BEZPIECZEŃSTWO BIZNESU A ROSJA

Transkrypt

1 UNIWERSYTET NAUK STOSOWANYCH W ROVANIEMI BEZPIECZEŃSTWO BIZNESU A ROSJA Rozważania na temat bezpieczeństwa przy podejmowaniu działań biznesowych w Rosji Pekka Iivari

2 SPIS TREŚCI WSTĘP... 4 PODSTAWY Rozwój współpracy gospodarczej Rynki rosyjskie i możliwości biznesowe POJĘCIE BEZPIECZEŃSTWA BIZNESOWEGO Bezpieczeństwo biznesowe w ujęciu ogólnym Pojęcie bezpieczeństwa i bezpieczeństwa biznesowego w Rosji BEZPIECZEŃSTWO PODRÓŻY Przygotowanie do podróży Zdrowie Komunikacja i wyposażenie podróżne Przekraczanie granicy Instrukcje bezpieczeństwa podróżowania do regionu morza Barentsa Pomoc ze strony ambasad Ograniczenia w podróży Przygotowanie się na ewentualność wypadku drogowego BEZPIECZNY POBYT Meldowanie się Mieszkanie i pobyt Bezpieczeństwo domu i rodziny Niektóre zagadnienia prawne BEZPIECZEŃSTWO DZIAŁALNOŚCI BIZNESOWEJ Kultura bezpieczeństwa rozpoczyna się od kierownictwa Wybieranie partnera biznesowego i jego sprawdzanie (prześwietlanie) Informacje dodatkowe na temat prowadzenia prześwietleń Zakładanie firmy ZARZĄDZANIE RYZYKIEM I ANALIZA RYZYKA Rozpoznawanie czynników ryzyka i prawdopodobieństwa ich wystąpienia Ramy analizy ryzyka Analiza środowiska bezpieczeństwa BEZPIECZEŃSTWO UMÓW Ważna część bezpieczeństwa ekonomicznego firmy Ochrona interesów biznesowych LICENCJE I CERTYFIKATY W ROSJI Licencje Certyfikacja Pozwolenie na pracę i bezpieczeństwo pracy Pozwolenie na pracę i pobyt Wypowiedzenie umowy o pracę Bezpieczeństwo pracy WYNAJĘCIE FIRMY OCHRONIARSKIEJ Ważność prześwietleń Umowa z firmą ochroniarską BEZPIECZEŃSTWO INFORMACJI Konieczność wzrostu świadomości bezpieczeństwa informacji Bezpieczeństwo informacji jest budowane pod kontrolą państwa Praktyczne spojrzenie na bezpieczeństwo informacji

3 11 BEZPIECZEŃSTWO POŻAROWE I DZIAŁANIA RATOWNICZE Pożary stanowią powszechny problemem Planowanie działań ratowniczych we współpracy z władzami OCHRONA PRZED PRZESTĘPCZOŚCIĄ Wyzwania wewnętrzne i zewnętrzne Faza wstępna inwestowania w bezpieczeństwo Ważne jest zbieranie podstawowych informacji Przestępczość zorganizowana Przeciwdziałanie przestępczości Przestępczość gospodarcza WALKA Z KORUPCJĄ Sytuacja w świecie Korupcja w Rosji Walka z korupcją w obwodzie murmańskim BEZPIECZEŃSTWO EKONOMICZNE Szpiegostwo firm Wywiad konkurencyjny Przejęcia BEZPIECZEŃSTWO ŚRODOWISKOWE Stosunek do ekologii jako czynnik konkurencyjności Normy KULTURA BIZNESOWA Znajomość kultury rosyjskiej jako klucz do współpracy Cechy kultury Rosjan WSPÓŁPRACA Z WŁADZAMI STRESZCZENIE LITERATURA Wzór umowy

4 WSTĘP Informacje dotyczące bezpieczeństwa biznesu są niezbędne rok po roku. Organizacje gospodarcze, władze państwowe, jak również zwyczajni ludzie i instytucje oświatowe, zainteresowani zagadnieniami bezpieczeństwa, chcą dokładnie wiedzieć, co to jest bezpieczeństwo biznesu i w jaki sposób powinno się je brać pod uwagę w codziennych działaniach biznesowych. Czytelnicy fińscy mają dostęp do wystarczającej ilości materiałów i publikacji książkowych dotyczących tego zagadnienia. Jest ono omawiane pod różnymi aspektami. W zajmującej się bezpieczeństwem biznesu literaturze dokonano odpowiedniego usystematyzowania tego zagadnienia poprzez jego podział na obszary działalności biznesowej. Dzięki temu, każdy może znaleźć najważniejsze z jego punktu widzenia zagadnienia, które nadają się do wdrożenia w jego działalności biznesowej. Po ustaleniu pojęcia i zakresu bezpieczeństwa biznesowego, pojawiło się zapotrzebowanie na informacje bardziej praktyczne, które byłyby przydatne w codziennej działalności biznesowej i w prowadzeniu szkoleń. Pojawia się coraz więcej szczegółowych instrukcji i rozmaitych publikacji na temat bezpieczeństwa biurowego, bezpieczeństwa personelu czy bezpieczeństwa pożarowego. Stanowią one pomoc w planowaniu bezpieczeństwa dla różnych obszarów działalności biznesowej. Przeglądając literaturową bazę danych, łatwo zauważyć, że bardzo mało jest literatury na temat bezpieczeństwa biznesowego w Rosji. Rosja należy do trzech najważniejszych partnerów handlowych Finlandii i dlatego ta luka informacyjna powinna być jak najszybciej wypełniona. Niniejsza broszura Bezpieczeństwo biznesu a Rosja jest odpowiedzią na zapotrzebowania firm biorących udział w projekcie Bezpieczne Prowadzenie Biznesu w Rosji, realizowanym w ramach Finnbarents Development Unit Uniwersytetu Nauk Stosowanych w Rovaniemi. Broszura stara się wyjść naprzeciw wymaganiom bezpieczeństwa biznesowego na rynkach rosyjskich. Wcześniej nie było w Finlandii tak wyczerpującego podejścia do tego tematu. Finowie powinni wiedzieć, jakie dokładnie kwestie należy w Rosji brać pod uwagę podczas analizowania spraw związanych z bezpieczeństwem biznesu. Do tego zagadnienia podchodzi się tam z nieco innego punktu widzenia niż w Finlandii lub generalnie w krajach zachodnich. Celem niniejszej broszury nie jest powtórzenie klasyfikacji bezpieczeństwa biznesowego, które w Finlandii zostało już szczegółowo opisane, lecz uwypuklenie szczególnych cech, które charakteryzują sposób podejścia do zagadnień bezpieczeństwa biznesowego w Rosji. Cechy te, to między innymi metody przejmowania przedsiębiorstw, działania firm ochroniarskich, ważność przeprowadzania tzw. prześwietleń (szczegółowego badania firm i osób) i zabezpieczania informacji o charakterze technicznym. Przepisy prawne ulegają szybkim zmianom, w związku z czym, zmieniają się również procedury bezpieczeństwa. Z tego względu należy mieć na uwadze, że omawiane w niniejszej broszurze zagadnienia opisują sytuację, jaka była obserwowana latem Po kilku latach niektóre części opracowania mogą stać się nieaktualne i może się zmienić podejście do bezpieczeństwa biznesowego. Oczywistym jest, że niniejsza broszura stanowi jedynie ogólną prezentację, gdyż dotyka wielu obszarów bezpieczeństwa, z których każdy zasługuje niemal na oddzielną publikację. Podczas kolejnych faz pisania niniejszego podręcznika, autor otrzymywał wiele informacji od różnych ekspertów i firm. Specjalne podziękowania chciałby złożyć na ręce koordynatora projektu Vesa Koivumaa za jego cenne komentarze podczas opracowywania rękopisu. Tym niemniej, pełną odpowiedzialność za treść ponosi niżej podpisany. Realizatorzy projektów Finnbarents oraz Bezpieczne Prowadzenie Biznesu 4

5 w Rosji będą wdzięczni za wszelkie uwagi, zarówno krytyczne jak i pozytywne, którymi czytelnicy zechcą się z nimi podzielić. Życzenie autora zostanie spełnione, jeżeli niniejsza broszura wzbogaci zasób narzędzi, które czytelnik wybrał do zapewnienia bezpieczeństwa swojej działalności biznesowej. Najważniejszym celem projektu Bezpieczne Prowadzenie Biznesu w Rosji i niniejszej publikacji jest promowanie wymiany handlowej między Finlandią a Rosją. Pekka Iivari Project Coordinator Finnbarents 5

6 PODSTAWY 1.1 Rozwój współpracy gospodarczej W latach 90-ych ubiegłego stulecia nastąpił znaczny wzrost możliwości rozwijania biznesu i zainteresowanie Finów rynkiem rosyjskim. Natychmiast po rozpadzie Związku Radzieckiego rozpoczęła się szeroka dyskusja o problemach bezpieczeństwa w Rosji i jego wpływie zarówno na wewnętrzne bezpieczeństwo Rosji jak i bezpieczeństwo innych krajów. Lawinowo zaczęły narastać wątpliwości związane z rosyjską mafią. Obawy związane z silnym wpływem organizacji mafijnych, cokolwiek by to w różnych okresach nie oznaczało, pod koniec dekady okazały się być przesadzone. Powszechna ignorancja na temat Rosji wywoływała strach i niepewność, które były albo uwypuklane albo ukrywane, w zależności od tego, kto te tak zwane fakty przedstawiał. Najgorszym czynnikiem niepewności w handlu zagranicznym w latach 90-tych nie były jego powiązania z przestępczością, lecz niestabilność polityczna i ekonomiczna. Załamanie się rubla w sierpniu w 1998 stworzyło zagrożenie dla perspektyw ekonomicznych. W tym samym czasie nastąpiła kulminacja niestabilności politycznej. Próba zamachu stanu w 1991 i powstanie zbrojne w rosyjskiej Dumie w 1993, pozostały w ludzkiej pamięci na długi czas. Rosja była postrzegana jako kraj chaotyczny, który w każdym momencie może się rozpaść. Niepewność ekonomiczna i upadek gospodarczy podczas poprzedniej dekady spowodowały ucieczkę zagranicznych przedsiębiorców z Rosji w większym stopniu niż jakiekolwiek tradycyjne zagrożenia bezpieczeństwa osobistego. Oczywiście, w poszczególnych przypadkach przyczyną wycofywania się Zachodu z działalności biznesowej w Rosji były bezprawie i samowola, takie jak na przykład przejmowanie firm. Wkrótce po dewaluacji rubla, kluczowe wskaźniki ekonomiczne zaczęły zmierzać w lepszym kierunku. Wzrost gospodarczy rozpoczął się już w 1999 i trwa dotychczas. Za czasu prezydentury Władimira Putina, do stabilizacji politycznej przyczyniła się również ogólna poprawa wstępnych warunków działalności gospodarczej, takich jak wzrost cen ropy i gazu,. W nowym tysiącleciu, machina administracyjna zaprowadziła porządek i ryzyko rozpadu Rosji zostało ograniczone. Czasami sprawy bezpieczeństwa są omawiane przy okazji rozmów o operacjach biznesowych w Rosji lub działalności biznesowej Rosjan wchodzących na rynek fiński. Sytuacja społeczna i ekonomiczna w Rosji nadal podlega zmianom, lecz przewidywalność warunków działalności gospodarczej wydaje się poprawiać. Zwyczaje handlowe te, istniejące w krajach zachodnich, lecz mimo to, ciągle jeszcze istnieją obszary wymagające poprawy. Także działania władz nie zawsze spełniają wymagania rozwiniętej kultury zarządzania. Mimo że administracja centralna kraju usiłuje stwarzać jednakowe warunki działalności w różnych częściach kraju, mogą się one znacznie różnić w zależności od regionu. Fakt, że w roku 2002 Rosja została przyjęta do grupy krajów uprzemysłowionych G8 jako pełnoprawny jej członek, zdaje się potwierdzać poprawę stabilności warunków prowadzenia działalności biznesowej. Rosja została również wykreślona z czarnej listy komitetu OECD jako pralnia brudnych pieniędzy, a to wskazuje, że wiarygodność systemu finansowego uległa poprawie. Zapotrzebowanie na informacje o postradzieckich warunkach w Rosji ciągle pozostaje na wysokim poziomie. Projekt pod nazwą Bezpieczne Prowadzenie Biznesu w Rosji stara się dostarczać aktualnych informacji dotyczących bezpieczeństwa, które służą działaniom biznesowym w regionie morza Barentsa. Pierwsza faza projektu wystartowała w 2004 r, po wstępnych badaniach, przeprowadzonych podczas dwóch 6

7 poprzednich lat. W oparciu o badania ankietowe, zebrano doświadczenia z zakresu bezpieczeństwa biznesowego 36 fińskich firm z różnych branż, działających po rosyjskiej stronie regiony morza Barentsa obecnie lub w przeszłości. Badania, z którymi można się zapoznać na stronie zostały przeprowadzone z praktycznego punktu widzenia i zawierają wiele wartościowych informacji o doświadczeniach firm działających na terenie Rosji. Skoncentrowane na bezpieczeństwie biznesowym projekty nie wystartowały wcześniej w regionie morza Barentsa, lecz podczas całego okresu postradzieckiego temat był dyskutowany we wszystkich krajach skandynawskich, jak również i w Rosji. Projekt Bezpieczne Prowadzenie Biznesu w Rosji, oraz projekt jego kontynuacji, starają się sprostać wymaganiom i zapotrzebowaniu na informacje dotyczące bezpieczeństwa. Jako wniosek z przeprowadzonych badań ankietowych można postawić tezę, że bezpieczeństwo nie jest przeszkodą w rozwijaniu działań biznesowych w Rosji. W trakcie realizacji w/w projektu stwierdzono, że ponad połowa ankietowanych firm nie miała do czynienia z przestępstwem. Tym niemniej, przestępczość istnieje. Najczęściej zdarzają się drobne przestępstwa, takie jak włamania do mieszkań, samochodów czy biur. Również korupcja nie jest w Rosji całkowicie nieznanym zjawiskiem w otoczeniu biznesu. Oczywisty wniosek wyciągnięty z projektu Bezpieczne Prowadzenie Biznesu w Rosji jest taki, że znaczenie bezpieczeństwa w zakładaniu działalności biznesowej nie może być niedoceniane. Działające w Rosji firmy, nie mówiąc o tych, które zamierzają takie działania rozpocząć, wyrażają potrzebę posiadania aktualnych informacji na temat bezpieczeństwa biznesowego (Koivumaa & Koivumaa 2004). W tym kontekście bezpieczeństwo jest rozumiane szeroko. Bezpieczeństwo biznesowe w ogólności, lub zagadnienia bezpieczeństwa biznesu w Rosji, nie składają się wyłącznie z właściwych przestępstw kryminalnych lub obowiązków policji/milicji. Badania ankietowe firm, wykonane podczas realizacji projektu Bezpieczne Prowadzenie Biznesu w Rosji, wyraźnie wykazały, że bezpieczeństwo biznesowe w praktyce obejmuje również bezpieczeństwo informacji, bezpieczeństwo podróżowania, bezpieczeństwo osobiste, bezpieczeństwo pożarowe i ratownictwo. Jako narzędzie w rozwiązywaniu problemów bezpieczeństwa biznesu na poziomie praktycznym stanowi również rozwijanie sieci współpracy, składających się z firm ochroniarskich, władz i jednostek edukacyjnych. Postęp w rozwoju takich sieci współpracy w regionie Morza Barentsa nastąpił podczas realizacji projektu Bezpieczne Prowadzenie Biznesu w Rosji nastąpi Co ciekawe, zadziwiająco mało informacji na temat bezpieczeństwa prowadzenia działalności biznesowej w Rosji zostało opublikowanych w postaci podręcznikowej. Nie jest także znana definicja rosyjskiego bezpieczeństwa biznesowego. Natomiast dobry obraz istniejącej sytuacji dają badania opublikowane w Internecie. Różne gremia wspominają o tych problemach na swoich wykładach, lecz brak jest przewodników lub innych drukowanych opracowań. Informacji jest dużo, lecz są one rozproszone. Okazuje się, że dziedzina bezpieczeństwa biznesowego, wraz z know-how Rosji, jest w posiadaniu firm konsultingowych lub doświadczonych przedsiębiorców rosyjskich, lecz dzielą się one swoją wiedzą wyłącznie na zasadach komercyjnych. Poza tym, każda firma konsultingowa skupia się na jednym szczególnym obszarze, mniej uwagi poświęcając innym zagadnieniom bezpieczeństwa. Zarządzający sektorem publicznym, takim jak instytucje oświatowe, nie mają dostępu do ogólnej panoramy Rosji, która mogłaby być przedstawiona np. w postaci informatora. Oprócz tego, ani firmy konsultingowe ani kierujący sektorem publicznym w Finlandii nie byli w stanie dać odpowiedzi na niektóre szczegółowe pytania, takie jak np. dotyczące przeprowadzania w Rosji prześwietleń (wszechstronnego sprawdzania) firm lub procederu przejmowania firm. 7

8 Konkretne ryzyka dla działalności biznesowej można liczyć w setkach i prawdopodobnie nie jest możliwe dokonanie wyczerpującej prezentacji. Z tego względu, uwagę skupiamy głównie na takich zasadniczych obszarach, w których zarządzanie pojawiającymi się zagrożeniami daje największą wartość dodaną z działalności. Podczas realizacji projektu Bezpieczne Prowadzenie Biznesu w Rosji określono główne obszary działania, które uwzględniają wymagania regionalne i specjalne właściwości regionu morza Barentsa. Celem niniejszej broszury jest udzielenie pomocy również działaniom prowadzonym poza tym regionem i wiele z przedstawionych tutaj zagadnień ma zastosowanie również w innych regionach Rosji. Bezpieczeństwo nie stanowi oczywiście głównego czynnika w podejmowaniu decyzji o rozwijaniu działalności biznesowej w Rosji. Przy omawianiu przeszkód i utrudnień w działaniach biznesowych na obszarze rosyjskim, takich jak znajomość języka czy system podatkowy i celny, pomija się sprawy bezpieczeństwa. Tym niemniej bezpieczeństwo nie musi stanowić warunku progowego, nawet na poziomie pomysłu. Niestety, zachowaniem i koncepcjami kierują obrazy mentalne. Tworzenie rzeczywistego obrazu sytuacji, na przykład miejsca przestępstwa i działania władz, pozwala sprowadzić zagadnienia do ich właściwej skali. Również to jest celem niniejszej broszury. Jest ona rezultatem realizacji projektu Bezpieczne Prowadzenie Biznesu w Rosji i stara się zaspokoić potrzebę dostępu do informacji na temat bezpieczeństwa biznesowego w Rosji. Zebrano w niej konkretne informacje w jednym opracowaniu. To zapotrzebowanie na informacje pojawiło się w obszarze, gdzie personel pracował razem z firmami pilotażowymi i innymi partnerami biznesowymi. 1.2 Rynki rosyjskie i możliwości biznesowe Rynki rosyjskie niosą ze sobą stosunkowo duży potencjał ryzyka i wymagają nawiązania dobrej współpracy najlepiej również na poziomie personalnym oraz uporczywości w trwaniu na tych rynkach, bez względu na zmieniające się warunki. W roku 2007 Rosja stała się największym partnerem handlowym Finlandii. W imporcie zajmuje pierwsze miejsce (2007). W roku 2006 wartość rosyjskiego importu wynosiła 7,7 mld, a eksport wzrósł do 6,2 mld. W tym czasie Rosja zajmowała trzecie miejsce w eksporcie, po Niemczech i Szwecji (Spirydowicz 2007). Fińscy przedsiębiorcy wykazują coraz większe zainteresowanie rynkami rosyjskimi. I nie jest to kwestia tylko rosyjskich rynków. Obecnie Rosja wytwarza już produkty, dobra i usługi, na które rośnie zapotrzebowanie również na Zachodzie. Jeżeli tempo rozwoju będzie kontynuowane tak jak w ostatnich kilku latach, Rosja będzie w coraz większym stopniu finansować wspólne projekty. Poza tym, rosnące zapotrzebowanie na pracę w Rosji najprawdopodobniej w niedalekiej przyszłości spowoduje otwarcie możliwości pracy dla specjalistów z różnych dziedzin. W niektórych dziedzinach poziom płac w Rosji zbliża się do poziomu, jaki istnieje w krajach zachodnich. Oprócz tradycyjnego importu i eksportu, inną możliwością, o rosnącej atrakcyjności, jest uruchamianie w Rosji produkcji. Częste są obecnie fińskie kontrakty podwykonawcze w takich miejscach jak Kostamuksza. Pomyślne fińskie przedsięwzięcia biznesowe można również znaleźć w obwodzie murmańskim. Okazało się, że rynek rosyjski stwarza dla tych firm poważne możliwości. Wraz z perspektywą członkostwa Rosji w WTO, krajowe procedury biznesowe i prawodawstwo będą się dostosowywały do praktyk stosowanych w krajach Zachodu. W tym okresie Rosja powinna uzyskać pewne czynniki stabilizacyjne, takie jak zrównoważona polityka finansowa i utrzymanie stabilności waluty. Wzrost stabilizacji powinien również nastąpić w polityce oraz w sektorach ustawodawczym i ekonomicznym. Rosyjskie organy administracyjne wykazują wzrost pozytywnego nastawienia do obcych inwestycji biznesowych, szczególnie zachodnich. W różnych obwodach Rosji rozwija tworzone są programy rozwojowe, które mają na celu przyciągnięcie zagranicznych 8

9 inwestycji oraz handlu. Statystyki wykazują, że wzrost wymiany handlowej ma miejsce również w obwodzie murmańskim i archangielskim (Kosonen 2007). W zależności od lokalizacji, istnieją różnice w statusie gospodarczym firm. Niektóre władze obwodowe i lokalne pobierają podatki i opłaty, mimo że ich uprawnienia do nakładania podatków i opłat, oraz udzielania zwolnień od tych obowiązków, zostały ograniczone, a także wprowadzono jednakowe uprawnienia we wszystkich regionach Rosji. Oficjalnie Rosja podkreśla ważność zagranicznych inwestycji, lecz w praktyce podejście jest różne w różnych obszarach działalności i w różnych obwodach. Większość obwodów w Rosji oczekuje inwestycji w infrastrukturę, na przykład stawiając je jako warunek wstępny pozwolenia na wybudowanie zakładu produkcyjnego. Od inwestorów zagranicznych oczekuje się również inwestycji w sprawy socjalne, które to podejście władz administracyjnych rodzi skojarzenia z erą komunizmu. Pomimo wzrostu stabilizacji, bezpieczeństwo jest nadal tematem aktualnym. Według Instytutu Badawczego Gospodarki Fińskiej, ETLA, Rosja jest jednym z najmniej bezpiecznych regionów na świecie, mimo że w latach nastąpiły tam pewne pozytywne zmiany (Möttönen 2004). Według ETLA, wiarygodność systemu prawnego jest niska, a w kraju istnieje wysoki poziom przestępczości zorganizowanej. Największym powodem do niepokoju jest złe funkcjonowanie instytucji publicznych. Prawa własności są słabo chronione, a niezależność systemu prawnego jest minimalna. Przyczyną zagrożeń bezpieczeństwa jest również duża przestępczość zorganizowana, powiązana z praniem brudnych pieniędzy i przestępczością gospodarczą. Na bezpieczeństwo biznesowe wpływa nie tylko przestępczość zorganizowana, lecz również sprawność działania milicji, wiarygodność i uczciwość systemu prawnego oraz obecność korupcji. Według opublikowanego w listopadzie 2006 raportu Światowego Forum Ekonomicznego za lata , dotyczącego międzynarodowej konkurencyjności, prywatna działalność biznesowa napotyka w Rosji na poważne problemy, szczególnie związane z działaniem systemu prawnego. Stwierdzono na przykład luki w niezawisłości sądów. Według międzynarodowych, niezależnych instytutów badawczych (np. Transparency International), korupcja w Rosji jest na takim samym poziomie jak w krajach afrykańskich, a w ostatnich latach trend uległ nawet pogorszeniu. Zaniepokojenie powszechnością korupcji w Rosji wyraża również wspomniany wyżej raport ETLA. Oprócz tego należy pamiętać, że korupcja jest bezpośrednio powiązana z miejscem zajmowanym w międzynarodowej konkurencyjności, a tym samym możliwościami prowadzenia interesów. A więc bezpieczeństwo jest warunkiem wstępnym dobrej konkurencyjności. Ze względu na zachodzące aktualnie w Rosji zmiany polityczne, społeczne i ekonomiczne, fińskie regionalne organizacje rozwojowe, władze, instytuty badawcze oraz instytucje oświatowe muszą stale aktualizować informacje dotyczące warunków inwestowania w Rosji. Jest to zadanie stanowiące poważne wyzwanie. W ramach Unii Europejskiej oczekuje się, że Finlandia powinna posiadać szczególne know-how Rosji, zwłaszcza teraz, kiedy gospodarka rosyjska szybko się rozwija, a krajowa mapa polityczna jest ciągle na etapie tworzenia. Finlandia potrzebuje również przybliżenia trudnych tematów dotyczących Rosji, do których bez wątpienia należy zaliczyć zagadnienia bezpieczeństwa. Sami Rosjanie szeroko dyskutują o bezpieczeństwie biznesowym, korupcji, przejęciach firm i o przestępczości zorganizowanej. Powinniśmy na bieżąco orientować się w treści takich dyskusji, również tutaj w Finlandii. 9

10 2. POJĘCIE BEZPIECZEŃSTWA BIZNESOWEGO 2.1 Bezpieczeństwo biznesowe w ujęciu ogólnym Zajmowanie się zagadnieniami bezpieczeństwa jest częścią codziennej pracy personelu firm i zakładów produkcyjnych. Zapewnienie bezpieczeństwa w firmach jest nadzorowane przez kilka zobowiązań ustawowych. Przepisy kierujące bezpieczeństwem pracy, działaniami ratunkowymi, bezpieczeństwem produktów, ochroną konsumentów oraz produktami chemicznymi, to przykłady ustawodawstwa, które steruje poziomem bezpieczeństwa i wdrażaniem bezpieczeństwa w przedsiębiorstwach. W Finlandii, Ustawa o Ratownictwie oraz rządowy regulamin prowadzenia operacji ratowniczych, zobowiązuje firmy i właścicieli budynków do zapobiegania niebezpiecznym sytuacjom oraz do posiadania gotowości do ochrony ludzi, mienia i środowiska w sytuacjach niebezpiecznych oraz do prowadzenia działań ratunkowych, które są w stanie zorganizować. Podstawowe zadania, jakie obowiązują w Finlandii w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa, w znacznym stopniu nadają się do zastosowania również przy organizowaniu przedsięwzięć handlowych i produkcyjnych w Rosji. Podczas bieżącej dekady pojawiło się w Finlandii kilka publikacji poświęconych bezpieczeństwu biznesowemu. W roku 2002, Joha E. Miettinen napisał pierwszą podstawową książkę, w której w usystematyzowany sposób opisał obszary bezpieczeństwa biznesowego. Według Miettinena, bezpieczeństwo biznesowe składa się z wielu obszarów, które są obejmowane w codziennym zarządzaniu przedsiębiorstwem. W książce tej Mattinen opisał również bezpieczeństwo biznesu i bezpieczeństwo podróżowania w związku z działalnością zagraniczną. Bezpieczeństwo biznesowe w operacjach zagranicznych jest to zespół funkcji, za pomocą którego firma stara się zapewnić bezpieczeństwo swojej działalności za granicą (Miettinen 2002, 16). Bezpieczeństwo biznesowe można podzielić na obszary według wielu nieznacznie się różniących sposobów. Według Biura Doradczego Bezpieczeństwa Biznesowego (2003), utworzonego przez Stowarzyszenie Przemysłu Usługowego, Konfederację Przemysłu Fińskiego i ich firm członkowskich w liczbie około , wyróżnia się następujące obszary bezpieczeństwa biznesowego: Zabezpieczenie biur Ochrona przed przestępczością Akcje ratownicze Planowanie gotowości Bezpieczeństwo zawodowe Bezpieczeństwo środowiskowe Bezpieczeństwo produkcji i pracy Bezpieczeństwo osobiste Zabezpieczenie informacji oraz Zabezpieczenie operacji zagranicznych Różne sposoby podziału bezpieczeństwa biznesowego na obszary, które są prezentowane w fińskiej literaturze, opierają się najczęściej na klasyfikacji zaproponowanej przez Biuro Doradcze Bezpieczeństwa Biznesowego (YTNK). Podział dokonany przez Kerkko (2001) zgadza się z podziałem YTNK. Również podział Miettinena (2002) w większości przypadków jest zgodny z przedstawionym powyżej podziałem YTNK. Jedyną różnicą jest to, że u Miettinena zarządzanie bezpieczeństwem biznesowym, ubezpieczenia i bezpieczeństwo podróży, tworzą jeden obszar. Oprócz tego, w podziale Miettinena bezpieczeństwo pożarowe jest włączone do obszaru działań 10

11 ratowniczych. Obszar planowania gotowości Miettinen nazywa gotowością na warunki krytyczne. Jednak z punktu widzenia przedsiębiorstwa jest to kwestia tego samego zadania. Ochrona przed przestępczością oznacza zapobieganie zagrożeniom dla personelu firmy, własności i informacji. Wielka liczba prezentacji wyżej wymienionych bloków i ich zawartość została w ostatnich latach zebrana i można ją znaleźć w Internecie. Literaturę na temat tych zagadnień można uznać za obszerną, a jeżeli chodzi o Finlandię za wystarczającą. Pojęcie bezpieczeństwa biznesowego i jego podział na bloki są w Finlandii dobrze i jasno ustalone. W niniejszej broszurze nie powtarzamy podziału na obszary, natomiast koncentrujemy się na zagadnieniu, które dość rzadko jest omawiane w fińskiej literaturze mianowicie na bezpieczeństwu biznesowym w Rosji i jego cechach szczególnych. Fińska koncepcja bezpieczeństwa biznesowego jest dobrym punktem startowym również do działań zagranicą. Wspomniany wyżej, zaproponowany przez WTNK podział bezpieczeństwa na obszary, stanowi ważną propozycję dla budowania bezpieczeństwa w każdym kraju docelowym. Ta lista obszarów wymaga jedynie odpowiedniego wyważenia, które odpowiadałoby różnicom, jakie istnieją w różnych krajach, w takich dziedzinach jak kultura, ustawodawstwo, procedury handlowe, funkcje biurokratyczne, infrastruktura i bezpieczeństwo oraz ewentualnie ukształtowana przez zwyczaje religijne jednostka społeczna. Według nowoczesnej definicji, bezpieczeństwo biznesowe jest częścią zintegrowanego systemu zarządzania przedsiębiorstwem. Bezpieczeństwo biznesowe nie jest postrzegane jako oddzielna jednostka, uważa się, że jest ono zawarte w innych działaniach przedsiębiorstwa. Takie podejście jest z kolei ściśle powiązane z kulturą bezpieczeństwa, która musi być brana pod uwagę przy wdrażaniu bezpieczeństwa biznesowego. Kultura składa się z postaw i wartości jako rodzaju wyższych idei (Verhelä 1997, 30). Kultura bezpieczeństwa organizacji bierze swój początek w kierownictwie firmy, które jest odpowiedzialne za wdrożenie bezpieczeństwa zgodnie z obowiązującym w danym kraju prawem. Podstawowymi zagadnieniami we wdrażaniu bezpieczeństwa jest postawa personelu, kapitał ludzki, narzędzia, wyposażenie i urządzenia produkcyjne, planowanie bezpieczeństwa i warunki otoczenia (Security guide (Informator bezpieczeństwa) 2005, 28 29)). Nie ma tylko jednej, słusznej recepty na zarządzanie bezpieczeństwem. Sposób organizowania bezpieczeństwa zależy od wielkości firmy, branży w jakiej działa oraz lokalizacji. Zadaniem kierownictwa jest opracowanie strategii bezpieczeństwa i określenie celów dla firmy oraz decydowanie o środkach potrzebnych do osiągnięcia celów określonych w tej strategii. Do realizacji tych celów firma potrzebuje zasobów materialnych i niematerialnych. Kierownictwo firmy oszacowuje i określa niezbędne środki, a następnie rozdziela je według głównych celów. Innym zadaniem kierownictwa jest wspieranie kultury bezpieczeństwa (np. podejścia do bezpieczeństwa) w firmie i przejęcie odpowiedzialności za wdrożenie bezpieczeństwa. W firmie małej, ze skąpymi zasobami materialnymi i niematerialnymi, za znajomość problemów bezpieczeństwa odpowiedzialny jest sam kierownik. Natomiast w firmach większych, za sprawy bezpieczeństwa są odpowiedzialni wyznaczeni pracownicy. Kierownik do spraw bezpieczeństwa w firmie inicjuje i kieruje działaniami dotyczącymi zagadnień bezpieczeństwa w swojej firmie. Oprócz osoby odpowiedzialnej za całość spraw bezpieczeństwa, wyznaczane są osoby odpowiadające za poszczególne obszary bezpieczeństwa, które tworzą i aktualizują instrukcje bezpieczeństwa dla określonych obszarów oraz prowadzą szkolenia personelu w obrębie podległego im obszaru. Są również prowadzone szkolenia w zakresie bezpieczeństwa dla całej załogi oraz dla ludzi odpowiedzialnych za bezpieczeństwo (Kelo, Ahola & Leino 2007, 205). Nigdy nie jest 11

12 za dużo podkreślania faktu, że osoba do spraw bezpieczeństwa w firmie lub innej organizacji, nie jest człowiekiem wyposażonym w broń, lecz kierownikiem, analitykiem i nauczycielem w jednym. Handel międzynarodowy jest imperatywem dla coraz większej liczby fińskich firm. Operacje zagraniczne pojawiają się nie tylko wtedy, gdy sprzedajemy lub kupujemy produkty i usługi zagranicą, lecz również wtedy, gdy planujemy rozpoczęcie za granicą produkcji. Badanie bezpieczeństwa biznesowego w obcym otoczeniu będzie w niedalekiej przyszłości aktualnym zadaniem dla wielu fińskich przedsiębiorstw. Bezpieczeństwo biznesowe operacji zagranicznych jako takie nie różni się pod względem decyzyjnym od podstawowych zadań, do których realizacji jesteśmy przyzwyczajeni w Finlandii. We wdrażaniu bezpieczeństwa biznesowego bierze się pod uwagę czynniki ryzyka, specyficzne dla obcego kraju. Na przykład, ryzyko kraju (ryzyko polityczne) jest jednym z czynników bezpieczeństwa, który w przypadku Rosji zawsze znajduje się na pierwszym miejscu. Ryzyko kraju jest ryzykiem dla działalności firmy w kraju docelowym, które ma wpływ na rentowność biznesu. Ryzyko polityczne dotyczy możliwości negatywnego i nieprzewidzianego wpływu decyzji politycznych, warunków otoczenia lub zdarzeń w kraju docelowym na warunki działania firmy. Ryzyko polityczne Rosji może być związane ze zmianami w przepisach i zarządzeniach, zmianami w rządzie, problemami środowiskowymi i prawami człowieka, konfliktami etnicznymi, kryzysami walutowymi i terroryzmem. Wszystkie te czynniki miały miejsce w rosyjskiej rzeczywistości, tzn. wszystkie one do pewnego stopnia się zmaterializowały podczas ostatniej dekady. Oprócz wyzwań związanych z działalnością biznesową, Rosja oferuje również urozmaicone pole do oceny bezpieczeństwa biznesowego. Skala doświadczeń firm jest bardzo szeroka i możemy się na nich wiele nauczyć. 2.2 Pojęcie bezpieczeństwa i bezpieczeństwa biznesowego w Rosji Bezpieczeństwo biznesowe w Rosji jest problemem stanowiącym wyzwanie, do którego można podchodzić z różnych punktów widzenia. Z jednej strony, moglibyśmy się ściśle trzymać terminów, które są zgodne z fińskim podejściem do kwestii bezpieczeństwa biznesowego i przedstawiać odpowiadające im zagadnienia przy użycia tego samego schematu, lecz z punktu widzenia Rosjan. Z drugiej strony, można wykorzystać możliwość wybrania cech szczególnych i ważnych, głównie rosyjskich, i użycia ich do uzupełnienia ustalonych pojęć bezpieczeństwa biznesowego. Jednakże żadne z tych podejść nie służyłoby w praktyce interesom przedsiębiorców, a jeszcze mniej czytelnikom zainteresowanym sposobem traktowania bezpieczeństwa biznesowego przez Rosjan. Autor niniejszej broszury sądzi, że najbardziej odpowiednim podejściem będzie opisanie kwestii bezpieczeństwa firm w taki sposób, aby w sposób sensowny zostały przedstawione warunki działalności w Rosji. Podręcznik zajmuje się również dyskursem o bezpieczeństwie biznesowym w Rosji, literaturą fachową i doświadczeniami ekspertów z rosyjską rzeczywistością. Koncepcje bezpieczeństwa biznesowego w Rosji podlegają ciągłemu tworzeniu i modyfikacjom. O ile istota bezpieczeństwa biznesowego w Finlandii została ustalona podczas ostatniej dekady, w Rosji koncepcje bezpieczeństwa biznesowego znajdują się jeszcze ciągle w fazie kształtowania. Pomijając fakt, że nie stworzono jednolitej koncepcji bezpieczeństwa, dyskusja o niej jest w Rosji prowadzona z dużą energią. Bezpieczeństwo biznesowe w Rosji, na które istnieją co najmniej trzy nazwy (безопасность предпринимательской деятельности, деловая безопасность, безопасность бизнеса), nie zostało uwzględnione w koncepcji zdefiniowanej przez 12

13 państwo, która znajduje się w przepisach federalnych dotyczących bezpieczeństwa (O Bezopasnost). Ze względu na stosunkowo młody biznes prywatny, bezpieczeństwo biznesowe w Rosji musi uwzględniać zmienność warunków, które ulegają modyfikacjom w miarę pojawiania się nowych zagrożeń lub wydawania nowych przepisów. W ostatnich latach, na różnych seminariach w Rosji szczególne zainteresowanie uzyskały następujące czynniki bezpieczeństwa: Partnerzy biznesowi Założenie firmy i dobór pracowników Bezpieczeństwo personelu Ryzyka własnościowe Ryzyka związane z podatkami, księgowością i funkcjami operacyjnymi Konkurenci Naruszenia praw patentowych i autorskich Loginow (2006, 8), Rosjanin, który badał bezpieczeństwo biznesowe (безопасность бизнеса) w Rosji, definiuje je w sposób następujący: Przez bezpieczeństwo biznesu rozumie się ochronę interesów państwa, właścicieli tajemnic handlowych i państwowych, kierownictwa, załogi, rezerw materiałowych i finansowych, budynków i wyposażenia, surowców i produktów oraz źródeł informacji, przed zagrożeniami wewnętrznymi i zewnętrznymi. Oprócz tego, przez bezpieczeństwo operacji biznesowych rozumie się stabilność działań biznesowych firmy teraz i w przyszłości. Stan bezpieczeństwa to zdolność i możliwości firmy do zabezpieczenia się w odpowiedni sposób przed działaniami różnych struktur kryminalnych i nieuczciwej konkurencji, mającymi na celu zniszczenie legalnych interesów firmy. Definicja Loginowa dobrze ilustruje szerokie pojęcie bezpieczeństwa biznesowego w Rosji. W tej koncepcji bezpieczeństwa występuje silne podkreślenie bezpieczeństwa państwa, nie zapominając o elementach kryminalnych i konkurencji. Kuźniecow (2007) dzieli pojęcie bezpieczeństwa biznesowego na obszary bezpieczeństwa ekonomicznego, zabezpieczenia informacji, bezpieczeństwa osobistego i zabezpieczenia operacji zagranicznych. Według niego, bezpieczeństwo ekonomiczne jest najbardziej rozległym obszarem bezpieczeństwa biznesowego, do którego zalicza sposoby zabezpieczenia przed dostępem i ochronę przed działalnością wywiadowczą konkurencji oraz zagrożeniami stwarzanymi przez działania ekonomiczne przestępczości zorganizowanej. Pisząc dla czytelników rosyjskich, Kuźniecow (2007, ) podkreśla znaczenie rozwiązań technicznych komputerów w zakresie zabezpieczania informacji, gdyż według ekspertów (rosyjskich), Rosjanie, w ich własnych rozwiązaniach zabezpieczających informacje, niedostatecznie uwzględniają systemy zabezpieczeń ADP. Uważa się, że jest to skutek opóźnienia Rosji w dziedzinie rozwiązań zabezpieczających informacje w stosunku do zachodniej kultury bezpieczeństwa informacji. Jaszczuk (2006), w omawianiu działań wywiadowczych prowadzonych przez konkurencję (wywiad konkurencyjny), poświęcił znaczną część swojej książki rozwiązaniom, służącym zabezpieczeniu informacji i wykorzystaniu sieci informatycznych. Większość rozwiązań technicznych i sposobów podejścia do bezpieczeństwa biznesowego jest pod bezpośrednim wpływem zachodniej, a szczególnie amerykańskiej literatury dotyczącej bezpieczeństwa, co wyraźnie się uwidacznia w sposobie prezentacji przez Jaszczuka. Opisane przez Pietrowa (2007, 48) zarządzanie bezpieczeństwem wskazuje, że rosyjskie podejście do zarządzania bezpieczeństwem i bezpieczeństwo biznesowe, będące częścią 13

14 zintegrowanego systemu zarządzania, jest porównywalne z zachodnią koncepcją bezpieczeństwa. W zarządzaniu bezpieczeństwem biznesowym w Rosji podkreśla się ważność i odpowiedzialność zarówno dyrektora jak i jego asystenta do spraw bezpieczeństwa. Ich działania są wspomagane przez konsultantów z różnych dziedzin oraz kierowników wydziałów firmy. Narzędziem wykonawczym w rękach zarządu organizacji jest komisja lub zespół do spraw bezpieczeństwa. Działanie systemu bezpieczeństwa w oparciu o komisję, co w Rosji jest typowym rozwiązaniem organizacyjnym, obejmuje zarządzanie różnymi obszarami bezpieczeństwa, takimi jak bezpieczeństwo elektryczne, bezpieczeństwo pożarowe, bezpieczeństwo antyterrorystyczne i bezpieczeństwo produkcyjne (Pietrow, 2007, 48). Taki typ struktury bezpieczeństwa zapewnia wyjątkową sprawność poszczególnych obszarów bezpieczeństwa, lecz z punktu widzenia Zachodu (Finlandia), może się okazać trudnym w zarządzaniu dla sektora prywatnego. Oprócz wymienionej wyżej profesjonalnej literatury na temat bezpieczeństwa biznesowego, rynki czytelnicze zostały zdominowane przez wiele wydawnictw popularnych. Niektóre publikacje tego typu można nawet zaliczyć do działu plagiatów (patrz np. Melton et. al. 2005). Tak więc, sposób patrzenia na różne dziedziny bezpieczeństwa biznesowego w Rosji znacznie się różni od rozumienia ustalonego w Finlandii. Główne zmiany w społeczeństwie rosyjskim, jakie zaszły w ciągu ostatnich piętnastu lat, oraz towarzyszący tym zmianom gwałtowny wzrost poziomu przestępczości, odcisnęły swoje piętno na podejściu do bezpieczeństwa biznesowego (Loginow, 2006, 10). Zarówno małe firmy jak i rząd Rosji są zaniepokojeni kryminalizacją, szczególnie gospodarki, a tym samym życia biznesowego (patrz Fundusz Małych Przedsiębiorstw w Rosji 2007). Zapobieganie na poziomie rządowym penetracji przez przestępczość zorganizowaną sektora prywatnego i publicznego, wiąże się z przeciwdziałaniem korupcji i innym przestępstwom gospodarczym. Natomiast na poziomie biznesowym, najważniejszym sposobem zapobiegania kryminalizacji okazuje się być zbieranie informacji o swoim potencjalnym partnerze biznesowym, jego zasadach działania i dokładne jego prześwietlanie (background check). W Rosji, aby się zdecydować na współpracę z partnerem, nie wystarczą o nim informacje, z jakimi jest gotów się podzielić. Z tego względu, prześwietlanie partnerów biznesowych jest bezwzględnie konieczne. Prześwietlanie pracowników powinno być wykonywane podczas fazy rekrutacji, a prześwietlanie partnerów biznesowych - przed wejściem w życie każdej umowy. Z punktu widzenia firm małych, w bezpieczeństwie biznesowym w Rosji szczególną rolę odgrywają następujące obszary (źródło: Biznes Tezaurus 2001): 1. Wdrożenie podstaw legislacyjnych, które spowodują np. zwiększenie przejrzystości działań polityczno-administracyjnych; 2. Ochrona dóbr intelektualnych; 3. Działania rządu w zakresie ochrony przed przestępczością; 4. Zmniejszenie zagrożeń powodowanych przez korupcję urzędników państwowych; 5. Wspieranie operacji zagranicznych ważnych rosyjskich firm; 6. Wsparcie rządowe ważnych dla kraju obszarów działania. W porównaniu z Finlandią, warunki dla biznesu w Rosji w znacznie większym stopniu zależą od systemu regulacji rządowych. Codzienne warunki wstępne działań biznesowych są tworzone przez praktyczne działania urzędów. W rzeczywistości jakość działań administracji może być różna w różnych obwodach. Niektóre obwody były w stanie stworzyć środowisko przyjazne dla biznesu. Do takich obwodów należą 14

