Metody wykonywania waloryzacji przyrodniczych. Podręcznik metodyczny. i przewodnik do zajęć terenowych. Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie

Transkrypt

1 Podręcznik metodyczny Anna Zalewska Karol Komosiński Robert Krupa Przemysław Kołodziej Justyna Szydłowska Metody wykonywania waloryzacji przyrodniczych Podręcznik metodyczny i przewodnik do zajęć terenowych Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie

2

3 Publikacja współfinansowana przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego CZŁOWIEK NAJLEPSZA INWESTYCJA! Podręcznik,,Metody wykonywania waloryzacji przyrodniczych. Podręcznik metodyczny i przewodnik do zajęć terenowych został przygotowany i wydany w ramach projektu pt. Wzmocnienie potencjału dydaktycznego UWM w Olsztynie współfinansowanego ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki i realizowanego przez Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie. Publikacja bezpłatna

4

5 UNIWERSYTET WARMIŃSKO-MAZURSKI W OLSZTYNIE Metody wykonywania waloryzacji przyrodniczych Podręcznik metodyczny i przewodnik do zajęć terenowych Anna Zalewska, Karol Komosiński, Robert Krupa, Przemysław Kołodziej, Justyna Szydłowska Olsztyn 2013

6 Recenzent podręcznika prof. dr hab.wiesław Fałtynowicz Redakcja dr Anna Zalewska Autorzy Anna Zalewska 1, Karol Komosiński 2, Robert Krupa 2, Przemysław Kołodziej 1, Justyna Szydłowska 1 1 Katedra Botaniki i Ochrony Przyrody, Wydział Biologii i Biotechnologii, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie 2 Katedra Zoologii, Wydział Biologii i Biotechnologii, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie Projekt okładki Krystyna Kuszewska Autorzy ilustracji na okładce Karol Komosiński, Robert Krupa, Anna Zalewska; za zgodą autorów wykorzystano fragment mapy z opracowania: Polakowski B., Jutrzenka-Trzebiatowski A., Hołdyński Cz Mapa roślinności rzeczywistej Mazurskiego Parku Krajobrazowego. Wydaw. ART, Olsztyn, 45 ss. + mapa w skali 1: Wydano na zlecenie Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, 2013 ISBN Wydanie I Wydawca Wydawnictwo Mantis, Olsztyn Druk Zakład poligraficzny Gutgraf, Olsztyn

7 SPIS TREŚCI 1. METODY WALORYZACJI PRZYRODNICZYCH CZĘŚĆ OGÓLNA Zastosowanie ekspertyz przyrodniczych i ich rodzaje Podstawy prawne wykonywania ekspertyz przyrodniczych Waloryzacja przyrodnicza zasady ogólne Scenariusz prac kameralnych i terenowych, raport z waloryzacji przyrodniczej Przegląd piśmiennictwa i innych źródeł pomocnych w przygotowaniu i przeprowadzeniu prac terenowych i kameralnych Podstawy posługiwania się mapami różnych typów podczas prac terenowych i kameralnych Wykorzystania systemu informacji geograficznej (GIS) oraz nawigacji satelitarnej (GPS) w waloryzacjach przyrodniczych Zasady wykonywania pomiarów przy użyciu odległościomierza i wysokościomierza CHARAKTERYSTYKA OBIEKTU MODELOWEGO DO ZAJĘĆ TERENOWYCH METODY WALORYZACJI PRZYRODNICZYCH CZĘŚĆ SZCZEGÓŁOWA Waloryzacja szaty roślinnej, awifauny i wybranych grup entomofauny przygotowanie do pracy w obiekcie modelowym Waloryzacja flory, w tym dendroflory Waloryzacja roślinności i siedlisk przyrodniczych Waloryzacja awifauny Waloryzacja entomofauny Podstawowe zasady wykorzystania w waloryzacjach przyrodniczych gatunków cennych z innych grup organizmów Uwagi dotyczące wybranych rodzajów waloryzacji stosowanych w ochronie przyrody Podsumowanie waloryzacji przyrodniczej WZORY TERENOWYCH KART PRACY I FORMULARZY PODSUMOWUJĄ- CYCH WALORYZACYJNE PRACE KAMERALNE A. Inwentaryzacja flory wzór terenowej karty pracy B. Inwentaryzacja flory karta do pracy w obiekcie modelowym Waloryzacja flory karta pracy Inwentaryzacja i waloryzacja dendroflory karta pracy Podsumowanie waloryzacji flory karta pracy Inwentaryzacja fitosocjologiczna (zdjęcie fitosocjologiczne) karta pracy

