Małe gospodarstwa w Polsce. charakterystyka

Transkrypt

1 FUNDACJA PROGRAMÓW POMOCY DLA ROLNICTWA SEKCJA ANALIZ EKONOMICZNYCH POLITYKI ROLNEJ ul. Wspólna 30 Pokój Warszawa tel. (+48 22) fax. (+48 22) Małe gospodarstwa w Polsce charakterystyka AUTORZY: Aleksandra Chlebicka Jan Fałkowski Tomasz Wołek WARSZAWA, MARZEC 2009

2

3 Małe gospodarstwa w Polsce charakterystyka Wstęp W dyskusji, która toczy się obecnie na temat roli i przyszłości małych gospodarstw w Polsce wciąż brakuje precyzyjnego określenia jakie gospodarstwa wchodzą w skład tej grupy podmiotów. Poddaje to w wątpliwość skuteczność ewentualnych rozwiązań proponowanych czy to w ramach polityki stricte rolnej czy też w ramach szerzej pojmowanej polityki rozwoju obszarów wiejskich. W odpowiedzi na to w opracowaniu podjęto próbę dokonania krótkiej charakterystyki małych gospodarstw w Polsce. Podstawową trudność przy rozpatrywaniu problematyki związanej z gospodarstwami małymi stanowi problem definicyjny, tj. określenie gdzie i według jakich kryteriów powinna przebiegać granica pomiędzy gospodarstwami małymi, a gospodarstwami średnimi/dużymi. Dwa kryteria, które w naturalny sposób się tu nasuwają to powierzchnia i dochód gospodarstwa. W tym kontekście dobrą miarą oceny wielkości gospodarstwa wydaje się być tzw. europejska jednostka wielkości ESU, która łączy w sobie te dwa aspekty, tzn. powierzchniowy i dochodowy 1. Jest to szczególnie istotne przy ujęciu dynamicznym. W przeciwieństwie bowiem do klasyfikacji opartej wyłącznie o kryterium powierzchniowe, bazowanie na ESU pozwala łatwo śledzić zmiany w liczbie małych gospodarstw przy zmieniającej się sytuacji na rynkach rolnych i w otoczeniu rolnictwa 2. Dodatkowym argumentem przemawiającym za posługiwaniem się tą kategorią jest powszechność jej użycia umożliwiająca dokonanie ciekawych zestawień tak na gruncie krajowym, jak i międzynarodowym 3. Warto również zauważyć, że ESU wykorzystywane jest w Polsce choćby do wyróżnienia gospodarstw objętych badaniem FADN 4 (gospodarstwa powyżej 2 ESU) czy też gospodarstw niskotowarowych (gospodarstwa z przedziału 2-4 ESU) 5. Mając na uwadze co powyżej, w prezentowanym opracowaniu za kryterium wyróżniające małe gospodarstwa rolne w Polsce przyjęto przynależność do grupy gospodarstw z przedziału 0-4 ESU 6. Za górną granicę przyjęto tu więc punkt rozstrzygający o niskiej bądź średniej towarowości gospodarstwa. Natomiast uwzględnienie w analizie grupy gospodarstw z przedziału 0-2 ESU, to jest ono podyktowane faktem, iż w grupie tej znajduje się ponad 1,6 miliona gospodarstw zakwalifikowanych przez GUS jako prowadzące działalność rolniczą patrz tabela 1 (GUS, 2008). O ile można twierdzić, że w dłuższej perspektywie gospodarstwa te, w znakomitej większości, nie rokują nadziei na dochodową produkcję rolną, o tyle ich liczebność nie pozwala na wyrzucenie poza nawias polityki rolnej sensu largo, tj. polityki nie tyle sektorowej ile terytorialnej. 1 Więcej na temat sposobu liczenia ESU znaleźć można m.in. na stronie Komisji Europejskiej: 2 Dla zobrazowania tego faktu przytoczyć można następujący przykład. Przypuśćmy, że za małe gospodarstwo rolne przyjmujemy gospodarstwo poniżej 5 ha. Przy obniżeniu opłacalności produkcji na skutek wydarzeń na rynku/zmian w otoczeniu rolnictwa granica ta mogłaby się przesunąć do ha. To zaś uniemożliwiłoby, albo bardzo utrudniłoby, przeprowadzenie analizy o rozwoju sytuacji wśród tej grupy gospodarstw w czasie. 3 Jedną z rzeczy o jakiej warto tu jednak pamiętać, jest fakt, iż posługiwanie się ESU może nieść za sobą pewne problemy definicyjne w przypadku wahań kursowych. 4 Informacje dotyczące FADN (Farm Accountancy Data Network) znaleźć można np. na: 5 Patrz np. PROW na lata lub PROW na lata Tam gdzie posługiwanie się tym kryterium nie było możliwe małe gospodarstwa definiowano w oparciu o kryterium powierzchniowe (patrz dalej). 2