15 np. obwód kałuski i niżno-nowogrodzki. Poza tym, większość obwodów w Rosji utworzyła przepisy dotyczące inwestycji zagranicznych i przygotowała programy zapobiegania przestępczości. Koncepcja bezpieczeństwa biznesowego w Rosji jest wynikiem z następujących obszarów, które według Funduszu Małych Przedsiębiorstw stanowią cele wysiłków na rzecz rozwoju w Rosji: - Ochrona procesów technologicznych - Zapobieganie szpiegostwu przemysłowemu, naukowemu, technologicznemu i gospodarczemu - Natychmiastowe powiadamianie zarządu o nielegalnych działaniach wewnątrz firmy oraz przez strony spoza firmy - Ochrona osób mających dostęp do poufnych informacji biznesowych - Wielostronne sprawdzanie partnerów - Szybkie reagowanie na dezinformacje dotyczące firmy - Ochrona informacji handlowych - Reagowanie na niezdrową konkurencję - Ochrona własności intelektualnej - Działania ratownicze i zapewnienie gotowości - Współpraca z organami ścigania - Działania, jakie należy podejmować w przypadku zagrożeń Główne obszary bezpieczeństwa biznesowego Funduszu Małych i Średnich Przedsiębiorstw (Fond Mołogo i Sredniego Predprijatija) nie zostały w żaden sposób w Finlandii uwypuklone. Szczególnie różne punkty widzenia dotyczą np. zabezpieczenia się przed dezinformacją i szpiegostwem przeciw firmom. Jaka jest definicja małego przedsiębiorstwa w Rosji? Ustawa federacyjna, wspierająca działania małych przedsiębiorstw (Ustawa , No. 88-F3), wydana w 1995 r, definiuje małe przedsiębiorstwo jako organizację komercyjną, w której udział własnościowy Federacji, obwodów, stowarzyszeń religijnych i społecznych lub funduszy charytatywnych nie przekracza 25 % oraz w nie których przekracza 25 % udział własnościowy jednej lub kilku osób prawnych. Poza tym liczba zatrudnionych musi być: - mniejsza niż 100 w przemyśle, budownictwie i transporcie; - mniejsza niż 60 w rolnictwie oraz w działalności naukowej i technologicznej; - mniejsza niż 50 w handlu hurtowym; - mniejsza niż 30 w handlu detalicznym; - mniejsza niż 50 w pozostałych branżach. Ustawa nadmienia również, że działalność małego przedsiębiorstwa obejmuje osoby fizyczne, które prowadzą działalność biznesową, bez ustalania osoby prawnej, lecz które jednak są rejestrowane jako przedsiębiorcy indywidualni. Definicja małego przedsiębiorstwa opiera się na innej skali niż fińska koncepcja małego lub średniego przedsiębiorstwa. Za najlepszy sposób poprawienia bezpieczeństwa w Rosji uważa się zapobieganie przestępczości. Również władze Finlandii zwracają uwagę na działania zapobiegające przestępczości, np. w Ustawie o Policji (1995). W bezpieczeństwie biznesu i zabezpieczeniach domów, ludzkie i techniczne środki stosowane do ochrony przed przestępczością są w Rosji znacznie solidniejsze niż w Finlandii. Do zewnętrznej ochrony rezydencji stosuje się metalowe drzwi i specjalne zamki. Do kontrolowania 15

16 wejść i utrzymania dyscypliny publicznej używa się widocznych i uzbrojonych ochroniarzy. Chociaż przestępczość, jego widoczne postacie, jest pierwszym co przychodzi na myśl gdy się rozmawia o bezpieczeństwie biznesu, bezpieczeństwo musi być traktowane jako znacznie szerszy i dalej sięgający problem w działaniach biznesowych w Rosji. Jak już wspominano, zapobieganie przestępczości jest jedynie jednym z obszarów bezpieczeństwa biznesowego. Na organizowanych w Rosji seminariach, poświęconych bezpieczeństwu biznesowemu, najczęściej omawiane są następujące zagadnienia (patrz np Bezpieczeństwo ekonomiczne - Korupcja - Bezpieczeństwo personelu - Kontrola rządowa - Problemy prawne - Zabezpieczenie informacji Rosyjskie programy bezpieczeństwa biznesowego zajmują się również takimi tematami jak przejęcia firm i fałszywe bankructwa. Tego typu problemy w Finlandii nie stanowią głównych obszarów bezpieczeństwa, natomiast w Rosji są szeroko znane, a zakres stosowanych do ich zwalczania metod jest zróżnicowany. Na przykład, program bezpieczeństwa biznesowego na rok 2007 Rosyjskiej Centralnej Izby Handlowej obejmuje następujące środki do wspierania bezpieczeństwa biznesowego (źródło: Rosyjska Centralna Izba Handlowa 2006). Narodowe Forum do spraw bezpieczeństwa informacji w styczniu 2007 Rozwój ustawodawstwa zapobiegającego przejmowaniu przedsiębiorstw Współpraca sektora prywatnego z państwem w dziedzinie zapobiegania terroryzmowi Wdrażanie innowacji i inwestowanie w rosyjski przemysł obronny Zapobieganie produkcji oraz sprzedaży złej jakości i podrobionych farmaceutyków Promowanie programów antykorupcyjnych Ochrona własności intelektualnej Bezpieczeństwo żywności Zapobieganie równoległym importom i podróbkom w przemyśle tekstylnym i lekkim Podrabianie techniki lotniczej i transportowej Fałszywe bankructwa Cele komitetu bezpieczeństwa biznesowego Rosyjskiej Centralnej Izby Handlowej są zgodne z interesem państwa. Na przykład zajęcie się zapobieganiem terroryzmowi, co w Finlandii jest stosunkowo rzadkim problemem. Sprawa ta jest obecnie priorytetem w podejściu rządu do problemów bezpieczeństwa, lecz pojawia się również w programach rozwojowych sektora prywatnego. Zapobieganie korupcji i protekcjonizmowi w przemyśle obronnym służy zarówno działalności biznesowej jak i celom bezpieczeństwa państwa. Opierając się na powyższym można wnioskować, że bezpieczeństwo biznesowe jest w Rosji przedstawiane jako inny rodzaj zagadnienia niż w krajach zachodnich np. w Finlandii. Bezpieczeństwo biznesowe znajduje się pod silną kontrolą władz. Zagrożenia i ryzyka, z jakimi styka się państwo, są bezpośrednio powiązane z zagrożeniami dla bezpieczeństwa biznesu (korupcja, terroryzm, ochrona interesów przemysłu). Mimo to, bezpieczeństwo biznesowe również w Rosji nie jest sprawą tajemniczą. Nie ma 16

17 konieczności uczenia się nowego, całkowicie odmiennego podejścia. Fiński podział bezpieczeństwa biznesowego na obszary może być nadal traktowany jako baza, na której możliwe jest dobudowanie struktury bezpieczeństwa biznesowego, zgodnie z zasadami stosowanymi w Rosji. Prawdopodobnie najważniejszą sprawą w tym wszystkim jest fakt, że zagadnienia odnoszące się do bezpieczeństwa biznesowego w Rosji, są swobodnie dyskutowane, między innymi w Internecie, gdzie można znaleźć bogactwo instrukcji na temat postępowania z różnego rodzaju zagrożeniami. Przykładem jest firma konsultingowa, która prowadzi kursy bezpieczeństwa biznesowego. Dzieli ona bezpieczeństwo biznesowe na następujące części ( Bezpieczeństwo fizyczne Bezpieczeństwo osobowe Bezpieczeństwo finansowe i ekonomiczne Zabezpieczenie informacji Zabezpieczenie techniczne Bezpieczeństwo pożarowe Najczęściej bezpieczeństwo biznesowe nie jest oddzielane od zapewnienia bezpieczeństwa ekonomicznego przedsiębiorstwa. Jego celem jest zachowanie ciągłości działania przedsiębiorstwa, które nie byłoby możliwe bez stabilności ekonomicznej. Kompleksowość koncepcji bezpieczeństwa jest przedstawiana z jeszcze innego punktu widzenia, według którego utworzona została następująca lista czynników wpływających na utrzymanie istnienia przedsiębiorstwa (Ljannoi 2006): 1. Ochrona tajemnic biznesowych, tajemnic handlowych i informacji poufnych 2. Zabezpieczenia komputerów 3. Zabezpieczenia wewnętrzne 4. Zabezpieczenie budynków i wyposażenia 5. Bezpieczeństwo fizyczne i personalne 6. Zabezpieczenia techniczne 7. Zabezpieczenie powiązań technicznych 8. Zabezpieczenie umów 9. Bezpieczeństwo transportu osobowego i frachtowego 10. Zabezpieczenie reklam, wystaw grupowych, spotkań biznesowych i negocjacji 11. Bezpieczeństwo pożarowe 12. Bezpieczeństwo ekologiczne 13. Bezpieczeństwo promieniowania i chemiczne 14. Szpiegostwo konkurencji 15. Informacje prace analityczne 16. Działania prewencyjne socjopsychologiczne załogi oraz szkolenia w zakresie bezpieczeństwa ekonomicznego 17. Ocena systemów bezpieczeństwa przez ekspertów Typowym dla drukowanych źródeł rosyjskich jest to, że otwarcie mówią o zagrożeniach ze strony przestępczości zorganizowanej i działalności władz. Finowie nie mają zwyczaju zastanawiania się nad oddziaływaniem kręgów przestępczych na życie biznesowe prawdopodobnie nie było to potrzebne. Poważnie zorganizowaną przestępczość można było z pewnością w Finlandii znaleźć, lecz jej oddziaływanie na bezpieczeństwo życia biznesowego zostało zbadane w bardzo słabym stopniu. Dobrym punktem wyjścia w tym kierunku jest połączona strategia zapobiegania przestępczości i nadużyciom względem przedsiębiorstw, opublikowana przez sektor gospodarczy i władze w 2006 r. Strategia ta zajmuje się również zagrożeniami, jakie dla działań biznesowych stwarza przestępczość zorganizowana (Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, 2006). 17

18 Obywatel Finlandii, który zapoznał się z wewnętrznym rosyjskim dyskursem, może łatwo zauważyć, że ludzie po naszej stronie granicy piszą na temat bezpieczeństwa środowiska biznesowego w Rosji ze znacznie większą powściągliwością niż to czynią sami Rosjanie. Prawdopodobnie przyczyną tego względnego spokoju w Finlandii jest brak wystarczających informacji o rosyjskim środowisku bezpieczeństwa. Jednakże bardziej wiarygodnym wyjaśnieniem wydaje się być fakt, że w fińskiej kulturze publikacji i życia gospodarczego jest zachowywana pewna ostrożność w poruszaniu kwestii, które są uważane za nieprzyjemne, a nawet mogące wywołać napięcie między krajami. Natomiast w Rosji istnieje zwyczaj odważnego publikowania nazwisk przywódców świata przestępczego i członków kręgów kryminalnych oraz bardzo szczegółowego opisywania przypadków przestępstw, które sięgają nawet za granicę (patrz np. Leonov 2007; Rumjantseva 2007). Liczba różnych manipulatorów mających wpływ na bezpieczeństwo biznesowe nie jest w Rosji większa niż w Finlandii, lecz ich wpływ jest różny w zależności od regionu i od warunków konkurencyjności. W Rosji, zarówno krajowe jak i zagraniczne działania biznesowe są obiektem zainteresowania i są monitorowane przez państwo, konkurencję, organizacje kryminalne i przez własny personel przedsiębiorstwa. Państwo sprawdza, czy firma jest zarejestrowana, czy jej działalność jest licencjonowana i czy firma oraz jej pracownicy płacą podatki. Organy ścigania są zainteresowane różnymi możliwymi sposobami naruszenia przepisów, od podejrzeń o przestępstwa księgowe do piractwa i prania brudnych pieniędzy. Z tego względu, w Rosji dość często przechodzi się przez różne audity podatkowe i finansowe, inspekcje pożarowe lub sanitarne oraz urzędników wydających zezwolenia na pracę. Zadaniem prowadzonych przez władze inspekcji, oprócz promowania bezpieczeństwa, jest zapobieganie przestępczości. Na przykład kontrola księgowości może naprowadzić na trop skomplikowanego przestępstwa finansowego. Organizacje przestępcze w Rosji uważnie śledzą działalność firm zagranicznych. Przestępczość zorganizowana w Rosji jest rzeczywistością. Według samych Rosjan, na niektórych etapach nie daje się nawet uniknąć konieczności wchodzenia z kryminalistami w układy. Firmy zajmujące się ochroną znają dobrze te problemy i wiedzą, w jaki sposób dostosować własne działania do wyzwań stwarzanych przez działające na danym terenie grupy kryminalne. Jeżeli ktoś sam działa z naruszeniem etyki lub przepisów biznesowych, niebezpieczeństwo, że będzie miał do czynienia z przestępcami wzrasta. Presja na firmę niekonieczne pochodzi bezpośrednio od kryminalistów, lecz również poprzez niezdrową konkurencję. Oczywistym jest, że najważniejszym celem elementów kryminalnych są zasoby finansowe firmy. Najważniejszymi obszarami przestępczości gospodarczej są oszustwa, fałszerstwa i zdrada zaufania. Najczęściej stosowane rodzaje oszustwa to posługiwanie się fałszywymi dokumentami (wytłaczane pieczęcie) i zakładanie legalnych lub fikcyjnych firm. Znane są również jeszcze bardziej wyszukane metody oszustwa. Szeroko stosowaną metodą wyłudzeń jest powoływanie firm w celu realizacji określonych zadań, takich jak np. przyjmowanie zamówień. Firma taka pobiera przedpłatę, a następnie znika bez śladu. Jednakże większość fachowych oszustw jest przeprowadzanych przez firmy legalne, które przez pewien czas działają w sposób wzbudzający zaufanie. Takie firmy, dla przykrycia swoich prawdziwych intencji, tworzą bardzo wiarygodną fasadę. Nawet żadnych niejasności nie można znaleźć poprzez dokładne prześwietlenie zatrudnionych w niej ludzi. Aby zidentyfikować takie ukryte firmy, wymagane są kompleksowe sprawdzenia i analizy ich operacji finansowych. Jednak takie działania mogą być przeprowadzone jedynie przez kogoś wyspecjalizowanego w tego typu pracach. 18

19 Konkurenci są naturalnie zainteresowani działalnością firm zagranicznych, a także firmami będącymi partnerami firm zagranicznych. Pożądanymi informacjami są nowe technologie, metody pracy, plany ekspansji, informacje o obecnych i przyszłych partnerach i klientach. Celem firmy konkurencyjnej może być na przykład przechwycenie korzystnych kontaktów, projektów inwestycyjnych i dobrych dostawców dla siebie. Według Fińsko-Rosyjskiego Stowarzyszenia Izb Handlowych SVKK (2005), fińskie doświadczenia z ryzykiem działalności w Rosji wskazują, że obraz Rosji z jej przestępczością i mafią nie jest właściwy. Badania SVKK doprowadziły do takiego samego wniosku jak badania firm, wykonane rok wcześniej w ramach projektu Bezpieczeństwo Biznesowe w Rosji. Większość firm nie zetknęła się z problemami spowodowanymi przez przestępczość lub podziemie gospodarcze. Według SVKK, największe ryzyko jest stwarzane przez konkurentów i rosyjską administrację. Konkurenci mogą używać następujących form niezdrowej konkurencji: Szpiegostwo gospodarcze Mylna reklama Kompromitowanie firmy, tzn. psucie jej reputacji Podrabianie wyrobów Presja fizyczna i mentalna, straty materialne Kartele Szara strefa Taryfy celne Nielegalne operacje biznesowe Fałszywe bankructwa Fińskie firmy nie uważają, aby przy prowadzeniu interesów w Rosji konieczne było tworzenie wszechogarniających wewnętrznych i zewnętrznych systemów bezpieczeństwa. Według badań ankietowych, firmy, które skupiają uwagę na tych zagadnieniach, w celu wdrożenia ich wewnętrznego systemu bezpieczeństwa, nie tylko przeprowadzają prześwietlanie nowozatrudnionych, lecz do umów o pracę dodają również zobowiązanie zachowania poufności i klauzule dotyczące tajemnicy przedsiębiorstwa. Ważnymi procedurami poprawiania bezpieczeństwa jest racjonalizacja zarządzania dokumentami wewnętrznymi firmy i poprawa zabezpieczenia informacji. Wzmacnianie wewnętrznego systemu bezpieczeństwa obejmuje analizę ryzyka zewnętrznego, ocenę wiarygodności partnerów, zorganizowanie ochrony fizycznej i zabezpieczenia produkcji oraz zbieranie informacji o konkurencji i operacjach biznesowych (SVKK ry 2005, 69). 19

20 3. BEZPIECZEŃSTWO PODRÓŻY 3.1 Przygotowanie do podróży Rozpoczynanie działań biznesowych w obcym kraju wymaga dokładnych przygotowań wstępnych. Takie samo poważne podejście jest wymagane przy przygotowywaniu się do podróży służbowej. Osoby wysyłane do obcego kraju muszą najpierw zostać zapoznane z ich zadaniami, z kulturą kraju docelowego, funkcjonowaniem społeczeństwa, przepisami prawnymi i zwyczajami. Z osobami wyjeżdżającymi i ich rodzinami należy omówić codzienne procedury bezpieczeństwa. Bezpieczeństwo podróży jest najbardziej powszechne i być może jest najważniejszą formą bezpieczeństwa, która wymaga uwzględnienia zarówno w działalności biznesowej jak i w podróżach prywatnych do Rosji. Bezpieczeństwo podróżowania jest częścią codziennych działań firmy. Jego zadaniem jest wyposażenie ludzi w informacje, umiejętności i narzędzia, które oni i ich towarzysze potrzebują, aby podróż (służbowa lub inna) przebiegła bez niepożądanych zdarzeń. Podkreślamy tutaj wagę bezpieczeństwa podróży, gdyż najbardziej prawdopodobne ryzyka w działalności zagranicznej są związane z podróżami. Na temat bezpieczeństwa podróży dostępnych jest wiele dobrych źródeł informacji. Komitet Bezpieczeństwa Podróży (patrz oferuje instrukcje podróżowania, stanowiące odpowiednie narzędzie, które pomaga zarówno przedsiębiorcom jak i zwykłym podróżnikom w uwzględnieniu związanych z podróżą zagrożeń. Szczegółowe informacje o każdym docelowym miejscu podróży można otrzymać w ministerstwie spraw zagranicznych, w ambasadach krajów i w biurach podróży. Na stronach internetowych ministerstwa spraw zagranicznych można znaleźć również dobre rady na temat biuletynów informacyjnych, usług telefonii komórkowej i prowadzenia notatek z podróży. Bezpieczeństwo podróży dotyczy zarówno osób podróżujących służbowo jak i turystów. Na przykład wydana przez obwodową Dumę w Murmańsku Ustawa Turystyczna zobowiązuje władze obwodowe, które otrzymały informację o zagrażającemu podróżnym niebezpieczeństwie, do poinformowania o tym organizatorów podróży, biura podróży i turystów (Oikarinen 2005, 14). Jak się podróżuje do Rosji? Aby mieć możliwość przyjazdu do Rosji, każdy obcokrajowiec, za wyjątkiem obywateli niektórych krajów WNP, musi posiadać wizę, która jest dołączona do paszportu podróżującego. Wiza stanowi pozwolenie na wjazd do Rosji i na wyjazd. Czas pobytu jest określony w wizie. Istnieje siedem różnych rodzajów rosyjskiej wizy: 1) wiza turystyczna, 2) wiza służbowa, 3) wiza studencka, 4) wiza prywatna, 5) wiza tranzytowa, 6) wiza godzinowa i 7) wiza grupowa. Zazwyczaj najlepszym wyborem ze względu na koszt jest wiza turystyczna i wiza służbowa. Wiza turystyczna jest dobrym wyborem w przypadku pobytu krótkiego (nie dłuższego niż jeden miesiąc) i tylko jednego lub dwóch wizyt. Wiza turystyczna nie jest zalecana w przypadku wizyt oficjalnych. Dla takich wizyt powinna to być wiza diełowaja, czyli służbowa. Przedstawiciele firm ochroniarskich, w rozmowie z autorem niniejszej broszury, powiedzieli między innymi, że byli zdziwieni, iż udający się na oficjalne spotkania przedstawiciele władz podróżują na podstawie wiz turystycznych. Wizę służbową należy uzyskać w przypadku planowaniu kilku wyjazdów. Jeżeli trzeba, biura podróży mogą załatwić zaproszenie. 20

21 3.2 Zdrowie Poczynając od lipca 2007 r, nie jest już wymagane przedstawianie świadectwa HIV w przypadku wizy jednorocznej. Jeżeli jednak pobyt w Rosji ma trwać nieprzerwanie ponad trzy miesiące (praca lub studia), wymagane jest przedstawienie wyników badań HIV, nie starszych niż jeden miesiąc. W północno-wschodniej Rosji HIV rozprzestrzenia się bardzo szybko i turyści powinni zachować odpowiednią pod tym względem ostrożność. Zalecenia odnośnie specyficznych dla danego kraju szczepień można znaleźć na stronie W przypadku długoterminowego pobytu w Rosji zalecane są następujące szczepienia (sytuacja na rok 2007): Dyfteryt (zalecane dla każdego) Dur brzuszny (w zależności od szacowanego ryzyka) Odkleszczowe zapalenie mózgu (w zależności od szacowanego ryzyka) Japońskie zapalenie mózgu (w zależności od szacowanego ryzyka) dla podróżujących do wschodnich rejonów Rosji Odra (zalecane dla każdego) Świnka (zalecane dla każdego) Różyczka (zalecane dla każdego) Tężec (zalecane dla każdego) Zapalenie wątroby typu A i B (w zależności od szacowanego ryzyka) W Rosji rozprzestrzenia się gruźlica, głównie wśród więźniów i wśród ludzi żyjących poza nawiasem. Należy o tym pamiętać wybierając cel podróży i odwiedzane miejsca. Również powinna być brana pod uwagę możliwość zarażenia salmonellą, tak jak to się robi podróżując gdziekolwiek po świecie. Istnieją wymagania i zalecenia szczepienia przeciwko tym chorobom. Szczepienia przeciwko salmonelli są zalecane dla wybierających się do Rosji południowej, np. w rejon Kaukazu. Były doniesienia o wystąpieniu gdzieniegdzie w Rosji cholery, lecz ryzyko jest niewielkie. Podróżnicy z Zachodu zauważają, że posiłki i zimne sałatki można w Rosji spożywać bez efektów zdrowotnych. Oczywiście, miejsca gdzie się odżywiamy powinny być starannie wybierane. Dostępność świeżej wody nie jest rozpoznana, powszechnym zwyczajem podróżujących do Rosji stało się zabieranie ze sobą pojemników z wodą. Najbezpieczniejszą alternatywą jest używanie butelkowanej wody mineralnej. Picie wody z kranu nie jest zalecane, mimo że autor niniejszej broszury robił to w hotelu Polarnyje Zory w Murmańsku i nie nabawił się żadnej zgagi. 3.3 Komunikacja i wyposażenie podróżne Osoba planująca wyjazd powinna zapewnić sobie w czasie podróży regularny kontakt z członkiem swojej rodziny lub inną osobą, np. pracodawcą. W ten sposób możliwe jest śledzenie, czy podróż przebiega zgodnie z harmonogramem i czy podróżująca osoba z jakiegoś powodu nie utknęła gdzieś po drodze. Najłatwiejszym i najtańszym sposobem jest wysyłanie wiadomości tekstowych, informujących o postępie podróży. Kontaktujące się osoby powinny uzgadniać ze sobą sposoby porozumiewania się. Na przykład, z dworca celnego podróżujący może wysłać informację, że następna wiadomość zostanie wysłana z Alakurtti (jeżeli jedzie do Kandalaksy) lub z Ylätuloma (jeżeli jedzie do Murmańska). Bezpieczeństwo podróżowania powinno być rozpatrywane również pod kątem zawartości walizki i innego wyposażenia podróżnego. W zależności od potrzeb i szacowanego ryzyka, w skład wyposażenia podróżnego mogą wchodzić: 21

22 Zamykana na klucz walizka Ciepła odzież Zwykłe środki przeciwbólowe i leki przepisane Zestaw pierwszej pomocy; dobrze wyposażony zestaw pierwszej pomocy w samochodzie Wypełniona Karta Zdrowia (patrz oddzielny paragraf na ten temat) Podręczy system powiadamiania o przestępstwie i alarmowania na wypadek porwania Telefon z zapasowymi bateriami Telefon zapasowy z alternatywną kartą SIM Sekretne kieszenie w ubraniu do ukrywania gotówki Aparat fotograficzny Urządzenie GPS Dodatkowe ubezpieczenie podróżne, np. posiadanego wyposażenia elektronicznego Podczas podróży należy samemu mieć oko na własny bagaż. Istnieje możliwość, że ktoś może chcieć, bez naszej wiedzy, ukryć w naszej walizce przedmiot przemytu przez granicę (narkotyki). W dobrze wyposażonym pojeździe powinny się znajdować: gaśnica, koc gaśniczy, łopata, sprawdzona opona zapasowa, zapasowy pasek wentylatora i możliwie telefon satelitarny. Kopie dokumentów podróżnych powinny być trzymane oddzielnie. Odpowiednia odzież na wypadek, gdy zajdzie konieczność spania na zimnie Specjalne środki ostrożności jeżeli mamy ze sobą dzieci zabezpieczenie domu i rodziny Zaraz po wyjeździe powiadomić kogoś znajdującego się w miejscu docelowym podróży i kogoś w Finlandii Ubezpieczenie podróżne, ubezpieczenie pojazdu. Z punktu widzenia bezpieczeństwa informacji firmy, szczególną uwagę należy zwrócić na ważne przedmioty. Laptopy i pamięci zewnętrzne są pożądane nie tylko jako przedmioty do sprzedania, lecz mogą zawierać wartościowe materiały biznesowe, które jeżeli zostaną utracone, mogą spowodować natychmiastowe lub późniejsze straty w operacjach biznesowych. Ryzyko kradzieży laptopa obniżymy, jeżeli będziemy go trzymali gdzie indziej niż w przeznaczonej do tego celu oryginalnej torbie. Zabezpieczający program i hasło utrudni dostęp do informacji i zapewni bezpieczeństwo w przypadku utraty sprzętu ADP (do automatycznego przetwarzania danych). Klucze i inne przedmioty, które nie są potrzebne w podróży, należy pozostawić w domu. W miejscach zatłoczonych, takich jak np. porty lotnicze, laptop może łatwo znaleźć się w obcych rękach. Na punktach kontrolnych bezpieczeństwa należy zwracać uwagę, aby nasz komputer nie został zabrany przez osobę, które przeszła przez bramkę kontrolną przed nami. Znane są przypadki, że złodziej czekał na komputer przechodzący na przenośniku za bramką rentgenowską, zabierał go i znikał. 3.4 Przekraczanie granicy Przed przekroczeniem granicy konieczne jest sprawdzenie, czy w baku mamy wystarczającą ilość paliwa i czy w samochodzie nie ma przedmiotów, które mogłyby stwarzać problemy w punkcie kontroli granicznej, takie jak np.: Strzelba myśliwska, naboje Wykrywacz radaru (nielegalny w Finlandii) Leki, które nie są przeznaczone do naszego niezwłocznego użycia. 22

23 Środki przeciwbólowe i tabletki na dolegliwości żołądkowe należy zabrać z Finlandii. Jeżeli zabieramy jakieś leki inne niż sprzedawane bez recepty, należy również mieć ze sobą receptę, aby udowodnić, że są one przeznaczone do użytku własnego. Przypisane leki muszą być wykazane w deklaracjach celnych. Środki medyczne powinny być przewożone w ich oryginalnych opakowaniach, z dołączonymi kwitami zakupu. Dzięki temu, urzędnicy celni przy sprawdzaniu ważności leków będą w stanie stwierdzić, że nie są one przeterminowane. Urzędnicy porównują również ilość posiadanych medykamentów z czasem pobytu. Duże ilości, zwłaszcza środków uspokajających (zawierają składniki podobne do narkotyków), w stosunku do krótkiego czasu pobytu, mogą prowadzić do administracyjnych konsekwencji prawnych. Jadąc z Finlandii do Rosji, spotykamy się z następującymi formalnościami granicznymi: Karta wjazdowa (patrz załącznik), część B należy mieć przy sobie podczas całej podróży Ewentualnie formularz deklaracji celnej, do którego wpisuje się ilość waluty i innych rzeczy wartościowych Zobowiązanie, które nakłada na kierowcę obowiązek wyprowadzenia pojazdu z Rosji w określonym terminie W okresie zimowym, oznaczenie, że pojazd jest wyposażony w opony kolcowane (jeżeli jest) Samochodowa identyfikacja kraju, naklejka FIN Obowiązkowe ubezpieczenie drogowe można zazwyczaj wykupić przy przekraczaniu rosyjskiej granicy, lecz należy się o tym upewnić przed wyruszeniem w podróż. Również agencje fińskie sprzedają takie ubezpieczenia Dobrze jest mieć ze sobą kopie wszystkich dokumentów. Wracając do Finlandii, sprawdzamy czy nie mamy ze sobą następujących rzeczy: Tak zwane rarytasy, jak stare przedmioty z historii kultury Rosji, samowary, ikony, stare obrazy, wymagające zezwolenia na wywóz Posiadanie więcej niż USD wymaga zezwolenia Banku Centralnego Rosji Alkohol (fińskie przepisy celne) i papierosy Leki, które w Finlandii są dostępne tylko na receptę, a w Rosji są sprzedawane bez recepty Przy wyjeździe z Rosji rosyjski celnik zapyta, czy nie wywozimy któregoś z tych przedmiotów. Przy powrocie należy pamiętać, aby w urzędzie celnym zwrócić zobowiązanie wyprowadzenia samochodu. Należy pamiętać, aby nie przekroczyć określonego na tym zobowiązaniu czasu pobytu. W skupiskach ludności istnieją stacje paliwowe, lecz tych skupisk jest mało. Na przykład, w Raja-Jooseppi i Salla na północy, olej napędowy i benzyna są dostarczane na przejście graniczne z pomp East Oil na stronie rosyjskiej. 23

24 TABELA 1 Punkty kontroli paszportowej i godziny ich otwarcia (jeżeli nie zaznaczono inaczej - czas fiński) Vaalima Pon niedz Tel. Nuijamaa Pon niedz Tel. Vainikkala Pon niedz Tel. Imatra 24 h h Według rozkładu jazdy pociagów Pon niedz 07:00 23:00 Tel Niirala Pon niedz 24 h Tel Vartius Pon niedz 07:00 21:00 Tel Kortesalmi (Lämsänkyläntie 465, Kuusamo) Pon niedz 08:00 20:00 Tel Fax Salla Pon niedz Tel. Raja-Jooseppi / Lotta Pon niedz Tel. Storskog / Borisoglebsk Pon niedz Tel. 07:00 21: :00 21: :00 23:00 (czas norweski) Instrukcje bezpieczeństwa podróżowania do regionu morza Barentsa Sporządzanie i uaktualnianie instrukcji wyjazdowych dla personelu jest jednym z procesów bezpieczeństwa firm i innych organizacji. Instrukcje powinny obejmować: najważniejsze zagadnienia związanie z przygotowaniem podróży (dokumenty podróżne, ubezpieczenia, sprawy zdrowotne), sprawy bezpieczeństwa, które będą wymagały uwagi podczas podróży (transport, przejazdy, zakwaterowanie, pieniądze) oraz instrukcje postępowania na wypadek nieszczęśliwego zdarzenia (wypadek drogowy, choroba, inne wypadki, obrażenia ciała, zgubienie drogi, strata dokumentów, odpowiedzialność za szkody lub uszkodzenie ciała). Instrukcje powinny obejmować powyższe zagadnienia w przypadku każdej firmy i powinny być dostosowane do każdej podróży i miejsca docelowego. Więcej informacji na temat sporządzania instrukcji wyjazdowych można znaleźć na stronach WEB ministerstwa spraw zagranicznych 24

25 Obszary poza zasięgiem urządzeń telekomunikacyjnych zwiększają ryzyko na drodze. Telefony działają przeważnie wzdłuż głównych dróg i w skupiskach ludności. Sieć fińska sięga do pewnej odległości za granicą, np. do starej wsi parafialnej Salla. Głównymi operatorami w Rosji są Megafon, MTS i Beeline. Nawet wzdłuż głównych dróg występują obszary, na których zasięg zanika. Pomiędzy Raja-Jooseppi a Murmańskiem telefony komórkowe nie działają wzdłuż odcinka 10 km 165 km od granicy, za wyjątkiem Ylätuloma. Z Salla do Kandalaksy nie działają od 10 km do 155 km od granicy, za wyjątkiem Alakurtti. Oprócz tego, duże obszary niepokrywane przez telefonię komórkową występują pomiędzy Kandalaksą a Murmańskiem. Jeszcze gorsza sytuacja istnieje dalej na półwyspie Kola, na którym rejony centralne są całkowicie pozbawione zasięgu sieci telefonii komórkowej. Jednak pomiędzy Storskog/Borisoglebskiem a Murmańskiem telefony działają. Najbardziej niezawodnym sposobem komunikowania się w rejonach poza zasięgiem telefonii komórkowej jest telefon satelitarny, lecz na jego posiadanie wymagane jest zezwolenie rosyjskiej agencji komunikacyjnej (Glawgosswiaznadzor) w Moskwie i zadeklarowanie urządzenia przy odprawie celnej.. Poczynając od stacji granicznej Raja-Jooseppi, po stronie rosyjskiej znajduje się 20- kilometrowy odcinek trudny do pokonania. Odcinek początkowy to miękki piasek (sytuacja w r 2007), na którym samochód osobowy może ugrzęznąć lub nawet ulec uszkodzeniu. Mimo to, donoszono nawet o przypadkach ukarania mandatem przez rosyjską milicję drogową kierowców, którzy jechali zbyt wolno. Narażenia się na przestępczość drogową można uniknąć podróżując podczas dnia, szczególnie jeżeli jedziemy w pojedynkę. Spanie w samochodzie przy drodze nie jest zalecane. Oczywiście, nie należy zabierać autostopowiczów, pomimo że w strefie granicznej istnieje zwyczaj podwożenia do najbliższego skupiska ludności strażników granicznych lub urzędników celnych, jeżeli o to poproszą. W podwożeniu nieznanych ludzi istnieje niebezpieczeństwo oskarżenia o współwinę na przykład w przestępstwie narkotykowym, jeżeli się zdarzy, że podwożona osoba posiada narkotyki. 3.6 Pomoc ze strony ambasad Zgodnie z 13 przepisów Rady Państwa, ministerstwo spraw zagranicznych jest odpowiedzialne za opiekę nad biznesem i za pomoc prawną dla przebywających za granicą obywateli fińskich oraz organizowanie obsługi konsularnej i innych podobnych działań zagranicą. Fińskie ministerstwo spraw zagranicznych jest dobrym źródłem informacji o bezpieczeństwie podróżowania. Na stronach internetowych tego ministerstwa można znaleźć instrukcje dotyczące bezpieczeństwa podróży do Rosji. Informacje te zostały podzielone na kategorie według obwodów w Rosji. Informacje o kontakcie z najbliższą fińską ambasadą należy zapisać w notesie oraz w pamięci telefonu komórkowego. Istniejące za granicą fińskie ambasady mają obowiązek udzielania pomocy fińskim obywatelom, którzy znaleźli się w kłopotach z następujących powodów: Zgubienie paszportu lub innych dokumentów. Zgubienie pieniędzy Choroba lub wypadek Problemy z ubezpieczeniem podróży 25

26 Aresztowanie lub osadzenie w więzieniu Śmierć Pomoc w ewakuacji w przypadku poważnego wypadku lub kryzysu Zdobywanie i rozpowszechnianie informacji o poważnych wypadkach. Podczas ewakuacji z miejsca kryzysowego (np. poważny wypadek, duży pożar), często nie jest możliwe zabranie ze sobą paszportu, pieniędzy lub biletów podróżnych. Miejscowa ambasada pomoże w przekazaniu pieniędzy z Finlandii w celu nabycia paszportu i biletów. Pieniądze są transferowane albo z rachunku osobistego danej osoby albo zdeponowane przez kogoś wyznaczonego przez tę osobę, za pośrednictwem ministerstwa i ambasady lub komercyjnej agencji transferowej. Jeżeli okaże się to niemożliwe, osoba może uzyskać fundusze na pokrycie wydatków związanych z podróżą do domu na podstawie sporządzonej notatki o zwrocie. Pomimo że mamy ważne ubezpieczenie podróżne, które pokrywa takie wydatki, z reguły musimy sami wyłożyć na koszta dostania się do domu. Jeżeli trzeba, miejscowa ambasada fińska i ministerstwo udzielą pomocy w zorganizowaniu powrotu do domu. O konieczności ewakuacji z miejsca kryzysowego decydują władze. Ministerstwo spraw zagranicznych posiada serwis komunikatów tekstowych, który wysyła zwięzłe biuletyny opisujące sytuacje bezpieczeństwa w różnych krajach. Te komunikaty tekstowe mogą być również wykorzystywane do zdobywania informacji o kontaktach z fińskimi ambasadami. Zaleca się, aby przy użyciu serwisu komunikatów tekstowych wysyłać wiadomości z podróży, co ułatwi ministerstwu spraw zagranicznych lub ambasadom skontaktowanie się z osobami i biurami podróży w przypadku nagłego wystąpienia sytuacji kryzysowej. Również Finowie mieszkający zagranicą mogą regularnie przesyłać informacje dotyczące podróży. Numer serwisu komunikatów tekstowych to i działa za pomocą łącz DNA, Elisa iteliasonera. Za pomocą innych łącz, także zagranicznych, numer jest następujący: (źródło: W Murmańsku znajduje się ambasada norweska i fińska. Zaleca się zapisanie ich adresów w pamięci telefonu komórkowego oraz w oddzielnym notesie: Fiński konsulat generalny w St. Petersburgu, biuro Murmańsk Ulica Karola Marksa 25A, Murmańsk Tel sanomat.msk@formin.fi Kontakt z konsulem na wypadek sytuacji nadzwyczajnej dotyczącej Finów (24h) Tel , komórkowy +7 (8) , +7 (8) Telefon dyżurny (24h) fińskiego konsulatu generalnego w St. Petersburgu Tel. +7 (812) Inne telefony fińskiego konsulatu generalnego w St. Petersburgu , , , Więcej informacji na temat fińskich ambasad dyplomatycznych w Rosji, w języku fińskim i rosyjskim, można znaleźć na stronie Biuro Królewskiego Konsulatu Generalnego Norwegii i konsula honorowego Szwecji Ulica Sofii Perowskoj 5, Murmańsk Tel. +7 (8152) (24 hr) 26

27 Jeżeli zdarzy się zagranicą wypadek, atak terrorystyczny lub inne przestępstwo, katastrofa naturalna lub inne podobne zdarzenie, w którym w jakiś sposób są wmieszani, lub którego są celem obywatele Finlandii, ministerstwo spraw zagranicznych podejmie kroki mające na celu rozwiązanie sytuacji i udzielenie pomocy obywatelom fińskim. Zgodnie z prawem międzynarodowym, władze danego kraju są odpowiedzialne za bezpieczeństwo własnych obywateli jak i obcokrajowców, którzy znaleźli się na jego terytorium. Opierając się na współpracy pomiędzy skandynawskimi i europejskimi konsulatami, Finowie mają prawo uzyskać wsparcie konsulatu lub ambasady innego kraju skandynawskiego lub EU, jeżeli Finlandia nie posiada w tym kraju swojej ambasady. Dobrze jest pamiętać, że zgodnie z ustawą o usługach turystycznych (Package Tour Act (1070/1994)), przede wszystkim organizator wycieczki jest odpowiedzialny za zorganizowanie podróżującym opieki medycznej lub wcześniejszego powrotu, rozwiązanie problemów przestępstwa lub wypadku i podjęcie innych niezbędnych działań. Ustawa o usługach turystycznych dotyczy przede wszystkim zwykłej turystyki masowej. 3.7 Ograniczenia w podróży Rosja zaostrzyła stanowisko odnośnie podróży obcokrajowców do regionów podlegających postanowieniom nowej Ustawy o Strefie Granicznej, wydanej na koniec 2006 r. Nazwa strefy granicznej miejsca pobytu osoby powinna być wykazana w wizie. Na Półwyspie Kola nowa Ustawa o Strefie Granicznej zezwoliła na wprowadzenie monitorowania obcokrajowców. Dla przykładu, rosyjskie Federacyjne Służby Bezpieczeństwa (FSB), powołując się na Ustawę o Strefie Granicznej, , deportowały obywatela Norwegii z miasta Nikkei, gdyż jak podawały media, w jego wizie nie było wymienione miasto Nikkei. Praktyczna interpretacja ustawy o strefie granicznej dotąd nie jest jasna (połowa roku 2007). Aktualną sytuację należy sprawdzać na stronach internetowych ambasady rosyjskiej ( Ustawa o strefie granicznej wywołała dyskusję, szczególnie wśród firm turystycznych. Według komitetu turystyki obwodu murmańskiego, negocjacje z ministerstwem obrony mogą promować więcej swobody dla podróży do niektórych, podlegających tej ustawie stref. Turystyka w obwodzie murmańskim posiada znaczny potencjał. W 2006 r liczba klientów firm turystycznych Murmańska wyniosła , z których to obcokrajowcy. Jest to o 25 % więcej niż w roku Wpływy z podatków wyniosły 30,5 mln rubli, dwukrotnie więcej niż w roku poprzednim. Ograniczenia podróżowania dla obcokrajowców do stref zamkniętych miast wojskowych powinny być traktowane poważnie. Zamknięte miasta wojskowe to Severomorsk, Zaozersk, Poljarnyj, Sneżnogorsk i Skalistyj na północnym wybrzeżu Półwyspu Kola. Obcokrajowcy podróżujący do tych stref muszą posiadać odpowiednie pozwolenie. Pomimo że ktoś nie podróżuje do zamkniętego miasta wojskowego, zbieranie danych dotyczących lokalizacji i informacji o zasobach naturalnych za pomocą GPS lub innych urządzeń, jest uważane za sporne, nawet jeżeli to zbieranie jest związane wyłącznie z badaniami naukowymi lub działalnością komercyjną. Wwożenie GPS do Rosji nie jest zabronione, lecz używanie go w sposób wydający się za zagrażający bezpieczeństwu państwa rosyjskiego może prowadzić do konfiskaty urządzenia, a nawet do aresztowania używającej go osoby. Według dekretu rządu rosyjskiego z roku 2002 ( , nr 754), podróżowanie do następujących stref i miejsc uzyskanie pozwolenia wymaga: 27