8 4.6. Identyfikacja zbiorowiska roślinnego karta pracy Waloryzacja siedlisk Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 karta pracy Inwentaryzacja awifauny karta pracy Waloryzacja awifauny karta pracy Podsumowanie waloryzacji awifauny karta pracy Inwentaryzacja entomofauny karta pracy Waloryzacja entomofauny karta pracy Podsumowanie waloryzacji entomofauny karta pracy Podsumowanie waloryzacji obiektu modelowego karta pracy ZESTAWIENIA I LISTY TAKSONÓW DO WALORYZACJI FLORY, FAUNY I SIEDLISK Zestawienie wybranych cennych gatunków roślin, występujących w północnowschodniej części Polski (gatunki Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000, gatunki chronione w Polsce, gatunki zagrożone w Polsce z Czerwonej Księgi Roślin i Czerwonej Listy Roślin, gatunki rzadkie regionalnie) Zestawienie wybranych cennych gatunków ptaków, występujących w północnowschodniej części Polski (gatunki Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000, gatunki chronione w Polsce, gatunki zagrożone w Polsce z Czerwonej Księgi Zwierząt i Czerwonej Listy Zwierząt, gatunki specjalnej troski na poziomie europejskim) Zestawienie wybranych cennych gatunków zwierząt (bez ptaków), występujących w północno-wschodniej części Polski (gatunki Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000, gatunki chronione w Polsce, gatunki zagrożone w Polsce z Czerwonej Księgi Zwierząt i Czerwonej Listy Zwierząt) Wykaz siedlisk Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 z Załącznika I Dyrektywy Rady 92/43/EWG, występujących w północno-wschodniej części Polski Przykład wykazu systematycznego zespołów i wyższych syntaksonów roślinności zbiorowiska leśne północno-wschodniej części Polski Lista wybranych gatunków roślin obcych (m.in. inwazyjnych) występujących w północno-wschodniej części Polski Lista wybranych gatunków zwierząt obcych (m.in. inwazyjnych) występujących w północno-wschodniej części Polski ANEKS Nr 1 Ryciny ANEKS Nr 2 Przykładowa dokumentacyjna tabela fitosocjologiczna

9 Przedmowa Oddajemy w ręce studentów Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie nowy podręcznik metodyczny i jednocześnie przewodnik do zajęć terenowych, kolejny ze specjalnej serii przeznaczonej dla przyszłych biologów środowiskowych i ekspertów w zakresie zarządzania zasobami przyrody. Przygotowana seria obejmuje następujące opracowania: 1. Rozpoznawanie roślin na potrzeby waloryzacji przyrodniczych. 2. Rozpoznawanie gatunków zwierząt i ich biologia. 3. Siedliska przyrodnicze rozpoznawanie i zarządzanie. 4. Metody wykonywania waloryzacji przyrodniczych 5. Ocena oddziaływania na środowisko i monitoring. 6. Biologiczne metody oceny stanu środowiska. T.1. Ekosystemy lądowe. T.2. Ekosystemy wodne. Koncepcja układu treści tej serii powstała na Wydziale Biologii i Biotechnologii UWM na potrzeby specjalności Zarządzanie zasobami przyrody, planowanej na Kierunku Biologia (I stopień studiów). Książki zawierają jednak szerszy materiał, który może wspierać realizowane już wcześniej i nowe, zaplanowane przedmioty dla innych kierunków Wydziału, takich jak Biologia Środowiskowa (II stopień studiów) i Ekspertyzy przyrodnicze (II stopień studiów), a części 1 3, także na studiach I stopnia na kierunku Biologia, na innych specjalnościach, np. Biologia ogólna, Biologia z nauczaniem przyrody lub Biologia z nauczaniem chemii. Możliwe jest również wykorzystanie podręczników podczas wybranych zajęć dla studentów innych wydziałów i kierunków przyrodniczych UWM w Olsztynie. Książki zostały przygotowane przez zespoły specjalistów (botaników, zoologów, mykologów i ekologów), związanych z WBiB UWM w Olsztynie. Do przygotowania szóstej, dwutomowej części, która ma specjalny charakter ze względu na umieszczenie pierwszych opisów unikalnych metod bioindykacyjnych, testowanych i wdrażanych obecnie zgodnie z dyrektywami UE, zaproszenia przyjęli autorzy tych metod, naukowcy z innych ośrodków w Polsce. Opracowanie i wydanie drukiem kolejnych podręczników stało się możliwe dzięki wsparciu finansowemu ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego, projektu Wzmocnienie potencjału dydaktycznego UWM w Olsztynie. Niniejsza książka poświęcona jest metodom wykonywania podstawowych waloryzacji przyrodniczych, które bezpośrednio służą kwalifikowaniu i powoływaniu obiektów chronionych oraz kontroli i planowaniu działań ochronnych w obiektach już istniejących. Szczegółowo omówiono najczęściej stosowane metody, oparte na wykorzystaniu roślin naczyniowych, ptaków i wybranych grup owadów, występujących głównie w środowiskach lądowych. Waloryzacja entomologiczna przedstawiona została na przykładzie chrząszczy Coleoptera. Skrótowo omówiono zastosowanie zwierząt z innych grup. Opisy metod dotyczących organizmów wodnych znajdują się w podręczniku Biologiczne metody oceny stanu środowiska, natomiast waloryzacje przyrodnicze na potrzeby ocen oddziaływania inwestycji na środowisko i planów zagospodarowania przestrzennego opisane zostały w części 5 opisanej serii książek.