4 Rozpatrywana grupa obejmuje ok. 81% gospodarstw rolnych w Polsce gospodarujących na 33% powierzchni użytków rolnych. Warto tu podkreślić, że grupa ta w żadnym wypadku nie jest jednorodna. Świadczyć o tym może choćby fakt, iż znajdują się w niej gospodarstwa o powierzchni poniżej 1 ha, jak również gospodarstwa ponad 30-hektarowe (patrz dalej tabela 2). To zaś nakazuje zachowanie ostrożności przy generalizowaniu płynących z analizy wniosków. Z tej też przyczyny poniższa analiza prowadzona jest najczęściej odrębnie dla grup 0-2 i 2-4 ESU. Tam gdzie było to możliwe prezentowany obraz uwzględniał również zróżnicowanie regionalne. Głównym źródłem danych wykorzystanych na potrzeby prezentowanej analizy był Główny Urząd Statystyczny i, o ile nie zaznaczono inaczej, opisywana sytuacja odnosi się do roku Tabela 1. Liczba gospodarstw według poszczególnych grup wielkości ekonomicznej ESU >=250 Ogółem ESU ESU ESU ESU ESU ESU ESU ESU ESU ESU % 68% 13% 6% 3% 4% 2% 3% 1% 0% 0% Źródło: Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2007 r., GUS, Warszawa, Podstawowe dane o małych gospodarstwach rolnych w Polsce Struktura obszarowa Wśród omawianej grupy gospodarstw dominują gospodarstwa niewielkie powierzchniowo. Średnia powierzchnia użytków rolnych w gospodarstwach z grupy 0-2 ESU wynosiła w 2007 r. 2,02 ha, natomiast w gospodarstwach z przedziału 2-4 ESU 6,93 ha. Niemniej jednak w obu tych grupach znajdują się gospodarstwa o areale znacznie przekraczającym średnią krajową (6,63 ha). Poniższe tabela przedstawiają rozkład liczby gospodarstw z grup 0-2 i 2-4 ESU według poszczególnych grup obszarowych w ujęciu absolutnym i względnym. Tabela 2. Liczba gospodarstw rolnych w grupach obszarowych użytków rolnych według klas wielkości ekonomicznej w 2007 r. 0-1 ha 1-2 ha 2-3 ha 3-5 ha 5-10 ha ha ha ha ha 50 ha i więcej 0-2 ESU ESU Źródło: Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2007 r., GUS, Warszawa, Tabela 3. Liczba gospodarstw rolnych w grupach obszarowych użytków rolnych według klas wielkości ekonomicznej w 2007 r. ujęcie względne. 0-1 ha 1-2 ha 2-3 ha 3-5 ha 5-10 ha ha ha ha ha 3 50 ha i więcej 0-2 ESU 39% 23% 15% 15% 8% 0% 0% 0% 0% 0% 2-4 ESU 1% 2% 6% 24% 51% 13% 2% 0% 0% 0% 0-4 ESU 33% 20% 13% 16% 14% 2% 0% 0% 0% 0% Gosp. ogółem 27% 16% 11% 14% 17% 7% 3% 3% 2% 1% Źródło: Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2007 r., GUS, Warszawa, Uwagę zwracają tu zwłaszcza różnice w rozkładzie liczby gospodarstw w przedziałach 0-2 oraz 2-4 ESU. Pierwsza z tych grup składa się przede wszystkim z gospodarstw poniżej 5 ha. Druga zaś obejmuje głównie gospodarstwa o powierzchni od 3 do 15 ha. W porównaniu z

5 rozkładem liczby gospodarstw ogółem, w grupie 0-4 ESU relatywnie więcej jest gospodarstw 0-10 ha, natomiast relatywnie mniej gospodarstw 10 ha i więcej. Zmiany w liczebności Odniesienie wielkości ESU do poszczególnych grup obszarowych pozwala wnioskować na temat tendencji co do zmian w liczbie małych gospodarstw rolnych w Polsce w okresie transformacji 7. Liczba gospodarstw z grupy 1-2 ha rosła w okresie i malała w okresie , natomiast liczba gospodarstw o powierzchni mniejszej niż 1 ha oraz o powierzchni 2-5 ha malała praktycznie przez cały okres transformacji systemowej. Podobne tendencje można było zaobserwować w odniesieniu do liczebność grupy podmiotów od 5 do 15 ha. W sumie, liczba podmiotów o powierzchni 0-15 ha spadła z blisko 3,7 miliona w 1990 do 2,3 miliona w Na tej podstawie można zakładać, że w okresie transformacji znacząco zmniejszyła się również liczba gospodarstw, które uznalibyśmy za małe bazując na kryterium 0-4 ESU. Typ rolniczy Wśród gospodarstw o wielkości ekonomicznej 0-4 ESU dominowały gospodarstwa specjalizujące się w uprawach polowych 30,3% gospodarstw oraz prowadzące różne uprawy i chów zwierząt łącznie 21% gospodarstw. Kolejnymi co do ważności typami rolniczymi małych gospodarstw były chów zwierząt żywionych w systemie wypasowym oraz prowadzenie różnych upraw łącznie. Najmniej gospodarstw o wielkości ekonomicznej 0 4 ESU specjalizowało się w produkcji ogrodniczej (0,75% małych gospodarstw) i chowie zwierząt żywionych paszami treściwymi (4%). Udział poszczególnych typów rolniczych w najmniejszych gospodarstwach przedstawiono na rysunku 1. Dla porównania, wśród gospodarstw silniejszych ekonomicznie dominowały następujące typy rolnicze: produkcja ogrodnicza (dla gospodarstw w przedziale 4-16 ESU oraz 16 ESU i więcej), różne zwierzęta (dla gospodarstw 4-16 ESU) oraz chów zwierząt żywionych paszami treściwymi (dla gospodarstw 16 ESU i więcej). 30,30% 5,80% 0,75% 5,40% 16,40% 9% 4% uprawy ogrodnicze uprawy trwałe chów zwierząt w systemie wypasowym chów zwierząt żywionych paszami treściwymi różne uprawy różne zwierzęta różne uprawy i zwierzęta łącznie 21% 7,20% niesklasyfikowane uprawy polowe Rysunek 1. Gospodarstwa o wielkości ekonomicznej 0-4 ESU wg typu rolniczego. Źródło: Opracowanie własne na podstawie Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2007 r., GUS, Warszawa, Dostępne dane pozwalają opierać się jedynie na kryterium powierzchniowym. 4