28 1. Zamknięte strefy obwodowe Federacji Rosyjskiej (skrót ZATO) 2. Obszary, do których podróżowanie obcokrajowców jest ograniczone w inny sposób 3. Obszary w stanie nadzwyczajnym lub w stanie wojny 4. Obszary o specjalnych warunkach z powodu zagrożenia infekcjami lub zatruciem 5. Zamknięte strefy wojskowe 6. Obszary, na których prowadzone są działania antyterrorystyczne 7. Obszary dotknięte katastrofą ekologiczną 8. Strefy graniczne 9. Miejsca należące do ministerstwa obrony Federacji Rosyjskiej 10. Miejsca, w których władze publiczne mają do czynienia z informacjami tajnymi 11. Inne obszary, organizacje i miejsca, do których pozwolenie na wjazd muszą mieć obywatele rosyjscy. Według sytuacji w roku 2007, obcokrajowcy mają ograniczony wstęp do następujących obszarów Federacji Rosyjskiej: 1. Obszar Kamczatki: część Kamczatki jest niedostępna wzdłuż linii utworzonej przez Iwaszka - Wojampolka Wulkan Kliczewskaja Sopka Półwysep Siwutszi (za wyjątkiem południowych zboczy wulkanu, wymienionych skupisk ludności i stref o szerokości 20 km wzdłuż wschodniego wybrzeża półwyspu); 2. Półwysep Kałygir Koriaki i autostrada Koriaki Jelizowo Termalnyj Wulkan Mutnowskaja Sopka Półwysep Wchodnoj (za wyjątkiem miast Pietropawłowsk Kamczacki, Jelizowo i skupiska ludności Paratunki i Termalnego oraz łączącej je autostrady); 3. Rejon Chabarowska: Komsomolsk nad Amurem; 4. Strefa przymorska: Russkij Ostrow, strefa przybrzeżna o szerokości 20 km jest strefą Czterech Skał Przylądek Jużnyj 5. Część strefy przybrzeżnej, ograniczonej na wschodzie linią Liwadia - Anisimowka a na północy linią kolejową Anisimowka Szamotowo (za wyjątkiem linii kolejowej i wymienionych skupisk ludności); 6. Rejon Krasnojarska: Autonimiczny obszar Tajmyr (Dolgano-Nenets) obszar ograniczony od północy przez Połowinnoje Kaznncewo Jezioro Madujska Diupkun (za wyjątkiem portów Dudinka, Igarka i drogi wodnej Jenisej); 7. Rejon Orenburga: obszar południowy Orenburg autostrada Ilek, ograniczony od południowego zachodu i wschodu przez rzekę Ilek i linię kolejową Czingirlau Sol- Iletsk Orenburg (za wyjątkiem wymienionych skupisk ludności, linii kolejowych i dróg); 8. Rejon Niżnego Nowogrodu: obszar ograniczony przez Pierwomajskij Purech Czistoje Krasnaja Gorka Wołodarsk Dzierżyńsk Pierwomajskij (za wyjątkiem wymienionych skupisk ludności). Tranzyt jest dozwolony wzdłuż linii kolejowej i wzdłuż autostrady Gorokowiec Niżny Nowogród; 9. Obszar ograniczony od południa przez granicę obszaru oraz rzekę Moksza, autostradę Samoriewe Baktyzine Szarmińskij Majdan Naryszkino Alamosowo Satis 28

29 Jakowlewka Bereszkino Żegalowo w republice Mordwa (za wyjątkiem skupisk ludności, rzeki Moksza i autostrady); 10. Republika Mordwa: obszar ograniczony od północy przez granicę republiki i rzekę Moskwa oraz linię Stary Gorol Russkoje Karajewo Żegalowo Bereszczino (za wyjątkiem wymienionych skupisk ludności i autostrady); 11. Obwód Murmańska i Republika Karelii: strefa o szerokości 10 km wzdłuż wybrzeża Półwyspu Kola od Półwyspu Krestowy do rzeki Woronia i na zachód od Woronii, od południa i zachodu ograniczona przez autostradę Tumannyj Kola, linię kolejową Kola Pietsamo i Pietsamo Szczel (za wyjątkiem wymienionych skupisk ludności, autostrad, linii kolejowych, miasta Murmańsk oraz tranzytu kolejowego i drogowego z Koli oraz tranzytu wzdłuż drogi Zapolarnyj Kola Murmańsk). Strefa przybrzeżna o szerokości kilometra w zatoce Kandalaksa, ograniczona na zachodzie przez Półwysep Koszinnyj Półwysep Titow oraz na wschodzie przez Półwysep Nosok Półwysep Szarapow; 12. Obwód archangielski i Republika Komi: strefa przybrzeżna o szerokości 25 km z regionu Promorie na zachodzie, od rzeki Północna Dźwina do Letnij Nawolok; strefa o szerokości 50 km wzdłuż linii kolejowej na odcinku Archangielsk Szalakusza (za wyjątkiem Archangielska i Nowodwińska oraz tranzytu kolejowego i drogowego), obszar na wschód od linii Emsta-Szalakusza w kierunku Wierkoletka Seksto Pogost. Również obszar ograniczony przez Kalmer Yu Yary Ust Kara Taratajka (za wyjątkiem wymienionych skupisk ludności); od Półwyspu Światoj Nos rzeki Indyga rzeki Sula Kotlino Nelmie Nos (za wyjątkiem wymienionych skupisk ludności i rzek); część Półwyspu Kanin Nos i obszar o promieniu 19 km; 13. Wyspa Nowa Ziemia od zatoki Russkaja Gawań południowa linia Przylądka Middendorf; 14. Obwód świerdłowski: część obszaru na zachód od linii kolejowej Niżny Tagil Iwdel, ograniczonego przez rzekę Iwdel na północy i linię Kuszwa Serebrianka na południu (za wyjątkiem wymienionych linii kolejowych i skupisk ludności); 15. Część powiatów Nowiańsk i Korovgrad ograniczonych linią Werk Neiwińsk Kalinow Murzinak Biełoreżka Mojewo-Rudianka Werk-Nowińsk; 16. Obszar Czelabińska: obszar ograniczony linią Kusztym Kaslo Tyubuk Mauk Folipowka i Kosmakowo, Obwód Sysert, obwód Świerdłowska Tyubuk Karagajkuł Argajasz Kusztyk (za wyjątkiem wymienionych skupisk ludności); 17. Część poowiatu Kataw-Iwanow, ograniczona przez linię Wasulowka Perwukla Meseda Jekatierinowka Połownika Sowchoznyj; 18. Obszar Leningradu: wyspy w Zatoce Fińskiej, strefa przybrzeżna o szerokości 20 km od rzeki Narwa do skupiska ludności Małaja Igora. 19. Obszar Moskwy: część powiatu Odincowo, ograniczony linią Uspienskoje Zaworonki Odincowo Barwika; część powiatu Balaszika, ograniczona od zachodu linią Nikolskoje Trubietskoje Balaszika Kuszino Tomilino (za wyjątkiem autostrady Gorki); część powiatu Miatyszki, ograniczona obwodnicą Moskwy i linią sowchoz Nagornoje Borodino Wolkowo Perłowka od południa (za wyjątkiem wymienionych skupisk ludności i autostrady); część powiatu Sołniecznogorsk, ograniczona przez autostradę i linię Porostowo Podolino Brekowo na południowym zachodzie (za wyjątkiem wymienionych skupisk ludności i autostrady Piatnickoje; 29

30 część powiatu Podolsk, ograniczona autostradą Symferopol i linią Altukowo Romancewo Mieszczerskoje Stolbowaja na zachodzie (za wyjątkiem wymienionych skupisk ludności i autostrady Symferopol); oraz część powiatu Szczelkowo, graniczona autostradą Szczelkowo i linią Dołgoje Ledowo Oboldino Szczitnikowo na południowym zachodzie (za wyjątkiem wymienionych skupisk ludności i autostrady Szczelkowo); 20. Obszar Kaliningradu: miasto Bałtijsk (za wyjątkiem jego części wschodniej), ograniczone od północy, wschodu i południa przez Zatokę Promor i kanał Kaliningrad morze, od zachodu przez linię biegnącą wzdłuż kanału (na wschód od Sewastopolskij), przecinającą ulicę Nimowa, biegnącą dalej na północny wschód do znaku 2.2, a stąd wzdłuż drogi na południowy wschód przez znak 2.4, przecinając drogę gruntową, a stąd w kierunku południowo zachodnim wzdłuż drogi w kierunku wybrzeża i basenu nr 3 Morza Bałtyckiego, Cypel Bałtijsk i powiat Zielonogradski (za wyjątkiem części obszaru od północnej linii Muromskoje Kowrowo Romanowo Graszewka Otradnoje), część powiatu Guriew w kierunku zachodnim, wzdłuż autostrady Chabrowo Sosnowka Orłowka autostrada Kaliningrad (za wyjątkiem wymienionych skupisk ludności i autostrady), część powiatów Krasnoznamieńskiego i Nestierowskiego, ograniczona przez autostradę Kibartai Nestierowo- Wysokoje Dobrowolsk Prawdino Pobiedino i linią Pobiedino Szilgalai (za wyjątkiem wymienionych skupisk ludności i autostrady); 21. Wstęp do dostępnych skupisk ludności i powiatów w obszarze Kaliningradu przebiega wzdłuż linii kolejowej Kaliningrad Riabinowka Zielenogradsk Swietłogorsk lub autostrady Kaliningrad Pieresławkoje Dubowka - Swietłogorsk oraz autostrady Kaliningrad Orłowka Muromskoje Zielenogradsk. Dostęp do obszaru basenu nr 3 Bałtyku znajduje się wzdłuż linii kolejowej Kaliningrad Baltijsk lub autostrada Kaliningrad Bałtijsk, biegnącej wzdłuż ulicy Lenina i Serebrowskaja i autostrady dolnego Bałtijska; 22. Obszar Wołgogradu: część powiatu Palasowka, ograniczona na północy i wschodzie przez punkt odległy o 45 km od północy skupiska ludności Majak Oktiabria, punkt odległy o 67 km od północy skupiska ludności Otgonny, punkt odległy o 20 km od południa skupiska ludności Otgonny oraz północny cypel Jeziora Botku; 23. Obszar Astrachania: od wschodu wzdłuż linii kolejowej Wolski Aktubińsk Akkol (za wyjątkiem linii kolejowej); 24. Autonomiczny Obwód Czukotki; 25. Autonomiczny Obwód Jamalo-Nenetsia: obszar ograniczony linią Ust-Kara Aksarka Kolmy Wingapurowski Kaliasawaj Tybejsale, brzegiem rzeki Taz, wzdłuż linii wodnej Zatoki Tax i Ob, Zatoka Małygina, Morze Kara i Zatoka Bajdarackiego (za wyjątkiem skupiska ludności Ust-Kara i kanału żeglugowego na rzece Ob.) (źródło: VISTA Foreign Business Suport) Obecnie, obszary, na których występują ograniczenia wstępu, są w Rosji oznakowane dość wyraźnie, a więc nie powinno być możliwości pomyłek. Planując wyjazd do wyżej opisanych miejsc, należy je przed wyjazdem przeanalizować i oznaczyć na swojej mapie. 30

31 3.8 Przygotowanie się na ewentualność wypadku drogowego Kwestia bezpieczeństwa podróży zmienia się całkowicie po przejechaniu przez granicę na stronę rosyjską. Podróżowanie w celach służbowych lub jako zwykły turysta, jest czynem, który w regionie Morza Barentsa wiąże się z ryzykiem. Nawet przepisy drogowe nie są całkowicie zgodne z przyjętymi w Finlandii procedurami. Klasycznym przykładem jest obowiązek ustąpienia pierwszeństwa przejazdu pojazdom wjeżdżającym na rondo. Jeżeli chodzi o alkohol, zasada zerowej tolerancji nie ma zastosowania. Zmiany w przepisach Federacji Rosyjskiej, dotyczące wykroczeń administracyjnych, które weszły w życie w końcu lipca 2007 r, określają minimalny limit na 0,3 g czystego alkoholu etylowego w litrze krwi lub 0,15 miligramów na litr wydychanego powietrza (paragraf 27.12). Rewizja ustawy pozwala milicji drogowej sprawdzać trzeźwość kierowców na drodze poprzez pomiar zawartości alkoholu w wydychanym powietrzu. Jeżeli kierowca nie wierzy temu testowi, ma prawo zażądać badania w ośrodku zdrowia. Według tego samego paragrafu karalne jest również pozwolenie na prowadzenie pojazdu osobie będącej pod wpływem alkoholu. Zmiany w ustawodawstwie o wykroczeniach administracyjnych dotyczą również zmian w karaniu mandatami za przekroczenie prędkości, za złamanie zakazu korzystania z telefonu komórkowego podczas jazdy (bez systemu głośnomówiącego) i nakazu obowiązkowego używania pasów bezpieczeństwa. Niezbędną częścią planowania bezpieczeństwa podróży jest przygotowanie się na ewentualność wypadku drogowego. Przygotowujący się do wyjazdu powinien przeanalizować wszystkie możliwe sytuacje. Ryzyka wypadku drogowego nigdy nie wolno niedoceniać. Ruch na drogach Rosji może stwarzać zagrożenie bardzo poważnym wypadkiem drogowym. Znaki drogowe i znaki informacyjne nie są w Rosji stosowane w nadmiarze, przynajmniej na długich odcinkach drogi. Również pasy bezpieczeństwa nie są tak powszechnie używane jak w Finlandii. Ruch na drogach w pobliżu Fińskiej granicy nie jest zbyt wielki ani szybki, lecz ryzyko wypadku wzrasta, gdy na przykład mamy do czynienia z dużymi ciężarówkami na krętych drogach pomiędzy wzgórzami na Półwyspie Kola. Warunki jazdy w zimie pomiędzy Borysoglebskiem a Murmańskiem są trudne, co stanowi dodatkowe ryzyko podróżowania. Groźne sytuacje na drogach mogą powodować również pojazdy wojskowe. W razie wypadku drogowego po stronie rosyjskiej należy: W miarę możliwości udzielić poszkodowanym pomocy i jeżeli trzeba, wezwać pomoc (numery alarmowe: ambulans 03. W pobliżu granicy fińskiej próbować dzwonić pod numer 112). Jeżeli poszkodowany samochód może stwarzać zagrożenie dla innych pojazdów, ustawić na drodze trójkąt ostrzegawczy. W każdej sytuacji powiadomić milicję GIBDD (numer alarmowy 02). Centrum ratownicze obwodu murmańskiego czynne przez 24 h, tel Centrum jest wyposażone w helikopter i ambulans. Powiadomić o wypadku ambasadę fińską i poprosić o instrukcje. Powiadomić również naszą osobę kontaktową w Finlandii oraz stronę rosyjską, oczekującą naszego przybycia. Nie zacierać śladów wypadku. Milicja będzie badała miejsce wypadku: na wszelki wypadek będzie również wykonywała zdjęcia miejsca pod różnymi kątami i tablic rejestracyjnych wszystkich pojazdów biorących udział w wypadku. Zapisać na formularzu ubezpieczeniowym nazwy towarzystw ubezpieczeniowych uczestniczących w wypadku stron (musimy zawsze mieć ze sobą wersję rosyjską formularza). Możliwe są przesłuchania przez milicję drogową. 31

32 Jeżeli nie rozumiemy raportu napisanego przez milicję w języku rosyjskim, przed podpisaniem go absolutnie niezbędnym jest napisanie po fińsku, że nie rozumiemy treści tego raportu. Jeżeli nasz samochód nie nadaje się do jazdy, powinniśmy zapytać milicji drogowej lub konsulatu, jaki warsztat polecają w celu przeprowadzenia naprawy. Uzyskać kopię sporządzonego przez milicję raportu jest on wymagany przez towarzystwo ubezpieczeniowe. W regionie Morza Barentsa, w wypadkach drogowych ginie co roku około 700 osób, z czego 90 % w części rosyjskiej tego regionu. Problemami regionu są duże odległości, zmienne warunki drogowe, ujemne temperatury oraz, w niektórych rejonach po stronie rosyjskiej, słaby zasięg telefonii komórkowej. Na szczęście nie było poważnych wypadków drogowych z udziałem podróżnych z krajów zachodnich. W obwodzie murmańskim, rosyjska milicja drogowa nie zanotowała w ostatnich latach żadnego wypadku śmiertelnego obywatela Finlandii lub innego kraju skandynawskiego (sytuacja w czerwcu 2007). W obszarach wiejskich możliwe jest napotkanie bydła idącego środkiem drogi lub przekraczającego drogę, w różnych godzinach dnia. Miejsca prowadzenia napraw bywają być słabo oznakowane, a pozostawione pojazdy mogą się znajdować nawet w bardzo niebezpiecznych miejscach. Nie zawsze są ustawiane znaki ostrzegawcze, znaki informujące o robotach drogowych lub migające światła, przez co podczas nocy niebezpieczne sytuacje mogą być bardzo poważne. Rowery rzadko kiedy są wyposażone w światła, a nawet nie można mieć pewności, że w pojazdach mechanicznych są sprawne oba reflektory. Trzeba być przygotowanym na konieczność nagłego zatrzymania się w każdym momencie. Znaków drogowych jest za mało, a co gorsza, napisy są wykonane cyrylicą. Z tego względu, przed wyruszeniem w podróż należy nauczyć się trasy z mapy. Jeżeli nie znamy języka rosyjskiego, dobrze jest przynajmniej się zapoznać z alfabetem cyrylicy. Nauczenie się tego alfabetu jest również sprawą bezpieczeństwa, gdyż ułatwi to wyjaśnienie osobom zewnętrznym gdzie się znajdujemy. Jadąc przez duże skupiska ludności (place targowe, imprezy handlowe, centra miast), drzwi pojazdu powinniśmy mieć zamknięte. 32

33 Rosyjscy kierowcy używają świateł oszczędnie. Hamulce i opony zimowe w starych rosyjskich samochodach również mogą być w złym stanie. Z drugiej strony, Rosjanie jeżdżący po Finlandii zwracają uwagę, że kierowcy fińscy mają tendencję do przekraczania dozwolonych na drogach Finlandii prędkości. Autor niniejszej broszury usłyszał to, między innymi, od kierowcy grupy rosyjskich oficjeli wizytujących Lapland. W Rosji mandaty zawsze płaci się w bankach. Milicja nie ma prawa żądania zapłaty w gotówce. W Rosji jeszcze wdrożono wspólnego numeru alarmowego, lecz istnieją plany jego wprowadzenia. W Finlandii, policja, pogotowie i straż pożarna są wzywane za pomocą jednego numeru 112. Poza tym, w Finlandii można realizować wezwanie w języku angielskim. Telefonując na numery alarmowe w Rosji trudno jest się porozumieć w języku angielskim. Numer telefonu centrali milicji z językiem angielskim można znaleźć w St. Petersburgu. Jednostki dochodzeniowe milicji drogowej znajdują się w Alakurtti, Ylätuloma i Petsamo. Jeżeli wypadek zdarzy się pomiędzy placówką celną a jednym z tych skupisk ludności, dochodzenie jest prowadzone w tym skupisku. Milicja drogowa i lokalne punkty usługowe mogą udzielić informacji na temat pomocy drogowej (holowanie). Kontakt z milicją drogową (skrót GIBDD) można uzyskać również w następujących miejscach: - Miasto Murmańsk GIBDD, ulica Gerojew Seweromorcew budynek 63, lokal 24, Murmańsk, tel. +7 (8152) Szpitale w obwodzie murmańskim zostały poinstruowane, aby niezwłocznie informować murmańskie biuro Fińskiego Konsula Generalnego w St. Petersburgu o przypadku trafienia do szpitala fińskiego uczestnika wypadku. Biuro to pomoże w znalezieniu tłumacza. W większości skupisk ludności znajdują się służby medyczne, a ich produkty z krwi są bezpieczne i igły sterylne. Za usługi lekarskie zazwyczaj płaci się gotówką. Recepty należy zachować w celu uzyskania ewentualnego zwrotu przez firmę ubezpieczeniową. Recepty służą również jako dowód przyczyny ewentualnego przekroczenia czasu pobytu poza termin ważności wizy. Prowincjonalne władze Laplandii wydały w roku 2005 kieszonkowy przewodnik podróżnego, zawierający praktyczne porady dla podróżujących do obwodu murmańskiego oraz mapę tego obwodu (rząd prowincji Lapland 2005). Poniżej podajemy informacje o kontaktach z niektórymi placówkami służby zdrowia: Szpital Miejski w Murmańsku Ulica Wolodarskogo 18 Tel. +7 (8152) , Szpital Rejonowy Kandalaksa Ulica Czkałowa 54 Tel. +7 (81533) Pogotowie ratunkowe w Alakurtti: adres , Alakurtti, ulica Danilowa 7, Tel. +7 (81533) Szpital Wojskowy w Alakurtti: Alakurtti, Tel. +7 (81533) Alakurtti Aptiekary: adres Alakurtti, ulica Daniłowa 14, Tel. +7 (81533)

34 Obwodowy Oddział Ratowniczy w Murmańsku (24 hr); wyposażony w helikopter i ambulans Tel. +7 (8152) , W ostrych przypadkach pomoc można wezwać przez bezpośrednie wywołanie międzynarodowej służby ratowniczej (international emergency service), SOS International w Danii, która prowadzi dzienny dyżur również w języku fińskim. W razie potrzeby zorganizuje pomoc na miejscu i transport do domu, a także pomoże w skontaktowaniu się ze szpitalem w Rosji, jeżeli firma ubezpieczeniowa ma zawartą umowę z SOS. SOS International (24 hr), Tel MedFlight Finland (24 hr), Tel (0) Podróżującym zaleca się, aby w swoim paszporcie lub w kieszeni trzymali kartę zdrowia. W karcie zdrowia znajdują się informacje o ewentualnej chorobie, leczeniu i grupie krwi (patrz załącznik na końcu niniejszej broszury). Personel szpitala nie zawsze wie gdzie skierować pacjenta, a karta zdrowia może w takich przypadkach być pomocną. Mało kto sobie uświadamia, że wąż może ukąsić podczas polowania, a nawet może się dostać na teren osiedla mieszkaniowego. Ukąszenie węża zdarzyło się na przykład niedaleko Kandalaksy latem 2006 (źródło: euroarctic.com, ). W takim przypadku również należy być przygotowanym na wezwanie helikoptera. Zakres i ceny ubezpieczenia można znaleźć na stronach Rosgosstrak pod lub na stronach Ingonord pod Następujące informacje należy zapisać w telefonie komórkowym, a na ewentualność zgubienia telefonu, również w notesie: Numer telefonu rodziny lub innej osoby do kontaktu, którą będziemy informowali o postępie swojej podróży Kontakt info osoby odbierającej, hotelu lub firmy Kod ICE (In Case of Emergency = w nagłych przypadkach); informacja kontaktowa osoby najbliższego kontaktu Numery wspomnianych wyżej ministerstwa spraw zagranicznych i konsulatu Informacja kontaktowa przejścia granicznego Numery alarmowe w Rosji Bezpośrednie numery milicji drogowej Zgubienie karty kredytowej należy zgłaszać w Finlandii pod numerem telefonu

35 4 BEZPIECZNY POBYT 4.1 Meldowanie się W rozdziale dotyczącym bezpieczeństwa podróży wspomnieliśmy również o zagadnieniach, które są ważne z punktu widzenia pobytu, takich jak np. informacja o kontaktach ze szpitalami. Pobyt rozpoczyna się od przybycia do hotelu lub innego miejsca zakwaterowania. Związana z meldowaniem się praca papierkowa jest elementem zapewnienia bezpiecznego pobytu. Pobyt, mieszkanie w Rosji lub wizytowanie są regulowane różnymi procedurami meldunkowymi, które zależą od długości pobytu. Jeżeli osoba składa wizytę krótką, trwającą nie dłużej niż trzy dni, hotel stempluje kartę wjazdową osoby, co stanowi dowód zameldowania (patrz załącznik). Pozostawanie przez czas dłuższy niż trzy dni w miejscu innym niż hotel, wymaga zameldowania się z własnej inicjatywy. Swobodne przebywanie i zamieszkiwanie wymaga zameldowania przez wydział paszportowowizowy ministerstwa spraw wewnętrznych. Zgodnie a ustawą, która weszła w życie w styczniu 2007 r, cudzoziemiec, przy każdym wyjeżdżaniu z Rosji jest zobowiązany zgłosić w wydziale paszportowo-wizowym wymeldowanie się za pośrednictwem swego pracodawcy, hotelu, właściciela kwatery (patrz załączony formularz meldunkowy dla właściciela kwatery) lub zapraszającego. Po powrocie do Rosji należy się zameldować ponownie. Ponowne meldowanie się nie jest konieczne, jeżeli nieobecność nie trwała dłużej niż trzy dni (Ustawa Federacji Rosyjskiej ) Po przybyciu do Rosji należy się zameldować w ciągu trzech dni roboczych, natomiast wymeldowanie po wyjeździe należy zgłosić w ciągu dwóch dni roboczych. Jeżeli mieszkający w Rosji cudzoziemiec zmienia miejsce zamieszkania, musi ponownie się zameldować w nowym miejscu. Jeżeli pracodawca zaniedba obowiązku wymeldowania nawet w przypadku, gdy pracownik dopiero co opuścił miasto może zostać ukarany mandatem. Należy się upewnić, czy hotel przyjmuje cudzoziemców, gdyż dodatkowa biurokracja wymagana przez nową ustawę przysparza hotelom wiele pracy. Przy wychodzeniu z hotelu w celu udania się do miasta, należy zabierać ze sobą paszport i kartę wjazdową. Milicja ma prawo sprawdzać dokumenty na ulicy. Jeżeli mamy ze sobą paszport oryginalny, a nie kopię, musimy nasz dokument dobrze chronić. Najlepiej abyśmy paszportu nie zgubili. Lecz gdyby to się stało, należy postępować następująco: zatelefonować do konsulatu fińskiego i powiadomić co się wydarzyło. Udać się do najbliższego posterunku milicji i przedstawić kopię paszportu oraz inne dokumenty identyfikacyjne, które posiadamy. Milicja sporządzi sprawku, która stanowi tymczasowe zaświadczenie potwierdzające zgubienie paszportu. Jeżeli na tym etapie natkniemy się na problemy, należy poprosić o telefon do konsulatu. Sprawdzić, czy mamy bilet lotniczy (jeżeli przylecieliśmy samolotem). Wykonać trzy zdjęcia paszportowe i udać się do konsulatu w celu wyrobienia nowego paszportu. Dostarczyć dokumenty do biura podróży, najlepiej do tego, w którym była rejestrowana nasza wiza, lub za pośrednictwem którego wizę otrzymaliśmy. Można to również załatwić w urzędzie imigracyjnym, ale wówczas na wizę trzeba czekać kilka dni. Dłuższe (ponad trzy dni) zamieszkiwanie w wynajmowanej kwaterze wymaga zameldowania się za pośrednictwem wydziału wizowo-paszportowego. Poniżej załączamy formularz dla właściciela kwatery, który musi być przedłożony w wydziale wizowo-paszportowym, jeżeli zamieszkujemy w kwaterze prywatnej w Murmańsku: 35

36 В ПВУ ГУВД г. Мурманск (Komenda Milicji w Murmańsku) От Паспорт серии (Paszport, seria) Выдан (wydany przez) г. проживающего (ей) по адресу: г. Мурманск (zamieszkujący w Murmańsku pod adresem) Я (I),, являясь ответственным квартиросъемщиком / собственником (posiadacz/właściciel mieszkania)(ненужное зачеркнуть), согласен(на) зарегистрировать по месту пребывания до (wyrażam zgodę na zameldowaniu w mojej powierzchni mieszkalnej «do_» 200_ года на моей жилплощади по вышеуказанному адресу гражданина (person) (pod powyższym adresem osoby), г.р., паспорт (paszport), виза (viza) гражданство (narodowaść), Ф.И.О. (nazwosko), число, месяц, год рождения (data urodzenia), паспорта, визы подпись (podpis) Все совершеннолетние граждане, зарегистрированные по месту жительства в данной квартире, с регистрацие по месту пребывания иностранного гражданина согласны (wszyscy zameldowani pod powyższym adresem wyrażają zgodę): подпись (podpis) подпись (podpis) подпись (podpis) Подписи граждан, указанных в заявлении (podpisy wymienionych w wniosku osóbosób) Удостоверяю (świadek) Должность, фамилия и подпись должностного лица ДЕЗ (РЭУ) (stanowisko, nazwisko i podpis osoby urzędowej) 200 г. 1 Печать ДЭЗ (РЭУ) Zagadnienia bezpieczeństwa mieszkania zależą od wybranego miejsca. Z punktu widzenia bezpieczeństwa najłatwiejszą alternatywą jest hotel. Oczywiście, istnieją różne rodzaje hoteli. Bezpieczeństwo w hotelach jest zazwyczaj utrzymywane przez ich własne służby ochrony, których usługa może być kupowana w firmach zewnętrznych. Poziom bezpieczeństwa w rosyjskich hotelach o statusie międzynarodowym jest zbliżony do tego, jaki istnieje w hotelach na Zachodzie. Ocenę bezpieczeństwa i poziomu hoteli ułatwia międzynarodowy system klasyfikacji gwiazdkowej, którego wdrożenie w Rosji jest planowane w 2007r. W przypadku zakwaterowania w hotelu zaleca się, aby rzeczy wartościowe przechowywać w hotelowym sejfie, który może być otwierany wyłącznie na podstawie specjalnego pokwitowania. Hotele i inne miejsca publiczne stanowią wyzwanie jeżeli chodzi o bezpieczeństwo informacji (np. używanie komputera czy faksu), co omawiamy bardziej szczegółowo w rozdziale poświęconym bezpieczeństwu informacji. 36

37 Pozostawienie w holu hotelowym niepilnowanego bagażu może spowodować uruchomienie alarmu bombowego. W niektórych hotelach dobrze działa służba rzeczy zgubionych i znalezionych. Np. zgubioną odzież można znaleźć w hotelu Poliarnyje Zori (Murmańsk) pytając o nią w recepcji. Reputacja hoteli jest dobrze znana firmom i podróżnym, którzy dłużej przebywają w danym regionie. 4.2 Mieszkanie i pobyt Ogólnie zamieszkiwanie w Rosji jest bezpieczne. Na przykład personel fińskich ambasad mieszka w miejscu swojej pracy i nie zetknął się z zagrożeniem bezpieczeństwa odbiegającym od przeciętności. W północno-zachodniej części Rosji mieszkają również przedsiębiorcy i osoby prywatne. Ludzie tam żyjący napotykają na takie same problemy dotyczące bezpieczeństwa jak w Finlandii. Istotne zagadnienia z punktu widzenia bezpieczeństwa są związane z wynajęciem lub zakupem mieszkania, z sąsiadami, lokalizacją mieszkania, rozwiązaniami technicznymi zabezpieczeń oraz postępowaniem samego rezydenta. To ostatnie zagadnienie nigdy nie może być przecenione. Przykro mówić, ale zarówno fińskie jak i rosyjskie organy ścigania dobrze wiedzą, że znaczny odsetek oskarżonych o przestępstwo obywateli fińskich, znajdował się do pewnego stopnia w upojeniu alkoholowym. Przy wynajmowaniu mieszkania i sporządzaniu umowy najmu stosowane są takie same zasady jak w Finlandii. Umowa powinna zawierać dane wynajmującego i najemcy, opis własności wchodzącej w skład mieszkania, miesięczny czynsz, opłaty za prąd, wodę i gaz. W umowie powinny być również ujęte kwestie odpowiedzialności za ewentualne zalanie kondygnacji niższych lub zalanie naszego mieszkania przez kondygnacje znajdujące się powyżej. Czasem umowa wynajmu wymaga podpisania przez wszystkie osoby mieszkające w danym domu. Wynajmowanie mieszkania często wiąże się z pewnym ryzykiem. Należy pamiętać o konieczności ubezpieczenia mieszkania, mimo że jest wynajmowane, a także naszych dóbr osobistych, które w nim posiadamy. Bezpieczeństwo pobytu i mieszkania w Rosji można poprawić, jeżeli podróżujący po tym kraju lub osoba tam się wybierająca, regularnie będą informowały członka rodzimy lub inną osobę o dacie rozpoczęcia podróży i dacie dotarcia do celu. Najtańszym i często najskuteczniejszym sposobem jest wysyłanie wiadomości tekstowych. Pobyt obcokrajowca w Rosji może odbywać się na podstawie zezwolenia na pobyt czasowy lub stały. Zezwolenie na pobyt czasowy jest wydawane na trzy lata. Władze są zobowiązane podjąć decyzję o wydaniu zezwolenia na pobyt w ciągu sześciu miesięcy od daty złożenia wniosku. Przy podejmowaniu decyzji o zezwoleniu na pobyt czasowy, brany jest pod uwagę limit zezwoleń określony przez Federację. Niezależnie od limitu, zezwolenie na pobyt czasowy może być wydane: 1. osobie, która się urodziła w Związku Radzieckim i była radzieckim obywatelem, albo osoba urodzona w Rosji; 2. osoba, zgłoszona jako będąca pod opieką i której dziecko jest obywatelem Rosji; 3. osoba, która ma co najmniej jednego rodzica pod opieką i ten rodzic jest obywatelem rosyjskim; 4. osoba, która poślubiła obywatela rosyjskiego mieszkającego w Rosji 5. osoba, która dokonuje w Rosji inwestycji Wniosek o pozwolenie na pobyt czasowy jest składany na okres sześciu miesięcy w państwie przyjmującym albo ambasadzie rosyjskiej. Wniosek o zezwolenie na pobyt czasowy jest wypełniany w państwie przyjmującym podczas okresu ważności wizy. Jeżeli pozwolenie zostanie przyznane, okres ważności wizy ulega przedłużeniu. Od rozpatrującego wniosek lokalnego biura UWD (Ministerstwa Spraw Wewnętrznych) 37

38 wymagane jest uzyskanie opinii o przyznaniu pozwolenia od służby bezpieczeństwa, (pristava), urzędu podatkowego, urzędu socjalnego i ochrony zdrowia, służby imigracyjnej i innych możliwych władz, które muszą dać odpowiedź w ciągu dwóch miesięcy. Pozwolenie na pobyt może być cofnięte, jeżeli osoba została skazana za poważne przestępstwo lub jest podejrzana o planowanie takiego przestępstwa. Wniosek może również zostać odrzucony, jeżeli osoba dopuściła się złamania przepisów pobytowych, zamieściła we wniosku fałszywe dane, cierpi na poważną chorobę zakaźną lub nie może udowodnić możliwości utrzymania siebie lub członków rodziny w czasie pobytu. Osoba, która uzyskała pozwolenie na pobyt czasowy, ma prawo podjąć w Rosji pracę. Jeżeli cudzoziemiec chce kraj opuścić, musi wystąpić o wizę wyjazdową. Osoba z pozwoleniem na pobyt czasowy nie może zmienić miejsca pobytu lub pracować poza miejscowością pobytu. Jeżeli cudzoziemiec z takim pozwoleniem pobytu mieszka w Rosji co najmniej jeden rok, może wystąpić o pozwolenie na pobyt stały na pięć lat. Osoba taka może z Rosji wyjeżdżać i wracać bez wizy. 4.3 Bezpieczeństwo domu i rodziny Jeżeli firma i jej personel zamierzają przebywać w Rosji przez dłuższy okres, przed przeniesieniem się do Rosji należy w firmie wyznaczyć osobą pełniącą rolę tymczasowego kontaktu do spraw bezpieczeństwa. Osoba taka mogłaby być na przykład pracownikiem, który zostanie wyznaczony na kierownika do spraw bezpieczeństwa firmy, kiedy będzie już działała na miejscu. Zajmie się wówczas obserwacją warunków bezpieczeństwa w miejscu działalności firmy i przebywającym tam Finom zapewni dostarczanie aktualnych informacji o bezpieczeństwie. Oprócz tego, powinna działać jako osoba do spraw kontaktów z miejscowymi władzami i firmami ochroniarskimi. Życie na miejscu uwalnia nas od zagrożeń ryzyka związanego z podróżowaniem, lecz wymaga inicjatywy w zapewnieniu bezpieczeństwa osobistego, swojej rodzinie i ochrony własności. Zaleca się, aby najbliższej ambasadzie fińskiej przekazać aktualne informacje kontaktowe oraz adresy Finów żyjących w tym regionie. Dla zapewnienia im bezpieczeństwa w przypadku kryzysu, ambasady mogą prowadzić rejestr obywateli fińskich mieszkających w danym kraju (Ustawa o służbie konsularnej, 36). Prowadzenie takich rejestrów jest całkowicie dobrowolne, lecz mocno zalecane w krajach i obszarach podatnych na sytuacje kryzysowe. Takim obszarem w Rosji jest rejon Kaukazu i rejony w pobliżu Azji Centralnej. W obszarach kryzysowych możliwe jest również prowadzenie rejestracji przez inne ambasady EU. Ambasady fińskie na całym świecie mają plany gotowości i plany ewakuacyjne na wypadek kryzysu, które w miarę potrzeb są aktualizowane. W planach gotowości sporządza się mapę sytuacji kryzysowych w danym kraju i spis koniecznych instrukcji działania. Osoba, która została delegowana do pracy zagranicą, na początku zamieszka prawdopodobnie w hotelu lub pensjonacie turystycznym, natomiast po ustabilizowaniu się rozpocznie starania o wynajęcie mieszkania lub prywatnego apartamentu. Przy ocenie mieszkania, oprócz podstawowych zagadnień zabezpieczenia i bezpieczeństwa życia, rozpatrywane są takie warunki jak lokalizacja (cicha dzielnica miasta, sąsiedztwo biur i budynków) i zabezpieczenie budynku (drzwi zewnętrzne, windy, oświetlenie, blokady, bezpieczeństwo pożarowe). Bezpieczeństwo funkcjonalne mieszkania obejmuje również właściwości zdrowotne życia (ruch uliczny, zanieczyszczenie, wilgoć, ogrzewanie), rodzaj bezpośredniego sąsiedztwa (nieznani podróżnicy, spokojni starsi rezydenci) oraz oddziaływanie ewentualnych katastrof naturalnych. 38

39 Ruch uliczny stanowi największe zagrożenie, zarówno w czasie podróży jak i życia na miejscu. Czynnikiem wymagającym szczególnej uwagi w życiu codziennym jest również bezpieczeństwo pożarowe. Mieszkanie musi być wyposażone we własne czujniki przeciwpożarowe. Muszą być oznaczone drogi ewakuacji i miejsca zbiórki tak, aby w razie pożaru akcje przebiegały sprawnie. Bezpieczeństwo pożarowe jest jednym z najważniejszych zagadnień bezpiecznego życia w Rosji. Na przykład, liczba zgonów spowodowanych pożarami ( i wypadkami drogowymi) w obwodzie murmańskim w ciągu roku, przy liczbie mieszkańców niewiele mniejszej od miliona, jest tego samego rzędu co w całej Finlandii. Ważne numery alarmowe w życiu codziennym to: 01 (straż pożarna), 02 (milicja), 03 (pogotowie ratunkowe). Wypadki związane z gazem powinny być zgłaszane pod numer 04 (działa przynajmniej w St. Petersburgu). W Murmańsku, sprawy podlegające zakładom użyteczności publicznej mogą być zgłaszane pod numer 051. Biznes w Rosji znajduje się pod stałą opieką. Milicja w St. Petersburgu posiada specjalne numery telefonów dla obcokrajowców: i , gdzie sprawami mogą się zająć nawet w języku angielskim. W przypadku choroby lub wypadku, w St. Petersburgu polecana jest Klinika Euromed. Jej adres to Suqoroqski prospekt 60, tel numery telefonów do Centralnego Szpitala Wyborg to i Wybierając mieszkanie, oprócz ustalenia praw własnościowych, należy brać pod uwagę następujące zagadnienia bezpieczeństwa: Sąsiedzi (narodowość, zachowanie, stosunek do spraw bezpieczeństwa); Oświetlenie holu i zewnętrzne; Możliwość parkowania samochodu na zamykanym podwórku; Jeżeli samodzielny garaż znajduje się daleko, w jaki sposób jest zorganizowany transport do mieszkania; Wyjścia awaryjne i piwnice oraz ich stan; Płoty i inne zabezpieczenia zewnętrzne (również zamykane na klucz wyjścia); Wyposażenie przeciwpożarowe również w holach; Zabezpieczenie attyk i piwnic, ewentualni niepożądani lokatorzy; Stan i solidność drzwi i zamków; Stan blokad okien i balkonów; Mieszkanie powyżej parteru zawsze jest lepsze (2-gie 4-te piętro), lecz nie za wysoko (bezpieczeństwo pożarowe); Lokalizacja mieszkania względem miejsca pracy, aby uniknąć dojazdu przez podejrzane okolice; Plany ewakuacji i instrukcje, ich aktualność i widoczność. Badania wykazały (np. Aromaa & Lehti 2001, 64), że Finowie, w celu podniesienia bezpieczeństwa mieszkania w Rosji, polegają głównie na inwestowaniu w zabezpieczenie drzwi i w zamki. Wynajęte mieszkania na ogół nie stwarzają specjalnych problemów z bezpieczeństwem. Zabezpieczenia elektroniczne ciągle są rzadko instalowane, chociaż urządzenia dotyczące bezpieczeństwa przeciwpożarowego stają się coraz powszechniejsze. O większy ból głowy firm w Rosji przyprawiają kwestie bezpieczeństwa pracowników na ulicy i w czasie wolnym niż te związane z bezpieczeństwem zamieszkiwania (Aromaa &Lehti 2001, 65). Najważniejszymi sposobami uniknięcia zwykłych przestępstw ulicznych, jest zachowanie opartej na zdrowym rozsądku czujności, unikanie dzielnic o złej reputacji, nieznanego towarzystwa i rozsądne używanie alkoholu. Normalnie życie w Rosji nie wymaga znaczących inwestycji w bezpieczeństwo. Na przykład Finowie rzadko 39

40 praktykują używanie broni gazowej lub korzystanie z ochroniarzy (Aromaa & Lehti 2001, 66 67). W tym kontekście dobrze jest pamiętać, że według rosyjskiego kodeksu kryminalnego, noszenie tak zwanej białej broni (chołodnije orużije, fińskie noże, noże zwykłe i szable) jest zakazane, jeżeli nie ma się pozwolenia na noszenie broni myśliwskiej lub jeżeli biała broń nie stanowi elementu stroju narodowego. Zgodnie z Ustawą o Przestępczości, nielegalne kupowanie i posiadanie broni gazowej nie jest czynem karalnym, lecz według ustawy o broni, do nabycia rozpylacza gazu konieczna jest licencja. Tym niemniej, są w Rosji sprzedawane niektóre rodzaje broni gazowej niewymagające licencji, a służące do samoobrony. Władze milicyjne obwodu murmańskiego (UWD) opublikowały instrukcję, przy pomocy której mieszkańcy mogą zapobiegać dostaniu się do mieszkania niepożądanej osoby lub włamywaczy i w ten sposób poprawić bezpieczeństwo codziennego życia. Lista tych zagadnień jest oczywiście zbyt obszerna, lecz branie pod uwagę zaleceń lokalnej milicji jest uzasadnione. Zalecenia milicji dotyczące ochrony mieszkania są następujące: 1. Alarmy antywłamaniowe z czujnikami ruchu (system wykrywania przestępców w Finlandii) 2. Nieotwieranie drzwi obcym osobom; 3. Zamontowanie judasza ; 4. Nie mówić, że jesteśmy w domu sami; 5. Nie informować o naszych planach podróży; 6. Zostawiać światła włączone po wyjściu z mieszkania; 7. Zamykać okna; 8. Wymienić zamki, jeżeli właśnie się wprowadziliśmy lub jeśli przed nami ktoś tu mieszkał; 9. Umówić się z zaprzyjaźnionym sąsiadem, aby podczas naszej nieobecności zabierał przesyłki z naszej skrzynki na listy; 10. Łańcuch drzwiowy wystarcza, zamontować po wewnętrznej stronie drzwi rozpylacz gazu, który będziemy mieli pod ręką w razie ataku włamywacza. 40