10 Podstawowym celem prezentowanego opracowania było zebranie informacji i wskazówek niezbędnych do praktycznego, zespołowego wykonania przez studentów waloryzacji botanicznej, ornitologicznej i entomologicznej obiektu modelowego zalesionego wąwozu erozyjnego w okolicy kampusu UWM w Olsztynie-Kortowie. W ramach przygotowania do pracy w terenie studenci mogą zapoznać się z rozdziałami poświęconymi posługiwaniu się mapami różnych rodzajów, wykorzystaniu nawigacji satelitarnej GPS i technologii GIS, a także wykonywaniu pomiarów odległości i wysokości. Ukierunkowany przegląd specjalistycznej literatury, dedykowanej kolejnym etapom prac kameralnych i terenowych, oraz informacje przedstawione w poszczególnych rozdziałach, ułatwią zaplanowanie i zrealizowanie podobnych ekspertyz w innych obiektach. Szczególnie przydatne mogą być wzory kart pracy do inwentaryzacji terenowych i propozycje formularzy podsumowujących waloryzacyjne prace studialne (Rozdz. 4). Oddzielnie wydrukowane karty pracy będą służyły studentom bezpośrednio podczas realizacji zajęć. Przygotowane zestawienia tabelaryczne i listy taksonów do waloryzacji flory, fauny i siedlisk Polski północno-wschodniej (Rozdz. 5) zawierają m.in. wybrane gatunki z różnych grup taksonomicznych, nie tylko uwzględnionych podczas realizowanych zajęć dydaktycznych. Tę część opracowania potraktowano jako materiał pomocniczy, zwracający uwagę młodych ekspertów pracujących w przyszłości na terenie północno-wschodniej części Polski na różnorodność i znaczenie diagnostyczne różnych organizmów. Przyjęte granice regionu przedstawia Ryc. 1 (wszystkie ryciny umieszczone zostały w aneksie). Zgromadzono dane o preferencjach siedliskowych i częstości najważniejszych taksonów cennych (gatunki Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000, gatunki prawnie chronione, gatunki zagrożone w Polsce z czerwonych ksiąg i czerwonych list, gatunki rzadkie w regionie północno-wschodniej Polski). Zamieszczono także podobne informacje o gatunkach obcych (m.in. inwazyjnych), obniżających walor ocenianych układów przyrodniczych. Odrębny wykaz poświęcony jest występowaniu w północno-wschodniej części Polski cennych siedlisk przyrodniczych. Dołączono również syntaksonomiczne zestawienie najważniejszych zespołów leśnych regionu. Istnieją bardzo nieliczne publikacje dotyczące wykonywania waloryzacji przyrodniczych różniące się zakresem przedstawianych zagadnień w stosunku do niniejszego opracowania. Poszukując informacji, szczególną uwagę warto zwrócić na dwie pozycje. Poradnik lokalnej ochrony przyrody (Pawlaczyk P., Jermaczek A Wyd. 4, zmienione. Wydawnictwo Klubu Przyrodników, Świebodzin) zawiera zdecydowanie najszerszy zasób bardzo cennych wiadomości praktycznych. Nie uwzględnia jednak np. metod rzadziej stosowanych badań Coleoptera, przeglądu wskaźników zooindykacyjnych oraz wzorów kart pracy ujętych w prezentowanej książce. Z kolei skrypt pt. Inwentaryzacja i waloryzacja przyrodnicza (Obidziński A., Żelazo J. (red.) Wyd. 5, zmienione. Wydawnictwo SGGW, Warszawa) zawiera wzory formularzy i obejmuje większą liczbę grup organizmów, np. glebowych, a także ocenę warunków abiotycznych, ale podaje tylko bardzo zwięzłe opisy procedur do realizacji konkretnych zajęć dydaktycznych. W niniejszym opracowaniu wykorzystano materiały kartograficzne z zasobów Wojewódzkiego Ośrodka Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej w Olsztynie, na podstawie zezwolenia Marszałka Województwa Warmińsko-Mazurskiego (nr 2/2013) na ich rozpowszechnianie i reprodukcję (pismo znak IG-GWO , z dnia r.).