6 Na tle całej populacji gospodarstw, małe gospodarstwa w największym stopniu specjalizowały się w uprawach polowych, stanowiąc aż 90% wszystkich gospodarstw reprezentujących ten typ rolniczy. Podobnie małe gospodarstwa stanowiły znaczną część (82,2%) gospodarstw zajmujących się prowadzeniem różnych upraw i chowem zwierząt łącznie. Użytkowanie gruntów Gospodarstwa z przedziału 0-4 ESU stanowiły ponad 80% wszystkich gospodarstw posiadających użytki rolne. Blisko 100% podmiotów z tej grupy gospodarowało na użytkach rolnych utrzymywanych w dobrej kulturze rolnej. Bardzo podobnie sytuacja w tym zakresie wyglądała w przypadku gospodarstw silniejszych ekonomicznie. Małe gospodarstwa nie odstają zatem od tych większych jeśli chodzi o względny areał gruntów utrzymywanych w dobrej kulturze rolnej. Nieco poniżej średniej krajowej (98%) są jedynie podmioty o wielkości ekonomicznej poniżej 2 ESU gdzie jednak udział użytków rolnych utrzymywanych w dobrej kulturze rolnej w użytkach rolnych jest wciąż bardzo wysoki (95%). Obserwacje te pozwalają wnioskować, że sprostanie temu wymogowi nie stanowi problemu dla małych gospodarstw. Jest to istotne szczególnie w kontekście ewentualnych programów pomocowych, których wypłacanie miałoby być uwarunkowane spełnieniem tych wymogów. Małe gospodarstwa z powierzchnią gruntów ornych stanowiły 77,4% wszystkich gospodarstw, z tym że ich udział w powierzchni gruntów ornych ogółem wynosił jedynie 30,2%. Podobny obraz wyłania się gdy zamiast gruntów ornych rozpatruje się grunty z zasiewami (udział małych gospodarstw wynosił odpowiednio 76,2% w ogólnej liczbie gospodarstw oraz 28.8% w ogólnej powierzchni zasiewów) czy też grunty z uprawami trwałymi (odpowiednio 77% i 35,7%). Małe gospodarstwa posiadały 45,4% powierzchni łąk, 33.6% powierzchni pastwisk oraz 33% powierzchni sadów. Na nieco wyższym poziomie kształtował się ich udział w powierzchni pozostałych użytków rolnych (56,8%) oraz powierzchni lasów i gruntów leśnych (57,6%). Co się tyczy konkretnych zasiewów, to gospodarstwa z przedziału 0-4 ESU stanowiły 74,3% wszystkich gospodarstw uprawiających zboża, 68,2 % gospodarstw uprawiających rośliny strączkowe jadalne, 73,8% gospodarstw uprawiających ziemniaki, 31% gospodarstw uprawiających rośliny przemysłowe, 75% gospodarstw uprawiających warzywa gruntowe, 21,4% gospodarstw produkujących warzywa pod osłonami i 71,9% gospodarstw produkujących truskawki. Największy udział w produkcji roślinnej małe gospodarstwa posiadały w przypadku truskawek, ziemniaków i zbóż. Powierzchnia poszczególnych upraw roślinnych w małych gospodarstwach na tle pozostałych gospodarstw została zaprezentowana na rys. 2. Przedstawione statystyki potwierdzają obserwacje poczynione przy okazji analizy typów rolniczych poszczególnych grup gospodarstw. W kontekście omawiania sposobu zagospodarowywania gruntów rolnych w małych gospodarstwach na uwagę z pewnością zasługuje fakt, iż na małe gospodarstwa przypadało prawie 68% powierzchni gruntów ugorowanych, z czego aż 60,4% na gospodarstwa o wielkości ekonomicznej 0-2 ESU (przy udziale w powierzchni użytków rolnych szacowanym na 34%). Małe gospodarstwa zdecydowanie wyróżniały się na tle pozostałych także jeśli chodzi o udział w powierzchni przeznaczanej na ogrody przydomowe (83,4 %, z czego 73,5% powierzchni w gospodarstwach z grupy 0-2 ESU). 5