41 Uzyskać od milicji pozwolenie na posiadanie takiego rozpylacza. Niektóre modele nie wymagają pozwolenia; 11. W razie zagrożenia wołać o pomoc, przyciągnąć uwagę otoczenia. Planujący włamanie włamywacze mogą poszukiwać ważnych informacji poprzez telefon domowy, domofon lub telefon biurowy. 12. Nie odpowiadać na pytania zadawane przez ludzi, których nie znamy; 13. Nie podawać automatycznej sekretarce swego nazwiska, numeru telefonu lub aktualnego miejsca pobytu. W ogóle należy rozważyć potrzebę posiadania automatycznej sekretarki; 14. Zaopatrzyć się w miernik linii telefonicznej, za pomocą którego można sprawdzić, czy na linii znajduje się obca osoba; 15. Wpisać do telefonu numery szybkiego wybierania milicji, pogotowia ratunkowego i straży pożarnej; Bezpieczeństwo w samochodzie jest tak samo ważne jak w mieszkaniu lub w biurze. Zalecenia milicji dla poprawienia zabezpieczenia pojazdu są następujące: 16. Zaopatrzyć się w rozpylacz gazu do samochodu po uzyskaniu pozwolenia od milicji; 17. Sprawdzać, czy w samochodzie lub na zewnątrz samochodu nie ma nieznanych przedmiotów. Nie zabierać ich do samochodu, natomiast zgłosić milicji; 18. Nie pozostawiać w samochodzie widocznych wartościowych przedmiotów (telefon komórkowy, okulary przeciwsłoneczne, komputer itp.); 19. Klucza od samochodu nie trzymać razem z innymi kluczami, w przeciwnym razie może się zdarzyć, że zgubimy naraz wszystkie ważne klucze; 20. Nie parkować samochodu w nieznanych miejscach lub w pobliżu wyglądającej podejrzanie grupy ludzi; 21. Mieć pod ręką telefon komórkowy; 22. W razie wypadku nie wdawać się w dyskusję z drugą stroną i nie przekazywać żadnych dokumentów. Jeżeli konieczne, poprosić przejeżdżającego kierowcę, aby zgłosił wypadek na najbliższym posterunku milicji; 23. Napełnić zbiornik, nawet jeżeli jest pusty tylko do połowy. 24. Nie zatrzymywać się dla odpoczynku w przypadkowych, odludnych miejscach; 25. Jeżeli wydaje nam się, że jesteśmy śledzeni, należy zajechać na najbliższy posterunek milicji; Następujące zalecenia poprawią nasze bezpieczeństwo osobiste: 26. Zachować ostrożność przy wychodzeniu z banku lub sklepu. Złodziej sądzi, że właśnie pobraliśmy pieniądze lub zrobiliśmy zakupy; 27. Zachować jedną rękę wolną; 28. Unikać nieoświetlonych chodników lub alej; 29. Unikać jazdy windą z obcym. Jeżeli sytuacja wygląda na niebezpieczną, nacisnąć przycisk alarmowy (WYZOW); 30. Szczególną ostrożność zachować przy wchodzeniu do budynku (klatka schodowa) bez oświetlenia. Wyłączenie oświetlenia jest typową taktyką przestępców; Osoba przyzwyczajona do swobodnego korzystania z telefonu komórkowego na Zachodzie może być zdziwiona faktem, że telefony komórkowe nadal są pożądanym przez kieszonkowców przedmiotem. Ma on wartość pieniężną i jest łatwy do sprzedania, może więc zostać na ulicy wyrwany z ręki lub torebki. Dla poprawienia zabezpieczenia telefonu komórkowego, milicja proponuje następującą instrukcję: 41

42 31. Przebywając w miejscach publicznych, w publicznych środkach transportu, na placach itp., trzymać telefon schowany, na przykład w kieszeni podkoszulka; 32. Unikać używania telefonu w zatłoczonych miejscach. Podczas korzystania z telefonu zwracać uwagę, aby obok nie znajdowały się obce osoby. Większość telefonów jest tracona przez niezachowanie ostrożności; 33. Jeżeli telefon jest noszony w futerale na szyi, trzymać go pod ubraniem lub pod koszulą; 34. Zachować numer seryjny swego telefonu w następujący sposób: Nacisnąć *#06#. Zostanie wyświetlony 15-cyfrowy numer. W przypadku zgubienia telefonu należy ten numer wysłać w celu zablokowania telefonu; 35. W razie kradzieży, zgłosić ten fakt na najbliższym posterunku milicji lub ochronie. Powyższe zalecenia w pewnym stopniu odnoszą się również do zabezpieczenia laptopa. Zalecenia milicji uwzględniają również fizyczną ochronę osobistą. 36. Wybrać dla siebie odpowiedni rodzaj samoobrony; może to być alarm antywłamaniowy w samochodzie i rozpylacze gazowe w domu; 37. Przeszkolić się w zakresie używania broni gazowej. Posiadanie broni gazowej w Rosji z zasady wymaga pozwolenia. Oprócz tego, musimy przestrzegać zasad przechowywania broni gazowej w domu. Do przedstawionych wyżej zaleceń milicji można dodać kilka dodatkowych zagadnień bezpieczeństwa, na przykład: Sprawdzać zamiary i dokumenty każdej osoby przedstawiającej się jako milicjant, hydraulik lub tym podobnie. Zadzwonić do firmy, która go przysłała; Zwracać uwagę, czy nie jesteśmy obserwowani: czy nie jesteśmy wypytywani o nas lub naszą rodzinę, czy nie jeździ za nami samochód lub czy w pobliżu naszego mieszkania nie parkuje przez dłuższy czas podejrzany pojazd, taki jak na przykład van; Zachować ostrożność przy odbiorze przesyłki pocztowej, paczek lub listów od niespodziewanych firm lub osób, a szczególnie gdy nie ma na nich adresu zwrotnego; Załatwić dla wszystkich członków rodziny telefony z zastrzeżonymi numerami, co pozwoli na szybki z nimi kontakt. Każde śledzenie osoby, mieszkania czy samochodu powinno się zauważyć poprzez obserwowanie otoczenia. Śledzenie fizyczne przez przestępców lub państwowe służby bezpieczeństwa wskazuje, że względem nas są planowane jakieś działania. Śledzenie przez przestępców należy traktować bardzo poważnie. Istnieją metody rozpoznawania i demaskowania śledzenia na ulicy. Należy je omówić z lokalną firmą ochroniarską. Zapewnienie bezpieczeństwa osobistego jest zadaniem bardziej wymagającym w przypadku rodziny z dziećmi. Bardzo ważna jest współpraca domu i szkoły. Wybierać szkołę czy żłobek o dobrej reputacji, które są polecane przez innych obcokrajowców lub wiarygodnego przyjaciela. Współpraca pomiędzy domem i szkołą obejmuje zorganizowanie transportu dzieci i uzgodnienie osoby im towarzyszącej. Dzieci powinny być dowożone do szkoły i przywożone z powrotem przez członków rodziny. W razie niemożliwości, ich eskortowanie powinno być zorganizowane w inny sposób. Osoba podwożąca dzieci musi być uzgodniona z nauczycielem. Ważnym zagadnieniem jest również wymiana informacji między rodzicami i nauczycielem. Musi zostać ustalone ze szkołą i innymi instytucjami, jakie i komu informacje o dzieciach mogą być przekazywane. Nie jest zalecane pozostawianie dzieci 42

43 bez opieki, np. z ich kolegami lub w kinie. Należy dzieciom mocno zastrzec, aby unikały zadawania się z obcymi. Jeżeli obca osoba próbuje się do nich zbliżyć, powinny to zgłosić w szkole lub rodzicom. Bardzo ważnym jest, aby nauczyć dzieci i członków rodziny podstawowych zagadnień bezpieczeństwa w życiu codziennym. Dzieci powinny również wiedzieć jak postępować w przypadku pożaru. W sprawach bezpieczeństwa i mieszkania w Rosji musi być brany pod uwagę fakt, że telefony mogą być podsłuchiwane. Rosjanie uważają to nie tylko za powszechne, ale i za naturalne. Podczas rozmów telefonicznych należy zachowywać ostrożność i powściągliwość. W razie otrzymywania przez telefon gróźb, rozmowy powinny być nagrywane. Urządzenia nagrywające należy zainstalować w pracy i w domu. Wszelkie próby szantażu należy natychmiast zgłaszać do wydziału milicji, zajmującego się zwalczaniem przestępczości zorganizowanej. Po omówieniu zdarzenia z milicją, powinno się je również zgłosić kierownictwu firmy ochroniarskiej, z której usług korzystamy. Należy ostrzec członków rodziny, aby nie wpuszczali do mieszkania osób obcych. Nie powinni też nikomu mówić o pracy innych członków rodziny i aktualnym miejscu ich przebywania. Dobrze jest uczulić rodzinę, aby w żadnym wypadku nie przyjmowała paczek lub innych przesyłek dostarczonych przez nieznane strony. Należy utrzymywać dobre relacje z sąsiadami. Są oni w stanie lepiej rozpoznać obcych ludzi i z góry ostrzegać o niepewnych osobach, które mogą próbować się włamać, straszyć dzieci, lub są szczególnie ciekawskie. Zawsze należy zachowywać nieufność wobec ludzi, którzy udają przedstawicieli władz, pracowników komunalnych, fachowców od napraw urządzeń domowych, którzy nagle się pojawiają w domu lub biurze. Cel ich wizyty powinniśmy sprawdzić u ich przełożonych. W biurze, a nawet i w domu, takie sprawy najlepiej jest powierzać ochroniarzowi lub kierownikowi do spraw bezpieczeństwa. W przypadku prowadzonego legalnego przeszukania naszego mieszkania, wykonujące te czynności osoby muszą przedstawić swoje nazwiska, identyfikację personalną, nazwiska ich przełożonych oraz nakaz przeszukania. Musi być przy tym obecny nasz prawnik, lub w przypadku nagłym, przywołana na świadka jakaś inna osoba. Planowane wyjazdy służbowe lub spotkania nie powinny być omawiane w obecności osób obcych. Również o sprawach pracy nie należy dyskutować przez telefon w obecności osoby zewnętrznej lub obcej. Osoba telefonująca do nas może to zrobić później. Rodzina powinna omówić działania, jakie należy podejmować w przypadku porwania jej członka i pod jakie numery telefonu należy w takim przypadku alarmować. Trzeba z góry ustalić, z którym wydziałem milicji i z jakimi władzami będziemy się kontaktowali. 4.4 Niektóre zagadnienia prawne W Finlandii osoba prawna ponosi odpowiedzialność karną, od kiedy w dodano nowy paragraf do Kodeksu Karnego (rozdział5). W Rosji osoba prawna nie ponosi odpowiedzialności karnej (Kodeks karny 19), lecz według punktu 2 par. 2.1 i postanowień par kodeksu administracyjnego, osoba prawna może ponosić odpowiedzialność administracyjną. Fiński kodeks karny wymienia ponad 30 przestępstw, za które osoba prawna może być ukarana zbiorową grzywną. W skład takich przestępstw wchodzą między innymi: przekupstwo, oszustwa dotyczące pomocy społecznej, zatajenie, naruszenie bezpieczeństwa pracy, szkody środowiskowe oraz niezgodne z prawem wykorzystanie informacji wewnętrznych (Koistinen 2006: 52). 43

44 Według rosyjskiego kodeksu karnego, osoba, która uzyskała prawo prowadzenia handlu zagranicznego, może zostać oskarżona o nielegalny eksport surowców, materiałów, technologii, informacji naukowych i technicznych oraz siły roboczej używanej w przemyśle zbrojeniowym. Osobą, która otrzymuje zezwolenie na handel zagraniczny może być dyrektor osoby prawnej zarejestrowanej w Rosji i osoba fizyczna mieszkająca na stałe w Rosji, która jest zameldowana jako przedsiębiorca prywatny. Dyrektor organizacji może być obwiniony o zaniedbanie w wysłaniu waluty (Kodeks Karny 193). Właściciel oraz dyrektor organizacji i niektóre inne osoby realizujące zadania administracyjne w organizacji lub przedsiębiorstwie prywatnym, mogą zostać oskarżone o ukrycie posiadanych przez organizację takich funduszy lub własności, które podlegają opodatkowaniu lub inkasu należności. Typowym dla rosyjskiego tekstu prawniczego jest to, że zakres winy popełniających przestępstwa jest wyczerpująco określony w zasadniczych elementach przestępstwa (Koistinen, 2006, 95). Życie w Rosji wymaga pewnego poziomu znajomości rosyjskiego prawodawstwa. Cudzoziemiec powinien również wiedzieć, jakie rzeczy są akceptowalne na poziomie ulicy i które prawa i obowiązki są porównywalne np. z praktykami fińskimi. Rosyjski kodeks karny zwalnia osoby od odpowiedzialności karnej między innymi w następujących przypadkach: Samoobrona (KK 37) Osoba może się bronić i stawać w obronie innych przeciwko atakującemu, jeżeli atakujący grozi przemocą. W takim wypadku dopuszczalne jest uszkodzenie ciała atakującego. Osoba może się bronić przy użyciu proporcjonalnie odpowiednich metod, jeżeli atakujący nie grozi przemocą. Prawo każdego do aresztowania (KK 38) Osoba, która popełniła przestępstwo może doznać obrażenia ciała podczas aresztowania, w czasie eskortowania jej do aresztu lub podczas niedopuszczania do popełnienia dalszych przestępstw, jeżeli aresztowanie w inny sposób nie jest możliwe. Obrażenie ciała nie może być celowo nieproporcjonalne do okoliczności i szkody spowodowanej przez sprawcę czynu. Klauzulą w rosyjskim kodeksie karnym, która wywołuje zaskoczenie u obcokrajowców jest to, że każdy obywatel Federacji Rosyjskiej ma prawo dokonać aresztowania. Również obcokrajowcy mają prawo aresztować osobę złapaną flagrante delicto (na gorącym uczynku). Oprócz aresztowania po popełnieniu przestępstwa, można również aresztować osobę usiłującą popełnić przestępstwo, lecz oczywiście udowodnienie usiłowania pozostawiono do ostatecznej decyzji sądu. Niebudzące wątpliwości przypadki, to takie, kiedy osoba została przyłapana flagrante delicto, osoba wskazana przez świadków oraz osoby zastane w mieszkaniu lub innym miejscu, w którym znajdują się niezbite dowody popełnienia przestępstwa. Każdy ma prawo również do aresztowania zbiega z zakładu karnego lub innej osoby poszukiwanej. Stan wyższej konieczności (KK 39) Spowodowanie szkody na legalnie chronionych interesach nie jest karalne w przypadku ekstremalnego stanu wyższej konieczności, podczas obrony przed bezpośrednim zagrożeniem siebie lub innej osoby, jeżeli zagrożenie nie może być usunięte w jakikolwiek innych sposób, a spowodowana szkoda nie jest nieproporcjonalna i intencjonalna. 44

45 5 BEZPIECZEŃSTWO DZIAŁALNOŚCI BIZNESOWEJ 5.1 Kultura bezpieczeństwa rozpoczyna się od kierownictwa U podstaw każdego planu rozwoju bezpieczeństwa jest bezpieczeństwo osobiste. Najważniejsze cele bezpieczeństwa to: bezpieczeństwo personelu, bezpieczeństwo klienta i bezpieczeństwo mieszkań w otoczeniu firmy. Bezpieczeństwo osobiste jest punktem startowym i priorytetem w analizach bezpieczeństwa. Bezpieczeństwo klientów i personelu są podstawowymi zagadnieniami w firmach działających w branży usługowej. Działania w kierunku zagwarantowania bezpieczeństwa klientów w Rosji nie mogą się wiele różnić od stosowanych w innych krajach. Bezpieczeństwo pożarowe budynku i pomieszczeń produkcyjnych (pomieszczenia obsługi klienta) oraz innych elementów infrastruktury, zasadniczo tworzą ramy dla warunków wstępnych rozwoju bezpieczeństwa. Jeżeli firma świadczy usługi dla klientów, musi pamiętać również o tym, że inni klienci, ich zachowanie oraz liczba, również mają wpływ na bezpieczeństwo naszego klienta. Foto: Pekka Iivari Bezpieczeństwo składa się z wielu małych i większych czynników, które wymagają zestrojenia ze sobą. Nie wystarczy, że organizacja stosuje drogie systemy monitoringu wideo, jeżeli metody zabezpieczenia informacji są prymitywne. Mocne zamki nic nie znaczą, jeżeli prawo wstępu jest przyznawane bez zachowania należytej ostrożności. Poziom bezpieczeństwa jest oceniany według najsłabszego ogniwa w systemie zabezpieczeń wewnętrznych i zewnętrznych. Zagadnienia bezpieczeństwa biznesowego należą do odpowiedzialności działającego na miejscu kierownictwa firmy. Kierownik do spraw bezpieczeństwa udziela kierownictwu firmy pomocy i fachowych porad. Jeżeli główna siedziba firmy działająca na miejscu jest zarejestrowana zagranicą, oddział firmy/przedsiębiorstwo zależne przestrzega instrukcji siedziby głównej. W ten sposób odpowiedzialność za bezpieczeństwo leży częściowo za granicą. 45

46 Przy sporządzaniu planu ryzyka bezpieczeństwa, kierownik do spraw bezpieczeństwa firmy korzysta z miejscowej sieci urzędników od bezpieczeństwa i z wiarygodnych firm ochroniarskich. Nic nie stoi na przeszkodzie, aby firma zbudowała dobre relacje z lokalnymi władzami i centralą ministerstwa spraw wewnętrznych Rosji (UWD), z administracją służb ratowniczych MTchS (МЧС Emercom) oraz służbami bezpieczeństwa FSB. Ministerstwo spraw wewnętrznych UWD, Mercom i FSB są najważniejszymi władzami bezpieczeństwa, z którymi firma powinna mieć dobre stosunki współpracy (Petrov 2007, 53). Ambasada Fińska dysponuje danymi kontaktowymi z najważniejszymi urzędnikami do spraw bezpieczeństwa i może pomóc w nawiązaniu takich relacji. Dobrą okazją do poszerzenia kontaktów z władzami jest ceremonia otwarcia firmy, mimo że komunikacja z władzami miała już miejsce podczas zakładania firmy. Zaleca się, aby informować miejscowe władze bezpieczeństwa o naturze firmy, jej personelu i liczbie pracowników zagranicznych, jak również o szczególnych zagrożeniach i wymaganiach w zakresie bezpieczeństwa. Władze nadzorujące w sektorze bezpieczeństwa: Państwowa inspekcja bezpieczeństwa pożarowego w Emerkom (Pożarnyi nadzor) Agencja kontroli pojazdów (Gosavtoinspekcija) Agencja nadzoru ekologicznego, technologicznego i atomowego (Rostehnadzor), który został utworzony w 2004 r z połączenia agencji nadzoru bezpieczeństwa radiacyjnego (Gosatomnadzor) z agencją nadzoru elektrycznego (Gosenergonadzor) Agencja nadzoru sanitarno-epidemiologicznego (Gossanepidnadzor) Inspekcja pracy ((Rostrudinspekcija) Agencja kontroli systemu normalizacji (Gosstandart) Spośród ministerstw i biur centralnych w ich obszarach, najważniejszymi agencjami są Emerkom, MWD, FSB, ministerstwo finansów i urzędy podatkowe. Nadzór nad bezpieczeństwem utworzony przez organizacje społeczne (związki zawodowe, partie polityczne, media) Biuro prokuratora generalnego, jako najwyższego nadzorcy nad wdrażaniem działań rządu i nad bezpieczeństwem. Personel zagranicznej firmy zawsze był w Rosji przedmiotem specjalnej uwagi. Członkowie załogi, ich zwyczaje, życie i podróże są obserwowane i dokładnie badane przez władze, konkurencję, a także przez przestępców. W zadaniach władz rosyjskich (podatkowych, celnych, służby bezpieczeństwa) istnieje obowiązek sprawdzania, czy pozwolenia na pobyt i pracę są w porządku, czy pieniądze używane w transakcjach biznesowych zostały uzyskane w sposób legalny, a używane przez firmy kamery monitorujące są stosowane zgodnie z zasadami. Agencje rządowe, ulokowane w przylegających lub sąsiednich budynkach, prawdopodobnie nie będą patrzyły życzliwie na firmę, której kamera monitorująca obejmuje zasięgiem również obszar sąsiedni. Przeznaczony dla władz pakiet informacji co najmniej nie utrudni działalności biznesowej w przyszłości. Organy ścigania, które mimo wszystko są dość wpływowe w rosyjskiej administracji, mogą być podejrzliwe, nawet jeżeli dokładnie wiedzą jakim rodzajem działalności firma zagraniczna się zajmuje. Tutaj kultura administracyjna zasadniczo się różni od tej, do jakiej jesteśmy przyzwyczajeni. W Finlandii nie ma zwyczaju odwiedzania posterunku miejscowej policji w celu przedstawienia się. Ważne jest, aby zapoznać się ze strukturą władz milicyjnych, ponieważ w Rosji ministerstwo spraw wewnętrznych UWD, a w praktyce milicja, jest odpowiedzialne za zapobieganie zwykłej i zorganizowanej przestępczości, nadzorowanie obcokrajowców, zarządzanie pozwoleniami i nadzór nad firmami ochroniarskimi. Ktoś, kto mieszka w danym obwodzie, powinien również wiedzieć, że wydział paszportowo-wizowy UWD 46

47 monitoruje zameldowania mieszkających tu obcokrajowców. Oprócz tego, instrukcje i zarządzenia mogą wydawać władze milicyjne, władze odpowiedzialne za bezpieczeństwo wewnętrzne i akcje ratunkowe, które mają wpływ na działalność biznesową. Władze bezpieczeństwa FSB są odpowiedzialne za walkę ze szpiegostwem i poważną przestępczością zorganizowaną. Lokalne i miejskie oddziały rosyjskiego ministerstwa spraw nadzwyczajnych (МЧС, EMERCOM w angielskim) są specjalistycznymi organami od gaszenia pożarów i operacji nadzwyczajnych. Dostarczają informacji na temat przygotowania się na wypadek sytuacji nadzwyczajnej, potrzeb ewakuacyjnych i planowania gotowości. Kluczowe pozycje z punktu widzenia działalności biznesowej zajmują również urzędy podatkowe i urzędy pracy. Wszechstronne kierowanie identyfikacją ryzyk i podejmowanie działań zabezpieczających, stanowią część praktycznej kultury bezpieczeństwa, którą każdy pracownik firmy i organizacji powinien przyswoić w zakresie wymaganym na danym stanowisku. Powinna istnieć świadomość różnych form ryzyka i ich przyczyn, a informacje o nich powinny być aktywnie gromadzone. Należy również prowadzić identyfikację zagrożeń, które kiedykolwiek i gdziekolwiek mogą się pojawić. Trzeba unikać niepotrzebnych dyskusji o zagrożeniach, niebezpiecznych sytuacjach czy niebezpiecznych miejscach. Nie wolno niedoceniać doświadczenia innych ludzi, a dobre wskazówki należy zawsze życzliwie przyjmować. Z doświadczeń innych mogą się pojawiać nowe pomysły. Celem kultury bezpieczeństwa jest zagwarantowanie praw i interesów pracowników i klientów oraz ochrona własności. Należy mieć na uwadze, że same służby bezpieczeństwa nie są w stanie ochronić ludzi i mienia. Systemy zabezpieczeń organizacji stanowią pierwszą fazę bezpieczeństwa, która uzupełnia wsparcie dawane przez władze publiczne. Prywatne i publiczne sektory bezpieczeństwa tworzą system bezpieczeństwa, który obejmuje różne poziomy administracji publicznej (od miejskich do państwowych), system bezpieczeństwa technicznego, systemy społecznych i rządowych funduszy i zasobów, rządowe systemy współpracy, współpracę na poziomie pracowniczym, dokumenty normalizacyjne, system pomocy medycznej i psychologicznej oraz infrastrukturę bezpieczeństwa (Petrov2007, 19 24). 5.2 Wybieranie partnera biznesowego i jego sprawdzanie (prześwietlanie) W wielu przypadkach, dobór partnera biznesowego ma kluczowe znaczenie w osiągnięciu przez firmę sukcesu na rosyjskich rynkach. Dobry partner biznesowy, firma lub osoba, w najlepszym przypadku może działać jako rodzaj adwokata i jednostki zapewniającej bezpieczeństwo fińskiemu partnerowi biznesowemu. W przypadku najgorszym, wybranie złego partnera może spowodować upadek działalności biznesowej poprzez przejęcie firmy lub, co jest częściej spotykane, poprzez oszustwa finansowe. Działające w Rosji fińskie i inne zachodnie firmy musiały rozwiązywać jeszcze trudniejsze sprawy związane z bezpieczeństwem. Powszechnym zmartwieniem fińskich firm w St. Petersburgu w latach 1990-ych była obrona przed wymuszeniami i arbitralnością władz. Zdarzały się przypadki, że jeżeli firma chciała kontynuować działalność lub nawet żeby tylko w Rosji istnieć, była zmuszana do wybrania konkretnego partnera biznesowego ze strony rosyjskiej. Możliwości wyboru partnera były ograniczone (Aromaa & Lehti 2001, 24 29). W latach 1990-ych, w St. Petersburgu najbardziej powszechne były wymuszenia w handlu detalicznym i sektorach podwykonawstwa budowlanego. Najmniejsze ryzyko występowało w handlu hurtowym i różnych usługach biznesowych (Aromaa & Lehti 2001, 69, 93). 47

48 Na szczęście tamte chaotyczne czasy zostały zastąpione nieco stabilniejszymi procedurami handlowymi. Mimo to, nadal trzeba zachowywać ostrożność przy doborze partnera biznesowego lub firmy ochroniarskiej. W latach 1990-ych, fińskie firmy w St. Petersburgu spotkały się z takimi nieuczciwymi działaniami konkurencji jak: Unikanie wnoszenia opłat celnych Unikanie płacenia podatku od produkcji i innych Nieprzestrzeganie norm jakościowych Kartele zakupów/sprzedaży Przekupstwo i dyskryminacja ze strony władz Niewłaściwy marketing Przemoc i przestępstwa względem własności Szpiegowanie firm Produkty pirackie Niewłaściwe stosowanie praw własności Zaniżanie cen Najczęściej występującymi formami nieuczciwej konkurencji były: uchylanie się od płacenia ceł i korupcja władz (Aromaa & Lehti 2001, 113). W ciągu ostatnich lat, wśród fińskich firm wzrosła znajomość lokalnych warunków i zdobyte doświadczanie w działalności na tym terenie. Istniejące bazy sieciowe pomagają w znalezieniu właściwych osób i firm. Problemy mogą występować w mniej rozeznanych regionach, takich jak Rosja centralna i wschodnia. Realizowanie w Rosji inwestycji bez uprzedniego ustalenia w zakładanej firmie rzeczywistej, niepodzielnej władzy okazuje się być przedsięwzięciem bardzo ryzykownym (Aromaa & Lehti 2001, 78). Obecnie nie jest zalecane zakładanie firm łączonych (joint companies). Lepsze zabezpieczenie inwestycji w Rosji uzyskuje się przy 100% udziale własnym firmy. Dokonywanie prześwietleń (wszechstronnego sprawdzania) partnerów biznesowych i handlowych ciągle jest najważniejszym sposobem unikania problemów. Nie tak dawno jak na początku lat 90-ych ubiegłego stulecia, trudno było uzyskać informacje o klientach i partnerach w interesach. W tamtym czasie Rosja jeszcze nie prowadziła rejestru przedsiębiorstw, systemu informacyjnego o nieruchomościach lub rejestrów informacji kredytowych. Przedsiębiorcy musieli polegać na swoich własnych, osobiście tworzonych źródłach informacji (Aromaa & Lehti 2001, 111). Obecnie, w nowym tysiącleciu, sytuacja wygląda inaczej. Analizy bezpieczeństwa biznesu w Rosji są przeprowadzane między innymi przez firmy konsultingowe, u których można na przykład zamówić przegląd i ocenę określonych zagrożeń i problemów, wynikających z sytuacji w zakresie przestępczości w danym rejonie. Prywatne, licencjonowane formy ochroniarskie również mogą przeprowadzić prześwietlenie partnera biznesowego lub partnera potencjalnego. Specjalistyczne firmy polegają na informacjach własnych i publicznych, które stanowią uzupełnienie informacji oficjalnych, do których należą prowadzone przez milicję rejestry przestępczości oraz informacje podatkowe. Stosowane przez rosyjskie urzędy podatkowe zasadny jawności są porównywalne ze stosowanymi w Finlandii. Urząd podatkowy publikuje w mediach, na tak zwanej czarnej liście, nazwy firm, które zalegają z podatkami, lub których działalność została anulowana. W Finlandii takie same informacje można znaleźć w Dzienniku Urzędowym i w gazecie Kauppalehti. Jednakże urzędy podatkowe w Rosji nie są w stanie kontrolować operacji podatkowych tak skutecznie jak to ma miejsce w Finlandii. Z powodu większego udziału szarej strefy, informacje, które są ważne z punktu widzenia prześwietlania firm, omijają urząd podatkowy. 48

49 W Rosji nierzadko zdarzają się przypadki, że firma otrzymuje ofertę zakupu od nieznanej wcześniej strony, która w swoim liście (lub faksie) podaje jedynie nazwę firmy i numer telefonu ( lub faksu). Całkowicie mogą być pominięte nazwiska osób odpowiedzialnych lub kontaktowych. W takim przypadku sprawa prześwietlenia jest więcej niż konieczna. Podstawowe sprawdzenie dostępnych rejestrów może wykazać, że taka firma nawet nie została zarejestrowana. W rosyjskiej kulturze biznesowej jest zakorzeniona pewna mentalność tajemniczości. Niezawsze musi być coś nie w porządku w firmie, która się przedstawia bez podawania nazwisk. Może to być firma nowa i z pewnych powodów osoby za nią stojące chcą jeszcze pozostać anonimowe. Otwarte dopytywanie się o osoby odpowiedzialne, korzystając z podanego numeru telefonu, może wywołać irytację u właściciela czy dyrektora. Należy być na to przygotowanym. Finowie w sposób naturalny pytają o właściciela lub osobę kontaktową firmy, aby wiedzieć z kim rozmawiają. Nie stanowi to jeszcze prześwietlania. Profesjonalne prześwietlanie jest prowadzone w taki sposób, że sprawdzany podmiot nie jest tego świadomy. Okres ważności licencji biur turystycznych lub firm ochroniarskich można sprawdzić w siedzibie lokalnych władz. W Rosji taki rejestr, podobny do rejestru handlowego, jest prowadzony przez Gosstandard. Informacji na temat rejestracji firm udzielają obwodowe biura ministerstwa sprawiedliwości. Istnieje możliwość uzyskania dość szerokiego obrazu ważności pozwoleń i praktycznej działalności prześwietlanego obiektu, nawet poprzez korzystanie z różnych źródeł otwartych. Naturalnie, wszystko to powinno być pozostawione na przykład firmie ochroniarskiej. Konieczne jest jedynie (przekazując zlecenie) upewnienie się, że informacje, przynajmniej te z otwartych rejestrów, będą użyte wyłącznie do celów związanych z prześwietlaniem. Zawsze warto pamiętać, że prześwietlanie pokazuje jedynie chwilowy przekrój historii osoby lub firmy. Określenie wiarygodności nie gwarantuje, że zachowanie się sprawdzonej osoby nie ulegnie zmianie, na przykład na skutek wymuszenia lub zmiany sytuacji życiowej. Władze rosyjskie działają aktywnie w zbieraniu informacji, a obecnie również same ich udzielają. Rosyjskie organy podatkowe ostrzegają przed tak zwanymi firmami jednodniowymi, które zawierają jedną lub więcej transakcji, a następnie znikają bez martwienia się o zobowiązania podatkowe. Agencja kontroli podatkowej przeprowadza rutynowe audyty firm, sprawdzając ich świadectwa rejestracji i dokumenty rejestrowe. Czasami się zdarza, że konto bankowe firmy zostaje zamknięte przed zakończeniem audytu. Może to być przyczyną problemów dla partnerów biznesowych i opartej na kontrakcie działalności firmy. W procedurze badania bezpieczeństwa, prześwietlani są zarówno pracownicy jak i partnerzy. W niektórych przypadkach prześwietlanie pracowników tymczasowych może być wykonywane mniej dokładnie, jednak wówczas odpowiednio większą uwagą należy zwracać na nadzorowanie ich pracy i ograniczyć ich prawa dostępu bardziej niż mają pracownicy stali. Szczególnie starannie powinien być prowadzony proces doboru, a więc i prześwietlanie, kadry kierowniczej i finansowej. Przy opracowywaniu strategii bezpieczeństwa wspólnych przedsięwzięć (joint ventures) dla organizacji gospodarczych i rządu, stwierdzono, że tylko połowa firm w Finlandii dokonała prześwietlenia kluczowych osób (Ministerstwo Spraw Wewnętrznych 2006). Z punktu widzenia zapobiegania przestępczości, to niewystarczające prześwietlanie jest zjawiskiem alarmującym. Oprócz tego można zadać pytanie, skoro prześwietlanie w Finlandii jest niewystarczające, to czy większa uwaga będzie poświęcana temu zagadnieniu przy zakładaniu działalności w Rosji? Można powiedzieć, że mechanizmy prześwietlania i zasoby związane z działalnością w Rosji są mniej znane niż w Finlandii. 49

50 Według badania ankietowego przeprowadzonego przez SVKK ry w 2005, pracownicy dla fińskich firm w Rosji najczęściej byli wybierani za pośrednictwem rosyjskich biur rekrutacyjnych oraz państwowych firm wynajmujących specjalistów. Ważnymi źródłami są również rekomendacje rosyjskich partnerów, ogłoszenia ofert pracy oraz pracownicy firmy macierzystej w Finlandii (SVKK ry 2005, 64). Poprzez szerokie prześwietlenia partnera otrzymujemy wiarygodne informacje o finansowej sytuacji firmy (i jej personelu), reputacji zawodowej, sytuacji personalnej kierownictwa itp. Inaczej niż się powszechnie sądzi, istnieje możliwość bardzo szerokiego dostępu do informacji publicznych, które dają bezpośrednie korzyści w procesie prześwietlania. Dostępne są, między innymi, następujące źródła informacji: 1. W punktach rejestracji można uzyskać informacje o: a) podstawowych płatnościach kapitałowych; b) udziałach osób prawnych/założycieli, ich udziały i kapitał podstawowy; c) identyfikacja menagera i ewentualnie głównego księgowego. 2. Agencja kontroli podatkowej i fundusz emerytalny w miejscowości, w której znajduje się firma, mogą dostarczyć następujących informacji o: a) zaległych podatkach i wpłatach do tych instytucji i budżetu; b) o ewentualnym zakazie operacji bankowych, jeżeli partnerem jest bank. Rejestry prowadzone przez organy podatkowe są już same w sobie dobrym źródłem informacji o tym, czy dana firma aktualnie istnieje, czy posiada rządowy numer rejestracyjny, jakich zmian dokonywano w strukturze firmy i czy ewentualnie nie została zlikwidowana. Dla kogoś, kto zna język rosyjski, doskonałą pomoc w sprawdzaniu informacji biznesowych stanowi rejestr Federalnej Służby Podatkowej (Federalnaja Nałogowaja Służba), który można znaleźć w Internecie i który jest dostępny dla każdego,. Organy podatkowe prowadzą również rejestr tzw. osób zdyskwalifikowanych prawnie lub organizacji, których inspektor podatkowy nie poleca jako partnerów ( Poza tym, informacje są dostępne w następujących otwartych źródłach: 3. Izba licencyjna (Лицензионная палата), w której można znaleźć informacje o pozwoleniach na działalność w specyficznych dziedzinach. 4. Stowarzyszenie Obrony Konsumentów (Общество по защите право потребителей) posiada czarna listę jednostek wielokrotnie naruszających prawa konsumentów, z którymi współpraca nie jest zalecana. 5. Lokalne komitety statystyczne (Kомитет по статистике) posiadają informacje o podlegających opodatkowaniu finansach oraz informacje statystyczne. 6. Organizacje pozarządowe, specjalizujące się w zbieraniu informacji o niepożądanych klientach i partnerach. 7. Firmy i agencje specjalizujące się w pomocy prawnej dostarczają informacji, chociaż często drogich, na temat stosowania przepisów prawnych w sytuacjach konfliktowych. Informacje te są wyszukiwane według kategorii konfliktu. 8. Organy ścigania, np. centrum informacyjne ministerstwa spraw wewnętrznych (MWD) oraz centra informacyjne należące do władz obwodowych tego ministerstwa, posiadają informacje o przedmiocie prześwietlania dla przedsiębiorców sektora finansowego, takich jak banki i inne osoby prawne. Informacje obejmują skazane wyrokiem sądowym przestępstwa, datę i paragraf skazania oraz powody zatrzymania. Cena informacji jest równa trzem minimalnym płacom (około 3 x 100 rubli) (informacje płacowe z r 2007). 9. Można również uzyskać pomoc w obwodowym stowarzyszeniu przedsiębiorców, lecz skuteczność ich działań nie jest pewna. Na poziomie państwowym, na przykład Rosyjska Centralna Izba Handlowa posiada rejestr dobrych partnerów 50

51 handlowych. Można go znaleźć w Internecie pod Obwodowe izby handlowe prowadzą swoje własne odpowiednie rejestry. 10. Przedsiębiorca z branży przemysłu spożywczego może uzyskać informacje w sprawie certyfikatów produktów od służb sanitarno-epidemiologicznych. 11. Z punktu widzenia prześwietlania, dobre rezultaty może dać wyszukiwanie informacji o firmie i osobie w Internecie. Znalezione w Internecie informacje mogą dać wskazówki co do dalszego poszukiwania, np. w połączeniu z wywiadem. 12. Mass media posiadają płatną bazę danych, która może zawierać obszerny materiał o danej firmie i osobie. Baza danych mediów rosyjskich Integrum doskonale służy badaczom fińskim, gdyż Rosja podarowała kilku fińskim uniwersytetom prawa do darmowego użytkowania tej bazy danych. To darmowe korzystanie kończy się wraz z rokiem Przy prowadzeniu prześwietlania, wstępne badania są wykonywane w Finlandii. W tej fazie dużo informacji można zebrać poprzez efektywne wykorzystanie dostępnych źródeł informacji. Fin, z pomocą Rosjanina i eksperta w zakresie prowadzenia prześwietleń oraz rosyjskich organizacji, może znaleźć użyteczne informacje zanim zajdzie konieczność zwrócenia się do specjalistycznych organizacji rosyjskich. Według Kuźniecowa (2007, 84), cena podstawowego prześwietlenia typowej jednostki w Rosji wynosi około USD. Zasadniczą częścią prześwietlania jest ocena jakości księgowości i umów kredytowych, oraz jeżeli możliwe struktury i zakresu sieci kooperacji firmy. Ważną informacją, którą można łatwo znaleźć w źródłach publicznych, jest działalność członków personelu w organizacjach politycznych i biznesowych. Ekspert, który śledził w mediach regionalne życie społeczne, może natychmiast powiedzieć, czy określony przedsiębiorca jest znany w danej miejscowości, zwłaszcza jeżeli jego ocena w społeczeństwie jest negatywna. W Rosji nie istnieją specjalne przepisy prawne dotyczące prześwietlania firm, tak jak w Finlandii (Ustawa o procedurach badania bezpieczeństwa). Działalność jest kontrolowana głównie przez prawo pracy oraz przepisy dotyczące przetwarzania i archiwizowania danych osobowych, co bardziej szczegółowo omawiamy w rozdziale dotyczącym zabezpieczenia informacji. Pozyskiwanie informacji nie jest w Rosji usystematyzowane tak, jak jest w przepisach dotyczących bezpieczeństwa, a kanały informacyjne mogą się zasadniczo różnić od kanałów pozyskiwania informacji. Wiele źródeł informacji wymaga relacji osobistych. Niezależne pozyskiwanie informacji wymaga opanowania i powściągliwości. Cudzoziemiec, który bardzo aktywnie będzie poszukiwał informacji, wzbudzi we władzach podejrzenie co do rzeczywistych zamiarów firmy. Poza tym, niezbyt niejasna aktywność może wywołać czynnik zagrożenia ze strony ewentualnych konkurentów i świata kryminalnego. Najtrudniejsze fazy prześwietlania należy pozostawić profesjonalnym organizacjom. 5.3 Informacje dodatkowe na temat prowadzenia prześwietleń Przy dobieraniu partnera biznesowego, oprócz wyżej opisanego prześwietlania, możliwe jest uzupełnienie zgromadzonych informacji poprzez zwrócenie uwagi na pewne sprawy dodatkowe. Firma powinna posiadać odpowiednią ewidencję (co najmniej z okresu 3 lat) pomyślnej działalności biznesowej, potwierdzonej przez takie dokumenty jak sprawozdania finansowe i roczne raporty. Należy sprawdzić poprzednie nazwy firmy oraz sukcesy w działalności pod tamtymi nazwami. 51

52 Zasadniczym zadaniem prześwietlania jest wykonanie mapy profilu zarządzania oraz praw własnościowych firmy. Znajomość praw własnościowych firmy jest bardzo ważna, mimo że ustalenie prawdziwego właściciela może się okazać niełatwe. Informacje o właścicielu mogą mieć znaczący wpływ na procesy negocjacji i podejmowanie decyzji. Aktualnie, w rosyjskich SMSs-ach (małych i średnich przedsiębiorstwach) większość udziałów znajduje się w rękach przez właścicieli. Ważna jest również znajomość relacji między właścicielami. Właścicielem firmy może być na przykład bank. W takim przypadku, przy podpisywaniu umowy, konieczne jest zapoznanie się właścicielem. Jest dobrym, gdy firma produkcyjna w pewnym miejscu lub miejscowości działa pod tą samą nazwą przez dłuższy czas (minimum 3 lata). Inną pozytywną wskazówką jest posiadanie przez firmę nieruchomości i urządzeń, które są uwzględnione w rachunkach zysków i strat. Lokalizacja nieruchomości w pobliżu innych firm lub w specjalnych budynkach przeznaczonych do działalności gospodarczej, świadczy o większej wiarygodności. Zmiany infrastruktury i lokalizacji rzucają pewne światło na cykl rozwojowy firmy. Jeżeli firma posiada klientów w sektorze publicznym (projekty zrealizowane i w trakcie realizacji), to jest to dobry znak świadczący o wiarygodności partnera, właściwego płacenia podatków i dobrych relacji z administracją. Firmy posiadające zaufanie w realizacji zamówień publicznych często znajdują się na tworzonych przez klientów listach najbardziej cenionych firm ( Zamówienia publiczne są w Rosji ściśle monitorowane, a prawodawstwo dotyczące zamówień przetargowych jest w ciągłym rozwoju. Ważnym warunkiem wstępnym współpracy jest, aby firma już posiadała działającą telekomunikację, komunikację i inną podstawową infrastrukturę, aby konieczność jej poprawienia nie spadła na klienta. Firma powinna posiadać umowy na prowadzenie prac konserwacyjnych i dostawy oraz na zaopatrywanie w części zamienne do urządzeń technicznych. Zasilanie wodne, elektryczne i gazowe oraz system kanalizacyjny powinny działać bez zarzutu i bez przerw. Problemy z zakładami użyteczności publicznej stanowią ważną informacją o stanie nieruchomości firmy. Dobrym wskaźnikiem kwalifikacji zawodowych jest poziom wykształcenia i świadectwa kwalifikacji załogi i kierownictwa. Normalnie dostępne są CV kierownictwa, na podstawie których można wyrobić zdanie o poziomie personelu. Autentyczność świadectw wykształcenia i stopni naukowych powinna być zweryfikowana z właściwymi instytucjami. Niestety, w Rosji istnieje możliwość kupienia stopnia naukowego. Obecność firmy na międzynarodowych i rosyjskich wystawach wskazuje na jej dążenie do współpracy i na zaufanie do jej produktów i marketingowego know-how. Publikacje i artykuły kierownictwa i członków załogi dają możliwość oceny ich kwalifikacji w danej dziedzinie. Istnienie publikacji firmy (personelu) w zakresie jej specjalistycznej dziedziny wskazuje, że reprezentuje ona w swoim sektorze niewątpliwą wartość. Częścią rekrutacji kierownictwa i załogi jest dokładne sprawdzenie dokumentów. Podczas procesu selekcji należy sprawdzić paszport krajowy i ewentualnie zagraniczny, stopnie naukowe i różne certyfikaty. Należy wspomnieć, że istnieje możliwość sprawdzenia ważności paszportów obywateli rosyjskich na stronach internetowych agencji emigracyjnej Federacji Rosyjskiej (FMS). Ten sam rejestr zawiera informacje o legalności pobytu i paszportów pracujących Rosji cudzoziemców ( Uzyskane podczas wywiadu chronologiczne informacje (historia pracy) można porównać z faktami zapisanymi w dokumentach. W celu upewnienia się należy spytać kandydata do pracy o nazwiska i kontakty do jego 52