11 Umieszczono również fragmenty przetworzonych map z zasobów Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Olsztynie, w oparciu o zgodę na ponowne wykorzystanie informacji publicznej (pismo znak DO-0600B-2/13, z dnia r.). Autorzy książki bardzo dziękują Panom: dr Markowi Ksepko (Białystok) i dr Piotrowi Dynowskiemu (Olsztyn) za zgodę na udostępnienie wybranych materiałów. Serdeczne podziękowania za cenne wskazówki przekazujemy recenzentowi, Panu prof. dr hab. Wiesławowi Fałtynowiczowi (Wrocław), a także Państwu Iwonie i Jerzemu Łaźniewskim (Pracownia Badań Środowiskowych ACER) oraz wielu innym osobom. Będziemy wdzięczni za wszelkie uwagi, które pomogą ulepszyć następne wydanie podręcznika. Uwagi prosimy kierować na adres: annazalw@uwm.edu.pl lub anna.zalewska.ol@wp.pl Anna Zalewska

12

13 1. METODY WALORYZACJI PRZYRODNICZYCH CZĘŚĆ OGÓLNA Zastosowanie ekspertyz przyrodniczych Podstawy prawne Waloryzacja zasady ogólne Scenariusz prac i raport z waloryzacji Przegląd piśmiennictwa Praca z mapami Wykorzystanie GIS i nawigacji satelitarnej Pomiary odległości i wysokości WALORYZACJE PRZYRODNICZE CZĘŚĆ OGÓLNA

14 12

15 1. METODY WALORYZACJI PRZYRODNICZYCH CZĘŚĆ OGÓLNA Gwałtowny rozwój gospodarki w latach 70. i 80. ubiegłego wieku doprowadził do nieodwracalnych przekształceń środowiska w Polsce, szczególnie drastycznych w uprzemysłowionej, południowej i południowo-zachodniej części kraju (Graniczny, Mizerski 2007). Poza zasięgiem silnych zmian pozostały wówczas północno-wschodnie obszary Polski, którym dedykowane jest niniejsze opracowanie (por. Ryc. 1; wszystkie ilustracje znajdują się na końcu książki, w aneksie Nr 1). Nadal jest to region o bardzo niskim poziomie skażenia (por. Albiniak 2010; Budzyńska 2013; Bok 2013) i wybitnych walorach przyrodniczych. Jego bogactwem są nie tylko rozległe tereny leśne, jeziora i mokradła, ale także zachowane elementy tradycyjnego krajobrazu kulturowego o znaczeniu biocenotycznym, jak np. aleje starych drzew przydrożnych i krzewiaste czyżnie na miedzach śródpolnych. Narastającym zagrożeniem dla różnorodności biologicznej tego regionu jest fragmentacja naturalnych i półnaturalnych siedlisk, spowodowana intensyfikacją gospodarczego i turystycznego zainwestowania oraz niektórymi zabiegami gospodarki leśnej. Ważne jest, nie tylko zmniejszanie się powierzchni rzadkich ekosystemów wrażliwych na antropopresję, ale także rozdzielenie przestrzenne typowych płatów siedlisk szerzej rozpowszechnionych. Brakiem łączności pomiędzy kolejnymi wyspami siedlisk szczególnie zagrożone są gatunki o małych możliwościach dyspersji i wąskiej specjalizacji ekologicznej (Cieślak 1991; Kozakiewicz 1993; Czeszewik i in. 2013). Zapobieganie fragmentacji siedlisk jest aktualnym problemem w globalnej ochronie przyrody (por. np. Gu i in. 2002; Fahrig 2003; Wallenius i in. 2010). Użytkowanie przez człowieka przestrzeni oraz zasobów przyrody nieożywionej i ożywionej wymaga stałego i mądrego kompromisu, pomiędzy aktualnymi potrzebami gospodarczymi i społecznymi, a dbaniem o trwałość owych zasobów dla przyrody i dla następnych pokoleń ludzi. Założenia zrównoważonego rozwoju zostały przyjęte w Polsce jako polityka państwowa. Są one obecnie przekładane na język kolejnych aktów prawnych i stopniowo wdrażane w różnych dziedzinach gospodarki. Właściwy dobór działań praktycznych, zaleconych lub dopuszczonych odpowiednimi przepisami wymaga poznania i oceny aktualnych walorów przyrodniczych. Dotyczy to zarówno terenów przewidzianych pod zainwestowanie, jak i obszarów szczególnie cennych, których stan ochrony podlega monitorowaniu. Powstanie procedur administracyjnych opiniujących działania gospodarcze, które mogą negatywnie wpłynąć na środowisko oraz wprowadzenie obowiązku sporządzania planów zadań ochronnych dla ostoi Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 znacząco wpłynęły na wzrost zapotrzebowania na ekspertyzy przyrodnicze. Powstało już wiele jedno- lub wieloosobowych firm eksperckich, zatrudniających odpowiednio wykształconych przyrodników, m.in. przygotowanych do pracy w terenie. Informacje o zróżnicowaniu takich firm oraz o zasadach ich działania dostępne są w Internecie. 13