7 100% 90% 80% 70% 60% 50% 68,6 64,5 55,1 33,1 71, ,8 40% 30% 20% 10% 0% 31,4 35,5 zboża strączkowe jadalne 44,9 ziemniaki rośliny przemysłowe 28,6 6,9 warzywa gruntowe warzywa pod osłonami 3 truskawki 45,2 gospodarstwa 0-4 ESU gospodarstwa 4 ESU i więcej Rysunek 2. Udział powierzchni wybranych upraw w gospodarstwach 0-4 ESU na tle pozostałych gospodarstw (w %). Źródło: Opracowanie własne na podstawie Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2007 r., GUS, Warszawa, 2008 Zwierzęta gospodarskie Jeśli chodzi o produkcję zwierzęcą (rysunek 3), gospodarstwa z przedziału 0-4 ESU utrzymywały relatywnie niewielką liczbę pogłowia bydła i trzody chlewnej - 16% całkowitego pogłowia bydła (w tym 18,9 % pogłowia krów), 11,9% pogłowia trzody chlewnej (w tym 13% loch) i kur (16,4% drobiu kurzego). Małe gospodarstwa z kolei dominowały na tle pozostałych jeśli chodzi o utrzymywanie kóz, koni i owiec i posiadały odpowiednio 76,9, 61% i 44,4% całkowitego pogłowia tych zwierząt. 100% 90% 23,1 80% 39 70% 55,6 60% 50% 84 88,1 83,6 40% 76,9 30% 61 20% 44,4 10% 0% 16 bydło 11,9 trzoda chlewna 16,4 owce kozy drób kurzy konie gospodarstwa 0-4 ESU gospodarstwa 4 ESU i więcej Rysunek 3. Udział gospodarstw o wielkości ekonomicznej 0-4 ESU w utrzymaniu pogłowia zwierząt (w %). Źródło: Opracowanie własne na podstawie Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2007 r., GUS, Warszawa, 2008 ONW Co się tyczy problemu gospodarowania na obszarach o niekorzystnych warunkach (ONW), to istniejące dane pozwalają opierać się jedynie o kryterium powierzchniowe. Wynika z nich, iż problem ten w większym stopniu dotyczy gospodarstw o powierzchni powyżej 5 ha. Za 6

8 ilustrację może posłużyć tu fakt, że odsetek gospodarstw położonych na ONW w grupach obszarowych do 5 ha waha się w przedziale 31-46%, natomiast w grupach obszarowych powyżej 5 ha przyjmuje wartości od 48% do 57%. Co za tym idzie można zakładać, że w przypadku gospodarstw małych pod względem ekonomicznym, problem ONW jest dotkliwszy dla grupy gospodarstw z przedziału 2-4 ESU. Gospodarstwa ekologiczne W dyskusjach na temat strategii rozwoju małych gospodarstw rolnych często podnosi się aspekt związany z prowadzeniem produkcji ekologicznej. Na podstawie danych GUS można zauważyć, że gospodarstwa z przedziału 0-4 ESU angażują się w tego typu działalność. Ich udział w liczbie gospodarstw ekologicznych ogółem wynosi blisko 50% (22% udział gospodarstw 0-2 ESU oraz 26% udział gospodarstw 2-4 ESU). Liczby te pokazują, że jest to jedna z alternatyw, które małe gospodarstwa mogą rozważać. Niemniej jednak należy zwrócić uwagę, że, relatywnie rzecz biorąc, aktywniejsze na polu działań ekologicznych są podmioty większe. Świadczy o tym ich ponad 50% udział w liczbie gospodarstw ekologicznych ogółem, przy jedynie ok. 30% udziale w liczbie gospodarstw rolnych ogółem. Ponadto warto zauważyć, że wśród gospodarstw ekologicznych zdecydowanie dominują podmioty o powierzchni powyżej 5 ha (80% ogółu). To zaś stawia pod znakiem zapytania realne możliwości zaangażowania się w taką działalność gospodarstw najmniejszych powierzchniowo. Rośliny energetyczne Innym kierunkiem działalności często postulowanym w odniesieniu do małych gospodarstw jest uprawa roślin energetycznych. Dane ARiMR za 2007 r. wskazują jednak, że gospodarstwa prowadzące tę działalność w znakomitej większości dysponują gruntami o powierzchni przekraczającej 15 ha (70%). Co więcej, udział małych gospodarstw (0-15 ha) w dostawach surowca energetycznego do przetwórstwa wynosi ledwie 4%. Liczba pełnozatrudnionych Liczba pełnozatrudnionych w gospodarstwie rolnym (łącznie z wkładem pracy pracowników najemnych stałych, kontraktowych i pozostałych osób) w gospodarstwach o wielkości 0-4 ESU wynosiła 1333,6 tys. AWU, co stanowiło 58% liczby pełnozatrudnionych ogółem. W małych gospodarstwach na 1 ha użytków rolnych przypadało 0,24 pełnozatrudnionego, podczas gdy w pozostałych gospodarstwach było to 0,09 pełnozatrudnionego. Obserwacja ta może świadczyć o niższej efektywności mniejszych gospodarstw i występującym tam problemie ukrytego bezrobocia. Ciągniki rolnicze Gospodarstwa o wielkości 0-4 ESU posiadały w użytkowaniu 62% wszystkich ciągników. Jeśli jednak chodzi o relatywny stopień zmechanizowania produkcji, to małe gospodarstwa znacznie ustępowały miejsca większym podmiotom. Za ilustrację może tu posłużyć fakt, iż ciągniki posiadało 38,4% gospodarstw rolnych prowadzących działalność rolniczą o wielkości ekonomicznej 0-4 ESU oraz aż 94,2% gospodarstw o wielkości ekonomicznej powyżej 4 ESU. Do podobnych wniosków skłania obserwacja, iż w gospodarstwach 0-4 ESU na 1 ha użytków rolnych przypadało średnio 0,4 ciągnika, podczas gdy w pozostałych gospodarstwach współczynnik ten był czterokrotnie większy. Wykształcenie Zgodnie z przewidywaniami małe gospodarstwa rolne mają mniejsze zasoby kapitału ludzkiego aniżeli gospodarstwa większe. Zobrazować to można przywołując dane na temat 7