53 przełożonych z poprzednich miejsc pracy i o ewentualne referencje. Należy również sprawdzić najbliższych jego współpracowników i powód odejścia z poprzedniej pracy. Oczywiście, powinien ujawnić wszelkie poprzednie kary i środki dyscyplinarne. Badanego kandydata należy poprosić o pisemne pozwolenie na sprawdzenie i wykorzystanie wyżej wymienionych danych osobowych, zgodnie z prawem pracy (KZOT RF, paragraf 86, punkt 3). Pracodawca jest zobowiązany zapewnić, że otrzymane dane osobowe nie zostaną udostępnione osobom trzecim. Pracownik ma prawo sprawdzić swoją dokumentację personalną, będącą w posiadaniu pracodawcy i poprosić o wprowadzenie ewentualnych korekt. Zgodnie z prawem pracy, pracodawca może nie otrzymać informacji na temat przekonań religijnych i politycznych pracownika. Z reguły zabronione jest również zbieranie informacji o przynależności do stowarzyszeń społecznych i związków zawodowych. Warunkiem wstępnym pomyślnej współpracy międzynarodowej jest wystarczająca znajomość języka. W praktyce, partner rosyjski powinien być w stanie posługiwać się językiem angielskim lub fińskim, chyba że firma fińska posiada kogoś władającego biegle rosyjskim. W prostszych, konkretnych sprawach możliwe jest funkcjonowanie przy pomocy wiarygodnego tłumacza. Przy tworzeniu naprawdę głębokich relacji najczęściej potrzebna jest znajomość języka kraju przyjmującego. Absolutnie niezbędna jest znajomość angielskiego w sektorze IT (technika informacyjna). Przy sporządzaniu umowy, poprawność tłumaczenia powinna być sprawdzona przez doświadczonego w danej dziedzinie tłumacza. Umowy muszą być potwierdzone przez notariusza. Im mniejsza jest dana firma, tym ważniejsza jest znajomość języka. Firmy duże nie uważają, aby znajomość języka była warunkiem progowym. Niskie koszty pracy w Rosji nadal stanowią dodatkową korzyść, lecz staje się ona coraz mniejsza w miarę wzrostu konkurencyjności na rynku pracy i wzrostu wydajności i efektywności przedsiębiorstw. Przy skoncentrowaniu się jedynie na kosztach pracy, nie należy oczekiwać od partnera zbyt wysokiej jakości. Na przykład w St. Petersburgu i Moskwie koszty pracy w branży IT wzrosły do poziomu krajów zachodnich, a nawet powyżej. Do sprawdzenia poziomu technologicznego i jakości produkcji potencjalnego partnera, partner fiński powinien użyć różnych metod, możliwie na miejscu. Niektóre rosyjskie SMEs-y posiadają na swoje produkty certyfikaty według normy ISO 9000 lub innego systemu jakościowego. Międzynarodowy system jakości świadczy o dążeniu firmy do wejścia na rynki międzynarodowe i stania się częścią międzynarodowej sieci dystrybucji na rynku rosyjskim. Należy poprosić o dowód certyfikacji. W Rosji może brakować wiedzy, kwalifikacji i know-how (zarządzania ekonomicznego, marketingu, technologii) personelu kierowniczego, co się szczególnie uwidoczniło po 1998 r, w sytuacji usztywniającej się konkurencji rynkowej. Oprócz kierownictwa, kluczową pozycję zajmują kwalifikacje zawodowe księgowych. Kwalifikacje zawodowe oraz poziom motywacji kierowników i księgowych są prawdziwymi warunkami wstępnymi dla działalności biznesowej. Ważnymi informacjami o stanie finansów firmy jest rozwój jej obrotów i sprzedaży. Dość powszechną w Rosji praktyką jest wykazywanie zaniżonych obrotów obroty oficjalne stanowią zaledwie część obrotów rzeczywistych. Według najnowszych badań, firmy mogą ukrywać % obrotów (Kauppapolitiikka ). Wskaźnikiem dobrej wypłacalności firmy jest na przykład fakt posiadania przez nią pożyczki bankowej lub zainwestowanie w nią wiarygodnej agencji inwestycyjnej, na przykład KMBPankki (Bank Kredytowy Małych Przedsięwzięć) i wydział NW banku Sberbank (bank oszczędnościowy). 53

54 Informacji referencyjnych mogą udzielić rosyjskie firmy, mające dobre doświadczenie międzynarodowe. Większość z tych firm posiada strony WWW (często w dwóch językach). Uzyskane tam informacje są dość wiarygodne (University of Joensuu 2005). Klient otrzyma informacje referencyjne, jeżeli jego zamiar współpracy jest autentyczny. Obfite informacje o partnerskich firmach prawdopodobnie znajdują się również w obwodowych i lokalnych mediach oraz w Internecie. W jakimś okresie na pewno coś napisano publicznie o firmie, która funkcjonowała stabilnie (lub niestabilnie) przez długi okres. Podczas wstępnej fazy współpracy, tworzenie publicznego obrazu firmy możliwe jest również na terenie Finlandii. Podczas dyskusji z potencjalnym rosyjskim partnerem biznesowym, doświadczony w branży przedsiębiorca szybko zauważy wszelkie sprzeczności i próby czegoś ukrywania. Jeżeli coś wzbudza wątpliwości, warto jest przeprowadzić bardziej szczegółowe prześwietlenie. Cenne wskazówki o aktualnej sytuacji rosyjskiej firmy, panującej w niej atmosferze i wizji przyszłości, może dać zapoznanie się i rozmowy z innymi pracownikami tej firmy. Jest oczywistym, że na dyskusję z personelem firmy musi wyrazić zgodę jej kierownictwo. 5.4 Zakładanie firmy Założenie firmy w Rosji jest poprzedzone intensywnymi rozważaniami i analizami. W wąskim znaczeniu, założenie firmy wiąże się z uzyskaniem nazwy firmy i prawa do prowadzenia działalności na rosyjskich rynkach (rejestracja firmy). Założenie firmy rozumiane szeroko to również skompletowanie personelu, pomieszczeń i wyposażenia. Każda faza działania wymaga rozeznania spraw bezpieczeństwa. Jak już wspomniano, sam dobór partnera oraz rozpatrywanie i planowanie założenia firmy, wymaga własnej analizy bezpieczeństwa. Przy rekrutacji załogi konieczne jest prowadzenie prześwietleń, a przy wybieraniu pomieszczeń zasadniczą sprawą jest sprawdzenie praw własnościowych budynków i innych aspektów bezpieczeństwa. Oddzielnego planowania wymaga również fizyczne zabezpieczenie lokali firmy. Samo zakładanie firm jest tematem dokładnie omówionym w różnych przewodnikach biznesowych i poradnikach dotyczących Rosji, a więc nie ma potrzeby rozwodzenia się nad tym tematem w niniejszej broszurze. Informatory na temat zakładania biznesu w Rosji są dostępne w kilku ośrodkach, a szczegółowe prezentacje można otrzymać w palcówkach oświatowych (patrz np. Siikaluoma & Metso 2001). Aktualne informacje również oferują izby handlowe. Szczegółowe informacje na temat faz zakładania firmy posiadają rosyjskie obwodowe źródła rozwoju przedsiębiorczości. Na przykład, szczegółowe instrukcje na temat zakładania własnej firmy można znaleźć na portalu władz administracyjnych obwodu murmańskiego. Poniżej podajemy linki do instrukcji zakładania firm: Formami współpracy międzynarodowej w Rosji są: współpraca na podstawie umowy, przedstawicielstwo lub filia oraz przedsiębiorstwo. Przedstawicielstwo i filia są rejestrowane przez ministerstwo handlu i rozwoju gospodarczego w Moskwie. Przedstawicielstwo może działać jedynie jako główny przedstawiciel, lecz nie jest ono firmą niezależną. Cena rocznej licencji dla przedstawicielstwa jest dość wysoka i dla małego przedsiębiorcy może być zbyt wysokim progiem. Filia z kolei ma takie same prawa jak firma macierzysta. A więc zgodnie z ustawodawstwem rosyjskim, filia i przedstawicielstwo nie są przedsiębiorstwami prawnie niezależnymi. W latach 90-ych ubiegłego stulecia, co najmniej w St. Petersburgu (Aromaa & Lehti 2001, 5) stwierdzono, że położenie przedstawicielstw było mniej problematyczne z punktu widzenia przestępczości i bezpieczeństwa, gdyż nie występuje między nimi znaczny 54

55 przepływ gotówki, a ich działalność jest bardziej ograniczona niż to ma miejsce w przypadku rzeczywistej działalności gospodarczej. Wspólne przedsiębiorstwa (SP, sovmestnoje predprijatije), jako rodzaj działalności biznesowej, w latach 90-ych okazały się być niepewne, gdyż w wielu przypadkach strona rosyjska starała się stopniowo przejmować pozycję władz spółki. Według SVKK ry (2005, 13), w ostatnich latach nastąpiło ograniczenie korzystania z przedstawicielstw. Firmy fińskie coraz częściej działają za pośrednictwem rosyjskich partnerów, importerów, hurtowników i detalistów. W dalszym ciągu dobrym wyborem jest założenie filii ze stuprocentowym udziałem własnym lub nabycie udziałów w firmie rosyjskiej. Stuprocentowy udział zapobiega ewentualnym sporom co do własności i praw majątkowych. Pełna własność pozwala chronić własności intelektualne, wzmacnia nadzór nad działalnością i zmniejsza możliwości nielegalnego kopiowania produktów. Poza tym, opinie z rynków trafiają bezpośrednio do właścicieli. Jeżeli prawa własności będą jasne, prawdopodobnie będzie również wyższy poziom motywacji załogi. Proces rejestracji zakładanej firmy jest taki sam dla inwestora zagranicznego jak i dla przedsiębiorcy rosyjskiego. Podane wyżej adresy internetowe wyjaśniają szczegółowo proces rejestracji. Według ustawodawstwa, również organizacje non-profit muszą być rejestrowane według standardowej procedury rejestracji (włączając jednostki z udziałem zagranicznym). Zakładanie firmy rozpoczyna się od wybrania typu przedsięwzięcia. Najczęściej używanymi w Rosji typami są: ITshP (ИЧП, firma prywatna), OOO (spółka z ograniczoną odpowiedzialnością), ZAO (spółka typu zamkniętego), OAO (spółka z otwartym kapitałem akcyjnym, duży kapitał akcyjny/duże firmy), AO ( spółka z otwartym kapitałem akcyjnym, mały kapitał akcyjny) oraz TOO (spółka partnerska). W ostatnich latach najpopularniejszym typem był SP, czyli wspólne przedsiębiorstwo. Ta alternatywa oczywiście nadal istnieje. Prefiks firmy wskazuje jaki jest typ firmy, tzn. czy firma jest przedsiębiorstwem indywidualnym utworzonym przez jedną osobę, spółką z ograniczoną odpowiedzialnością, spółką partnerską czy spółką akcyjną. Przy wyborze zasady odpowiedzialności w działalności biznesowej istnieją dwie możliwości: albo zakres odpowiedzialności stanowi cała własność przedsiębiorcy, albo odpowiedzialność jest oparta tylko na własności zainwestowanej (AO). Firma jest zakładana na posiedzeniu założycielskim. Założyciele mogą się spotkać osobiście lub wysłać upoważnionego przedstawiciela, wyposażonego w pełnomocnictwo (list od prawnika). Rosyjscy funkcjonariusze organów ścigania mogą przysłać reprezentantów wyłącznie z upoważnieniem ostemplowanym pieczęcią organizacji. Przedstawiciele zagraniczni powinni posiadać kopię upoważnienia, przetłumaczoną na rosyjski i potwierdzoną. Na posiedzeniu powinny być sporządzone następujące dokumenty: porządek obrad, umowa założenia (jeżeli uznana za potrzebną), protokół z posiedzenia. Po założeniu firmy wypełnia się formularz wniosku o rejestrację. Wnioskodawca musi wypełnić i podpisać standardowy formularz wniosku. Formularz ten można również znaleźć w Internecie. Wnioskodawcą może być jeden z założycieli firmy, kierownik wyższego szczebla założyciela lub jednostki prawnej, lub upoważniona przez założyciela inna osoba (musi to być zaznaczone na protokole z posiedzenia). Wnioskodawca jest odpowiedzialny za prawidłowość informacji, na podstawie których podjęto decyzję. Autentyczność podpisu wnioskodawcy musi być potwierdzona przez notariusza. Pierwszym urzędem, do którego kierowane są dokumenty jest urząd kontroli podatkowej. Najważniejszym inspektorem podatkowym jest inspektor miejscowości, w 55

56 której ma być zlokalizowana główna siedziba firmy. Do podpisanego formularza muszą być dołączone wszystkie dokumenty założycielskie firmy oraz potwierdzenie wniesienia opłaty na rzecz państwa. Przedsiębiorcy zagraniczni muszą również przedłożyć przetłumaczoną i potwierdzoną kopię świadectwa rejestracji firmy w ich własnym kraju. Wszystkie te dokumenty należy przekazać inspektorowi podatkowemu bezpośrednio lub wysłać pocztą jako przesyłkę poleconą. Przesyłka polecona jest zalecana, jeżeli biuro inspektora jest zapracowane, a oczekiwanie w kolejce nie miałoby sensu. Zgodnie z przepisami, świadectwo rejestracji powinno być gotowe w ciągu pięciu dni, jeżeli podanie zostało przekazane osobiście i w ciągu siedmiu dni przy wysłaniu dokumentów pocztą. Rejestracja w urzędzie kontroli podatkowej musi być dokonana w ciągu pięciu dni kalendarzowych od dnia zarejestrowania firmy. Firma ma również obowiązek dokonania rejestracji w funduszu ubezpieczeń społecznych, w dobrowolnym funduszu ubezpieczeń zdrowotnych, funduszu emerytalnym i w państwowej komisji statystycznej. Wszystkie te rejestracje powinny być wykonane w ciągu 30 dni kalendarzowych od dnia rejestracji firmy. Jest jednym z dziwactw Rosji jest konieczność posiadania przez firmę pieczęci. Przepisy nie wymagają posiadania pieczęci okrągłej, lecz w praktyce biznesowej okazuje się być koniecznością, firma ma obowiązek posługiwania się taką pieczęcią (Ustawa federacyjna o zakładaniu firmy: możliwa rejestracja pieczęci ; Kaakkois-Suomen TE Kuskus 2005; Oikarinen 2005, 20; SVKK ry 2005, 42). Otwarcie konta w banku będzie możliwe dopiero po przejściu tych wszystkich procedur. Firma będzie mogła rozpocząć normalną działalność, gdy wszystkie opisane wyżej kroki zostaną zrealizowane. Jeżeli założyciele rejestrują firmę osobiście, czas rejestracji trwa około miesiąca, a koszta składają się z następujących opłat: opłata państwowa - 2,000 rubli ( 60), opłata notarialna 200 rubli ( 6), przesłanie listem poleconym 60 rubli ( 2), razem 68. Jeżeli założyciele chcą skorzystać z biura prawnego, wówczas rejestracja będzie trwała 7 dni, a koszt wyniesie około Proces zakładania firmy został tutaj przedstawiony na poziomie bardzo ogólnym. Jak wspomniano wcześniej, informacje szczegółowe na temat zakładanie firm w Rosji można znaleźć w innych tekstach, z których należy korzystać, jeżeli potrzebujemy informacji bardziej dokładnych. 56

57 6. ZARZĄDZANIE RYZYKIEM I ANALIZA RYZYKA 6.1 Rozpoznawanie czynników ryzyka i prawdopodobieństwa ich wystąpienia Zarządzanie ryzykiem, ocena i analiza czynników ryzyka, są pojęciami ściśle związanymi z działalnością biznesową. Badanie czynników ryzyka umożliwia zidentyfikowanie zagrożeń, przed którymi firma powinna się zabezpieczyć. W zarządzaniu ryzykiem, kierownictwo firmy określa zakres niepożądanych zdarzeń i akceptowalny poziom ryzyka. Zarządzanie ryzykiem rozpoczyna się wraz z rozpoczęciem identyfikowania rodzajów ryzyka. Pierwszą fazą oceny ryzyka jest identyfikacja zagrożenia, podczas której firma stara się określić, czy badany czynnik jest niebezpieczny dla ludzi, mienia lub środowiska. Przy ocenie ryzyka, określa się konsekwencje i pływ niepożądanych zdarzeń (Miettinen 1999, 50 51). Ryzyka można podzielić na kategorie w różny sposób. Najczęściej stosowany jest podział na ryzyka zewnętrzne i wewnętrzne, znane i nieznane, bezpośrednie i pośrednie. Istnieją również inne sposoby podziału, na przykład według skutków zdarzeń (mało ważne, szkodliwe, poważne) lub prawdopodobieństwa wystąpienia zdarzenia (nieprawdopodobne, możliwe, prawdopodobne). Ten podział na kategorie ułatwia identyfikację ryzyk podczas ich mapowania i grupowania. Najtrudniejszymi zadaniami jest identyfikacja ryzyk oraz ich klasyfikacja według różnych stopni prawdopodobieństwa i poziomów znaczenia. W grupowaniu i analizowaniu ryzyk dużą pomocą jest wcześniejsze doświadczenie. Analiza ryzyka jest narzędziem, które będzie pomagało firmie lub organizacji w stawieniu czoła przyszłym wyzwaniom. Jest ona szczegółowym, technicznym procesem badawczym, służącym do identyfikacji niepożądanych zdarzeń. Analiza ryzyka pozwala uzyskać obraz istniejących ryzyk i określić skutki ich zmaterializowania się. Wynikiem analizy jest plan alternatywnych działań organizacji, mających na celu efektywną kosztowo walkę z prawdopodobieństwem wystąpienia ryzyka. A więc w analizie ryzyka firma bada, jaki rodzaj ryzyka, gdzie, kiedy, jak i dlaczego może się zmaterializować. Typami ryzyka są: ryzyko działalności biznesowej, ryzyko konkurencji, ryzyko cyklu ekonomicznego, ryzyko inwestycji, ryzyko produktu i ryzyko załogi. Oprócz ryzyk handlowych i finansowych, firma napotyka na wiele zakłóceń podczas normalnej działalności, wśród których znajduje się ryzyko przestępczości (Harju & Söder 2007). Jako część zarządzania ryzykiem przestępczości, aby wykrywać nadużycia i im zapobiegać, Samociuk, Iyer & Lehtosuo (2004) proponują zaostrzenie analizy ryzyka w firmach,. Strategia radzenia sobie z nadużyciami, takimi jak oszustwa i kradzieże, jest częścią ogólnego zarządzenia ryzykiem w firmie. Poważnym zadaniem technicznego mapowania ryzyk jest identyfikacja i przewidywanie ryzyk psychologicznych i społecznych, których skutki są trudne do przewidzenia. Zasadniczo, wykonywana przez firmę analiza ryzyka składa się z następujących etapów: a) zdefiniowanie środowiska działalności organizacji, b) identyfikacja ryzyk, c) ocena ryzyk, d) przypisanie ryzykom priorytetów i e) wybór zarządzania ryzykiem. Ciągłym wyzwaniem jest uzgodnienie wspólnej koncepcji w podejściu do zagadnienia zabezpieczeń. Ze względu na różnorodność systemów zabezpieczeń, sprawą problematyczną jest sama terminologia. Mówiąc o ryzykach, należy najpierw zdefiniować co to jest zagrożenie. Zagrożenie jest to możliwe źródło nieszczęśliwego zdarzenia lub sytuacja, która umożliwia wystąpienie nieszczęśliwego zdarzenia. Z kolei ryzyko, jest to możliwość wystąpienia zdarzenia, którego skutkami lub rezultatami mogą być: obrażenia ciała, szkody środowiskowe, kulturowe lub ekonomiczne. 57

58 Wypadki Katastrofy w sąsiadującym obszarze Nieoczekiwanie lub gwałtownie działające osoby Przestępstwa Akty wandalizmu i niszczenia Awarie techniczne w procesach produkcyjnych Awarie budowlane i przedsiębiorstwach użyteczności publicznej Pożary: celowe lub przypadkowe Problemy z opieką zdrowotną Problem z bezpieczeństwem i ochroną informacji Problemy z zaopatrzeniem w części zamienne do komputerów Zakłócenia w systemach komunikacji Problemy z usługami gastronomicznymi Terroryzm Katastrofy naturalne: powodzie, huragany Ryzyko jest to prawdopodobieństwo zdarzenia pomnożone przez jego skutki. Zarządzanie ryzykiem odnosi się do ogólnego zrozumienia istniejących zagrożeń oraz systematycznego badania, w jaki sposób można ograniczyć spowodowane tymi zagrożeniami straty i jakie można wybrać najmniej kosztowne metody zarządzania. Analiza ryzyka jest niezależna od kultury z tego względu, że reguły rządzące zapobieganiem ryzykom oraz ich materializacją, nadają się do stosowania w skali globalnej. Oznacza to, że analizę ryzyka dotyczącą działalności biznesowej w Rosji można przeprowadzić w domu (w Finlandii), jednakże pod warunkiem, że jest dokładnie znane pole działania. 6.2 Ramy analizy ryzyka Analiza ryzyka rozpoczyna się od identyfikacji ryzyka. Przede wszystkim należy wiedzieć, co to jest ryzyko. Ryzyko jest to prawdopodobieństwo, że coś szkodliwego się wydarzy. Na przykład powódź jest zagrożeniem, które się zdarza rzadko, a więc ryzyko jest małe. Celem analizy jest przede wszystkim znalezienie nazwy ryzyka oraz prawdopodobieństwa jego wystąpienia. Wielkość ryzyka opiera się na danych z badania. Przy ocenie ryzyka, prócz poszukiwania danych, stosuje się intuicyjną burzę mózgów. Często ryzyko znane jest uważane za mniejsze niż ryzyko nieznane. Jednakże największym ryzykiem jest to, które nie zostało zidentyfikowane. Za takie niezidentyfikowane ryzyko można uznać tajwańskie tsunami, które po zmaterializowaniu się spowodowało ogromne straty. Prawdopodobieństwo materializacji i subiektywne metody analizy skutków, mogą poprowadzić analizę ryzyka na złą drogę, lecz z drugiej strony, metoda intuicyjna jest w stanie odkryć czynniki ryzyka, które wcześniej się nie zdarzyły lub nie były brane pod uwagę. Celem analizy ryzyka jest również identyfikacja ryzyk nieznanych i znalezienie dróg ich zmniejszenia. Po zidentyfikowaniu i ocenie ryzyk, konieczne jest poszukiwanie procedur, za pomocą których będziemy nimi zarządzali lub im zapobiegali. Przy mapowaniu ryzyka, firma przeprowadza analizę środowiska działania, zarówno wewnętrznego jak i zewnętrznego. Zarządzanie ryzykiem wymaga znalezienia rozwiązań zabezpieczeń zarówno wewnętrznych jak i zewnętrznych, sporządzenia instrukcji obsługi, przeprowadzenie szkoleń i zainstalowanie wyposażenia. Grożące firmie wewnętrzne i zewnętrzne ryzyka w dużym stopniu zależą od wielkości firmy, jej lokalizacji, pola działania i doświadczenia w działalności. Najczęściej nie jest możliwe zauważenie wszystkich niebezpieczeństw. Jako pomoc do mapowania i oceny ryzyk można sporządzić specjalne listy kontrolne i listy znormalizowane. 58

59 Photo: Vesa Koivumaa Pożądanym jest, aby organizacja miała swoje ryzyka pod kontrolą. Zarządzanie ryzykiem opiera się na podejmowaniu decyzji i koordynowaniu działań, za pomocą których ryzyko ujawnione podczas oceny zostaje zminimalizowane. Zarządzanie ryzykiem nie jest już działalnością badawczą; ponadto kieruje się regułami ekonomicznymi, warunkami politycznymi i społecznymi, zrozumieniem i nastawieniem ludzi. Porównuje się w nim różne rodzaje alternatywnych działań i wybiera najbardziej odpowiednie (efektywne kosztowo) metody w celu zredukowania lub wyeliminowania ryzyk. W procesie podejmowania decyzji, z uszeregowanych priorytetowo rozwiązań dokonuje się wyborów, które zapewnią najlepszą skuteczność w ramach dostępnych zasobów. Opracowano wiele różnych narzędzi zarządzania ryzykiem, do których każdy może mieć dostęp (patrz np. Metody zarządzania ryzykiem zostały podzielone na: podejmowanie ryzyka (akceptacja), unikanie ryzyka (eliminacja materializacji), przekazywanie ryzyka (ubezpieczenie) oraz redukcja ryzyka, tj. redukowanie ryzyka do akceptowalnego poziomu ( na przykład uzbrojone pojazdy do transportu wartościowych przedmiotów). Analiza środowiska działalności firmy obejmuje: Wewnętrzne pole działania firmy; Cele, strategie i związane z nimi zadania firmy; Procesy produkcyjne, procesy kluczowe; Strony blisko współpracujące z firmą; Kierownictwo i personel Zewnętrzne pole działania Ogólny stan zewnętrznego środowiska działalności (stabilność, przestępczość, czynniki zakłócające) Kooperacja ze zewnętrznym środowiskiem roboczym, rodzaj relacji Najważniejsze sygnały wejściowe i wejściowe, produkty, usługi Identyfikacja ryzyk 59

60 Sporządzenie listy czynników (wewnętrznych i zewnętrznych) wpływających na działalność organizacji Ryzyka regionalne i lokalne Ocena ryzyka Prawdopodobieństwo materializacji ryzyka Skutki ryzyk zmaterializowanych (pozytywne i negatywne) Ustalanie priorytetów ryzyk Uszeregowanie ryzyk pod względem materializacji i oddziaływania Grupowanie i kategoryzacja ryzyk (wewnętrzne zewnętrzne, krótkotrwałe długotrwałe) Wybór metod zapobiegania i zarządzania ryzykiem Sporządzenie scenariuszy, tj. opis alternatywnych przyszłych zdarzeń Sporządzenie planów dla różnych scenariuszy, biorąc pod uwagę najbardziej i najmniej prawdopodobne zdarzenia oraz scenariusze średnio szkodliwe i przytłaczające Sporządzenie planu zapobieganie ryzykom Połączenie metod indywidualnego zarządzania ryzykiem w postać planu ogólnego Wprowadzenie, jeżeli możliwe, efektywnych kosztowo mechanizmów zarządzania ryzykiem Analiza ryzyka w działaniach biznesowych w Rosji musi w szczególności brać pod uwagę: Możliwość przejęcia firmy Pożar Inspekcje organów ścigania i innych instytucji rządowych Przeciekanie informacji (do konkurentów) Włamania, szczególnie do magazynów Oszustwa dokonywane przez dostawców towarów i klientów Identyfikacja, analiza i zarządzanie ryzykiem jest procesem, w którym odpowiednia komunikacja wewnątrz i na zewnątrz organizacji zapobiega strachowi i niepewności. Strony niespecjalistyczne, takie jak pracownicy, również muszą być w stanie partycypować w różnych fazach procesu. Zazwyczaj ta partycypacja jest potrzebna w fazie rozpoczęcia mapowania ryzyka, które jest zasadniczą częścią identyfikacji ryzyka, gdyż doświadczenie ludzi może być źródłem nowych pomysłów. Pracownik jest najlepszym ekspertem na swoim stanowisku pracy. Aby osiągnąć sukces, komunikacja, która jest częścią analizy ryzyka, musi być dwukierunkowa. Komunikacja zwiększa zaufanie do zdolności kierownictwa w panowaniu nad ryzykami, dzięki czemu maleją różne nieoczekiwane ryzyka społeczne i psychologiczne, a podejście do bezpieczeństwa zmierza we właściwym kierunku. Ocena, analiza i zarządzane ryzykiem nie jest zagadnieniem zbyt skomplikowanym, mimo że same koncepcje mogą się wydawać teoretyczne. Ryzykiem zarządzamy codziennie, świadomie i nieświadomie. Gdy wybieramy się na wycieczkę rowerową, najpierw (co najmniej podświadomie) rozpatrujemy możliwe wypadki i nieszczęśliwe zdarzenia, które mogą się na trasie wydarzyć. Jednocześnie rozważamy, co byśmy zrobili gdyby nasza wycieczka została przerwana, powiedzmy z powodu awarii roweru. Rozważamy również wpływ pogody na naszą wyprawę. Po wykonaniu mapowania ryzyka (identyfikacja ryzyk) analizujemy, w jaki sposób powinniśmy reagować na te 60

61 zidentyfikowane ryzyka. Przygotowujemy się na przyszłe wyzwania zgodnie z wynikami analizy. Nasze wyposażenie mogłoby obejmować płaszcz przeciwdeszczowy, kask, pompkę, zestaw do naprawy opony oraz kanapki. Od tego momentu łatwo przechodzimy do zarządzania ryzykiem. Jeżeli jedziemy w czasie deszczu, przejmujemy odpowiedzialność za ryzyko. Ryzyko, które mogliśmy oszacować przed wyjazdem, materializuje się wokół nas. Unikamy niemal nieuniknionego ryzyka uszkodzenia roweru wybierając dobrą drogę zamiast leśnej ścieżki. W przypadku kradzieży naszego roweru, przekazujemy ryzyko do naszej agencji ubezpieczeniowej. Ryzyko doznania obrażeń w przypadku przewrócenia się zmniejszamy dzięki kaskowi. Ocena ryzyka i zarządzanie ryzykiem w Rosji wymaga dobrego zaznajomienia się z warunkami lokalnymi i regionalnymi oraz szczegółowej wiedzy o gospodarce i funkcjach społecznych. Według badań przeprowadzonych w 2005 r przez SVKK ry, ryzyka działalności w Rosji dzielą się na ryzyka polityczne i ekonomiczne, ryzyko zmian w ustawodawstwie, ryzyko własności, ryzyko kompetencji, ryzyko finansów, przestępczości, wewnętrzne ryzyko firmy oraz bariery handlowe i dyskryminacja. SVKKry przedstawił w swoich badaniach szczegółową listę konkretnych ryzyk, należących do każdej z tych kategorii. Z tego względu, w niniejszej broszurze nie musimy temu zagadnieniu poświęcać więcej uwagi. Ryzyka tworzone przez aktualne czynniki bezpieczeństwa zazębiają się z ryzykami przestępczości, z którymi jednak zetknęło się tylko około 30 % firm (SVKK ry 2005, 73 75). 6.3 Analiza środowiska bezpieczeństwa Analiza środowiska bezpieczeństwa jest koncepcją stosowaną w Rosji, która obejmuje szerszy zakres niż sama analiza ryzyka. Podkreśla się w niej znaczenie oddziaływania zdarzeń społecznych i socjalnych na ryzyko, przed jakim staje przedsiębiorstwo. Analiza środowiska bezpieczeństwa w Rosji jest również związana z zadaniami, jakie zleca się firmie ochroniarskiej. Współpraca między świadczącą usługi firmą ochroniarską a osobą odpowiedzialną za bezpieczeństwo w firmie ulegnie wzmocnieniu, jeżeli obok wykonanej analizy ryzyka, firma dokona analizy bezpieczeństwa zewnętrznego i wewnętrznego środowiska działalności. Za analizę bezpieczeństwa, a w miarę możliwości również za jej opracowanie, odpowiada jednostka planowania działalności biznesowej firmy, w zakresie jej działania. Taka analiza następnie zostaje włączona do pakietu analizy ryzyka firmy. Niektóre części analizy bezpieczeństwa mogą być przekazane do opracowania firmie ochroniarskiej. W analizie bezpieczeństwa określa się zadania dla kierownika do spraw bezpieczeństwa oraz dla ewentualnej zewnętrznej firmy ochroniarskiej w obszarze jej działania. Z opisu wewnętrznego i zewnętrznego środowiska bezpieczeństwa (opis sytuacji) zostają wyciągnięte odpowiednie wnioski oraz przydzielone zasoby do realizacji zapisanych w analizie zadań i odpowiedniego ukierunkowania tych działań w przypadku zmiany sytuacji. Opis sytuacji zawiera przede wszystkim przegląd bezpieczeństwa produkcji i obrotu. W opisie sytuacji, jako zagrożenia zewnętrzne, brane są pod uwagę takie czynniki, jak siła konkurencji i elementy kryminalne w regionie, ich struktury i metody działania. W miarę możliwości opisuje się również inne zewnętrzne zagrożenia, takie jak wpływ polityki czy sytuacji ekonomicznej i społecznej kraju, danego regionu i miasta. Zawarty w analizie bezpieczeństwa opis zasobów stanowi inwentaryzację zdolności operacyjnej działu bezpieczeństwa firmy i określa ewentualną potrzebę zatrudnienia zewnętrznej firmy ochroniarskiej. Jednocześnie dokonuje się podziału zadań w celu określenia, które z nich pozostaną w gestii kierownictwa do spraw bezpieczeństwa firmy, a które zostaną przekazane zewnętrznej firmie ochroniarskiej. Kuźniecow (2007, 304), podkreślając wagę analizy bezpieczeństwa w planowaniu działalności firmy, w 61

62 opisie sytuacji do podstawowych zasobów chce również włączyć władze, takie jak milicja (MWD) i inne państwowe organy bezpieczeństwa. Opis sytuacji stanowi podstawę do sporządzenia różnych scenariuszy i utworzenia planów zarządzania bezpieczeństwem według różnych alternatyw. W oparciu o analizę zapewnia się gotowość operacyjną wewnętrznej i zewnętrznej organizacji bezpieczeństwa oraz określa czasy reagowania na różne zagrożenia. Opis sytuacji bezpieczeństwa jest z natury rodzajem analizy społecznej, która określa główne czynniki środowiska zewnętrznego, bez zajmowania się na tym etapie szczegółami technicznymi. W modelu analizy Kuźniecowa (2007, 305), najpierw opisuje się podstawowe informacje dotyczące firmy, urządzeń, personelu oraz kluczowe dane ekonomiczne. Następnie analiza obejmuje polityczną i ekonomiczną sytuację państwa, regionu i miasta oraz polityczne i społeczne uwarunkowania w obszarach, w których firma jest uzależniona w zakresie dostaw części zamiennych, przepływu surowców i relacji z klientami. W analizie tej uwzględnia się również wpływ poszczególnych organów władzy, takich jak np. władze celne, oraz wpływ potencjalnych sytuacji specjalnych, związanych ze zmianami pór roku (letni sezon urlopowy, ogrzewanie, taryfy dla energii elektrycznej, trudności z zaopatrzeniem w energię itp.) Przy szerokiej analizie środowiska bezpieczeństwa, brany jest pod uwagę wpływ sytuacji ekonomicznej społeczeństwa na przestępczość, a tym samym na bezpieczeństwo firmy. Rosyjska analiza bezpieczeństwa uwzględnia takie zagadnienia jak wpływ opóźnień w wypłacie wynagrodzeń, zwolnień z pracy i wzrost kosztów utrzymania na poziomie lokalnym, na ogólny poziom przestępczości, a w szczególności na przestępczość względem mienia. Na podstawie takiej analizy wyciąga się wnioski odnośnie zabezpieczeń i ochrony mienia w najbliższej przyszłości. Jednocześnie ocenia się konkurencyjność firmy i sytuację finansową względem konkurentów i innych firm w mieście i regionie. Z kolei na podstawie tej oceny wyciągane są wnioski co do względnej atrakcyjności firmy w oczach przestępczości zorganizowanej oraz co do środków zapobiegawczych przeciwko ewentualnym przejęciem firm. Powinna być również brana pod uwagę względnie negatywna pozycja firmy. Osłabienie konkurencyjności firmy wpływa na atmosferę wewnętrzną, etykę pracy i wydajność stanowisk pracy, co z kolei czyni ją podatną na oddziaływanie organizacji przestępczych i wyciekanie informacji. Kierownictwo firmy jest odpowiedzialne za właściwe rozmieszczenie ograniczonych zasobów i podjąć decyzję czy należy zwiększyć wewnętrzny i zewnętrzny nadzór oraz czy w ogóle jest możliwe wpłynięcie na niektóre zewnętrzne czynniki zmian, takie jak np. ustawodawstwo i działania władz. Kierownictwo firmy może zastosować rozwiązania, jakie zastosowały podobne firmy, działające w innych miastach. Zachód zaledwie się budzi na potrzebę intensywnych analiz środowiska bezpieczeństwa. Taka analiza jest ważnym narzędziem w systemie analizy ryzyka firmy. Jej przydatność uwidacznia się szczególnie w uprzednio nieznanych obszarach działalności, gdzie wpływ regionalnego/lokalnego społeczeństwa i jego sytuacji ekonomicznej na sukces firmy może mieć kluczowe znaczenie. W Finlandii taki typ analizy ryzyka jest stosowany bardzo rzadko. 62

63 7 BEZPIECZEŃSTWO UMÓW 7.1 Ważna część bezpieczeństwa ekonomicznego firmy Bezpieczeństwo umowy polega na utworzeniu korzystnych i wykonalnych z ekonomicznego punktu widzenia ram biznesowych dla własnej działalności. Bezpieczeństwo umowy jest ściśle powiązane z omówioną wcześniej oceną wiarygodności partnera. Prawo rosyjskie (kodeks cywilny) określa ramy formalne dla wielu typów umów, do których Finowie nie są przyzwyczajeni. Na przykład umowy dotyczące finansów i zastawów zawsze muszą być spisywane w obecności notariusza, a umowy dotyczące handlu zagranicznego muszą być sporządzone w formie pisemnej. Jeżeli umowa ma podlegać specjalnym formalnościom, wówczas odpowiednie uzgodnienia wstępne i pełnomocnictwa muszą przestrzegać takich samych formalności. Sporządzona w Rosji umowa musi obowiązkowo zawierać oficjalne pieczęcie firmy. Wzory umów można znaleźć pod i Na stronie Bezpieczne Prowadzenie Biznesu w Rosji można znaleźć nieoficjalne tłumaczenia na fiński wzorów następujących umów: omowy o pracę, umowę kupna/sprzedaży, otwarcia konta i wynajęcia mieszkania. W Rosji ludzie dopiero się uczą ścisłego przestrzegania umów. Umowa niekoniecznie jest przestrzegana, nawet jeżeli według Fina (zachodnia kultura handlu) spełnia wszystkie wymagania i określa zobowiązania wszystkich stron. W rosyjskiej kulturze biznesu, umowa nadal może być traktowana jako spis zamierzeń lub życzenie współpracy. Jedynie ci Rosjanie, którzy współpracowali z firmami zachodnimi przez dłuższy okres, nauczyli się precyzyjnego przestrzegania umów. Nierzadko korzysta się z umów ustnych (SVKK ry 2005, 51), jednak ciągle zdarzają się przypadki, że na przykład przedstawiciel, działający w Rosji na podstawie umowy ustnej, w krytycznej sytuacji znika bez śladu, pozostawiając swoją pracę w połowie niedokończoną. W praktyce rosyjskiej, jeżeli wynikną kwestie sporne, uznawana jest wyłącznie umowa zawarta na piśmie. Firma musi znać wzory umów obowiązujące w jej branży. Można je otrzymać w firmach działających w Finlandii lub w Rosji oraz w wielu urzędach zajmujących się umowami. Rosja nie ma żadnych ogólnie obowiązujących standardowych wzorów umów. Zgodnie z przepisami rosyjskimi, każda firma sporządza własny wzór umowy i stosuje go jako umowę typową. Przy sporządzaniu, a przynajmniej przy podpisywaniu umowy, firma powinna korzystać z usług zawodowych prawników i tłumaczy. Jeżeli istnieje możliwość, dla uzyskania najlepszego wyniku końcowego i precyzyjnego ujęcia wszystkich ważnych szczegółów, umowa powinna być sporządzona przez własnego prawnika firmy. Jednakże w praktyce zazwyczaj sprzedający przedstawia swoje stare wzory umów jako punkt wyjściowy i następnie obie strony dodają do niego lub usuwają klauzule. Jeżeli umowa jest sporządzona w dwóch językach, a między tymi dwiema wersjami istnieją różnice, pierwszeństwo ma wersja w języku oryginalnym, chyba że strony postanowią inaczej. Umowy kupna/sprzedaży, agencji, dystrybucji itp. zasadniczo są sporządzane według wzorów międzynarodowych. Cechy szczególne procesu sporządzania umów: Umowa musi być sporządzona na piśmie Jedna kopia musi być w języku rosyjskim W formacie standardowym występują międzynarodowe terminy i procedury (INCOTERMS, procedury arbitrażowe) 63

64 Zgodnie z zaleceniami władz rosyjskich, umowy o handlu zagranicznym powinny zawierać co najmniej następujące informacje: Numer umowy Data i miejsce podpisania umowy Oficjalna pełna nazwa kupującego i sprzedającego (stron umowy) Państwo przeznaczenia Nazwa i pełny opis towarów (specyfikacja) Opakowanie i znakowanie towarów Objętość, masa i ilość towarów Cena i wartość całkowita (warunki dostawy, waluta, sposób wyliczenia ceny) Warunki płatności Banki i informacje kontaktowe Czas dostawy Kontrola towarów Powiadamianie o uszkodzeniach i okres powiadamiania Definicja sił wyższych (force majeure) Warunki gwarancji Pomoc techniczna, szkolenia Arbitraż Sankcje Podpisy Język umowy Wspomniane wyżej warunki nie we wszystkich umowach są obowiązkowe, a o tym, jakie wyrażenia są w aktualnej umowie używane, decyduje rodzaj towarów i innych właściwości dostawy. Jest zalecane, aby w umowie ujmować również warunki inne niż wymienione powyżej, jeżeli są ważne dla umawiających się stron i precyzują treść umowy. Na przykład w eksporcie projektu budowlanego, zamawiający i dostawca uzgadniają, że za główne zadania kontraktowe, jak również za zadania drugorzędne, są odpowiedzialne obie strony (pomieszczenia socjalne, pomieszczenia biurowe, elektryczność, podłączenia do transmisji danych, woda, możliwe opłaty urzędowe, tłumaczenie instrukcji, szkolenia itp.). Jako przykład do niniejszej broszury załączono wzór umowy o świadczenie usług ochroniarskich, który pokazuje jaki rodzaj zagadnień powinien być uwzględniony przy korzystaniu z usług takiej firmy. Firma powinna również posiadać własny wzór umowy do przedstawienia rosyjskiemu partnerowi handlowemu. Wzór umowy wprowadza jednorodność i logiczność do negocjacji nad umową i do transakcji finalnej. 7.2 Ochrona interesów biznesowych Właściwie wdrożona procedura umowy daje silną gwarancję ciągłości i bezpieczeństwa ekonomicznego operacji biznesowych. Nie ma wyczerpujących instrukcji na temat zabezpieczenia się w umowach kupna/sprzedaży przeciw oszustwom, lecz następujące zagadnienia są niezwykłej wagi: Za towary płaci się po ich otrzymaniu. Umowy kredytowe są uzgodnione na dobrych warunkach (np. rachunek buforowy; otwierany po przybyciu towaru). Przygotować się na wypadek, gdyby dokumenty otwierające konto okazały się fałszywe; Mimo że dwie poprzednie transakcje biznesowe zostały zrealizowane pomyślnie, nie oznacza to, ze trzecia nieco większy projekt również osiągnie sukces. Ryzyko rośnie szczególnie wtedy, gdy w związku z dużą transakcją biznesową partner jest w stanie zorganizować konsolidację długu; Przy wchodzeniu w życie umowy należy mieć pewność, że firma może partycypować we wszystkich zasadniczych fazach współpracy, korzystać z 64