16 Przyrodnik, biolog, wyposażony w wiedzę i umiejętności niezbędne do wykonywania ekspertyz, służących ochronie przyrody może realizować swoje zadania poprawnie i terminowo, jak każdy sprawnie działający pracownik. Własną skuteczność w negocjowaniu i wyszukiwaniu kompromisowych rozwiązań można kształtować i zwykle rośnie ona w miarę nabywania doświadczenia. Natomiast wrażliwości na zmiany w środowisku i przyrodniczej pasji warto w sobie szukać, już na etapie przygotowywania się do roli eksperta. Godne polecenia jest uczestnictwo w działaniach przyrodniczych studenckich kół naukowych. Wyprawy i obozy naukowe dają możliwość bezpośredniego dotknięcia materii oraz okazje do przyrodniczych zachwytów i złapania terenowego bakcyla Zastosowanie ekspertyz przyrodniczych i ich rodzaje Ekspertyzy przyrodnicze znajdują zastosowanie w obszarowej i obiektowej ochronie przyrody, monitoringu gatunków i siedlisk, biologicznej ocenie stanu środowiska oraz planowaniu przestrzennym i gospodarczym zainwestowaniu terenu. Poniższe zestawienie zawiera informacje o rodzajach i przykładach opracowań. I. Ochrona przyrody powoływanie i monitoring obiektów i obszarów chronionych a. Dokumentacja projektowanego obiektu lub obszaru chronionego: strefy ochronnej dla stanowiska gatunku chronionego; pomnika przyrody; stanowiska dokumentacyjnego (elementów nieożywionych, np. odkrywki gleby kopalnej, wychodni skał ze skamielinami); użytku ekologicznego; zespołu krajobrazowo-przyrodniczego; obszaru chronionego krajobrazu; rezerwatu; parku krajobrazowego; parku narodowego; obszaru Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura b. Plan ochrony istniejącego obiektu chronionego: rezerwatu; parku krajobrazowego; parku narodowego; obszaru Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 (plan ochrony lub plan zadań ochronnych). c. Ekspertyza rolno-środowiskowa, kwalifikująca cenne fragmenty ekosystemów w obszarach rolniczych do ochrony lub ograniczenia użytkowania i jednocześnie, do dopłat rekompensujących straty (w ramach pakietów przyrodniczych programów rolno-środowiskowych Unii Europejskiej). 14