9 wykształcenia kierownika gospodarstwa. W 2007 r. w podmiotach o wielkości ekonomicznej 0-2 oraz 2-4 ESU wykształceniem rolniczym (ogółem) legitymowało się odpowiednio 31% oraz 52% kierowników gospodarstw. W gospodarstwach większych natomiast odsetek ten przyjmował wartości od 60 do 89%. Do podobnych wniosków skłania porównanie danych dotyczących poziomu wykształcenia w rozbiciu na poszczególne grupy obszarowe. Odsetek kierowników gospodarstw nieposiadających wykształcenia lub posiadających wykształcenie podstawowe w gospodarstwach do 15 ha jest wyższy aniżeli w gospodarstwach większych (3,5% i 1% odpowiednio). Co ciekawe jednak odsetek kierowników gospodarstw z wykształceniem wyższym lub średnim w gospodarstwach najmniejszych (0-3 ha) jest nieco wyższy aniżeli w przypadku gospodarstw 5-15 ha (odpowiednio 37% i 33%). To zaś wskazuje, iż problemy z założeniem i prowadzeniem biznesu pozarolniczego w gospodarstwach z przedziału 2-4 ESU mogą być większe aniżeli w przypadku gospodarstw z przedziału 0-2 ESU. W efekcie więc motywacja do porzucenia rolnictwa w tej pierwszej grupie może być osłabiona nie tylko poprzez fakt, iż produkcja rolna dostarcza tam wyższego dochodu. Działalność pozarolnicza Dochody z pozarolniczych źródeł wystąpiły w 14,5% gospodarstw z przedziału 0-4 ESU. Różnica między gospodarstwami 0-2 ESU a tymi 2-4 ESU była bardzo niewielka (odpowiednio 14,3% i 15%). Dla porównania, wśród gospodarstw większych ekonomicznie (powyżej 4 ESU) odsetek ten kształtował się na nieznacznie niższym poziomie i wynosił 13%. W sumie małe gospodarstwa stanowiły 82% wszystkich gospodarstw z dochodami spoza rolnictwa 8. Jeżeli chodzi o działalność pozarolniczą związaną z gospodarstwem rolnym, to wśród gospodarstw należących do grupy 0-4 ESU prowadziło ją 4,6% podmiotów. Warto jednak zaznaczyć, że podmioty z grupy 0-4 ESU stanowiły ok. 77% wszystkich gospodarstw prowadzących tego typu działalność. Spośród różnych typów działalności małe gospodarstwa najczęściej zajmowały się działalnością zaklasyfikowaną jako inne działalności (łącznie z chowem zwierząt futerkowych) 47,5%, następnie działalnością usługową z wykorzystaniem własnego sprzętu (28,5%) oraz agroturystyką i wynajmem pokoi (9,2%). Źródła dochodów małych gospodarstw Najważniejszym źródłem dochodów gospodarstw domowych z użytkownikiem małego gospodarstwa rolnego była praca najemna, ponad 50% dochodów pochodziło z tego źródła w 37,6% małych gospodarstw. Drugim co do ważności źródłem dochodów, które przysparzało ponad 50% dochodów w gospodarstwach domowych z użytkownikiem małego gospodarstwa były emerytury i renty (w 29,3% małych gospodarstw). Jeszcze większe znaczenie te dwa źródła dochodów miały w przypadku najmniejszych gospodarstw, tzn. gospodarstw o wielkości ekonomicznej 0-2 ESU dochody z pracy najemnej przekraczały 50% dochodów w 40,4% gospodarstw 0-2 ESU, natomiast emerytury i renty w 32,3% gospodarstw. Warto zauważyć, że dochody z działalności rolniczej stanowiły ponad połowę dochodów jedynie w 12,7% gospodarstw o wielkości 0-4 ESU i zaledwie w 7,6% gospodarstw z grupy 0-2 ESU. Strukturę dochodów według źródeł stanowiących ponad 50% całkowitych dochodów gospodarstw 0-4 ESU przedstawiono na rysunku 4. 8 Udział ten odpowiadał zatem w przybliżeniu udziałowi małych gospodarstw w liczbie gospodarstw ogółem (patrz tabela 1). 8