65 pieniędzy, kosztów i podziału zysku. Interesy ekonomiczne firmy muszą być szczegółowo ujęte w umowie. Jeżeli nie są realizowane, istnieje możliwość żądania rekompensaty; Zazwyczaj nie należy wchodzić w tanie oferty i umowy. Przynajmniej musi być dokładnie sprawdzona możliwość ich realizacji; W umowie powinny być określone sankcje za opóźnienia w dostawach towarów; Jest absolutnie konieczne zapoznanie się z dokumentem ustanowienia/statutem firmy partnerskiej; Należy sprawdzić, czy firma partnerska ma prawo do prowadzenia działalności związanej z umową. Należy również się upewnić, czy dyrektor/przedstawiciel ma upoważnienie do podpisywania/zawierania umowy bez zezwolenia wyższego kierownictwa. Jeżeli partner odwołuje się do znanych założycieli/właścicieli, należy to zweryfikować w dokumencie ustanowienia (np. umowa spółki). Korzystnym jest również zapoznanie się ze sprawozdaniami finansowymi firmy oraz jej zyskami i stratami. Obowiązkowo należy sprawdzić paszport (identyfikacja) i prawo do podpisania osoby podpisującej umowę, jak również zgodność pomiędzy nazwą firmy i pieczątką oraz nazwiskami na umowie i innych dokumentach; Tekst umowy nie może się powoływać na firmy inne niż te podpisujące umowę. Szczególną ostrożność należy zachować, jeżeli umowa jest zawierana w ramach znanej firmy, natomiast płatności są kierowane do jakiejś innej firmy (nawet jeżeli ta ostatnia jest nazywana filią lub przedstawicielstwem); Weryfikacja niezbędnych zastawów; Jeżeli oferowana jest ochrona, musi być sprawdzone pochodzenie firmy ochroniarskiej i jej właściciele; Sprawdzić ilości i rodzaje towarów wymienione w dokumentach towarzyszących i w odbiorze oraz w dokumentach zwalniających; Minimalizować potrzebę wysyłania własnych pracowników w celu zatrudnienia w innej firmie. Photo: Pekka Iivari Do zweryfikowania prawidłowości umowy korzystać z pomocy własnych prawników i konsultantów, wyspecjalizowanych w sporządzaniu umów. Nie należy spoczywać na laurach nawet wtedy, gdy współpracujemy z firmą, która wygląda na dobrą. W Rosji 65

66 znajdują się firmy, które na zewnątrz wydają się być bez zarzutu, natomiast ich celem jest zdobycie pełnego zaufania partnera, a w ostateczności popełnienie oszustwa. Przedstawiciele wyglądającej na wiarygodną firmy mogą na przykład zapomnieć paszportów jako dokumentów osobistej identyfikacji. Związane z umowami spory są z zasady rozpatrywane jako sprawy cywilne przez sąd arbitrażowy. Strona umowy, która jest dobrze przygotowana pod względem prawnym, jest w takich sprawach stroną silniejszą. Nie jest niczym nowym, że podczas fazy negocjacji umowy testowane jest doświadczenie biznesowe stron, znajomość kultury biznesu i doświadczenie we współpracy. W fazach negocjacji i sporządzania umowy istotne są umiejętności językowe. Surową zasadą jest fakt, że im mniejsza jest firma, tym ważniejsza jest znajomość języka partnera umowy. Firmy duże mogą sobie pozwolić i mają wystarczającą siłę, aby wpływać na negocjacje umowy swoją własną powagą. W ich przypadku znajomość języka nie ma wielkiego znaczenia. 66

67 8 LICENCJE I CERTYFIKATY W ROSJI 8.1 Licencje Licencja jest to pozwolenie na prowadzenie operacji licencjonowanych. Za pomocą licencji państwo sprawuje nadzór nad działaniami, które mają znaczenie strategiczne lub inne uwarunkowania (np. bezpieczeństwo) z punktu widzenia państwa. Licencjonowane branże obejmują operacje, podczas prowadzenia których może nastąpić naruszenie praw, ustawowych przywilejów lub zdrowia obywateli, obronności i bezpieczeństwa państwa oraz dziedzictwa kulturowego społeczeństwa Federacji Rosyjskiej. Z kolei certyfikat stanowi normę jakościową, która musi byś spełniona przed złożeniem wniosku o zezwolenie na działalność. Działalność musi być prowadzona w sposób określony w licencji. Czasami certyfikat działa jako pomoc marketingowa w celu wsparcia sukcesu produktu na rynku. Firma musi mieć oddzielną licencję na każdą licencjonowaną działalność, którą zamierza prowadzić. Przyznana przez Federację licencja daje pozwolenie na prowadzenie działalności w całej Rosji. Jeżeli zezwolenie przyznała przedmiotowa organizacja licencyjna, wówczas operacja może być prowadzona jedynie w regionie danego przedmiotu. Działanie firmy musi spełniać pewne warunki i wymagania, które jednostka przyznająca licencję ustaliła dla osób prawnych przedsiębiorców indywidualnych. Licencje są przyznawane przez urzędy państwowe Federacji, urzędy obwodowe (wojewódzkie) oraz lokalne organizacje autonomiczne. Zgodnie z prawem, licencja powinna być przyznana w ciągu 45 dni od złożenia wniosku. Jeżeli licencja jest przyznana przez administrację lokalną, jest ona ważna tylko w danym obwodzie Rosji. Minimalny okres ważności licencji wynosi 3 lata, lecz z określonych powodów istnieje możliwość wystąpienia o krótszy okres. Jeżeli podczas prowadzenia licencjonowanej działalności warunki licencji nie zostały naruszone, licencja może być również wydłużona zgodnie z życzeniem jej posiadacza. Licencjonowane działalności w Rosji obejmują: Technika lotnicza (produkcja i naprawy); Dystrybucja urządzeń kryptograficznych i innych związanych z tą dziedziną usług; Działalność związana z ujawnieniem technicznych środków podsłuchowych i urządzeń monitorujących, chyba że są przeznaczone do własnych celów; Działalność związana z ukrywaniem informacji przy użyciu kodów: rozwijanie i produkcja techniki kodowania i ochrony informacji oraz systemów telekomunikacyjnych za pomocą kodowania; Działalność związana z podpisami elektronicznymi, rejestracją ich właścicieli, świadczeniem usług w zakresie elektronicznych podpisów i produkcją usług związanych z weryfikacją autentyczności elektronicznych podpisów; Produkcja lub rozwijanie akcesoriów przeznaczonych do ochrony informacji poufnych i tajnych; Publikacje; Produkcja, zakup i dystrybucja wyposażenia używanego do pozyskiwania sekretnych informacji; Produkcja papierów wartościowych i równoważnych dokumentów, które muszą być chronione przed fałszerstwami; Produkcja, naprawy, używanie i sprzedaż techniki wojskowej i broni; Produkcja i sprzedaż głównych składników pocisków i broni palnej; Wystawianie i kolekcjonowanie broni i pocisków; Produkcja i używanie materiałów wybuchowych i ich składników; Przechowywanie, transport i złomowanie broni chemicznej; 67

68 Korzystanie z miejsc produkcyjnych cechujących się zagrożeniem wybuchowym, pożarowym lub chemicznym; Praca specjalistyczna w bezpieczeństwie przemysłowym; Produkcja materiałów wybuchowych dla przemysłu; magazynowanie, używanie i dystrybucja takich materiałów; Produkcja materiałów pirotechnicznych i dystrybucja produktów pirotechnicznych klasy IV i V; Sygnalizacja przeciwpożarowa i gaszenie pożarów; Instalowanie, naprawy i obsługa techniczna urządzeń bezpieczeństwa pożarowego; Pomiary geometryczne (markscheider work -praca inspektora kopalni); Restaurowanie pomników kultury; Geodezja, kartografia; Praca związana z procesami hydrometeorologicznymi i geofizycznymi; Dziadzina hydrometeorologii; Farmacja, produkcja leków Aptekarstwo, produkcja leków, obsługa techniki medycznej (obsługa techniczna); Produkcja na zamówienie protez i produktów ortopedycznych; Uprawa roślin odurzających i psychotropowych; Działalność związana z produktami odurzającymi i psychotropowymi; Zajmowanie się chorobami zakaźnymi; Transport morski, wodny i lotniczy; Transport samochodowy przy użyciu pojazdów zarejestrowanych na więcej niż 8 pasażerów, chyba że jest używany do własnych celów; Operacje frachtowe (spedycja); Transport kolejowy; Transport towarów niebezpiecznych; Gromadzenie, używanie, neutralizacja, transport i przesyłanie niebezpiecznych odpadów; Produkcja i sprzedaż wyposażenia dla branży gier hazardowych; Prowadzenie gier pieniężnych; Prywatna firma ochroniarska i działania detektywistyczne; Oczyszczanie i sprzedaż odpadów metali kolorowych i odpadów metalurgicznych; Prowadzenie lombardu; Produkcja metali szlachetnych i biżuterii zawierających metale szlachetne; Zakup i sprzedaż ziarna zbożowego oraz produktów zbożowych; Sprzedaż antyków; Organizowanie i prowadzenie loterii; Prowadzenie punktów dystrybucji paliwa; Zatrudnianie obywateli Rosji zagranicą; Produkcja sprzętu audiowizualnego; Prowadzenie audytów (licencja nie jest wymagana od stycznia 2007); Prowadzenie funduszu inwestycyjnego, zarządzanie funduszami inwestycyjnymi i nierządowymi funduszami emerytalnymi oraz związane z tym operacje inwestycyjne; Operacje kosmiczne; Opieka zdrowotna; Sprzedaż energii elektrycznej; Prace związane z bezpieczeństwem lotnictwa; Agencje turystyczne i organizowanie podróży (licencja nie jest wymagana od sierpnia 2007, kiedy wdrożone system zabezpieczenia finansowego); Budowa budynków i technika budowlana oraz inne prace nad projektem, prace projektowe i technologiczne za wyjątkiem operacji tymczasowych i drugorzędnych (wymagania licencyjne mają być wyeliminowane). 68

69 W przypadku działania w branży chemicznej, przy zagrożeniu wybuchowym i w niebezpiecznych obszarach przemysłowych, np. prowadzenie w takich miejscach prac budowlanych, organem wydającym koncesje w obwodzie murmańskim jest na przykład Wydział Nadzoru Technicznego i Ekologicznego Urzędu Obwodowego Rostechnadzor (Управление по технологическому и экологическому надзору Ростехнадзора по Мурманской области), adres: Murmańsk. ul. Kolskij Prospekt 1, tel Powyższa lista działań licencjonowanych nie zawiera operacji, które zostały uwolnione z obowiązku licencjonowania od początku Należy pamiętać, że przepisy licencyjne nie dotyczą handlu zagranicznego, operacji celnych, ochrony środowiska i wykorzystania zasobów naturalnych oraz używania własności intelektualnych. Są one regulowane oddzielnymi przepisami. Na przykład w sprawie użytkowania gruntów i korzystania z zasobów naturalnych należy się kontaktować z wydziałem do spraw zasobów naturalnych urzędu obwodowego, który wydaje instrukcje i przepisy dotyczące użytkowanie gruntów, łącznie z pozyskiwaniem zasobów glebowych i modyfikacją akwenów wodnych. Licencjonowanie działań turystycznych zostało zakończone latem 2007, od kiedy wprowadzono zabezpieczenie finansowe. Zarejestrowane w Rosji przedsiębiorstwa turystyczne, aby rozpocząć działanie w turystyce zagranicznej, muszą wpłacić 10 milionów rubli na zabezpieczenie płatności. Zabezpieczenie płatności w turystyce krajowej jest wyraźnie niższe. Wniosek o licencję na działania licencjonowane musi zawierać następujące dane: 1. Pełna nazwa firmy i jej skrót, typ firmy, adres, miejsce licencjonowanych działań, państwowy numer rejestracyjny firmy (w Finlandii ID firmy), wyciąg z rejestru handlowego; 2. Nazwa firmy indywidualnej, osoba odpowiedzialna za firmę, miejsce stałego zamieszkania, miejsce zarządzania licencjonowaną działalnością, państwowy numer rejestracyjny ( ID firmy), wyciąg z rejestru handlowego; 3. Identyfikacja (ID) numeru podatnika (wyciąg z rejestru podatkowego); 4. Typ licencjonowanej działalności, która będzie prowadzona (kod można znaleźć na przykład w przepisach licencyjnych); 5. Dokumenty rejestrowe firmy; oryginalne albo potwierdzona notarialnie kopia; 6. Potwierdzenie wpłaty zaliczki na konto opłaty licencyjnej podczas składania wniosku; 7. Kopie dokumentów (świadectwa kwalifikacji, edukacji itp.), które umożliwiają firmie (osobie) prowadzenie działalności w danej licencjonowanej branży. Osoba składająca wniosek otrzymuje datowany numer rejestracji, jako dowód, że wniosek został złożony. Biuro licencyjne ma prawo sprawdzić autentyczność i prawidłowość dokumentów oraz możliwości przedsiębiorcy do prowadzenia działalności w danej branży. Zgodnie z ustawą licencyjną, opłata za licencję nie może przekroczyć trzykrotnej najniższej płacy określonej w ustawie (obecnie minimalna płaca wynosi około 120 rubli). Doświadczenie wykazuje, że za licencje płacono do 1000 rubli, czyli około 35. Opłata za złożenie wniosku o licencję wynosi 300 rubli, czyli około 8. Opłata rejestracyjna licencji wynosi 100 rubli, czyli około 3. Kopie zezwolenia licencyjnego i wyszukiwanie informacji w rejestrze licencji kosztują 10 rubli, czyli około 0,27. Decyzja o licencji przychodzi w ciągu 45 dni wraz z przekazem pocztowym do dokonania zapłaty. Sama licencja jest przesyłana w ciągu trzech dni od uiszczenia opłaty. Opłata musi być dokonana w ciągu trzech miesięcy. W przeciwnym wypadku licencja zostanie unieważniona. W razie zagubienia certyfikatu licencyjnego można otrzymać duplikat, lecz trzeba za niego zapłacić. Od decyzji w sprawie licencji można 69

70 się odwołać. Jeżeli wystąpiły zmiany w działalności, adresie lub nazwie, właściciel licencji jest zobowiązany natychmiast powiadomić o tych zmianach biuro licencyjne. Ze względu na szczególne okoliczności, licencja może być przyznana według prostszej i szybszej procedury w następujących polach działania: Korzystanie z niebezpiecznych miejsc produkcyjnych Naprawy pomników kultury Transport morski, wodny lądowy, lotniczy i kolejowy Spedycja materiałów niebezpiecznych Kary za prowadzenie licencjonowanej działalności bez zezwolenia określa Kodeks Postępowania Administracyjnego. Grzywny są znaczne i nie uniknie się konfiskaty mienia. Nielegalne działania biznesowe mogą być karane (zgodnie z przepisami) grzywną do rubli lub obliczoną w oparciu o godziny robocze, albo ograniczeniem wolności na 4 6 miesięcy. Pełną listę instytucji udzielających licencji można znaleźć na stronie Pożyteczne informacje na temat licencji znajdują się na stronie Biura państwowe przyznają licencje według systemu branżowego. Na przykład ministerstwo spraw wewnętrznych MWD udziela pozwolenia na firmy ochroniarskie, ministerstwo kultury na naprawy pomników kultury, a ministerstwo transportu na operacja transportowe. Według badań przeprowadzonych na firmach, uzyskanie zezwolenia na działalność lub certyfikatu produktu nie jest w Rosji łatwe, a staje się nawet trudniejsze. Ponad jedna trzecia firm odczuwała, że przy występowaniu o pozwolenie na działalność lub o certyfikat na produkt, władze stwarzały sztuczne przeszkody i przedstawiały niezgodne z prawem żądania (SVKK ry 2005, 87). 8.2 Certyfikacja Certyfikacja, która jest określona w ustawodawstwie federacyjnym, ma za zadanie zapobiegać przedostawaniu się na rynek towarów o złej jakości, niebezpiecznych lub podrobionych. Falsyfikaty i produkty pirackie są na rynkach rosyjskich poważnym problemem. Dla normalnego konsumenta jest bardzo trudne, a wręcz niemożliwe, zauważenie różnicy między falsyfikatem a oryginałem. Certyfikacja ma za zadanie zapewnić minimalny poziom bezpieczeństwa konsumentów. Specjalistyczną instytucją odpowiedzialną za certyfikację, jest federacyjne biuro regulacji technicznych i metrologicznych (Rostechregulirowanie). Rosyjski system certyfikacji aktualnie obejmuje wielu pozarządowych komercyjnych operatorów, co w ciągu lat doprowadziło do pewnej dezorganizacji systemu. Ta dezorganizacja i brak nadzoru przejawia się w tym, że w praktyce certyfikat można nabyć bez jakiejkolwiek inspekcji dotyczącej produkcji i produktów. Za inspekcje jest odpowiedzialne państwo, lecz nie ma ono czasu na utrzymywanie nad wszystkim nadzoru. Okazało się, że wyeliminowanie z rynku towarów o złej jakości jest prawie niemożliwe. Z tego względu, w praktyce, rolę regulatora technicznego musiały przyjąć sądy. W Finlandii taką rolę pełni biuro konsumenckie. Posiadanie certyfikatu jakości jest dobrowolne. Mimo to warto go mieć. Świadczy on o zgodności produktu z wymaganiami, a ponadto stanowi wartość dodaną w marketingu i poprawia wizerunek produktu w oczach klientów. Rosyjski instytut konsumentów (RIPI) poleca swój dobrowolny system certyfikacji. Jest on niezależnym instytutem i posiada uprawnienia do certyfikacji i przeprowadzania inspekcji certyfikatów. W Rosji znajduje się 19 różnego rodzaju obowiązkowych systemów certyfikacji, spośród których głównym jest GOST, działający w oparciu o statut Goststandardu. Wydaje on certyfikaty na produkty i materiały budowlane dla konsumentów 70

71 prywatnych. Właściwości techniczne produktów są na przykład regulowane w ustawie z (Ustawa federacyjna nr 184). Rosyjskie ustawodawstwo i statuty zawierają bardzo szczegółowe listy produktów, które podlegają certyfikacji obowiązkowej. Pełną listę można znaleźć w ustawie państwowego komitetu do spraw normalizacji, metrologii i certyfikacji, który został znowelizowany Certyfikację można również załatwiać w fińskich jednostkach certyfikujących. Niektóre z nich współpracują z największą rosyjska firmą certyfikacyjną CAO Rostest ( Na Półwyspie Kola, więcej informacji można otrzymać w Murmańskim Urzędzie Obwodowym ( np. portal wydziału turystyki urzędu obwodowego posiada dobre informacje na temat certyfikacji organizatorów turystyki), w Izbie Handlowej Northem i Murmańskim centrum normalizacji, metrologii i certyfikacji: ФГУ "Мурманский центр стандартизации, метрологии и сертификации Ulica Festiwalnaja 25, Murmańsk Tel/fax: , (linia norweska) Tel: Fax: mcsm@mcsm.ru Pozwolenie na pracę i bezpieczeństwo pracy Pozwolenie na pracę i pobyt Status prawny zagranicznych osób fizycznych jest regulowany ustawą o prawnym statusie obcokrajowców w Rosji ( ). Najważniejsze przypisy dotyczą pozwoleń na pobyt czasowy i stały, kontraktów na pracę cudzoziemców, procedur zaproszeń, meldowania i deportacji. W procesie wydawania zezwoleń na pracę, kluczową pozycję zajmują rosyjskie służby imigracyjne (FMS). Biura tych służb znajdują się w większości skupisk ludności. W obwodzie murmańskim znajdują się 23 biura obwodowe, czyli pod względem geograficznym nie powinno być problemów z dbaniem o biznes w całej Rosji. FMS decyduje o rekrutacji zagranicznej siły roboczej na podstawie zapotrzebowania obwodowego urzędu pracy. W pierwszej fazie FMS podejmuje decyzję, czy organizacja (firma) jest uprawniona do zapraszania pracowników zagranicznych. W decyzji określa się efektywny okres prawa do zapraszania i liczbę obcych pracowników przydzielonych danej firmie. Po tej decyzji, FMS podejmuje oddzielną decyzję na temat pozwolenia dla każdego pracownika. Jeżeli pracodawca chce zatrudnić obcokrajowca do pracy tzw. zwykłej, do której konieczność zatrudnienia nierosyjskiego specjalisty nie jest zbyt wielka, musi najpierw poprosić FMS o kwotę zatrudnienia obcokrajowców. Na podstawie tej kwoty, służba imigracyjna wyda pozwolenie. Osoba zapraszająca pracownika musi uzyskać od obwodowego urzędu pracy oświadczenie o celowości wynajmu pracownika zagranicznego. Procedura ta wymaga zaświadczenia rejestracji firmy z urzędu kontroli podatkowej (potwierdzona notarialnie kopia), poświadczonego notarialnie świadectwa wykazującego, że firma znajduje się na liście podatkowej oraz trzech identycznych kopii wniosku o zezwolenie na pracę, podpisanych przez kierownika firmy. Oprócz wyżej wymienionych dokumentów z urzędu podatkowego, do wniosku o zezwolenie na pracę muszą być dołączone następujące dokumenty: dokument założenia firmy (ustaw), projekt umowy o pracę, potwierdzenie wniesienia opłaty do federacyjnego biura imigracyjnego za składany wniosek oraz pozytywna opinia z państwowego biura pracy (DFGSZN). Więcej i informacji na temat tej procedury 71

72 można uzyskać w obwodowym urzędzie pracy. Zaproszenie do pracy jest przyznawane przez lokalnego urzędnika ministerstwa spraw wewnętrznych na podstawie wniosku złożonego przez pracodawcę. Oprócz wniosku, pracodawca przedkłada pozwolenie na korzystanie z zagranicznej siły roboczej i inne potrzebne dla każdego pracownika dokumenty. Pozwolenie na pracę dla obcokrajowca otrzymuje się od FMS lub od urzędu imigracyjnego (więcej informacji na temat procedury pod Aby otrzymać pozwolenie na pracę, pracodawca jest zobowiązany do zdeponowania sumy pieniędzy jako zastawu, na otwartym w tym celu rachunku, służącej jako gwarancja, że cudzoziemiec jest w stanie opuścić Rosję. Uzyskanie pozwolenia na pracę może zająć sześć miesięcy. Zazwyczaj jest ono przyznawane jednorazowo na jeden rok, a więc wizy powinny również być wizami jednorocznymi. Przy składaniu wniosku o pozwolenie na pracę, wymagane są następujące dokumenty: 1. Wypełniony wniosek o pozwolenie na pracę 2. Kopia karty wjazdu 3. Świadectwo potwierdzające kwalifikacje zagranicznego pracownika 4. Paszport lub inny dokument identyfikacyjny 5. Dane dotyczące historii zdrowia 6. Świadectwo zdrowia (HIV) 7. Zaświadczenie płatności wynagrodzenia Zezwolenie urzędu pracy, tzn. specjalne zezwolenie na korzystanie z zagranicznej siły roboczej, nie jest konieczne w przypadku, gdy cudzoziemiec przyjeżdża do pełnienia specjalnych zadań, takich jak np. dyrektor czy kierownik wydziału. Jednak i w takich przypadkach wymagane jest osobiste zezwolenie na pracę. Wniosek o zezwolenie na pracę jest składany w najbliższej rosyjskiej ambasadzie przy okazji składania wniosku o wizę. Najczęściej sprawy zezwoleń pozostawia się do załatwienia partnerowi rosyjskiemu. Warto śledzić bieżącą sytuację na rynku pracy i politykę pracy w różnych obszarach działania, aby nie być zaskoczonym zmianami. Na przykład warto wspomnieć, że na wiosnę 2007 weszła w Rosji w życie ustawa, według której w sklepie detalicznym obcokrajowy mogą stanowić nie więcej niż 40 % załogi. W praktyce ta ustawa daje możliwość zatrudnienia w Rosji dziesiątków tysięcy dawnych obywateli Związku Sowieckiego. Możliwość zatrudniania cudzoziemców dotyczy nie wszystkich segmentów życia gospodarczego. Ustawa o statusie cudzoziemca z roku 2002 nie pozwala cudzoziemcowi na uzyskanie zezwolenia na pracę w następujących miejscach: Służby państwowe lub samorządowe; Statek pływający pod banderą Federacji Rosyjskiej Samolot wojskowy Federacji Rosyjskiej lub samolot niekomercyjny; Kapitan samolotu cywilnego; Miejsca i organizacje, które zapewniają bezpieczeństwo Federacji Rosyjskiej (siły zbrojne, instytucje tajemnicy państwowej, organizacje pracujące z produktami radioaktywnymi i atomowymi); Inne zadania, do których wstęp dla cudzoziemców jest zabroniony Cudzoziemiec nie potrzebuje zezwolenia na pracę w następujących przypadkach: 1. Osoba mieszkająca w Rosji na stałe; 2. Osoba mająca zezwolenie na pobyt czasowy; 3. Pracownicy ambasad dyplomatycznych i pracownicy zagranicznych konsulatów w Rosji; 72

73 4. Pracownicy wynajęci do montażu i utrzymania wyposażenia sprowadzonego do Rosji; 5. Korespondenci wiadomości akredytowani przez Federację Rosyjską; 6. Ludzie przebywający w Rosji, którzy pracują w wolnym czasie; 7. Nauczyciele; 8. Obywatele Białorusi. Jest bezwzględnie ważne, aby w wizie zagranicznego pracownika i w zezwoleniu na pracę jako pracodawca była wymieniona ta sama firma. Tylko w wizach i zezwoleniach na pracę pracowników ambasady mogą być wpisane różne nazwy firm, ponieważ wiza przychodzi z nazwiskiem organizacji udzielającej akredytacji. Do organizacji, które akredytują pracowników ambasad, należą krajowa izba rejestracyjna (GRP) i Izba handlu i przemysłu (TPP). Zagraniczny pracownik ambasady otrzymuje wizę pracy. Wiza prywatna jest przyznawana członkom rodziny pracownika, a wiza służbowa nieakredytowanemu pracownikowi zagranicznemu. Zezwolenie na pobyt eliminuje konieczność posiadania zezwolenia na pracę. Cudzoziemiec mieszkający w Rosji na stałe lub czasowo nie potrzebuje zezwolenia na pracę. Ustawa określa, że zezwolenie na pobyt czasowy może być przyznane cudzoziemcowi w ramach kwoty obcokrajowców, ratyfikowanej przez rosyjski rząd. Rząd określa coroczną kwotę dla całego obszaru Rosji. Nie jest ona taka sama jak wymieniona wyżej kwota zatrudnienia. Czas trwania zezwolenia na pobyt wynosi trzy lata. Jednak ustawa zawiera grupę wyjątków od reguły tak, że w praktyce te kwoty nie mają wielkiego znaczenia. Cudzoziemiec może składać wniosek o pozwolenie na pobyt w konsulacie rosyjskim swojego kraju. Czas załatwienia wniosku nie przekracza sześciu miesięcy. Istnieje wielka liczba powodów do odrzucenia wniosku lub unieważnienia zezwolenia na pobyt czasowy. Na przykład wystarczające podstawy do odrzucenia stanowią: wcześniejsza deportacja, podana przez wnioskodawcę nieprawdziwa informacja, odpowiednio poważny wyrok w Rosji lub naruszenie zasad zezwolenia na pobyt. Ciągle jeszcze istnieją inne przeszkody w uzyskaniu zezwolenia na pobyt, takie jak brak środków do życia w Rosji, lub jeżeli ktoś mieszkający w Rosji trzy lata nie posiada miejsca stałego zamieszkania. Innym powodem negatywnej decyzji może być częste wyjeżdżanie cudzoziemca, przebywającego w Rosji na pobycie stałym, do innego kraju lub przebywanie poza Rosją ponad sześć miesięcy. Pozwolenie na pobyt stały jest przyznawane na pięć lat i może być przedłużone na następne pięć lat. Przyczyny unieważnienia zezwolenia na pobyt stały są takie same jak w przypadku zezwolenia na pobyt czasowy. Pracodawcą cudzoziemca może być osoba fizyczna lub osoba prawna posiadająca zezwolenie na korzystanie z zagranicznej siły roboczej. Odpowiednio, cudzoziemiec powinien posiadać zezwolenie na pracę w danej firmie. Cudzoziemiec nie uzyskuje zezwolenia na pracę wszędzie, lecz tylko w miejscu, w którym ma prawo do pobytu lub mieszkania. Zaproszenia są wydawane przez urzędników ministerstwa spraw wewnętrznych lub spraw zagranicznych, albo przez ich lokalne biura. Mogą je również wystawiać urzędnicy państwowi, organizacje międzynarodowe, prawnicy, obywatele rosyjscy i cudzoziemcy mieszkający w Rosji na stałe Wypowiedzenie umowy o pracę Rzadko zdajemy sobie sprawę, że z wypowiedzeniem umowy o pracę lub innego kontraktu należy postępować w taki sposób, aby zachować jak najmniejsze ryzyko np. przecieków informacji w przyszłości. Kontrolowane wypowiedzenie umowy o pracę nie stwarza dla pracodawcy ryzyka PR. Wypowiedzenie takiej umowy w sytuacji konfliktowej i napiętej znacznie zwiększa możliwość przestępstwa i przecieków informacji wymierzonych przeciwko firmie. 73

74 Odchodząca z miejsca pracy osoba może zabrać ze sobą poufne informacje, jeżeli miała do nich dostęp ze wzglądu na zajmowane stanowisko. Takie informacje mogą na przykład dotyczyć bazy danych klientów firmy. Rejestr klientów jest ważnym plikiem zarówno dla istniejących konkurentów jak i dla zwolnionego pracownika, jeżeli po odejściu założy własną firmę w tej samej branży. Pracodawca musi zapewnić, aby osoba opuszczająca firmę nie zabrała ze sobą informacji w postaci dokumentów papierowych lub elektronicznych, które są dla firmy ważne, a nawet kluczowe. Takiemu pracownikowi należy przypomnieć o zobowiązaniu zachowania tajemnicy, którą podpisał podczas przyjmowania do pracy i o okresie obowiązywania tego zobowiązania. Należy zapewnić zwrot innych rzeczy należących do firmy (telefony, klucze, urządzenia przywoławcze, przepustki) za pomocą procedury karty obiegowej. Do obowiązków kierownictwa firmy i ludzi odpowiedzialnych za bezpieczeństwo należy upewnienie się, że prawo korzystania z konta i dostęp do niego zostały anulowane. Jeżeli możliwe, z odchodzącą osobą należy przeprowadzić rozmowę, gdyż może ona wyrazić swoją opinię na temat potrzeb rozwojowych naszej firmy i podzielić się swoimi spostrzeżeniami. Dobrze zorganizowane procedury odejścia tworzą podstawy do późniejszej pozytywnej współpracy z osobami odchodzącymi i zmniejszają możliwość wystąpienia niekorzystnych dla firmy zjawisk w przyszłości Bezpieczeństwo pracy Zarówno ustawodawstwo jak i praktyczne życie zawodowe w Rosji, zaczynają wykazywać pozytywne nastawienie do problemów bezpieczeństwa pracy. Pracodawca ponosi odpowiedzialność dopiero wówczas, kiedy wydarzy się coś złego. Zagadnienia bezpieczeństwa wyposażenia i urządzeń oraz odpowiedzialności za bezpieczeństwo personelu firmy, są traktowane podobnie jak w Finlandii. Ryzyko dla bezpieczeństwa personelu stwarza duży ruch klientów w firmie. Personel firmy musi być ubezpieczony od wypadków, na przykład w formie ubezpieczenia zbiorowego w miejscu pracy. Oprócz tego, firma musi pamiętać o obowiązkowym ubezpieczeniu zdrowotnym i obowiązkowym ubezpieczeniu emerytalnym. Pracownicy muszą być zarejestrowani w funduszu socjalnym i w funduszu emerytalnym. Istnieje możliwość wybrania szerszego ubezpieczenia dobrowolnego, np. zdrowotnego. Odpowiada ono fińskiej pracowniczej służbie zdrowia, a jego ceny podlegają negocjacji. Praktyczne instrukcje dotyczące tych zagadnień można znaleźć na stronach internetowych firm ubezpieczeniowych Rosgosstrach i Ingostrach. Rosgosstrach posiada największą sieć biur i przedstawicieli, które pokrywają obszar całej Rosji. Rosyjskie prawo nie zobowiązuje pracodawców do ubezpieczania pracowników, lecz zalecanym sposobem zadbania o te sprawy jest ubezpieczenie zbiorowe. Dostępne są również pakiety reasekuracyjne na przykład na fracht morski, inne frachty czy duże szkody majątkowe. Pracodawca, aby nie dawać władzom powodu do interweniowania w działalność firmy, musi znać rosyjskie normy bezpieczeństwa pracy. Normy bezpieczeństwa pracy stanowią specyficzne dla poszczególnych branż przypisy bezpieczeństwa. Są one wyszczególnione w Strony te zawierają również szczegółowe, profesjonalne instrukcje na temat praw i obowiązków pracowniczych. Zgodnie z prawem pracy Federacji Rosyjskiej (TK, Kodeks Pracy), podczas rekrutowania pracowników lub przy zmianie ich zakresu obowiązków, pracownicy muszą być poinformowani o wpływie ich pracy na zdrowie. Musi być przeprowadzone szkolenie i instruktarz w zakresie bezpiecznych metod pracy, a pracodawca jest zobowiązany ubezpieczyć pracowników od nieszczęśliwych wypadków i chorób zawodowych. Pracownicy mają prawo do badań lekarskich i jeżeli trzeba do dodatkowych badań specjalistycznych. Według paragrafu 212 rosyjskiego kodeksu 74

75 pracy, pracodawca jest zobowiązany do dbałości o bezpieczeństwo miejsca pracy, do przeszkolenia i udzielenia instruktażu pracownikom w zakresie bezpiecznych metod pracy, do zapobiegania wypadkom, zaopatrzenia w wyposażenie ochronne wymagane na danym stanowisku oraz informowania o związanych z pracą ryzykach. Certyfikat GOST SSBT wyszczególnia postanowienia i zawartość instrukcji bezpieczeństwa. Ewidencja szkoleń pracownika w zakresie bezpieczeństwa, powinna być prowadzona w specjalnym dzienniku. Podstawowy instruktaż obejmuje ogólne informacje o przedsiębiorstwie, przepisach dotyczących bezpieczeństwa pracy, głównych czynnikach ryzyka na danym stanowisku pracy, procedurach ochrony osobistej, zagadnieniach bezpieczeństwa pożarowego, zapobieganiu terroryzmowi oraz o udzielaniu pierwszej pomocy. Szkolenie doskonalące powinno być organizowane dwa razy w roku. Jeżeli nastąpi zmiana metod pracy czy czynników ryzyka, szkolenia powinny być przeprowadzane częściej. Bezpieczeństwo pracy powinno również spełniać aktualnie obowiązujące normy dotyczące higieny i porządku (normy sanitarne). Zgodnie z zarządzeniem ministerstwa pracy z 1997 r, do obowiązków pracodawcy należy również zapewnienie, aby stanowisko pracy zostało przebadane pod względem jakości bezpieczeństwa i aby posiadało certyfikat z takiego badania (atiestacija). System certyfikacji jakości bezpieczeństwa jest uważany za jedną z najważniejszych metod kontrolowania poziomu bezpieczeństwa i zapewnienia bezpieczeństwa pracy w Rosji (Petrov 2007, 61). W procesie certyfikacji, bezpieczeństwo stanowiska pracy jest sprawdzane pod względem czynników zagrożenia i ewentualnego szkodliwego oddziaływania metod pracy na pracowników. Sprawdzany jest również poziom zabezpieczeń używanych przez pracowników. Certyfikacja bezpieczeństwa stanowiska pracy, powinna być przeprowadzana przez specjalną komisję kontrolną, co najmniej raz na pięć lat. Certyfikat bezpieczeństwa pracy daje zarówno pracownikom jak i firmie możliwość uzyskania od państwa wsparcia i kompensacji, w zależności od poziomu niebezpieczeństwa i szkodliwości pracy. Jeżeli sprawy bezpieczeństwa pracy zostaną zaniedbane, inspekcja bezpieczeństwa pracy może nawet zarządzić zamknięcie stanowiska pracy. Rosyjski kodeks pracy specjalną ochroną otacza kobiety, aby mogły się cieszyć bezpiecznymi warunkami pracy. Kobiet nie wolno zatrudniać w niektórych - wymienionych w kodeksie - ciężkich i niebezpiecznych pracach. Bardzo szczegółowo w kodeksie omówione są warunki pracy dla kobiet w ciąży i kobiet opiekujących się dzieckiem do lat trzech lub niepełnosprawnym. Umowa o pracę może być zawarta z osobą w wieku co najmniej 16 lat, lecz osoba, która nie przekroczyła 18-go roku życia nie może być zatrudniania do prac ciężkich lub niebezpiecznych, ani nie może pracować w godzinach nadliczbowych i na zmianie nocnej. Osoby poniżej 21 roku życia mogą być zatrudniane tylko po wykonaniu badań lekarskich. W kodeksie pracy są również określone urlopy i czas wolny w zależności od uciążliwości pracy. Na dalekiej północy, do której zaliczany jest również obwód murmański, pracownicy otrzymują dodatkowy przywilej w postaci dłuższego urlopu. Wymagana treść umowy o pracę jest szczegółowo opisana w prawie pracy. Dobrym źródłem informacji na temat zagadnień bezpieczeństwa pracy jest portal w którym znajdują one szczegółowe instrukcje dotyczące bezpieczeństwa pracy w różnych branżach. Pod tym samym adresem znajdują się również informacje o normach bezpieczeństwa pożarowego. Wykaz stanowisk pracy oraz znaków ostrzegawczych w transporcie niebezpiecznych materiałów (zagrożenie chemiczne, pożarowe, symbole ewakuacji itp.) można znaleźć pod 75

76 9 WYNAJĘCIE FIRMY OCHRONIARSKIEJ 9.1 Ważność prześwietleń Firmy ochroniarskie w Rosji można z grubsza podzielić na firmy typowo ochroniarskie i firmy detektywistyczne. Ich zadania się różnią, lecz wiele firm oferuje zarówno usługi ochroniarskie jak i detektywistyczne. Firmy ochroniarskie (ochrana) skupiają się na ochronie mienia, frachtu i ludzi. Usługi detektywistyczne (detektiw) zajmują się zbieraniem i sprawdzaniem informacji i oferują usługi w zakresie analizy. Działania ochroniarskie i detektywistyczne w Rosji reguluje ustawa o prywatnej działalności ochroniarskiej i detektywistycznej ( О частной детективной и охранной деятельности в РФ"). Przez lata wiele firm ochroniarskich i detektywistycznych stało się szeroko znanymi ekspertami w dziedzinie zabezpieczeń, które oferują systemy czujników pożarowych, centrale alarmowe, rozwiązania antywłamaniowe do budynków (np. montaż drzwi antywłamaniowych) oraz transport kosztowności i ochronę osobistą. Firmy ochroniarskie i działalność ochroniarską w Rosji można z grubsza podzielić na trzy klasy według ich podstawowych funkcji: organizacje powołane, ściśle współpracujące z milicją (wniewiedomstwiennaja), prywatne firmy ochroniarskie oraz ochrona wewnętrzna korporacji. Milicyjne organizacje ochroniarskie (MWD) są nastawione głównie na ochronę lokali publicznych. Prywatne firmy ochroniarskie oferują usługi zabezpieczające dla sektora prywatnego, a ochrona wewnętrzna korporacji koncentruje się na wewnętrznym i zewnętrznym zabezpieczeniu swoich spółek dominujących. Firmy działające na polu bezpieczeństwa i firmy ochroniarskie mają wśród przedsiębiorców niekonieczne wyłącznie pozytywny obraz. Korzenie takich firm w Rosji częściowo pochodzą od przestępczości zorganizowanej z lat 1990-ych (Aromaa & Lehti 2001, 60). Obecnie firmy ochroniarskie nie mogą już sobie pozwalać na taki obraz i starają się wykazać wiarygodnością i rentownością na konkurencyjnym rynku. W latach 1990-ych i 2000-ych, firmy ochroniarskie zaczęły zatrudniać ludzi mających doświadczenie w służbie bezpieczeństwa, których kwalifikacje zawodowe obejmują również szpiegowanie firm. Z tych względów warto również sprawdzać pochodzenie takich firm. Według Kauko Aromaa i Martti Lehti (2001, 60 61), którzy zajmowali się badaniem przestępczości zorganizowanej w St. Petersburgu, w praktyce firma ochroniarska może być oceniona tylko w oparciu o jej reputację, a nie na podstawie pochodzenia czy powiązań. Dobra firma ochroniarska świadczy usługi za rozsądną cenę, przestrzega umowy i pozwala firmie klienta zajmować się spokojnie swoim biznesem. Gdybyśmy się cofnęli wystarczająco daleko, zawsze istnieje możliwość znalezienia albo dawnych oficerów służby bezpieczeństwa albo osób z podejrzanymi powiązaniami z przestępczością zorganizowaną. Spośród firm, które mają doświadczenie w operacjach międzynarodowych, zawsze można znaleźć stabilnie działającą i budzącą zaufanie firmę ochroniarską, mogącą przedstawić wiarygodne referencje. Warto też wiedzieć, że w warunkach rosyjskich firma ochroniarska zawsze kontroluje działania innych firm ochroniarskich (konkurentów) (Loginow 2006, 23). Przy wybieraniu firmy ochroniarskiej, w pierwszej fazie warto jest polegać na rekomendacjach znanej, wiarygodnej firmy, natomiast w każdym przypadku na ocenie wydawanej przez władze. Ministerstwo spraw wewnętrznych MWD i jego urzędy obwodowe (UWD), nadzorują działalność dostawców usług ochroniarskich i detektywistycznych i prowadzą sprawy licencyjne takich firm. Po podjęciu decyzji o wyborze firmy ochroniarskiej czy detektywistycznej, przed podpisaniem umowy należy koniecznie sprawdzić jej licencję. W Rosji istnieje wiele firm ochroniarskich działających bez licencji (Loginow 2006, 23). Należy się również konicznie dowiedzieć 76