17 II. Ochrona przyrody monitoring gatunków i siedlisk część podsystemu pn. Monitoring Przyrody w Państwowym Monitoringu Środowiska. a. Raport z okresowej obserwacji wykonanej w ramach monitoringu danego stanowiska (lub grupy stanowisk) gatunku lub siedliska Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura b. Raport z okresowej obserwacji gatunku na wybranym obszarze, wykonanej w ramach Monitoringu Ptaków Polski. III. Biologiczna ocena stanu środowiska = bioindykacja właściwości fizycznych i chemicznych środowiska oraz ocena trwałości i zagrożeń ekosystemów na podstawie występowania grupy wyspecjalizowanych gatunków wskaźnikowych (bioindykatorów). a. Ocena zanieczyszczenia powietrza, z wykorzystaniem: porostów (= grzybów zlichenizowanych), występujących na korze drzew (skala porostowa); fitopatogenicznych grzybów workowych z grupy mączniaków (Erysiphales). b. Ocena stanu ekologicznego jezior i rzek, z zastosowaniem: fitoplanktonu cyjanobakterii (= sinic) i eukariotycznych glonów planktonowych; makrofitów wodnych ramienic i roślin naczyniowych, zakorzenionych i pływających; bentosowych makrobezkręgowców, np. chruścików, wybranych pierścienic; fitobentosu, głównie bentosowych i peryfitonowych okrzemek; mikrogrzybów wodnych; ryb. c. Ocena naturalności (stanu zachowania) zbiorowisk leśnych, przy użyciu: epfitycznych i epiksylicznych porostów, mchów i wątrobowców; saproksylicznych owadów; grzybów mykoryzowych, saprotroficznych i fitopatogenów; lęgowych ptaków leśnych, zwłaszcza dziuplaków. d. Ocena struktury roślinności i stanu środowiska w wybranych ekosystemach lądowych, z wykorzystaniem ekologicznych liczb wskaźnikowych dla roślin. IV. Planowanie przestrzenne i zainwestowanie terenu a. Ekspertyza ekofizjograficzna do planu zagospodarowania przestrzennego (waloryzacja przyrodnicza gminy, miasta). b. Ekspertyza przyrodnicza do raportu oceny oddziaływania przedsięwzięcia na środowisko (OOŚ). Przedsięwzięcie może stanowić zaplanowaną inwestycję gospodarczą, dla której konieczne jest wydanie przez odpowiedni organ administracyjny tzw. decyzji o uwarunkowaniach środowiskowych. Przedsięwzięciem może być np. powstanie przemysłowego zakładu produkcyjnego, autostrady, farmy wiatrowej, linii energetycznej, basenu sportowego, itp. 15

18 Ekspertyza przyrodnicza do raportu OOŚ obejmuje ocenę potencjalnego wpływu na środowisko funkcjonowania gotowego obiektu, a także etapu jego budowy (np. w zakresie skutków niwelacji terenu). Jeśli to możliwe, ocena wykonywana jest dla kilku wariantów lokalizacji. Dokumentacja musi zawierać również propozycje kompensacji przewidywanych szkód w środowisku i opis monitoringu powykonawczego. Spośród wszystkich wymienionych opracowań, w których dane przyrodnicze są niezbędnym elementem wyróżniają się plany ochrony obszarów chronionych oraz ocena oddziaływania na środowisko. Plany ochrony: parku narodowego, rezerwatu przyrody oraz parku krajobrazowego, a także plan zadań ochronnych (PZO) lub plan ochrony dla obszaru Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 są dokumentami, których opracowanie wymaga udziału społeczeństwa, w formie składania uwag i wniosków. Potrzebne są także uzgodnienia z organami samorządowymi. Kilkuetapowe konsultacje społeczne oraz uzyskanie określonego zestawu opinii i uzgodnień są również obowiązkowymi częściami postępowania w sprawie oceny oddziaływania przedsięwzięcia na środowisko. Szczególnie ważne są oceny oddziaływania na środowisko dla inwestycji planowanych w granicach obszarów Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura Raporty OOŚ są narzędziem zapobiegającym przekształceniom tych obszarów i powinny dotyczyć działań, które mogą wpłynąć negatywnie na przedmioty ochrony gatunki roślin i zwierząt i ich siedliska oraz na siedliska przyrodnicze. Zagrożeniem dla utrzymania ich właściwego stanu ochrony może być, np. remont i powiększenie lokalnej oczyszczalni ścieków, konserwacja rowów odwadniających, budowa drogi, osiedla domków letniskowych, dużego pensjonatu turystycznego lub obiektu sportowego. Z drugiej strony, plan zadań ochronnych (PZO) dla obszaru Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 powinien zawierać nie tylko ocenę zagrożeń przedmiotów ochrony i zalecenia działań zapobiegających utracie walorów przyrodniczych. Bardzo ważne są także wskazania do miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, w tym lokalizacja terenów możliwych do zabudowy oraz stworzenia infrastruktury technicznej, komunikacyjnej, turystycznej i edukacyjnej bez szkody dla obszaru Natura Zwykle konsultacje społeczne nie są łatwe, zwłaszcza te dotyczące PZO obszarów Natura 2000 i planów ochrony parków krajobrazowych, ale zapewniają udział w decyzjach wszystkich zainteresowanych stron i pozwalają na szukanie optymalnych rozwiązań w zarządzaniu zasobami przyrody i kształtowaniu warunków do rozwoju lokalnych społeczności. W niniejszym opracowaniu omówiono metody wykonania podstawowej waloryzacji przyrodniczej (do utworzenia obiektu chronionego), z uwagami dotyczącymi wymagań dokumentacji wybranych rodzajów ekspertyz, wykorzystywanych w obszarowej ochronie przyrody. Większość z pozostałych zastosowań ekspertyz przyrodniczych zostało szczegółowo scharakteryzowanych w innych częściach serii przewodników metodycznych (Ciecierska, Dynowska 2013; Dynowska, Ciecierska 2013; Biesiadka, Nowakowski 2013). Przewodniki te zawierają szerokie piśmiennictwo do opisanych zagadnień. Piśmiennictwo Albiniak B. (red.) Raport o stanie środowiska w Polsce Inspekcja Ochrony Środowiska. Biblioteka Monitoringu Środowiska. Główny Inspektorat Ochrony Środowiska, Warszawa, 123 ss. Biesiadka E., Nowakowski J. J. (red.) (2013). Ocena oddziaływania na środowisko i monitoring. Poradnik metodyczny i przewodnik do zajęć terenowych. Wydawnictwo Mantis, Olszyn, (w druku). Bok G. (red.) Raport o stanie środowiska województwa podlaskiego latach Inspekcja 16