10 z działalności rolniczej 1% 7% 13% 1% z działalności rolniczej i pracy najemnej z pracy najemnej 29% z pracy najemnej i działalności rolniczej z działalności pozarolniczej 38% z emerytury i renty 6% 5% 9 z niezarobkow ego źródła utrzymania poza emeryturą i rentą pozostałe Rysunek 4. Struktura dochodów według źródeł stanowiących ponad 50% całkowitych dochodów gospodarstw o wielkości 0-4 ESU (w %, wartości zaokrąglone). Źródło: Opracowanie własne na podstawie Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2007 r., GUS, Warszawa, 2008 Produkcja na samozaopatrzenie Produkcja na samozaopatrzenie gospodarstw rozumiana jako zużywanie przez gospodarstwo więcej niż 50% wartości produkcji rolniczej dotyczyła aż połowy (49,6%) gospodarstw z grupy 0-2 ESU. W mniejszym stopniu, ale wciąż istotnym, produkcja na samozaopatrzenie występowała również w gospodarstwach o wielkości ekonomicznej 2-4 ESU (w 19% tych gospodarstw). Łącznie gospodarstwa o wielkości 0-4 ESU stanowiły 95% wszystkich gospodarstw produkujących w większości na potrzeby własne. KRUS Co się tyczy kwestii zabezpieczenia socjalnego, to dane podawane przez KRUS zestawione z danymi odnośnie rozkładu liczby gospodarstw wg poszczególnych grup obszarowych pozwalają stwierdzić, że małe gospodarstwa rolne są objęte systemem ubezpieczeń w stopniu podobnym do gospodarstw większych obszarowo (przy pominięciu gospodarstw o powierzchni poniżej 1 ha). Wśród gospodarstw będących w KRUS lekko nadreprezentowane są podmioty z grup obszarowych pomiędzy 5 a 50 ha. Odpowiednie zestawienie przedstawiono w tabeli poniżej. Tabela 4. Rozkład liczby gospodarstw ubezpieczonych w KRUS wg grup obszarowych w 2007 r. Grupy obszarowe w hektarach <1 ha * >50 ha suma Gospodarstwa ogółem 27% 16% 25% 17% 10% 4% 1% 100% Gospodarstwa w KRUS 14% 19% 26% 21% 13% 5% 1% 100% * obowiązkiem ubezpieczenia objęte są wyłącznie gospodarstwa powyżej 1 ha, do kategorii poniżej 1 ha wliczone są gospodarstwa pobierające renty strukturalne oraz gospodarstwa, które nie podlegają innemu systemowi ubezpieczeń będące w KRUS po złożeniu odpowiedniego wniosku ( Źródło: Informacja Biura Ubezpieczeń Centrali KRUS o liczbie ubezpieczonych według powierzchni gospodarstw rolnych, stan na r.

11 Ujęcie regionalne Przy rozpatrywaniu problemu małych gospodarstw rolnych koniecznym wydaje się uwzględnienie aspektów regionalnych ze względu na to, iż struktura agrarna w Polsce charakteryzuje się znacznym zróżnicowaniem przestrzennym (rys. 5, 6, 7). Rysunek 5. Powierzchnia gospodarstw rolnych według grup obszarowych użytków rolnych i województw w 2007 r. Rysunek 6. Gospodarstwa rolne według grup obszarowych użytków rolnych i województw w 2007 r. 10