77 jak długo firma działa i jacy ludzie są i byli w niej zatrudnieni. Dobrze jest wiedzieć, czy wśród pracowników znajdują się ewentualnie sportowcy, dawni pracownicy służby bezpieczeństwa, milicjanci lub osoby, które pracowały w organach ścigania. Photo: Pekka Iivari Pierwszeństwo powinno się dawać firmie ochroniarskiej z referencjami od firm zagranicznych, zalecanej przez firmy zagraniczne, lub zalecanej przez władze zagraniczne lub rosyjskie. W Finlandii, jednostka ministerstwa spraw wewnętrznych nadzorująca bezpieczeństwo, prowadzi rejestr zezwoleń dla firm ochroniarskich ( W Rosji tego typu listę można uzyskać w bezpośrednim kontakcie z milicją. Oficjalna lista firm posiadających zezwolenia na działalność ochroniarską, która w Finlandii jest dostępna w Internecie, stanowi unikalną formę usługi przy wyborze wiarygodnych firm w regionie Morza Barentsa (i w Skandynawii). Podobna lista nie jest na przykład bezpośrednio dostępna w Szwecji, lecz dość łatwo osiągalna poprzez kontakt z urzędem wojewódzkim, który prowadzi nadzór nad firmami ochroniarskimi. Przed rozpoczęciem korzystania z usług firmy ochroniarskiej, należy się zapoznać z poniższą listą kontrolną. Wymienione w niej zagadnienia powinny zostać sprawdzone przed podpisaniem umowy: Okres ważności licencji na działalność. Licencję można uzyskać najpierw na 3 lata, a następnie przedłużać każdorazowo o 5 lat; Jak wielu licencjonowanych pracowników firma zatrudnia i czy personel firmy jest w stanie realizować powierzone zadania; Jakim wykształceniem legitymuje się personel firmy ochroniarskiej? Przynajmniej kierownictwo powinno posiadać wykształcenie wyższe; Cennik usług firmy. Tanio niekoniecznie znaczy dobrze, a może być powodem dodatkowego ryzyka dla firmy klienta. Pracownicy niekoniecznie mają motywacje lub kwalifikacje zawodowe, a urządzenia i wyposażenie zabezpieczające mogą być kiepskiej jakości; 77

78 Możliwość używania radia i urządzeń do komunikowania się oraz ich poziom nowoczesności (ponad 100 MHz = urządzenie nowoczesne). Na każdy radiotelefon wymagane jest pozwolenie. W sytuacjach nadzwyczajnych najpewniejszym i najszybszym urządzeniem jest radio; Czy firma jest wyposażona w mechaniczne środki transportu? Są one absolutnie niezbędne dla zapewnienia jakości działania. Czy firma posiada pojazdy do transportu cennych towarów i czy ma doświadczenie w takim transporcie; Jakie firma stosuje zasady ubioru strażników w różnych sytuacjach (mundur wewnątrz, ubranie cywilne na zewnątrz lub w przypadku ochrony osobistej); Czy stabilnie działająca firma ochroniarska udzieli odpowiedzi na pytanie o liczbę obsługiwanych przez nią jednostek? Niekoniecznie musi ujawniać wszystkie nazwy; Warto poprosić o referencje od poprzednich i obecnych klientów. W Rosji nawet firmy rosyjskie używają zagranicznych klientów jako wskaźnika w ocenie jakości. Posiadanie przez firmę ochroniarską zagranicznych klientów jest oznaką stabilności i niezawodności działania; Warto zapytać, w jakich związkach zawodowych i stowarzyszeniach firma uczestniczy lub jest reklamowana. Uczestniczenie świadczy o doświadczeniu i aktywności firmy w swojej branży. W szczególności, członkostwo i aktywne uczestniczenie w działalności stowarzyszeń zagranicznych wskazuje, że firma stara się prowadzić swoją działalność zgodnie z globalnie akceptowanymi standardami. Przykład: patrz okładka organizacji ; Jeżeli na razie wszystko jest OK., następuje negocjacja umowy z kierownictwem firmy ochroniarskiej. Oczywiście, należy dokładnie omówić zadania firmy; Wraz z firmą należy opracować szczegółowy plan ochrony; Przed firmą ochroniarską nie należy ukrywać żadnych trudności naszej firmy. Oni je znają, a jeżeli nie to bardzo szybko się dowiedzą. Jeżeli coś zostanie ukryte, po ujawnieniu może wpłynąć na cenę, a w najgorszym wypadku stanowić podstawę do unieważnienia umowy. 9.2 Umowa z firmą ochroniarską Do niniejszej broszury załączono wzór umowy, który można wykorzystać do sprawdzenia zawartości naszej umowy z firmą ochroniarską. W umowie uwzględniane są wszelkie potrzeby zabezpieczeń, określone podczas oceny bezpieczeństwa. Sporządzając umowę z rosyjską firmą ochroniarską, należy brać pod uwagę następujące zagadnienia: Okres ważności umowy (wygaśnięcie, termin wypowiedzenia, czas na przedstawienie nowych warunków min. 3 tygodnie); Organizacja pracy strażników (godziny pracy/tydzień, miejsca strzeżone i ilość pracy na każdym z tych miejsc, kanały informowania kierownictwa, osoba kontaktowa); Warunki płatności (wynagrodzenie, wielkość urlopu, uzgodnienia na temat godzin nadliczbowych); Warunki wyposażenia technicznego i odzieży (wyposażenie dostarczone przez firmę ochroniarską, pojazdy, radia, wyposażenie klienta); Stanowiska strażników i związana z nimi dokumentacja, łącznie z dziennikami i księgami gości (książka służby); Klient musi przekazać firmie ochroniarskiej informacje o najważniejszych i najbardziej aktywnych klientach i gościach oraz ich pojazdach (nr rejestracyjne); Firma ochroniarska przekazuje informacje o klientach, którzy korzystają z podobnych usług jak klient; 78

79 Klient musi wiedzieć, kto przyjdzie ochraniać miejsce i kierownictwo musi przeprowadzić rozmowę z każdą taką osobą; Firma ochroniarska nie może stawiać na stanowisko ludzi, którzy mają jakiekolwiek powiązania z pracownikami klienta; Personel firmy klienta musi mieć możliwość spotkania się z personelem firmy ochroniarskiej, za wyjątkiem tych pracowników, których tożsamość firma ochroniarska chce zachować w tajemnicy przed ogółem społeczeństwa; Klient musi upewnić się co do kwalifikacji zawodowych personelu firmy ochroniarskiej, gotowości i zdolności do działania, znajomości języków, wykształcenia i zdolności do radzenia w różnych sytuacjach. Umowę podpisują dyrektorzy klienta i firmy ochroniarskiej.; W umowie musi być zapisane, że do wsparcia ochrony jest używane wyposażenie techniczne we współpracy z klientem i zaproponowane przez firmę ochroniarską; W umowie muszą być wymienione miejsca strzeżone szczególnie ważne (duże ilości materiałów) oraz określona liczba strażników, którzy zawsze powinni być obecni (co najmniej dwóch); Wspólnie muszą być omówione możliwe sytuacje nadzwyczajne i sposoby zarządzania nimi; W umowie musi być zapisane jak postępować w przypadku pożaru i jakie są związane z tym obowiązki pracowników firmy ochroniarskiej. Firmy ochroniarskie mają upoważnienie do instalowania czujników pożarowych. Pożar nie jest katastrofą naturalną i w umowie musi być wymieniony oddzielnie; Odpowiedzialność firmy ochroniarskiej/firmy ubezpieczeniowej klienta w przypadku szkód materialnych, spowodowanych atakiem zewnętrznym, lub jeżeli pracownik firmy ochroniarskiej zostanie uznany (przez sąd) winnym zaniedbania; W umowie powinno być również zapisane, że klient i władze (UWD) mają prawo do kontrolowania działań firmy ochroniarskiej; W umowie muszą być wymienione używane do komunikacji urządzenia, z podaniem ich dostawców oraz pozwoleń na używanie; Należy pamiętać, że firma ochroniarska nie ma prawa pobierania odszkodowania na rzecz klienta od przestępców za spowodowane przez nich szkody materialne. Tylko sąd ma prawo do egzekwowania odszkodowania; Firma ochroniarska powinna posiadać ważne ubezpieczenie od odpowiedzialności cywilnej. Przy sporządzaniu umowy, konieczne jest sprawdzenie okresu ważności licencji firmy ochroniarskiej. Okres umowy musi wygasnąć przed wygaśnięciem ważności tej licencji. Zalecany okres umowy wynosi jeden rok. Licencja jest ważna w danym obwodzie i lokalizacja firmy klienta powinna również znajdować się w tym obwodzie. Oprócz licencji, do umowy należy wpisać numer rejestrowy osoby prawnej firmy. Firma ochroniarska musi również potrafić wykazać, że znajduje się w rejestrze urzędu podatkowego. W umowie muszą się znaleźć: lokalizacje chronionych obiektów i listy dokumentów na tych obiektach, trasy obchodu strażników, prawa, obowiązki i harmonogramy pracy pracowników firmy ochroniarskiej (całkowity czas pracy). Zaleca się, aby na stanowiskach strażników znajdowały się następujące dokumenty: Umowa zlecenie zwarta między klientem a usługodawcą; Instrukcje ochrony (podstawowe informacje o obiekcie, wymagania specjalne obiektu, ochrona mienia i kontrolowanie dostępu, obowiązki strażników, zapewnienie ogólnego bezpieczeństwa obiektu, działania podczas oficjalnych inspekcji, działania w sytuacjach nadzwyczajnych, zadania zabronione dla strażników). Instrukcje muszą być podpisane przez klienta i usługodawcę; Schemat chronionych obiektów, z mapami i planami oświetlenia; 79

80 Umowa o współpracy pomiędzy UWD, tzn. organem, który nadzoruje działalność firmy ochroniarskiej, a usługodawcą; EWD musi być poinformowane o rozpoczęciu ochrony; Kopie dokumentów: zezwolenia (licencji), rejestracji firmy ochroniarskiej, zatwierdzenia przez UWD odzieży służbowej strażników, protokołów z przeprowadzonych przez UWD inspekcji na danym obiekcie; Spis telefonów kontaktowych, łącznie z numerami alarmowymi; Instrukcje przeciwpożarowe oraz instrukcja pierwszej pomocy; Instrukcje o ochronie przed terroryzmem i materiałami wybuchowymi; Kontakty i adresy kierownictwa firmy klienta, organów ścigania, straży pożarnej i służb ratowniczych; Karty identyfikacyjne strażników, przepustki osobowe (strażników) i kopie paszportów; Dzienniki (osoby wizytujące, zmiany w obowiązkach, trasy obchodów, kontrole wyposażenia technicznego, przybycie i wysłanie towarów); Lista nazwisk i sprawdzania ludzi mających prawo do prowadzenia różnych akcji (inspekcje, przyjęcia materiałów); Druki przepustek; Kwitariusze do zapisywania przejęcia obiektu, mienia, kluczy i materiałów pomocniczych przy zmianie strażników; Schemat miejsc przechowywania wyposażenia strażników i kluczy; Opis obowiązków strażników; Ile kosztuje korzystanie z firmy ochroniarskiej? Z zasady, wydatki na fizyczne i techniczne rozwiązania zabezpieczeń nie przekraczają % zysku. Oczywiście, cena zależy od zakresu zadań. Przy sporządzaniu umowy należy wziąć pod uwagę następujące sektory ochrony: 1. Ochrona pomieszczeń i budynków 2. Ochrona wyposażenia i mienia 3. Ochrona personelu 4. Ochrona transportu, szczególnie transportu drogich towarów 5. Ochrona zabezpieczeń 6. Opracowanie planów ochrony Zlecone firmie ochroniarskiej zadania mogą się zmieniać w zależności od zróżnicowanych potrzeb firmy klienta. Jeśli chodzi o działania biznesowe, nie ma jeszcze potrzeby bezpośredniej ochrony fizycznej, lecz firmę ochroniarską można wykorzystać do prześwietlenia potencjalnych partnerów. Można również zawrzeć umowę z taką firmą na podjęcie działań na wypadek ewentualnej próby wymuszenia lub korupcji. Firmy ochroniarskie zazwyczaj mają wypracowane metody łagodzenia wymuszeń lub żądań łapówki, na przykład poprzez negocjacje. Pomoc firmy ochroniarskiej oczywiście nie eliminuje konieczności powiadamiania o takich zdarzeniach władz. Informacje o żądaniu łapówki mogą być przekazywane anonimowo, na przykład korzystając z telefonu alarmowego urzędu obwodowego (patrz rozdział Walka z korupcją). Niektóre rosyjskie przewodniki biznesowe ostrzegają przed zwracaniem się do organizacji przestępczych o pomoc w rozwiązaniu pojawiających się problemów. Niestety, ten godny pożałowania zwyczaj nadal występuje. Zlecenie może dotyczyć ściągania długów lub zapewnienia bezpieczeństwa. Firmie ochroniarskiej można dodatkowo zlecić na przykład wyszukanie odpowiednich, bezpiecznych pomieszczeń, łącznie ze sprawdzeniem ich praw własnościowych. Gdy aktualna działalność biznesowa staje się ugruntowana, firma ochroniarska może pomóc w opracowaniu planu bezpieczeństwa i rozwiązań w zakresie zabezpieczeń technicznych (Podręcznik bezpieczeństwa 2005, 28 29). Współpraca, która zaczęła się w fazie przygotowawczej biznesu i została oceniona pozytywnie, może być 80

81 kontynuowana również po rozpoczęciu działalności biznesowej. Sami Rosjanie zazwyczaj polegają na usługach firm ochroniarskich w następujących przypadkach: 1. Ściąganie spóźnionych lub niezrealizowanych płatności; 2. Ochrona osobista lub członków rodziny w przypadku gróźb lub wymuszeń; 3. Kradzieże przesyłek towarowych; 4. Włamania do biur, samochodów, domów, domków letniskowych; 5. W związku z kradzieżami informacji handlowych (kradzież dokumentów, kopiowanie, podsłuchiwanie i nagrywanie rozmów telefonicznych, przekupstwo pracowników); 6. Kradzieże lub włamania do magazynów i kradzieże sklepowe; 7. Podpalenia, niszczenie mienia. Rosyjskie podejście do współpracy z firmami ochroniarskimi odbiega od poglądu, według którego wynajęcie firmy ochroniarskiej musi mieć cel prewencyjny. Gdy nastąpi nieszczęście koszt przywrócenia stanu normalnego jest dwukrotnie większy. Dla firmy klienta jest bardzo ważne, aby pracownicy firmy ochroniarskiej przyjmowali i częściowo wtapiali się w atmosferę pracy i środowisko firmy klienta. Obojętne podejście firmy ochroniarskiej, brak dyscypliny pracy oraz konfrontacja z pracownikami firmy klienta stanowią podstawę do rozwiązania umowy z taką firmą. Warto jest uzgodnić z całą załogą firmy ochroniarskiej, jak i z firmą klienta, sposób postępowania w przypadku pojawienia się osoby przedstawiającej się jako urzędnik, który ma za zadanie przeprowadzenie na przykład audytu podatkowego lub inspekcji w zakresie bezpieczeństwa pożarowego. Należy zawsze brać pod uwagę możliwość, że jest to inspekcja o charakterze przestępczym. Obowiązkowe jest sprawdzenie upoważnienia inspektora, podpisanego przez przełożonych wyższego szczebla danego urzędu. Bezpośrednio po zakończeniu inspekcji, inspektor musi pozostawić w firmie świadectwo z przeprowadzonej kontroli, a następnie firma musi otrzymać sprawozdanie przysłane z danego urzędu. W księdze wejść lub księdze gości należy odnotować nazwisko i miejsce pracy inspektora. Odpowiedzialność za rejestrowanie wizyt i sprawdzanie tożsamości wizytujących należy uzgodnić z firmą ochroniarską. Jeżeli do ochranianej organizacji przybywa z jakiegoś powodu przedstawiciel organów ścigania, strażnik musi mieć prawo sprawdzenia jego tożsamości i zgłoszenia przybycia swemu przełożonemu. 81

82 10 BEZPIECZEŃSTWO INFORMACJI 10.1 Konieczność wzrostu świadomości bezpieczeństwa informacji Zabezpieczenie informacji jest prawdopodobnie najtrudniejszym do nakreślenia obszarem bezpieczeństwa. Pojęcie jest szerokie i do pewnego stopnia nieokreślone. Nie zawsze jest wiadome, co się rozumie pod pojęciem bezpieczeństwa informacji lub w jaki sposób można je poprawić. Bezpieczeństwo informacji jest trudno uchwycić dopóki nie rozbije się go na części, które opisują zagadnienie w sposób bardziej szczegółowy, np. na bezpieczeństwo informacji administracyjnych, bezpieczeństwo osobiste, bezpieczeństwo wyposażenia czy bezpieczeństwo przetwarzania danych,. Specyfikacja i rozbicie są ważne, gdyż bezpieczeństwo informacji nie jest tak wyraźne jak w przypadku innych obszarów bezpieczeństwa. W ostatnich latach ukazało się wiele specjalistycznych publikacji na temat bezpieczeństwa informacji (patrz np. Miettinen 1999), dostarczających firmom dobrych, o powszechnym zastosowaniu, narzędzi do rozwijania bezpieczeństwa informacji. Nie ma więc potrzeby w niniejszej broszurze omawiania ogólnych zasad bezpieczeństwa informacji, a tym bardziej szczegółowego opisu środków do ich zabezpieczania, gdyż byłoby to jedynie powtarzaniem zagadnień wielokrotnie już omawianych w literaturze. Celem niniejszego przewodnika po bezpieczeństwie biznesu w Rosji jest przybliżenie szczególnych właściwości rosyjskiej polityki w zakresie informacji i ochrony informacji. Foto: Vesa Koivumaa Bezpieczeństwo informacji zapewnia poufność informacji, ich posiadanie, integralność, autentyczność i możliwość korzystania. Miettinen (1999, 44 47) podkreśla, że w ostateczności za bezpieczeństwo informacji odpowiada kierownictwo, mimo że do wdrażania programu bezpieczeństwa informacji w firmie, polityki i praktyki informacyjnej, zobowiązany jest cały personel. Bezpieczeństwo informacji jest częścią kultury biznesu. Jest to jakość pracy w codziennych działaniach firmy w ramach zintegrowanego systemu zarządzania. Zabezpieczenie informacji dotyczy ochrony danych, programów komputerowych, własności fizycznej, infrastruktury i personelu (patrz np. Informator bezpieczeństwa 2005, 34 40). 82

83 Przeprowadzone przez ministerstwo handlu i przemysłu badanie bezpieczeństwa informacji wśród SME (średnich i małych przedsiębiorstw) wykazały, że bardzo słabo radzą z tym zagadnieniem firmy małe, zatrudniające do pięciu pracowników. Najlepiej uporządkowana jest strona techniczna zabezpieczenia informacji, tzn. zabezpieczenie przed wirusami (ponad 90 % firm). Natomiast niedostateczna uwaga jest przywiązywana do zabezpieczenia informacji administracyjnych. Tylko jedna firma na siedem posiada sporządzony na piśmie plan bezpieczeństwa informacji, a jedna piąta firm ma opracowaną politykę bezpieczeństwa informacji. Słabo rozwinięte są również procedury oceny ryzyk związanych z bezpieczeństwem informacji (KTM 2007) Według zachodniego podejścia do bezpieczeństwa biznesowego, bezpieczeństwo informacji stanowi wielopoziomowy zespół zagadnień. Tak samo jest również w Rosji. Sektor informacyjny Rosji jest regulowany przez ponad pięćdziesiąt dokumentów normatywnych. Dostęp do informacji w Rosji jest ograniczony do około dwudziestu grup społecznych. Większość norm jest znana również w praktyce prawniczej innych krajów europejskich: tajemnica państwowa, tajemnica handlowa, nienaruszalność życia prywatnego, tajemnica życia prywatnego, tajemnica życia rodzinnego, dane osobowe, przesyłki pocztowe, rozmowy telefoniczne, tajemnica przesyłek dokumentacyjnych, tajemnica zawodowa, informacje niejawne, tajemnica służbowa, tajemnica bankowa, tajemnica ubezpieczeniowa, tajemnica komunikacji, tajemnica adopcji, tajemnica lekarska, wstępne informacje dochodzeniowe i tajemnica procedury prawnej, tajemnica głosowania, tajemnica spowiedzi, tajemnica narad sędziowskich, tajemnica narad jury, tajemnica notarialna, tajemnica adwokacka, informacje o darczyńcy i obdarowanym, tajemnica wojskowa, treść rozmów sądu konstytucyjnego, tajemnica niematerialna (know-how) Bezpieczeństwo informacji jest budowane pod kontrolą państwa Doktryna o bezpieczeństwie informacji stanowi w Rosji dokument o najwyższym znaczeniu, który kieruje rosyjską machiną legislacyjną i administracyjną w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa informacji. Doktryna bezpieczeństwa informacji określa koncepcję skoncentrowanego w rękach państwa bezpieczeństwa informacji i zajmuje się metodami zapewnienia tego bezpieczeństwa. Określa ona ogólne zasady metodologii wdrażania bezpieczeństwa i wzmacnia podstawy organizacyjne przepisów bezpieczeństwa. Doktryna wymienia rodzaje źródeł zagrożeń i zadania administracji oraz metody zapewnienia bezpieczeństwa. Są w niej wymienione główne zadania rządu Federacji Rosyjskiej oraz bardziej szczegółowo określone ramy organizacyjne dla osiągnięcia celów bezpieczeństwa informacji. Doktryna bezpieczeństwa informacji Federacji Rosyjskiej jest oficjalnym stanowiskiem państwa rosyjskiego w zakresie celów, zadań, zasad i podstawowej polityki bezpieczeństwa informacji. Główne tematy doktryny to zapewnienie bezpieczeństwa państwa oraz interwencja państwa w zasady posiadania, wytwarzania i używania informacji. Ustawa Federacji Rosyjskiej o międzynarodowej wymianie informacji (wydana ), ze swej strony reguluje działania osób fizycznych i prawnych w międzynarodowej wymianie informacji. Zgodnie z tą ustawą, bezpieczeństwo informacji jest to stan i poziom ochrony społecznego środowiska informacyjnego, które obejmuje bezpieczeństwo osób, organizacji i państwa. Ustawa nie zabrania eksportu informacji publicznych. Informacje publiczne są określane jako materiały normatywne, takie jak dokumenty prawne, informacje o warunkach środowiskowych i możliwych sytuacjach nadzwyczajnych. Informacje publiczne obejmują również informacje meteorologiczne, demograficzne, zdrowotne i tym podobne, ważne dla zapewnienia 83

84 bezpieczeństwa osób, cudzoziemców i skupisk ludności. Do informacji zakazanych w międzynarodowej wymianie informacji należą tajemnice państwowe i inne informacje poufne, informacje dotyczące rosyjskiej własności narodowej oraz informacje archiwalne, jeżeli nie są zaznaczone jako dostęp swobodny. Ustawa ogranicza również rozpowszechnianie informacji przywiezionych z zagranicy, jeżeli są one przeznaczone do celów nielegalnych, takich jak destabilizacja systemu społecznego i prawnego lub podżeganie przeciwko grupom etnicznym. Zabronione jest rozpowszechnianie przywiezionych z zagranicy informacji fałszywych, sfabrykowanych i niewiarygodnych. Odnosi się to również do ogłoszeń reklamowych, których poziom jest w Rosji uważnie monitorowany. Ustawa Federacji Rosyjskiej o informacji, technologii informacyjnej i ochronie informacji (ratyfikowana przez prezydenta ) opiera się na zasadzie, że informacje stanowią rodzaj bezpłatnych porad prawnych. Zgodnie z tą ustawą, jednostka (osoba fizyczna) i organizacja (osoba prawna) mają prawo do poszukiwania i otrzymywania wszelkich informacji, w każdej postaci i z dowolnego źródła, zgodnie z warunkami określonymi w ustawodawstwie Federacji Rosyjskiej, a w szczególności w tej konkretnej ustawie (Sassali 2007). Osoba fizyczna ma prawo otrzymać od organów państwowych, lokalnych organów autonomicznych i pracujących w tych organach urzędników informacje, które bezpośrednio dotyczą jej praw i obowiązków, na zasadach określonych w przepisach federacyjnych. Organizacja ma również prawo otrzymywać informacje, które są potrzebne do współpracy z wymienionymi organami dla osiągnięcia celów określonych w statucie organizacji. Ustawa Federacji Rosyjskiej o informacji, technologii informacyjnej i ochronie informacji zapewnia wszystkim ludziom, niezależnie od narodowości, swobodny dostęp do: a) dokumentów normatywnych i prawnych, które dotyczą praw i obowiązków osoby i które regulują prawny status organizacji oraz kompetencje organów państwowych i autonomicznych organów lokalnych; b) informacji dotyczących stanu środowiska; c) informacji mówiących o działaniach państwowych i autonomicznych organów lokalnych oraz o wykorzystaniu budżetu, za wyjątkiem tajemnic państwowych i zawodowych (poufne informacje o zatrudnieniu); d) informacji, które są zgromadzone w bazach danych bibliotek, muzeów i archiwów oraz państwowych i samorządowych systemach informacyjnych, które są tworzone dla osób indywidualnych (osób fizycznych) i organizacji; e) innych informacji niezabronionych przez ustawodawstwo Federacji Rosyjskiej. Organy państwowe i autonomiczne lokalne są zobowiązane umożliwić dostęp do informacji dotyczących ich działalności. Zgodnie z ustawą, informacje powinny być dostępne w języku rosyjskim lub języku narodowym republiki. Osoba, która chce uzyskać dostęp do informacji otwartych, nie ma obowiązku wyjaśniać celu lub konieczności uzyskania takich informacji. Opłaty pobierane za dostarczone informacje przez organy państwowe lub autonomiczne lokalne są określone w ustawie o podstawach płatności Federacji Rosyjskiej. Decyzje i działania (brak działań) organów państwowych, autonomicznych lokalnych, organizacji społecznych i urzędników, które naruszają prawo dostępu do informacji, mogą być zaskarżane do wyższej instancji, wyższego urzędu lub do sądu. Straty muszą być wyrównane zgodnie z metodologią prawa cywilnego jeżeli: Uniemożliwiono dostępu do informacji; 84

85 Wystąpiło opóźnienie w dostarczeniu informacji; Przekazano informację celowo zniekształconą; Żądana informacja nie została przekazana. Informacja powinna być przekazana bezpłatnie, jeżeli dotyczy: a) informacji organów państwowych lub autonomicznych lokalnych, umieszczonych przez nie w sieci teleinformatycznej; b) informacji dotyczącej praw i obowiązków określonych w prawie Federacji c) innych informacji określonych w ustawie. Dostęp do informacji będzie ograniczony, jeżeli celem tego ograniczenia jest ochrona porządku konstytucyjnego, bezpieczeństwa państwa i obrony kraju, jak również etyki, zdrowia oraz praw i interesów prawnych osób fizycznych i prawnych. Przestrzeganie poufności informacji jest obowiązkowe, a dostęp do informacji poufnych jest określony przez oddzielną ustawę federacyjną. Informacje dotyczące tajemnicy państwowej są chronione zgodnie ze specjalną ustawą o tajemnicy państwowej Federacji Rosyjskiej. Ustawa federacyjna określa również, jakie informacje wchodzą w skład tajemnicy biznesowej, tajemnicy służbowej i innych obowiązków zachowania tajemnicy informacji. Ta sama ustawa określa odpowiedzialność za ujawnienie takich informacji. Informacje, które osoba fizyczna otrzymała w ramach pełnienia obowiązków służbowych lub otrzymała je organizacja w ramach prowadzenia swojej działalności (tajemnice służbowe), muszą być chronione, jeżeli ustawa federacyjna zobowiązuje te osoby do egzekwowania poufności takich informacji. Informacje stanowiące tajemnicę służbową mogą być przekazane osobom trzecim w sposób określony w ustawie i/lub na drodze decyzji sądu. Od osoby fizycznej nie można żądać zrzeczenia się prawa do prywatności życia osobistego, sekretów osobistych i rodzinnych. Nikt nie ma prawa pozyskiwania takich informacji bez zgody danej osoby, chyba że inaczej przewidziano w ustawodawstwie Federacji. Ustawa Federacji Rosyjskiej o danych osobowych określa prawa dostępu do danych osobowych osób fizycznych. Rosyjska ustawa o danych osobowych (podpisana przez prezydenta Włodzimierza Putina ) zabrania zbierania i przetwarzania danych osobowych dotyczących rasy, narodowości, poglądów politycznych, religijnych lub filozoficznych, stanu zdrowia i życia intymnego, za wyjątkiem przypadków wymienionych w rozdziale 10, par. 2 Ustawy o danych osobowych tzn. pod następującymi warunkami: Osoba zbierające informacje posiada zgodę wydaną na piśmie; Dane osobowe są ogólnie dostępne; Informacje są niezbędne do ochrony życia i zdrowia danej osoby lub innych osób; W celu przeprowadzenia diagnozy medycznej, wykonywanej przez lekarza, który złożył przysięgę; Dane osobowe członków organizacji społecznych lub religijnych, które te organizacje wykorzystują zgodnie z przepisami Federacji, jeżeli to wykorzystanie służy celom prawnym, określonym w regułach tych organizacji (dokumentach założycielskich), pod warunkiem, że te dane osobowe nie będą rozpowszechniane bez pisemnej zgody określonych osób; Dla celów sądowych; Dla celów wynikających z ustawy o bezpieczeństwie, detektywistycznych działań dochodzeniowych i wykonania decyzji prawnych. Z punktu widzenia ochrony informacji odnoszących się do osób prywatnych, rosyjskie ustawodawstwo jest na dość nowoczesnym poziomie. Problemy nie wynikają z niedoskonałości prawa, lecz z braku ochrony systemów informacji oraz z 85

86 nienowoczesności przechowywania i dystrybucji informacji. Rosjanie tradycyjnie nie mają zaufania do bezpieczeństwa sieci informatycznych i z tych powodów używanie Internetu, na przykład do operacji bankowych, znajduje się w Rosji w stadium początkowym. Można wspomnieć, że informacje dotyczące ochrony środowiska, zagadnień bezpieczeństwa pożarowego, bezpieczeństwa żywności i innych czynników oddziałujących negatywnie na bezpieczeństwo pracy w zakładach produkcyjnych i bezpieczeństwo ludności, nie są na ogół uważane w Rosji za tajemnicę handlową (Ustawa o tajemnicach handlowych, paragraf 5). Zgodnie z decyzją rządu rosyjskiego (nr , znowelizowaną ), tajemnice handlowe nie obejmują następujących informacji, które są przekazywane władzom podatkowym i organom ścigania: Dokumenty założycielskie firmy; Dokumenty stanowiące uprawnienie do prowadzenia działalności biznesowej (dane z rejestru firm, informacje o istniejących patentach i licencjach); Dokumenty wykazujące wypłacalność; Informacje księgowe, jeżeli są one potrzebne do sprawdzenia uiszczania podatków i innych zobowiązań wobec państwa; Liczebność załogi, płace, warunki pracy i oferty pracy; Dokumenty wykazujące płatności podatkowe i inne opłaty obowiązkowe; Informacje o zanieczyszczeniu środowiska, naruszeniu ustawy antymonopolowej, naruszeniu bezpieczeństwa pracy, sprzedaży produktów niebezpiecznych dla zdrowia oraz o innych naruszeniach prawa. W procesie prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych i komunalnych, zgodnie z wyżej wymienionymi decyzjami rządu, tajemnica handlowa nie obejmuje następujących informacji, które mogą być przekazywane władzom podatkowym i organom ścigania oraz kolektywom pracowniczym przedsiębiorstwa: Wielkość majątku i funduszy przedsiębiorstwa; Inwestycje zewnętrzne w przedsiębiorstwo oraz zadłużenia; Zobowiązanie finansowe i zobowiązania wynikające z umów. Wymienione wyżej informacje są przede wszystkim dostępne dla każdego. Ustawa o tajemnicy handlowej określa, że tajemnica ta nie obejmuje informacji o dokumentach dotyczących założenia firmy, posiadanych licencjach, danych księgowych, liczbie pracowników i strukturze załogi. Dostępnymi informacjami są również sprawy płacowe i zagadnienia bezpieczeństwa pracy. Sprawy zanieczyszczenia środowiska, bezpieczeństwa pożarowego, promieniowania, sytuacji zdrowotnej oraz bezpieczeństwa produktów są informacjami publicznymi. Przy prowadzeniu sprawdzania (prześwietlania) firmy dobrze jest wiedzieć, że publicznymi informacjami są takżę zaległe wynagrodzenia czy niezrealizowane opłaty socjalne. Nie jest również możliwe ukrywanie osób, które mają prawo działać bez pełnomocnictwa osoby prawnej. Wszystkie powyższe dokumenty publiczne informują o bieżącym stanie firmy. Stopień upublicznienia organizacji niekomercyjnych jest jeszcze szerszy: można uzyskać informacje o wielkości zysków i mieniu organizacji, o strukturze kosztów i udziale pracy chałupniczej (Fleishman 2006). Ustawa o tajemnicy handlowej zezwala na nadawanie etykiety tajne takim informacjom, które dotyczą działań produkcyjnych (np. wyposażenie, materiały i magazyny), struktury produkcji (indywidualne decyzje administracyjne, dane personalne), naukowych i technicznych danych produkcyjnych (metody), finansów 86

87 (treść rachunkowości, bilanse, przychody, długi), planów (np. poszerzania produkcji), inwestycji, zakupów i sprzedaży marek produktów, strategii marketingowych, konserwacji produktów, metod sprzedaży i nowych (planowanych) usług. Ustawa zezwala firmie na pewnego rodzaju własną interpretację, które z jej punktu widzenia informacje są wartościowe, obecnie lub potencjalnie. Informacje o bazie klientów, partnerach (krajowych lub zagranicznych, poddostawcach), negocjacjach, umowach i dostawcach towarów stanowią tajemnicę zawodową. Naturalnie, do tajnych należą informacje dotyczące zabezpieczeń, takich jak systemy alarmowe i ochronne oraz metody zabezpieczenia informacji handlowych i poufnych. Firma jest zobowiązana dokonać klasyfikacji zagadnień według poziomu dostępu, stanowiących jej tajemnice handlowe i zapewnić, aby zachowanie tajemnicy było przestrzegane w praktyce. Kwestie wiarygodności w zakresie zachowania tajemnicy handlowej przez partnerów firmy muszą być określone w umowach. Zgodnie z ustawą, tajne pliki i dokumenty muszą być oznaczone etykietą tajemnica handlowa (Коммерческая тайна) Praktyczne spojrzenie na bezpieczeństwo informacji Jednym ze sposobów podejścia do bezpieczeństwa informacji jest podzielenie przetwarzania informacji na procedury operacyjne, za pomocą których jest regulowane istnienie informacji. Tymi procedurami, z których każda jest zintegrowana z bezpieczeństwem informacji, są: gromadzenie informacji, przechowywanie informacji, przesyłanie informacji, niszczenie (kasowanie) informacji oraz odzyskiwanie informacji. Pierwszą procedurą operacyjną jest gromadzenie informacji. Organizacja gromadzi (zdobywa) informacje, które są bezpośrednio związane z jej działalnością i celami. Z punktu widzenia bezpieczeństwa informacji ważne są źródła, z których informacje są pozyskiwane oraz osoby je pozyskujące. Na przykład informacje uzyskiwane z Internetu mogą stwarzać problemy dla informatycznych systemów gromadzenia informacji, jeżeli znajdują się w nich ukryte różne szkodliwe programy. Wizyty na stronie są rejestrowane (przez administratora strony), dzięki czemu, strona zbierająca informacje (komputer) może być śledzona. Jeżeli zbieranie informacji zostało zlecone podwykonawcy, istnieje ryzyko ujawnienia stronom trzecim, jakimi informacjami firma jest aktualnie zainteresowana. Informacje mogą być gromadzone w elektronicznych systemach informatycznych lub w archiwach papierowych. Przechowywanie (zachowywanie) informacji musi się odbywać w taki sposób i w takim miejscu, aby osoby zewnętrzne i intruzi nie mogli wejść w ich posiadanie. Informacje powinny pozostawać nienaruszone, nadające się do użytku i wiarygodne tak długo, jak długo firma ich potrzebuje. Zachowanie informacji zapewnia się poprzez posiadanie kopii zapasowych, przechowywanych w ognioodpornym miejscu, zabezpieczonym przed dostępem nieupoważnionych osób, a w miarę możliwości nawet w oddzielnym budynku lub miejscu poza siedzibą firmy. Te informacje mogą być przechowywane w postaci elektronicznej w systemach informatycznych lub w postaci dokumentów papierowych. W przypadku przechowywania tych ostatnich, wynika potrzeba ochrony fizycznej i specjalnych rozwiązań zabezpieczających. Kopie zapasowe i ich przechowywanie pociągają za sobą konieczność posiadania różnego rodzaju rozwiązań przestrzeni, których może nie być w strukturach systemów informacyjnych. Ryzyko dla bezpieczeństwa informacji, związane z przesyłaniem informacji w postaci elektronicznej, minimalizuje się poprzez stosownie programów szyfrujących. Prawo do używania programów szyfrujących i do szyfrowania w Rosji musi być zweryfikowane przez służbę bezpieczeństwa FSB. Najbardziej zaawansowane programy szyfrujące nie są dozwolone, ponieważ, w razie potrzeby, władze muszą mieć możliwość monitorowania telekomunikacji. Organy bezpieczeństwa monitorują telekomunikację w oparciu o, między innymi, ustawę o terroryzmie. Procedury zezwoleń przypominają 87

88 odpowiednie systemy licencjonowania programów szyfrujących w Stanach Zjednoczonych. Jeżeli władze państwowe nie mogą otworzyć systemu szyfrującego, powodują jego zakłócanie. Przekazywanie informacji na papierze powinna być minimalizowane. W obecnej erze komputerów łatwo jest zapomnieć, że transport dokumentów papierowych stwarza co najmniej takie samo ryzyko dla bezpieczeństwa informacji jak przesyłanie elektroniczne. Niszczenie (kasowanie) musi być wykonane w taki sposób, aby nie pozostało śladów informacji na kopiach zapasowych, twardych dyskach, filmach itp. Z komputerów, które zostały wycofane z eksploatacji, należy wyjąć twarde dyski i przekazać do firmy specjalizującej się w niszczeniu informacji. Najpewniejszym sposobem kasowania informacji z twardych dysków, w sposób uniemożliwiający ich odtworzenie, jest mechaniczne zniszczenie dysków. Najpewniejszym sposobem niszczenia dokumentów papierowych jest korzystanie z niszczarki papieru, która tnie dokumenty w kierunku poprzecznym na odpowiednio wąskie paski. Takie odpady papierowe powinny być następnie spalone w sprawdzonej, wiarygodnej spalarni, w obecności właściciela informacji. Odzyskiwanie informacji jest możliwe tylko wtedy, gdy nie zostały zniszczone bezpowrotnie, na przykład mechanicznie. W Finlandii istnieją firmy, które specjalizują się w odzyskiwaniu informacji z uszkodzonych twardych dysków komputerowych. Najlepszą metodą zabezpieczenia się przed utratą informacji na wypadek uszkodzenia twardego dysku, jest tworzenie kopii zapasowych lub archiwizowanie wydruków. Zasady bezpieczeństwa informacji Rosyjskiego Uniwersytetu Internetowego (Uniwersytet Internetowy 2007) obejmują zachowanie funkcjonalności, integralności i poufności informacji oraz zabezpieczenie infrastruktury, która te cele wspiera. Według tego uniwersytetu, zagrożeniami dla skomputeryzowanych systemów informacyjnych i dla informacji są: Zagrożenia aktywne Nieupoważnione dostanie się do systemu informatycznego, zarówno wewnętrzne jak i zewnętrzne (szpiegostwo przemysłowe, hakerzy); Różnego typu szkodliwe programy (wirusy, konie trojańskie); Kradzież wyposażenia i systemów wykonawczych. Zagrożenia pasywne Usterki i awarie systemów informatycznych; Awarie zasilania, katastrofy naturalne. Sami Rosjanie do kwestii bezpieczeństwa informacji podchodzą bardzo praktycznie, zarówno pod względem technicznym jak i nadzoru nad działaniami biznesowymi (patrz np. Jaszuk, 2005). Nawet w Rosji uważa się, że bezpieczeństwo informacji to nie tylko ochrona informacji w komputerach, chociaż jest to bardzo ważna część bezpieczeństwa informacji. Poziom zabezpieczenia informacji w firmie można znacznie podnieść stosunkowo prostymi i niedrogimi metodami i nie jest to kwestia używania programów szyfrujących, które są metodami trudnymi do zrozumienia i drogimi. Przeciekaniu informacji poufnych można zapobiec używając stosunkowo prostych, niedrogich metod. Przede wszystkim należy dokonać klasyfikacji lokali (siedziby) firmy na przykład na trzy poziomy zabezpieczenia informacji. Pierwsza klasa obejmuje wszystkie otwarte powierzchnie (powierzchnie dostępne dla klientów), których zabezpieczenie informacji może być utrzymywane na niskim poziomie. Przestrzenie biurowe, przede wszystkim niedostępne dla klientów, i inne pomieszczenia używane przez personel firmy, należą do drugiego poziomu zabezpieczenia informacji. Do najwyższego poziomu zabezpieczenia należą na przykład sale komputerowe, pomieszczenia magazynowe z 88

89 drogimi towarami, pomieszczenia, w których znajdują się ważne dokumenty i archiwa oraz sale posiedzeń, w których prowadzone są poufne rozmowy. Klasyfikacja pomieszczeń roboczych według poziomów bezpieczeństwa stanowi również pierwszy etap w planowaniu kontrolowania wstępu i prawa wstępu. Klasyfikacja prawa wstępu do pomieszczeń roboczych stanowi również pomoc w organizowaniu identyfikacji personelu, która obejmuje poziomy dostępu i kolory przepustek osobowych. Zgodnie z klasyfikacją bezpieczeństwa pomieszczeń, pomieszczenia do przyjmowania gości są sytuowane w strefach o najniższym poziomie bezpieczeństwa informacji. Jeżeli możliwe, wejście do pomieszczeń przyjmowania gości powinno prowadzić przez bramkę bezpieczeństwa, wyposażoną w wykrywacze metalu. Każdy, kto podróżował do Rosji zauważył, jak poważnie podchodzi się do kontrolowania wejść do dużych sklepów. Obecnie najczęściej kontrolowanymi za pomocą detektorów są wejścia do księgarń i centrów handlowych. Celem takich zabezpieczeń jest najczęściej zapobieganie kradzieżom sklepowym, lecz Rosja coraz więcej inwestuje w zapobieganie za pomocą wykrywaczy metalu poważniejszym przestępstwom, takim jak na przykład ataki terrorystyczne. Z punktu widzenia poufności informacji dotyczących działalności biznesowej w Rosji podkreśla się istnienie różnych scenariuszy ryzyka przeciekania informacji. Informacje firmy mogą być gubione przez następujące, techniczne punkty przecieków: TABELA 2 Techniczne punkty przecieku informacji w pomieszczeniach firmy. 1. Urządzenia 8. Mikrofony kierunkowe 15. Przecieki przez podsłuchowe wewnątrz uziemienia budynków 2. Papiery pozostawione 9. Przecieki informacji od 16. Przecieki przez na drukarce lub kopiarce, personelu czujniki dymu niezabezpieczone dyskietki 3. Obrazy wideo, również 10. Nieupoważnione 17. Przecieki przez z odległości 4. Podsłuch laserowy poprzez drgania szyb kopiowanie 11. Promieniowanie terminali przewody elektryczne 18. Wykorzystanie rur grzewczych, gazowych i wodnych 5. Produkcja odpadów 12. Podsłuch 19. Dyskietki komputerowe, nieużywane kopie 6. Wirusy komputerowe itp. 7. Kradzież pakietów zawierających informacje (np foldery) 13. Pomiar promieniowania elektromagnetycznego 14. Podłączanie się do linii telekomunikacyjnych Niestety stwierdzono, że największe ryzyko przecieków stwarza własny personel firmy. Informacje mogą być przekazywane w sposób niezamierzony wskutek niezachowania ostrożności, albo celowo z zamiarem uzyskania korzyści majątkowych. Kierownictwo firmy i system zabezpieczeń powinni kontrolować dostęp swoich pracowników do dokumentów i baz danych z poufnymi i tajnymi informacjami. Każda osoba, niezależnie od zajmowanego stanowiska lub relacji z kierownictwem firmy, powinna mieć dostęp tylko do informacji potrzebnych w jej pracy. Należy regularnie sprawdzać poufność, integralność i funkcjonalność baz danych. Jednocześnie powinien być określany poziom poufności informacji i baz danych. 89