19 Ochrony Środowiska. Biblioteka Monitoringu Środowiska. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Białymstoku, Białystok, 128 ss. Budzyńska D. (red.) Raport o stanie środowiska województwa warmińsko-mazurskiego w 2012 roku. Inspekcja Ochrony Środowiska. Biblioteka Monitoringu Środowiska Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Olsztynie, Olsztyn, 124 ss. Ciecierska H., Dynowska M. (red) Biologiczne metody oceny stanu środowiska. T.2. Ekosystemy wodne. Podręcznik metodyczny. Wydawnictwo Mantis, Olszyn, 311 ss. Cieślak M Awifauna lęgowa rozdrobnionych lasów wschodniej Polski. Not. orn. 32: Czeszczewik D., Kajtoch Ł., Skierczyński M Dzięcioł białogrzbiety. W: Zawadzka D., Ciach M., Figarski T., Kajtoch Ł., Rejt Ł. (red.), Materiały do wyznaczania i określania stanu zachowania siedlisk ptasich w obszarach specjalnej ochrony ptaków Natura GDOŚ, Warszawa, s Dynowska M., Ciecierska H. (red.) Biologiczne metody oceny stanu środowiska. T.1. Ekosystemy lądowe. Podręcznik metodyczny. Wydawnictwo Mantis, Olszyn, 264 ss. Fahrig L Effects of habitat fragmentation on biodiversity. Annu. Rev. Ecol. Evol. Syst. 34: Graniczny M., Mizerski W Katastrofy przyrodnicze. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 198 ss. Gu W., Heikkilä R., Hanski I Estimating the consequences of habitat fragmentation on extinction risk in dynamic landscapes. Landscape Ecol. 17: Kozakiewicz M Habitat isolation and ecological barriers the effect on small mammal populations and communities. Acta Theriol. 38: Wallenius T., Niskanen L., Virtanen T., Hottola J., Brumelis G., Angervuori A., Julkunen J., Pihlström M Loss of habitats, naturalness and species diversity in Eurasian forest landscapes. Ecol. Ind. 10: Podstawy prawne wykonywania ekspertyz przyrodniczych Polska, jako państwo członkowskie Unii Europejskiej i państwo-sygnatariusz konwencji i porozumień dotyczących ochrony przyrody o szerszym zasięgu przyjęła obowiązek implementacji międzynarodowych przepisów do prawa krajowego. Transpozycje przepisów nie zostały jeszcze zakończone i niektóre dokumenty mogą podlegać nowelizacjom. Bardzo ważne jest, aby korzystać z aktualnych wersji aktów prawnych (ustaw) i wykonawczych (rozporządzeń i obwieszczeń) i prawidłowo podawać zapis ich nazwy, wg umiejscowienia w sejmowym Dzienniku Ustaw (por. wzory poniżej). Wykazy obowiązujących dokumentów znajdują się na stronie internetowej Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska (GDOŚ), a także na stronach internetowych pozarządowych organizacji ekologicznych Polskiego Towarzystwa Ochrony Przyrody Salamandra (Poznań) zakładka: Prawo/przepisy (dokumenty) oraz Klubu Przyrodników (Świebodzin) zakładka: ochrona przyrody/prawo ochrony przyrody. Ostatnie źródło ma zdecydowanie najszerszy i najbardziej aktualny wykaz. Na stronach Regionalnych Dyrekcji Ochrony Środowiska (RDOŚ) w miastach wojewódzkich mogą być umieszczone fragmenty przepisów, związanych z tworzeniem form ochrony przyrody. Pełne teksty dokumentów, w łatwej do komputerowego przeglądania formie plików PDF można pozyskać w Internetowym Systemie Aktów Prawnych (ISAP), z wyszukiwarkami wg numeracji roczników Dziennika Ustaw lub według haseł. Znając sygnaturę, np. Dz.U nr 7 poz. 24, można odnaleźć dokument w rejestrze ISAP, także przy pomocy dowolnej wyszukiwarki internetowej. Wygodniej jest jednak skorzystać z bezpośrednich linków umieszczonych w wykazach dokumentów na stronach Klubu Przyrodników lub 17