12 Jak pokazano na rysunkach 5 i 6 województwa Polski północnej i zachodniej (podlaskie, warmińsko-mazurskie, pomorskie, kujawsko-pomorskie, zachodniopomorskie oraz wielkopolskie) mają zdecydowanie lepszą strukturę agrarną w porównaniu z pozostałymi województwami. W regionach tych ciągle dominują gospodarstwa o powierzchni 0-10 ha, jednakże ich udział w ogólnej liczbie gospodarstw jest niższy niż 75%. Jednocześnie w tych województwach zaobserwowano kilkukrotnie wyższy odsetek gospodarstw o powierzchni powyżej 10 ha (rysunek 6). Dla porównania w województwach Polski południowej (Podkarpackie, Małopolskie, Śląskie) udział gospodarstw o powierzchni do 10 ha wynosi ponad 95%. Prawie identyczny rozkład zarysowuje się na podstawie analizy zróżnicowania województw względem liczby gospodarstw według klas wielkości ekonomicznej (rysunek 7). Rysunek 7. Gospodarstwa rolne prowadzące działalność rolniczą według klas wielkości ekonomicznej i województw w 2007 r. Regiony Polski północnej i zachodniej (dodatkowo województwo mazowieckie) odznaczają się niższym niż 75% odsetkiem gospodarstw o najmniejszej wielkości ekonomicznej (0-4 ESU). Ponownie zdecydowanie mniej korzystnie wypadają pod tym względem województwa z południa kraju: podkarpackie, małopolskie oraz śląskie. Powyższe tendencje widać również wyraźnie przy nieco innym ujęciu (rysunki 8 i 9). (180550,270861] ( ,180550] (45818, ] [34953,45818] ( ,80631] ( , ] (12873, ] [6513,12873] a) 0 4 ESU b) > 4 ESU c) >250 ESU Rysunek 8. Rozkład przestrzenny gospodarstw rolnych prowadzących działalność rolniczą według klas wielkości ekonomicznej gospodarstw rolnych w 2007 r. 11 (105.5,246] (68.5,105.5] (24,68.5] [8,24]

13 (211691,315570] (117261,211691] ( ,117261] [39351, ] (30632,56272] (13314,30632] (6318.5,13314] [4743,6318.5] (5715.5,8385] (4061.5,5715.5] (1702,4061.5] [553,1702] a) 0 10 ha b) ha c) > 30 ha Rysunek 9. Rozkład przestrzenny gospodarstw rolnych według grup obszarowych użytków rolnych w 2007 r. Wszystkie te obserwacje wskazują wyraźnie, że polityka ukierunkowana na problemy małych gospodarstw rolnych w Polsce powinna zawierać w sobie istotny pierwiastek regionalny czy też pewną elastyczność pozwalającą na uwzględnienie zróżnicowania przestrzennego. Jednym z podstawowych instrumentów przewidzianych dla tej grupy gospodarstw jest wdrażane w ramach Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich działanie zatytułowane Wsparcie dla gospodarstw niskotowarowych. Zgodnie z przyjętą definicją przy działaniu tym za gospodarstwa niskotowarowe uznaje się gospodarstwa o wielkości ekonomicznej z przedziału 2-4 ESU. Warto wobec tego przyjrzeć się, jak realizacja tego działania wpisuje się w obraz zróżnicowania przestrzennego nakreślony powyżej. Rysunek 10 przedstawia porównanie rozkładu przestrzennego gospodarstw o wielkości ekonomicznej 2 4 ESU (a) z rozkładem gospodarstw korzystających ze wspomnianego wsparcia w odniesieniu do liczby gospodarstw z tej kategorii ogółem (b). ( ,50805] ( , ] (7640, ] [4996,7640] ( , ] ( , ] ( , ] [ , ] a) b) Rysunek 10. a) Rozkład przestrzenny liczby gospodarstw rolnych prowadzących działalność rolniczą o wielkości ekonomicznej gospodarstw rolnych 2-4 ESU w 2007 r. b) Rozkład przestrzenny udziału gospodarstw rolnych będących beneficjentami wsparcia w ramach działania Wsparcie dla gospodarstw niskotowarowych w gospodarstwach o wielkości ekonomicznej 2 4 ESU ogółem w 2007 r. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS oraz ARiMR (stan na dzień ). 12

14 Natężenie intensywności obu rozpatrywanych cech wskazuje, iż działanie to cieszy się największym zainteresowaniem w regionach gdzie potencjalnych beneficjentów tego działania jest najwięcej. Konieczność spojrzenia na problem małych gospodarstw rolnych z perspektywy regionalnej uwidacznia się również przy analizie wielu innych aspektów. Tytułem przykładu wymienić można choćby kwestię zmechanizowania produkcji, czy też zużycia nawozów. Jak wspomniano wcześniej małe gospodarstwa mają w użytkowaniu 62% ciągników. Rysunek 11 wskazuje jednak wyraźnie, że odsetek ten waha się od 22% do 92% w zależności od województwa. Uświadomienie sobie tego faktu jest o tyle istotne, że wyposażenie w maszyny rolnicze będzie w znacznym stopniu determinować możliwości i motywacje właścicieli niewielkich gospodarstw do kontynuowania czy też zaprzestania produkcji rolnej. Z jednej strony bowiem może ono być traktowana jako przybliżenie poniesionych inwestycji (a zatem kosztów utopionych przynajmniej czasowo), z drugiej strony zaś zakreśli ono np. perspektywy świadczenia usług rolniczych innym gospodarstwom. W sposób oczywisty motywacje i możliwości te będą różne w różnych województwach, co powinno znaleźć swoje odzwierciedlenie w polityce państwa. Rysunek 11. Rozkład ciągników w gospodarstwach rolnych według grup obszarowych użytków rolnych i województw w 2007 r. Ciekawych obserwacji dostarcza również analiza zużycia nawozów sztucznych w przeliczeniu na 1 ha użytków rolnych w rozbiciu regionalnym oraz między grupy obszarowe (rysunek 12) 9. Pierwszy wniosek, jaki się tu nasuwa jest następujący: małe gospodarstwa charakteryzują się znacznie niższym wskaźnikiem NPK aniżeli podmioty gospodarujące na większej powierzchni. Po drugie, zużycie nawozów w małych gospodarstwach waha się od 48 kg w woj. podlaskim do 113 kg w woj. łódzkim. Z punktu widzenia programów 9 Skala zużycia nawozów sztucznych w znacznym stopniu zależy od warunków glebowych danego regionu, ale także od możliwości finansowych rolników. Dla potrzeb analizy przyjęto uproszczone założenie, że większe zużycie nawozów oznacza wyższą intensyfikację produkcji rolniczej. 13

