań ankietowych przeprowadzonych przez Departament Pielęgniarek i Położnych wśród absolwentów studiów pomostowych, którzy zakończyli udział w projekcie systemowym pn. Kształcenie zawodowe pielęgniarek
Bardziej szczegółowoCBOS CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ PRACA ZAROBKOWA EMERYTÓW I RENCISTÓW A PROBLEM BEZROBOCIA BS/80/2002 KOMUNIKAT Z BADAŃ WARSZAWA, MAJ 2002
CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ SEKRETARIAT OŚRODEK INFORMACJI 629-35 - 69, 628-37 - 04 693-46 - 92, 625-76 - 23 UL. ŻURAWIA 4A, SKR. PT.24 00-503 W A R S Z A W A TELEFAX 629-40 - 89 INTERNET http://www.cbos.pl
Bardziej szczegółowoSteelmate - System wspomagaj¹cy parkowanie z oœmioma czujnikami
Steelmate - System wspomagaj¹cy parkowanie z oœmioma czujnikami Cechy: Kolorowy i intuicyjny wyœwietlacz LCD Czujnik wysokiej jakoœci Inteligentne rozpoznawanie przeszkód Przedni i tylni system wykrywania
Bardziej szczegółowo1 Przedmiot Umowy 1. Przedmiotem umowy jest sukcesywna dostawa: publikacji książkowych i nutowych wydanych przez. (dalej zwanych: Publikacjami).
WZÓR UMOWY ANALOGICZNY dla CZĘŚCI 1-10 UMOWA o wykonanie zamówienia publicznego zawarta w dniu.. w Krakowie pomiędzy: Polskim Wydawnictwem Muzycznym z siedzibą w Krakowie 31-111, al. Krasińskiego 11a wpisanym
Bardziej szczegółowoInstalacja. Zawartość. Wyszukiwarka. Instalacja... 1. Konfiguracja... 2. Uruchomienie i praca z raportem... 4. Metody wyszukiwania...
Zawartość Instalacja... 1 Konfiguracja... 2 Uruchomienie i praca z raportem... 4 Metody wyszukiwania... 6 Prezentacja wyników... 7 Wycenianie... 9 Wstęp Narzędzie ściśle współpracujące z raportem: Moduł
Bardziej szczegółowoU M OWA DOTACJ I <nr umowy>
U M OWA DOTACJ I na dofinansowanie zadania pn.: zwanego dalej * zadaniem * zawarta w Olsztynie w dniu pomiędzy Wojewódzkim Funduszem Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej
Bardziej szczegółowoKONKURS NA NAJLEPSZE LOGO
KONKURS NA NAJLEPSZE LOGO Stowarzyszenie Unia Nadwarciańska ogłasza konkurs na logo. Regulamin konkursu: I. POSTANOWIENIA WSTĘPNE 1. Regulamin określa: cele konkursu, warunki uczestnictwa w konkursie,
Bardziej szczegółowoDECYZJA w sprawie czasowego zaprzestania działalności
WOJEWODA ŁÓDZKI ZK-III.9611.15.2015 Łódź, dnia 17 czerwca 2015 r. DECYZJA w sprawie czasowego zaprzestania działalności Na podstawie art. 34 ustawy z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej
Bardziej szczegółowoOd redakcji. Symbolem oznaczono zadania wykraczające poza zakres materiału omówionego w podręczniku Fizyka z plusem cz. 2.
Od redakcji Niniejszy zbiór zadań powstał z myślą o tych wszystkich, dla których rozwiązanie zadania z fizyki nie polega wyłącznie na mechanicznym przekształceniu wzorów i podstawieniu do nich danych.
Bardziej szczegółowoSTOWARZYSZENIE LOKALNA GRUPA DZIAŁANIA JURAJSKA KRAINA REGULAMIN ZARZĄDU. ROZDZIAŁ I Postanowienia ogólne
Załącznik do uchwały Walnego Zebrania Członków z dnia 28 grudnia 2015 roku STOWARZYSZENIE LOKALNA GRUPA DZIAŁANIA JURAJSKA KRAINA REGULAMIN ZARZĄDU ROZDZIAŁ I Postanowienia ogólne 1 1. Zarząd Stowarzyszenia
Bardziej szczegółowoINSTRUKCJA SERWISOWA. Wprowadzenie nowego filtra paliwa PN 874060 w silnikach ROTAX typ 912 is oraz 912 is Sport OPCJONALNY
Wprowadzenie nowego filtra paliwa PN 874060 w silnikach ROTAX typ 912 is oraz 912 is Sport ATA System: Układ paliwowy OPCJONALNY 1) Zastosowanie Aby osiągnąć zadowalające efekty, procedury zawarte w niniejszym
Bardziej szczegółowoKomunikat 16 z dnia 2015-05-07 dotyczący aktualnej sytuacji agrotechnicznej
Komunikat 16 z dnia 2015-05-07 dotyczący aktualnej sytuacji agrotechnicznej www.sad24.com Wszystkie poniższe informacje zostały przygotowane na podstawie obserwacji laboratoryjnych oraz lustracji wybranych
Bardziej szczegółowoRekompensowanie pracy w godzinach nadliczbowych
Rekompensowanie pracy w godzinach nadliczbowych PRACA W GODZINACH NADLICZBOWYCH ART. 151 1 K.P. Praca wykonywana ponad obowiązujące pracownika normy czasu pracy, a także praca wykonywana ponad przedłużony
Bardziej szczegółowoGEO-SYSTEM Sp. z o.o. GEO-RCiWN Rejestr Cen i Wartości Nieruchomości Podręcznik dla uŝytkowników modułu wyszukiwania danych Warszawa 2007
GEO-SYSTEM Sp. z o.o. 02-732 Warszawa, ul. Podbipięty 34 m. 7, tel./fax 847-35-80, 853-31-15 http:\\www.geo-system.com.pl e-mail:geo-system@geo-system.com.pl GEO-RCiWN Rejestr Cen i Wartości Nieruchomości
Bardziej szczegółowoPromocja i identyfikacja wizualna projektów współfinansowanych ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Promocja i identyfikacja wizualna projektów współfinansowanych ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego Białystok, 19 grudzień 2012 r. Seminarium współfinansowane ze środków Unii Europejskiej w ramach
Bardziej szczegółowoCel modelowania neuronów realistycznych biologicznie:
Sieci neuropodobne XI, modelowanie neuronów biologicznie realistycznych 1 Cel modelowania neuronów realistycznych biologicznie: testowanie hipotez biologicznych i fizjologicznych eksperymenty na modelach
Bardziej szczegółowo