20 GDOŚ. Przed pobraniem pliku warto zwrócić uwagę na informacje o statusie dokumentu i powiązaniach z innymi aktami, np. wykonawczymi i zmieniającymi. Dla rozporządzeń można m.in. sprawdzić podstawę prawną z artykułu nazwę i art. ustawy. W przypadku starszych, nowelizowanych ustaw może być zamieszczonych kilka wersji dokumentu; należy wybrać tekst ujednolicony z włączonymi poprawkami. Wykonywanie ekspertyz przyrodniczych służących powołaniu i monitorowaniu stanu obszarów chronionych prawnie, które zawierają stanowiska cennych gatunków roślin, zwierząt i grzybów oraz siedlisk przyrodniczych opiera się na kilku, niżej przedstawionych grupach aktów prawnych. Konwencje, dyrektywy, porozumienia międzynarodowe Dyrektywa Rady 79/409/EWG z dnia 2 kwietnia 1979 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa (Dz.Urz. WE L 103 z , str. 1, z późn. zm.); (tzw. Dyrektywa Ptasia). Załączniki zawierają: Zał. I. Gatunki ptaków zagrożonych wyginięciem w Europie, które powinny być chronione, poprzez ochronę ich siedlisk [tworzone dla ptaków z zał. I obszary specjalnej ochrony (OSO), chronią również regularnie występujące gatunki ptaków wędrownych, niewymienione w zał. I]. Zał. II. Gatunki ptaków, na które można polować (poza okresem ich wiosennej wędrówki, toków i rozrodu). Zał. III. Gatunki ptaków, w przypadku których dozwolony jest obrót (głównie handel; dotyczy okazów legalnie pozyskanych). Zał. IV. Zabronione formy odłowu i zabijania ptaków. Zał. V. Propozycje badań naukowych i eksperymentów. Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory (Dz.Urz. WE L 206 z , str. 7, z późn. zm.); (tzw. Dyrektywa Siedliskowa). Załączniki zawierają: Zał. I. Typy siedlisk przyrodniczych o znaczeniu wspólnotowym, które wymagają działań ochronnych, w tym siedliska priorytetowe (*), o wysokim stopniu zagrożenia (siedliska przyrodnicze = naturalne lub półnaturalne tereny lądowe lub wodne wyróżnione poprzez specyficzne czynniki geograficzne, cechy fizyczne środowiska i poprzez określone zbiorowisko roślinne). Zał. II. Gatunki roślin i zwierząt (poza ptakami), dla ochrony których należy miejsca ich występowania wyznaczyć jako specjalne obszary ochrony (SOO); wyróżniono gatunki priorytetowe (*), które należy chronić w sposób szczególny, ze względu na ich niewielki zasięg występowania w Europie, lub z powodu niekorzystnych trendów, dotyczących ich liczebności. Zał. III. Kryteria selekcji obszarów wstępnie uznanych, jako te, które maja znaczenie wspólnotowe (OZW), a następnie zatwierdzanych jako specjalne obszary ochrony (SOO). Zał. IV. Taksony roślin i zwierząt, które na terenie Wspólnoty Europejskiej wymagają ochrony ścisłej. Zał. V. Gatunki, których pozyskanie ze stanu dzikiego może wymagać reglamentowania. Zał. VI. Zabronione metody odławiania i zabijania ssaków i ryb. 18