15 ukierunkowanych na grupę małych gospodarstw zwłaszcza ta ostatnia obserwacja wydaje się interesująca. Wskazuje ona bowiem, że ewentualne zaangażowanie gospodarstw małych obszarowo w prowadzenie gospodarstwa ekologicznego wymagać będzie całkowicie różnych nakładów w zależności od ich położenia geograficznego. Co za tym idzie, stawia ona pod znakiem zapytania skuteczność programów opartych o zuniwersalizowane kryteria, które nie uwzględniają (w wystarczającym stopniu) zróżnicowania regionalnego. Rysunek 12. Średnie zużycie (w kg) NPK na 1 ha użytków rolnych w dobrej kulturze rolnej według grup obszarowych użytków rolnych i województw w 2007 r. Podobnych wskazówek dostarcza Rysunek 13 jeśli chodzi o ewentualne programy wspierające dywersyfikację źródeł dochodu na wsi/w małych gospodarstwach. Dla przykładu: o ile w Małopolsce ponad 96% gospodarstw prowadzących działalność gospodarczą inną niż rolnicza stanowią podmioty z grupy 0-10 ha, o tyle na Warmii i Mazurach odsetek ten wynosi jedynie niecałe 52%. 14

16 Rysunek 13. Gospodarstwa rolne prowadzące działalność gospodarczą inną niż rolnicza według grup obszarowych użytków rolnych i województw w 2007 r. Bezrobocie Dotykając tematu małych gospodarstw warto również zdawać sobie sprawę, iż gospodarstwa te mogą w istotnym stopniu łagodzić problemu wiejskiego bezrobocia. Częściowo hipoteza ta znalazła już potwierdzenie przy omawianiu kwestii zatrudnieniowych (patrz wyżej). Poniżej zaprezentowano wyniki prostych korelacji wskazujących na dalsze zależności w tym obszarze (tabele 5 i 6). Zamieszczone wyniki pokazują umiarkowaną ujemną zależność korelacyjną pomiędzy liczbą (bądź odsetkiem) gospodarstw rolnych w grupach obszarowych 0-10 ha, ha i 0-30 ha, a stopą bezrobocia rejestrowanego na poziomie województwa oraz bardzo niską/umiarkowaną (tab. 5/6) dodatnią zależność dla gospodarstw o powierzchni powyżej 30 ha. Wyniki te sugerują, że mniejsze gospodarstwa rolne mogą stanowić przechowalnię potencjalnie zbędnej siły roboczej, a to z uwagi na fakt, iż bycie rolnikiem wyklucza bycie bezrobotnym, niezależnie od wielkości posiadanego gospodarstwa. Tabela 5. Korelacje liczby gospodarstw rolnych w grupach obszarowych użytków rolnych ze stopą bezrobocia względem województw (2007 r.) 0-10 ha ha > 30 ha 0-30 ha stopa bezrobocia Tabela 6. Korelacje odsetka gospodarstw rolnych w grupach obszarowych użytków rolnych ze stopą bezrobocia względem województw (2007 r.) odsetek 0-10 ha odsetek ha odsetek > 30 ha odsetek 0-30 ha stopa bezrobocia

17 Wyniki te mogą być traktowane oczywiście jedynie jako ilustrujące pewien problem i w żadnym wypadku nie rozstrzygają o kluczowej roli małych gospodarstw przy przechowywaniu zbędnej siły roboczej na obszarach wiejskich. Niemniej jednak wskazują one, że tego typu zagadnienia muszą być brane pod uwagę przy tworzeniu programów ukierunkowanych na tę grupę gospodarstw. Podsumowanie W zaprezentowanym opracowaniu podjęto próbę krótkiego scharakteryzowania małych gospodarstw w Polsce. Tym samym praca ta miała na celu wpisanie się w dyskusję, jaka toczy się obecnie na temat roli i przyszłości małych gospodarstw rolnych w Polsce. Jakiekolwiek próby tworzenia programów ukierunkowanych na tę grupę gospodarstw powinny być przede wszystkim dostosowane do potrzeb i oczekiwań potencjalnych beneficjentów. Mamy nadzieję, że przedstawiona praca ułatwi, przynajmniej częściowo, skroić te programy na odpowiednią miarę. 16