90 Informacje szybko ulegają dezaktualizacji, a więc konieczne jest uaktualnianie szyfrowania. Powinna być utworzona klasyfikacja poziomu szyfrowania dla systemu informacyjnego i odpowiadająca im klasyfikacja prawa dostępu dla pracowników, którzy zostali dokładnie sprawdzeni. W Rosji informacje są nadal często przechowywane w podręcznych skoroszytach. Ważne dokumenty papierowe powinny być przechowywane w ognioodpornych sejfach. Nadzorowanie i postępowanie z informacjami firmy wymaga utworzenia zestawu plików, które zawierają ważne, poufne informacje. Takie pliki są rozprowadzane wyłącznie wśród tych osób, które ich potrzebują. Mogą one również zawierać ważne dla członków załogi biuletyny. Częścią bezpieczeństwa informacji jest ochrona techniki informatycznej i informacji w sieciach danych. Komputery powinny być chronione przez kody dostępu, a najlepiej za pomocą osobistych elektronicznych kart dostępu. Dla zapewnienia ochrony lokalnych sieci danych przed dostępem osób zewnętrznych muszą być stosowane programy szyfrujące. Jak wszędzie na świecie, muszą być stosowane zabezpieczenia przed wirusami, używanie zapór sieciowych oraz zapewnienie ich stałej aktualizacji. Zawieranie umów na urządzenia ADP, faksy i kopiarki zapewni, że części zamienne i serwis będą dostępne bez opóźnień. Osoby prowadzące prace serwisowe muszą być sprawdzone, a podczas wykonywania tych prac powinna być obecna osoba nadzorująca ze strony firmy. Jak już wspomniano, sale narad muszą być zakwalifikowane do najwyższego poziomu zabezpieczenia informacji. Sala do prowadzenia ważnych narad powinna być wyposażona w izolację dźwiękową i sygnałową, a zewnętrzni pracownicy nie mogą wnosić do niej przenośnych mikrofonów lub innych urządzeń technicznych, które mogłyby służyć do podsłuchiwania pomieszczenia. Podsłuch i nielegalne podglądanie nie są zagadnieniami, którym poświęca się w Finlandii wiele uwagi w związku z działaniami biznesowymi, lecz w Rosji są one problemami wręcz banalnymi. Nawet w rosyjskich informatorach na temat bezpieczeństwa, przeznaczonych dla małych firm, regularnie przypomina się o powszechności tych zjawisk w Rosji. Przewodniki zawierają szeroki wachlarz porad na temat zabezpieczania się przed podsłuchiwaniem i podglądaniem. Hermetyczność sal narad powinna być regularnie sprawdzana za pomocą specjalnych przyrządów. Takie urządzenia są używane do skanowania ewentualnych urządzeń podsłuchowych i wykrywania urządzeń zamontowanych w ścianach. Dokładne techniczne sprawdzanie obejmuje również pomiary prądu linii telefonicznych i elektrycznych na wypadek podpięcia się do linii dodatkowych osób. Aby być pewnym całkowitego bezpieczeństwa najważniejszego pomieszczenia, powinny być sprawdzone istniejące w sali narad wszelkie przepusty (rury, kable komputerowe, grzejniki itp.) oraz pomieszczania przylegające z boku, z góry i z dołu. Ambasady krajów przeprowadzają takie kontrole regularnie, jeżeli natomiast chodzi o firmy, to tylko największe z nich inwestują w tego rodzaju działania. Tym niemniej warto wiedzieć, że jest zalecane przeprowadzanie technicznej inspekcji bezpieczeństwa przynajmniej okresowo. Chociaż mówiliśmy tutaj o salach narad, nie należy zapominać o konieczności jeszcze częstszego sprawdzania miejsc publicznych, takich jak WC i korytarze, gdzie urządzenia podsłuchowe mogą być zamontowane w każdej chwili. Wiedzę na temat osób zajmujących się przeprowadzaniem tego rodzaju kontroli zabezpieczeń posiadają miejscowe firmy ochroniarskie. Korzystną alternatywą jest zamówienie takiego serwisu z Finlandii. 90

91 Strefa dostępna dla klientów - podstawowy poziom nadzoru Powierzchnie biurowe - ograniczone prawa dostępu Pomieszczenia o najwyższym poziomie poufności Zewnętrzna strefa nadzorowana Ściany zewnętrzne budynku SCHEMAT 1. Model klasyfikacji bezpieczeństwa (informacyjnego) pomieszczeń firmy, (zmodyfikowany schemat z Miettinena, 1999, 95) Bezpieczeństwo informacji można uwzględniać w codziennej pracy biurowej, na przykład poprzez minimalizowanie i unormowanie procedur kopiowania (zliczanie kopii, kody osobowe). Poza tym wykorzystuje się niszczarki papieru w sposób promujący bezpieczeństwo. Do niszczenia materiałów poufnych i tajnych dopuszcza się tylko osoby z kierownictwa firmy i osobę odpowiedzialną za bezpieczeństwo. Ostateczne niszczenie materiałów wykonuje wiarygodna, specjalistyczna firma. Jeżeli firma wycofuje z użycia komputery, ich twarde dyski muszą być zniszczone poprzez rozdrobnienie mechanicznie lub przewiezienie do Finlandii w celu zniszczenia przez wyspecjalizowaną firmę. Papiery zawierające ważne informacje nie mogą być pozostawiane wokół faksów lub kopiarek. Znajdująca się w pamięci telefaksów lista wysłanych faksów musi być regularnie kasowana tak, aby przesłane informacje i adresy nie mogły dostać się w ręce osób zewnętrznych. Bezpieczeństwo informacji naturalnie obejmuje specjalne zabezpieczenia informacji poufnych (o różnych poziomach) i tajnych w przypadku, gdy z jakichś powodów muszą być one przetransportowane na zewnątrz firmy. Nadzór fizyczny poufnych dokumentów i wyposażenia musi być ciągły. Dokumenty, które mogą być ważne z punktu widzenia konkurencji, szpiegostwa lub organizacji przestępczych, nie mogą być pozostawiane bez wiarygodnego nadzoru w hotelowych pokojach lub sejfach. Jeżeli ktoś chce bardzo ściśle przestrzegać praktyk w zakresie bezpieczeństwa informacji, powinien unikać korzystania z faksu i własnego komputera podłączonego do sieci w hotelach, w pomieszczeniach usługowych firmy, kawiarniach internetowych i innych podobnych miejscach publicznych publicznym dostępem do sieci. Blankiety dokumentów firmy, wzory umów i pieczęcie muszą być trzymane w miejscach niedostępnych dla osób zewnętrznych. Plan bezpieczeństwa informacji firmy powinien również określać stanowisko odnośnie personelu i sankcji dyscyplinarnych za ujawnienie poufnych materiałów. Kwestie odpowiedzialności w zakresie informacji poufnych powinny być również załatwione w przypadku pracowników tymczasowych. Cała załoga musi być świadoma celów i metodologii planu bezpieczeństwa informacji firmy. Dla poprawienia świadomości bezpieczeństwa konieczna jest motywacja i zaangażowanie pracowników. Istnieją dobre, międzynarodowe źródła literaturowe zajmujące się metodami 91

92 zwiększania świadomości bezpieczeństwa, motywacji personelu i tematycznym szkoleniem w zakresie bezpieczeństwa (patrz np. Roper, Grau & Fischer 2006). Firma powinna zachować ostrożność w dopuszczaniu do informacji poufnych pracowników tymczasowych, którzy nie zostali dokładnie sprawdzeni (prześwietleni). Kierownictwo firmy i ludzie odpowiedzialni za bezpieczeństwo, powinni nadzorować ich działania bardziej bacznie niż to się czyni w przypadku pracowników stałych. Pracownicy tymczasowi powinni otrzymać wyraźnie widoczną kartę identyfikacyjną z ograniczonym prawem dostępu. Takie karty z kolorowym kodem znacznie poprawiają skuteczność i zauważalność nadzoru. Karty identyfikacyjne powinni również nosić na widocznym miejscu pracownicy podwykonawców. Wskazują one (ich kolor), jakie ci pracownicy pełnią zadania. Osoby wizytujące, udające się do ważnych miejsc, muszą być odprowadzane i podlegać stałemu nadzorowi. Powyżej opisano najważniejsze działania, za pomocą których można znacznie poprawić poziom bezpieczeństwa informacji i innych fizycznych zabezpieczeń. Celem nie było wyszczególnienie wszystkich, spośród wielkiej ilości, szczegółów. Przedstawiliśmy tutaj sposoby postępowania, które szczególnie często są wymieniane w rosyjskiej literaturze zajmującej się bezpieczeństwem informacji w kontekście praktycznej działalności firmy. Bezpieczeństwo informacji można zapewnić poprzez małe, lecz realizowane jednocześnie kroki. Kluczową rolę w zakresie ochrony bezpieczeństwa informacji odgrywa personel firmy, który jednak z drugiej strony stwarza dla tego bezpieczeństwa najbardziej znaczące ryzyko. 92

93 11 BEZPIECZEŃSTWO POŻAROWE I DZIAŁANIA RATOWNICZE 11.1 Pożary stanowią powszechny problemem Często występującym w Rosji problemem są pożary. Stosowanie ogrzewania gazowego i olejowego oraz używanie gazu w domowych kuchenkach gazowych, zwiększają podatność na zagrożenie pożarowe i wybuchowe. Przepisy przeciwpożarowe ministerstwa do spraw nadzwyczajnych Rosji (dekret Emerkomu, ), stanowią szczegółową instrukcję bezpieczeństwa pożarowego mieszkań i miejsc pracy. Firmy i ich kierownictwo mają obowiązek dbania o bezpieczeństwo pożarowe. Firmy, budynki publiczne i bloki mieszkalne muszą posiadać aktualne plany ratunkowe i instrukcje zapobiegania pożarom. Personel pracujący w miejscach szczególnie podatnych na zagrożenia pożarowe, takich jak tartaki czy prace budowlane, muszą przejść przeszkolenie w zakresie postępowania na wypadek pożaru. Na widocznych miejscach w budynkach, na klatkach schodowych, w biurach, blokach mieszkalnych i magazynach, musi być umieszczony numer telefonu do straży pożarnej. Zgodnie z dekretem ministerstwa do spraw nadzwyczajnych, musi być wyznaczone oddzielne miejsce dla palaczy tytoniu. Na terenie zakładów przemysłowych, w których występują materiały łatwopalne lub produkty żywnościowe, palenie jest zabronione. Rosyjskie normy bezpieczeństwa pożarowego zostały sporządzone w oparciu o obowiązującą od r 1994 ustawę o bezpieczeństwie pożarowym (znowelizowaną w 1995 r), statutów bezpieczeństwa pożarowego, instrukcji oraz obwodowych ustaw i przepisów dotyczących bezpieczeństwa pożarowego. Zgodnie z przepisami bezpieczeństwa pożarowego, wszystkie organizacje powinny posiadać co najmniej ogólny plan ratunkowy na poziomie organizacji, który zawiera procedury dla załogi na wypadek pożaru, określa zaopatrzenie w urządzenia przeciwpożarowe i miejsca ich rozmieszczenia, wskazuje drogi ewakuacji, zawiera dodatkowe instrukcje i określa kiedy powinny być przeprowadzane ćwiczenia przeciwpożarowe. Według instrukcji przeciwpożarowych, organizacje powinny wyznaczyć specjalne miejsca dla palących, procedury postępowania z wyposażeniem elektrycznym na wypadek pożaru, instrukcje postępowania załogi na wypadek pożaru, wyznaczoną osobę, odpowiedzialną za bezpieczeństwo pożarowe oraz szkolenia w zakresie bezpieczeństwa pożarowego dla całej organizacji (Petrov 2007, 176). Według przepisów Emerkomu, jeżeli na jakimś piętrze pracuje lub przebywa jednocześnie ponad 10 osób, w widocznym miejscu na tym piętrze powinien być powieszony plan ewakuacji (instrukcja) i instrukcja powiadamiania na wypadek pożaru. Plan ewakuacji powinien zawierać opis i schemat ewakuacji. Dlatego na przykład w międzynarodowych hotelach w Rosji widoczny jest wysiłek włożony w zapewnienie bezpieczeństwa pożarowego i sprawnej ewakuacji na wypadek pożaru. Każdy, kto podróżował po świecie, może stwierdzić, że zasady informowania o bezpieczeństwie pożarowym w Rosji znajdują się na całkiem nowoczesnym poziomie. Autor niniejszej broszury zauważył, iż nie ma gwarancji, że na przykład w londyńskich hotelach znajdziemy na widocznym miejscu instrukcje bezpieczeństwa pożarowego. Według rosyjskich przepisów, jeżeli w budynku lub pomieszczeniu znajduje się ponad 50 osób, oprócz obowiązkowego planu ewakuacji, muszą być dwa razy w roku przeprowadzane ćwiczenia ewakuacji. Jeżeli w pomieszczeniu przebywa osoba niesprawna fizycznie, niewidoma lub głucha, obowiązują specjalne, dodatkowe wymagania bezpieczeństwa pożarowego. Na firmy jest również nałożony obowiązek dbania o szczególny porządek w miejscach, w których występuje zagrożenie pożarowe, 93

94 Firma musi zagwarantować, aby czujniki przeciwpożarowe, podręczny sprzęt gaśniczy i drogi ewakuacyjne znajdowały się w dobrym stanie. Organizacja musi również mieć plan postępowania na wypadek awarii zasilania elektrycznego, w którym są określone sposoby odnajdywania w ciemności sprzętu gaśniczego i dróg ewakuacji. W wyżej wspomnianych przepisach Emerkomu są również określone szczegółowe zadania dotyczące bezpieczeństwa pożarowego w sklepach i na placach budów. Za bezpieczeństwo pożarowe jest odpowiedzialne kierownictwo firmy, natomiast na poziomie praktycznym, osobą do kontaktów jest inspektor miejscowej straży pożarnej. W rosyjskich przepisach dotyczących bezpieczeństwa pożarowego wnikliwy poszukiwacz może znaleźć wiele pożytecznych informacji i instrukcji. Jedną z ważnych informacji jest to, że Emerkom publikuje na swoich stronach internetowych czarną listę miejsc, w których bezpieczeństwo pożarowe jest niewystarczające lub zaniedbane. Na tej obejmującej cały kraj liście, od czasu do czasu znajdują się również miejsca z obwodu murmańskiego. Na liście miejsc o niedostatecznym zabezpieczeniu przeciwpożarowym występują na przykład bloki mieszkalne (patrz Emercom 2007). Ta sama lista wskazuje strony odpowiedzialne za bezpieczeństwo pożarowe danego miejsca. Ogromną liczbę bloków mieszkalnych i szkół ze słabym zabezpieczeniem przeciwpożarowym można znaleźć w Republice Karelii. Warto taką czarną listę przeglądnąć gdy mamy zamiar wynająć lub kupić mieszkanie dla pracowników naszej firmy, na przykład w Murmańsku lub innym mieście Rosji. Tym niemniej, nie należy z bezwzględną ufnością polegać na informacjach znalezionych w Internecie, najlepiej zweryfikować je u inspektora lokalnej straży pożarnej. Ryzyko pożarów i wybuchów gazu wzrasta zimą, gdy grzejniki elektryczne są mocno obciążone, a zużycie gazu osiąga wartości szczytowe. Każdej zimy lokalne biura ministerstwa spraw nadzwyczajnych ostrzegają przed niebezpieczeństwem stwarzanym przez stosowane w domach i firmach urządzenia grzewcze elektryczne i gazowe. Ryzyko takich urządzeń w Finlandii znajduje się na zupełnie nieporównywalnym poziomie. Gdybyśmy nawet nie brali pod uwagę bezpośredniego zagrożenia pożarowego, to powszechnym zjawiskiem w Rosji są problemy z awariami zasilania i dostarczaniem ciepła do mieszkań z sieci ciepłowniczych. Trudności nasilają się szczególnie podczas mrozów, kiedy również skutki takich awarii są najbardziej dotkliwe Planowanie działań ratowniczych we współpracy z władzami Jeżeli chodzi o bezpieczeństwo pożarowe w organizacjach, rosyjskie władze są bardzo restrykcyjne. W Rosji zdarza się 100,1 wypadków śmiertelnych na milion mieszkańców spowodowanych pożarami, podczas gdy w Finlandii jest to liczba 21,6 (Myllyniemi 2000). Normy bezpieczeństwa pożarowego są dość skomplikowane i nie jest tutaj możliwe ich szczegółowe przedstawienie. Szczegóły zależą od takich czynników jak materiał budynków, sposób użytkowania pomieszczeń, liczba pięter w budynku i rodzaj budynków sąsiadujących. Nie ma konieczności zapamiętywania takich szczegółów, gdyż aktualne informacje można uzyskać kontaktując się z lokalną strażą pożarną. Nie wolno niedoceniać konieczności wypełniania wymagań bezpieczeństwa pożarowego, gdyż niepełne ich realizowanie może stwarzać dodatkowe utrudnienia dla firmy w postaci ewentualnych przyszłych inspekcji. Informacje o zagadnieniach bezpieczeństwa pożarowego i związanych z nimi normach posiadają również dobre firmy ochroniarskie. Mają one również często licencję na instalowanie sprzętu ochrony przeciwpożarowej. Posiadanie przez firmę ochroniarską zdolności do planowania bezpieczeństwa pożarowego powinno być brane pod uwagę przy wynajmowaniu takiej firmy do ochrony naszego przedsiębiorstwa. 94

95 Inspekcje pożarowe należą do spraw życia codziennego w Rosji i są całkowicie uzasadnione. Na przykład prokuratura (biuro prokuratora) w obwodzie murmańskim przeprowadziła inspekcje pożarowe w budynkach różnych sektorów publicznych. Wykazały one szereg poważnych niedociągnięć, takich jak, między innymi, niesprawność węży gaśniczych na klatkach schodowych, braki w oznakowaniu i działaniu gaśnic oraz osiągalności wozów strażackich. Bardzo często drogi ewakuacyjne i korytarze są zapchane i wypełnione różnymi palnymi materiałami. Pomieszczenia firm nie zawsze są wyposażone w przenośne gaśnice albo jest ich za mało. Takie zaniedbania zazwyczaj pociągają za sobą kary administracyjne, na przykład w postaci mandatu. Kierownictwo firmy jest odpowiedzialne za sporządzenie i aktualizowanie planu ratunkowego. Pracownicy firmy i inne osoby, które biorą udział we wdrażaniu planu ratunkowego, muszą zostać z nim zaznajomieni. Udział personelu firmy w opracowywaniu planu ratunkowego od możliwie najwcześniejszego etapu zapewnia oprócz zobowiązania sprawne działanie załogi w warunkach nadzwyczajnych. Zgodnie z instrukcjami rosyjskich władz, plan lub jego streszczenie, musi być dostarczony obwodowej służbie ratowniczej, którą w praktyce jest lokalne biuro Emerkomu,. Sporządzenie planu ratunkowego, który stanowi zasadniczą część bezpieczeństwa biznesowego, rozpoczyna się od mapowania przewidywanych niebezpiecznych sytuacji. Do analizowania ryzyka w stosunku do firmy, jej personelu i klientów, zostało opracowanych wiele różnych narzędzi. Jeden z przykładów znaleziono w Internecie pod W planie ratunkowym, kierownik do spraw bezpieczeństwa w firmie klasyfikuje ryzyka dla firmy według znaczenia i prawdopodobieństwa wystąpienia oraz określa metody zarządzania każdym ryzykiem. Po zidentyfikowaniu ryzyk w miejscu pracy, konieczne jest opracowanie planu zarządzania nimi lub ich eliminowania. Nie jest możliwe wyeliminowanie wszystkich ryzyk, dlatego firma musi znaleźć efektywne metody ich minimalizowania. Plany ratunkowe zawierają jasne instrukcje działania w przypadku wystąpienia sytuacji nadzwyczajnych. Plan ratunkowy jest bezpośrednio związany z analizą ryzyka, jeżeli ta analiza dotyczy ryzyka pożarowego i poważnych wypadków lub poważnego zagrożenia przestępczością (groźba podłożenia bomby, terroryzm), które wymagają szybkich działań ratunkowych. Naturalnie, jak wcześniej wykazano w niniejszej broszurze, analiza ryzyka firmy nie ogranicza się tylko do mapowania zagadnień pożarowych i procedur ratunkowych. Instrukcje ratunkowe obejmują ochronę osobistą w sytuacjach awaryjnych oraz instrukcje ewakuacji budynku. Przepisy dotyczące gotowości, zarówno w Finlandii jak i w Rosji, wymagają, aby w przypadku pożaru lub groźby ataku bombowego była możliwa jak najszybsza ewakuacja budynku. Każde stanowisko robocze w firmie musi mieć instrukcję postępowania na wypadek pożaru lub groźby podłożenia bomby. Jeżeli groźba podłożenia bomby jest na przykład przekazywana telefonicznie, istnieje jasny kod postępowania w celu zapewnienia bezpieczeństwa osobistego i zidentyfikowania osoby grożącej. Firma powinna również posiadać instrukcje i przeprowadzać regularnie ćwiczenia na wypadek otrzymania listów z pogróżkami (złośliwe anonimy), listów BC (tzw. listów z proszkiem) lub usiłowania napadu. W przypadku groźby podłożenia bomby, otrzymania listu z proszkiem lub pożaru, musi istnieć możliwość jak najszybszego opuszczenia budynku i udania się do umówionego, praktycznie sprawdzonego miejsca zgromadzenia. Musi istnieć możliwość natychmiastowego ostrzeżenia osób zagrożonych, na przykład za pomocą domofonu. Według przepisów pożarowych Emerkomu, podobnie jak w Finlandii, wyjścia awaryjne i drogi dojścia do nich muszą być zawsze otwarte i wyraźnie oznakowane. Muszą być 95

96 ustalone możliwości ochrony osobistej i procedury zabezpieczenia wnętrz w razie wypadku spowodowanego przez niebezpieczny materiał, taki jak na przykład toksyczny związek chemiczny. Rosyjskie władze ratownicze posiadają aktualną listę miejsc z niebezpieczną produkcją w danej miejscowości oraz niebezpiecznych transportów przebiegających przez tę miejscowość. Należy zebrać takie informacje w celu uwzględnienia ich w planie zabezpieczeń firmy. Plan ratunkowy powinien uwzględniać potrzebę przygotowania się na zagrożenia powodowane przez niebezpieczne miejsca. W przypadku awarii, personel firmy pomaga ratownikom w znalezieniu dróg ewakuacji, uruchamia alarm wewnętrzny i zgłasza zdarzenie pod numer alarmowy, bierze udział w gaszeniu i udziela profesjonalnej pomocy. Ratownicy mogą zażądać od kierownictwa firmy lub innych jej pracowników udzielenia dodatkowych informacji o możliwych nowych czynnikach ryzyka, które nie są ratownikom znane. Mogą to być na przykład zagrożenia spowodowane przez tymczasowo zmagazynowane w budynkach i pomieszczeniach firmy produkty chemiczne, z którymi ratownicy nie mieli wcześniej do czynienia. Ogólne instrukcje dotyczące identyfikowania listów z materiałami wybuchowymi (bomb letters) są używane na całym świecie. W Rosji pojawianie się listów z materiałami wybuchowymi i proszkami występuje rzadko, więc tego tematu szczegółowo nie omawiamy. Tym niemniej, poniżej zamieszczamy wzór sposobu postępowania w przypadku groźby podłożenia bomby: Procedura na wypadek groźby telefonicznej o podłożonej bombie ZACHOWYWAĆ SIĘ SPOKOJNIE I PRZYJAŹNIE! NIE PRZERYWAĆ ROZMÓWCY ZAPROPONOWAĆ NEGOCJECJE STARAĆ SIĘ KONTYNUOWAĆ KONWERSACJĘ! AUTOMATYCZNIE WŁĄCZYĆ NAGRYWANIE ROZMOWY! ROZPOCZĄĆ ŚLEDZENIE POŁĄCZENIA ZAPYTAĆ: Kiedy bomba eksploduje? Gdzie się znajduje? Jak wygląda? Dlaczego została podłożona? Sformułowanie groźby podłożenia bomby: Rozmowa przeszła / nie przeszła przez centralę IDENTYFIKACJA OSOBY GROŻĄCEJ PODŁOŻENIEM BOMBY: mężczyzna, kobieta, dziewczyna GŁOS OSOBY GROŻĄCEJ PODŁOŻENIEM BOMBY: wysoki/ostry, spokojny/słaby, niski, wyraźny, mrukliwy, miękki/przyjemny MOWA OSOBY GROŻĄCEJ PODŁOŻENIEM BOMBY: szybka, wolna, wyraźna, przerywana, wulgarna, jąkająca się, bełkocząca, inna, jaka AKCENT OSOBY GROŻĄCEJ PODŁOŻENIEM BOMBY: miejscowy, obcy, inny, jaki POSTAWA OSOBY GROŻĄCEJ PODŁOŻENIEM BOMBY: 96

97 spokojna, podekscytowana, inna, jaka ODGŁOSY W TLE: głośne maszyny, hałas uliczny, muzyka, głosy ludzkie, odgłosy maszyn biurowych, inne, jakie GROŹBĘ ODEBRAŁ: Data Czas Nazwisko Na każdym stanowisku pracy powinny się znajdować czytelne, dobrze widoczne instrukcje postępowania w razie różnych wypadków lub sytuacji zagrożenia. Poniżej podajemy ogólną kategoryzację instrukcji postępowania, którymi firma powinna dysponować w razie wypadku, niebezpiecznej sytuacji lub najczęściej występujących zagrożeń w działalności firmy: Instrukcja powiadamiania o nagłym zdarzeniu, w tym numery telefonów różnych organów; Procedura uruchamiania alarmu wewnętrznego; Informacje w czasie sytuacji awaryjnych; Poważny wypadek drogowy z udziałem pracownika firmy; Pożar; Działania podejmowane podczas awarii zasilania elektrycznego, wody, ogrzewania; Działanie na wypadek ulatniania się gazu i zagrożenia wybuchem gazu; Nieszczęśliwy wypadek, nagły atak choroby; Poważny atak przestępczy (rabunek, inne bezpośrednie zagrożenie); Grożenie przez telefon podłożeniem bomby (obserwacje i uwagi o grożącym); Postępowanie w przypadku listu z pogróżkami lub wymuszeniami; Postępowanie w przypadku otrzymania listu z proszkiem; Postępowanie w przypadku awarii systemu informatycznego; Instrukcja łagodzenia / wysłuchiwania załogi w warunkach kryzysowych Oprócz tego należy pamiętać, aby dostosować instrukcje do rodzaju działalności firmy. Firma zajmująca się produkcją żywności musi być przygotowana na groźby zatrucia, a firma transportowa na możliwe zagrożenia porwaniami. W praktyce przygotowanie się oznacza, że personel firmy musi mieć dostęp do sprawdzonych, działających gaśnic służących do wstępnego gaszenia ognia i musi wiedzieć jak je używać w konkretnych sytuacjach. Alarmy pożarowe, automatyczne systemy zraszające, czujniki dymu i ognia, zapasowe zasilanie energii oraz drogi ewakuacyjne i znaki bezpieczeństwa powinny być w niezawodnym stanie i aktualne. Oprócz sprzętu ratowniczego i ewakuacyjnego, w oznakowanych miejscach powinny się znajdować i być dostępne środki ochrony osobistej i wyposażenie specjalne, dostosowane do rodzaju działalności firmy. Służby ratownicze znają miejsca usytuowania schronów i ich użyteczność na wypadek zagrożenia. Istnienie schronu i jego pojemność powinny być uwzględnione w planie ratunkowym. W 2005 r władze obwodowe Murmańska, wraz z Emerkomem, opracowały plan ewakuacji, który obejmuje 30-kilometrową strefę wokół elektrowni jądrowej Kola. Plan będzie realizowany w przypadku wystąpienia w elektrowni poważnej awarii. Osoby z 97

98 tej strefy będą ewakuowane przy współudziale działających w obwodzie firm, który to fakt musi być brany pod uwagę w planach obrony cywilnej firm, zlokalizowanych w pobliżu strefy, na przykład firm z branży turystycznej (Kirowsk). Więcej informacji można uzyskać w miejskich służbach ratowniczych. Oprócz tego, działające w Rosji firmy zagraniczne muszą uwzględniać w swoich planach obrony cywilnej zagrożenia stwarzane przez sąsiadujące zakłady rosyjskie, takie jak fabryki chemiczne, elektrownie jądrowe (zakłady odpadów jądrowych) oraz zakłady gazownicze i rafineryjne. Więcej informacji na te tematy można otrzymać w lokalnych oddziałach Emerkomu. 98

99 12. OCHRONA PRZED PRZESTĘPCZOŚCIĄ 12.1 Wyzwania wewnętrzne i zewnętrzne Ze względu na wiele różnych rodzajów sytuacji przestępczych i kryminalnych, trudno jest zaproponować szczegółowe instrukcje przeciwdziałania przestępczości. Najkorzystniejszym sposobem walki z przestępczością jest oczywiście jej wyprzedzające przeciwdziałanie. Jeżeli do przestępstwa już doszło, muszą być określone możliwe dalsze kroki postępowania. Poszkodowana na skutek przestępstwa ofiara może zdecydować, czy zgłosić przestępstwo władzom, czy jego konsekwencje spokojnie znieść? W działalności biznesowej zazwyczaj zgłasza się władzom zwykłe przestępstwa uliczne (kradzież, włamanie, wandalizm), natomiast pozostawia się w spokoju na przykład szpiegostwo przemysłowe, które jest uważane za szkodliwe z punktu widzenia wizerunku firmy. Postęp w śledztwie w dużym stopniu zależy od tego, jak szybko władze otrzymają informację o popełnionym przestępstwie. Zagrożenie przestępczości dla działalności biznesowej może być natury zarówno wewnętrznej jak i zewnętrznej. Wyzwania stwarzane przez pracowników firmy są skierowane na materialną i niematerialną własność firmy, z których ta druga wiąże się z bezpieczeństwem informacji. Głównym źródłem wyciekania z firmy ważnych informacji do jednostek zewnętrznych (konkurencji) są aktualni i dawni pracownicy. W przeciwdziałaniu tego rodzaju przestępczości wewnętrznej kluczowym zagadnieniem jest panująca w firmie atmosfera i poziom motywacji personelu. Za najważniejszą metodę przeciwdziałania tego rodzaju przestępczości w Rosji uważa się prowadzenie rozmów i dokładne sprawdzanie kandydatów na pracowników, co jest częścią procesu rekrutacji załogi firmy. W niektórych zakładach produkcyjnych przestępczość wewnętrzna stanowi poważny problem. Na przykład znikanie metali, szczególnie kolorowych, jest w Rosji powszechne. Duże zakłady hutnicze polegają na własnych służbach ochrony, których podstawowym zadaniem jest zapobieganie kradzieżom metalu z zakładu. Ograniczenie strat materiałowych uzyskuje się również poprzez stosowanie ściślejszego nadzoru przy odbiorze i wysyłaniu towaru. Zarządzanie ryzykiem przestępczości musi uwzględniać następujące główne zagadnienia: Wyroby gotowe, wyposażenie biur (ADP), pojazdy i inne dobra osoby odpowiedzialne z odbiór i wysyłanie; Rzetelność personelu przeciwdziałanie sprawdzanie (prześwietlanie), patrz powyżej; Zwiększenie świadomości bezpieczeństwa, każda osoba otrzymuje tylko takie informacje, jakie są jej potrzebne; Utworzenie programu bezpieczeństwa i zapoznanie z nim całej załogi. Przyjmowanie towarów do firmy i wysyłanie z firmy musi się odbywać pod stałym nadzorem. Rzetelność osób przyjmujących towar jest weryfikowana za pomocą dokumentów. Stosowanie zabezpieczeń wewnętrznych, wprowadzenie praw dostępu i kontrolowania wstępu, w ogromnym stopniu rozwiązują problemy z ochroną wyposażenia, które jest najważniejsze dla firmy z punktu widzenia bezpieczeństwa informacji i produkcji. Do niektórych spraw ma dostęp tylko niewielka grupa ludzi. Kierownictwo firmy nie musi na przykład ujawniać personelowi czasu transportu pieniędzy lub spraw związanych z ich przechowywaniem. W takich sprawach milczenie jest złotem, natomiast gadulstwo jest prawdziwym skarbem złodzieja. Takie powinno być podejście do bezpieczeństwa biznesu w Rosji (Loginov 2006, 13). 99

100 Jeżeli chodzi o zagrożenia zewnętrzne, zdecydowanie największe wyzwania stwarzają włamania. Na przykład w obszarze miejskim Murmańska, codziennie zgłaszane są dziesiątki włamań do mieszkań i biur. Z zasady im trudniej dostać się do firmy z zewnątrz, tym bardziej jest prawdopodobne, że kryminalne gangi będą się starały zwerbować do swoich celów pracowników firmy. Przestępcy będą się starali znaleźć najsłabsze punkty w firmie i drogi wtargnięcia do niej. Wymuszenie (Kodeks Karny 163) Przez wymuszenie rozumie się żądanie wejścia w posiadanie własności innej osoby lub prawa do tej własności lub prowadzenie innych działań względem własności innej osoby poprzez grożenie przemocą lub zamiarem zniszczenia lub uszkodzenia własności tej osoby, jak również przez grożenie członkom rodziny tej osoby zamiarem rozpowszechnienia informacji rynsztokowych lub innych, które mogą w znaczący sposób naruszyć prawa lub interesy prawne innej osoby lub jej rodziny. Dostateczny poziom bezpieczeństwa stanowią odpowiednie zabezpieczenia techniczne (mocne okna i drzwi), skuteczna ochrona przez strażników oraz odpowiednie systemy alarmowe. Milicja w obwodzie murmańskim na przykład publicznie ostrzega przed pewnymi grupami etnicznymi, które kontrolują rynek narkotykowy w obszarze miasta. Statystyki wskazują na stały wzrost liczby przestępstw przeciwko mieniu. Takie ostrzeżenia ze strony władz stanowią powód do dokładnego przyjrzenia się bezpieczeństwu przechowywania i transportu cennych przedmiotów. Przedmioty takie należy zawsze trzymane w sejfie. Nie mogą one być widoczne z ulicy przez okna biura (lub mieszkania). Zachętę do włamań stanowią cenne przedmioty pozostawione w samochodzie na widocznym miejscu. W Rosji nadal krąży wiele gotówki, dlatego przechowywanie i przewożenie pieniędzy stanowi szczególne ryzyko. Firma w Rosji zmuszona jest działać pod czujnym okiem konkurentów. Jak wspominano na początku niniejszej broszury, jednym z pierwszych zadań firmy podczas wykonywania analizy rynku jest identyfikacja najważniejszych konkurentów w regionie, a najlepiej w całym kraju. Znajomość swoich konkurentów, ich charakteru i sposobu działania, stanowi klucz do zapewnienia bezpieczeństwa ekonomicznego firmy i ochrony przed przestępczością. Typowymi problemami wynikającymi z działań przestępczych w Rosji są: Obiecana zapłata za przesyłkę nie jest uiszczana lub uiszczana nieterminowo; Kradzieże przewożonego towaru, łącznie z pojazdem; Zagrożenia bezpieczeństwa osobistego lub rodziny; Włamania do mieszkań, biur, pokojów, pojazdów; Kradzież informacji handlowych, podsłuchiwanie telefonów, werbowanie pracowników; Włamania do magazynów i zakładów produkcyjnych. Konkurenci w Rosji zbierają informacje o firmach na przykład za pomocą szpiegostwa przemysłowego. Metody te obejmują werbowanie członków personelu za pieniądze, używanie środków technicznych i ewentualnie przekupywanie urzędników mających dostęp do kluczowych informacji o firmie (urzędy patentowe, kanały komunikacyjne). Ochrona przed szpiegostwem przemysłowym nie powinna być powierzana miejscowej firmie ochroniarskiej, nawet tylko do rozpatrzenia - kierownictwo jednostki organizacyjnej firmy musi mieć własne, znane tylko jemu metody. Na temat szpiegostwa przemysłowego, w ramach literatury biznesu, powstała cała gałąź literatury (patrz np. Juszczuk 2005). Więcej o tych zagadnieniach znajdziemy pod koniec niniejszej broszury. 100

101 12.2 Faza wstępna inwestowania w bezpieczeństwo Inwestowanie w bezpieczeństwo osiąga najwyższy poziom w pierwszej fazie działalności biznesowej. Do jednych z pierwszych zadań należy zaopatrzenie się w odpowiedni system blokad. Jest bardzo ważne, aby wymienić wszystkie zamki, gdyż poprzedni właściciel mógł sobie sporządzić kopie kluczy do pomieszczeń, które użytkował Do ważnych akcesoriów firmy w Rosji należy również sejf. Naturalnie, sejfy muszą być umieszczone w najlepiej zabezpieczonych pomieszczeniach, głównie w gabinecie dyrektora. Jednak nawet wtedy nie jest zalecane trzymanie w nich dużych ilości pieniędzy. Bezpieczeństwo firmy poprawimy poprzez zamontowanie metalowych drzwi antywłamaniowych i ram okiennych, zabezpieczenie kanałów wentylacyjnych i ścian oddzielających piętra. Wynajęta do wykonania tych prac firma powinna być uprzednio dokładnie sprawdzona (prześwietlona). Zleceniodawca tych prac musi mieć pewność, że w osłonach nie zostaną zainstalowane dodatkowe urządzenia (podsłuchowe, do nielegalnego podglądania). Metalowe drzwi nie powinny przyciągać uwagi i dlatego należy je pokryć boazerią lub skórą. W przypadku stosowania drzwi podwójnych, metalowe powinny być drzwi wewnętrzne. Na temat blokad drzwi dostępne są szczegółowe instrukcje, które określają odległości pomiędzy blokadami a wzmocnieniem ościeżnicy drzwi (powierzchnia blokująca). Najlepsze informacje o tych sprawach można uzyskać w wiarygodnej firmie ochroniarskiej. W określonych w planie ochrony przeciwpożarowej miejscach, muszą być zainstalowane podręczne urządzenia gaśnicze. W tej sprawie warto zasięgnąć porady inspektora miejscowej straży pożarnej. Instalowane urządzenia gaśnicze są na gwarancji, lecz dalsze ich utrzymanie wymaga zawarcia oddzielnej umowy. Jak opisano wcześniej, wynajęcie firmy ochroniarskiej stanowi zasadniczą część inwestycji w bezpieczeństwo. Niektóre duże firmy rosyjskie, jak na przykład z branży metalowej i górniczej, rozwiązały ochronę swoich przedsiębiorstw poprzez utworzenia wewnątrz firmy własnych służb ochroniarskich. Takie rozwiązanie jest dość kosztowne i nieczęsto jest brane pod uwagę przez MSP (małe i średnie przedsiębiorstwa). W Finlandii, instrukcje i przepisy dotyczące ochrony firm przed włamaniami są wydawane przez VAKES (patrz np. Do najważniejszych zasobów służących bezpieczeństwu biznesu należy świadomość zagadnień bezpieczeństwa wśród personelu. Szkolenie załogi w sprawach bezpieczeństwa można zlecić firmie zewnętrznej. Do ważnych zadań należy przeszkolenie w zakresie udzielania pierwszej pomocy i przygotowania się na wypadek sytuacji krytycznych. Takie szkolenia można realizować w Finlandii Ważne jest zbieranie podstawowych informacji Zanim firma rozpocznie swoją działalność, jej kierownik do spraw bezpieczeństwa powinien się zapoznać z miejscową i regionalną sytuacją w zakresie przestępczości. Firma powinna mieć informacje na temat najgorszych konkurentów i przestępców, którzy stwarzają największe potencjalne zagrożenia i sporządzić ich listę. Warto na bieżąco śledzić rozwój przestępczości w miejscowości, w której działa firma. Informacje na ten temat można uzyskać od milicji kryminalnej, w ambasadach Finlandii i stowarzyszeniach przedsiębiorców. Bardzo dobrym źródłem informacji są miejscowe media. Rosyjskie gazety piszą o przestępstwach i przestępcach oraz grupach przestępczości zorganizowanej, z podawaniem nazwisk i w sposób bardziej szczegółowy niż to ma miejsce w Finlandii. 101

102 Problem z oficjalnymi danymi statystycznymi, dotyczącymi przestępczości, polega na tym, że nie są one porównywalne z fińską praktyką statystyczną. Finowie powinni pamiętać, że statystyki przestępczości publikowane przez rosyjską milicję najczęściej dotyczą przestępstw kryminalnych i dlatego zawierają tylko część prawdy. Nie są prezentowane zdarzenia związane z naruszeniem prawa administracyjnego, mimo że w statystykach można je znaleźć. Poprzez prezentowanie statystyk dotyczących tylko kodeksu karnego, statystyki przestępczości w Rosji nie wyglądają najgorzej, ponieważ milicja nie wszystkie zgłaszane przestępstwa rejestruje. Stanowi to dodatkowy problem w opracowywaniu i porównywaniu danych statystycznych (Koistinen 2006, 99). Najłatwiej porównywalnymi przestępstwami są przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu, gdyż nie ma niejasności co do ich interpretacji i aktualności, gdyż wszystkie są ujmowane w statystykach. Statystyki dotyczące poważnych przestępstw dają niemal prawdziwy obraz sytuacji, a dane ze statystyk rocznych umożliwiają wyciąganie wniosków odnośnie zmian w liczbach poważnych przestępstw. Każdy, czy to przypadkowy turysta czy osoba mieszkająca na miejscu, może zetknąć się ze zwykłą przestępczością uliczną. Metody obrony przed nią są podobne we wszystkich krajach świata. W porze nocnej należy unikać tunelów metra i podziemnych przejść. Ryzyko stania się ofiarą kieszonkowców lub nawet rozboju jest większe na stacjach kolejowych, lotniskach, placach targowych, imprezach turystycznych i oczywiście w restauracjach i barach. Przedsiębiorstwa gospodarcze, które doświadczyły działań grup przestępczych Zabójstwa Wandalizm Przejęcia firmy Wymuszenia, groźby Podpalenia Ataki Porwania Rozpowszechnianie dezinformacji Wykupienie firmy Podkupywanie personelu Wyciąganie informacji od personelu Szpiegowanie firmy Jednostka oferująca współpracę Normalna współpraca Metody nacisku stosowane przez grupy przestępcze SCHEMAT 2 przestępczymi Interakcje pomiędzy przedsiębiorstwem gospodarczym a metodami W zabezpieczeniu się przed przestępstwem może pomóc zwracanie uwagi na niezwyczajne zjawiska w pobliżu firmy lub mieszkania. W otoczeniu budynków firmy mogą się wałęsać poprzednio niezauważone pojazdy lub osoby. Oznaką przygotowywania się do przestępczej akcji może być również zauważalny wzrost zainteresowania działalnością firmy, jak na przykład fotografowanie lub obserwowanie firmy lub mieszkań przez okna. Bardzo alarmującym wskaźnikiem jest podwyższone zainteresowanie przed przybyciem transportu z drogimi towarami. Wartą odnotowania oznaką jest również żądanie z miejskiego (powiatowego, gminnego) biura technicznego 102

103 dostarczenia informacji technicznych lub planów pięter budynków firmy (przykład ostrzeżenia podany przez Kuźniecowa 2007, 42). Innymi oznakami przygotowywania się do przestępstwa jest wypytywanie pracowników firmy lub próby nielegalnego wtargnięcia na teren firmy w celu przetestowania działania systemów alarmowych i ochrony. Sposób, w jaki może na przykład reagować konkurent, zależy od bezpośredniego zagrożenia lub wyzwań ekonomicznych, na jakie napotyka. Jeżeli wyzwania są niewielkie, stosowane są zwykłe metody poszukiwanie informacji. Mogą być czynione próby kupienia pracownika firmy konkurencyjnej lub prowadzenie innych, normalnych działań konkurencyjnych. Mogą być podejmowane próby odciągania klientów od konkurenta. Firma może również zostać wykupiona lub przejęta przez jej kierownictwo. W najpoważniejszych przypadkach będą to wymuszenia, groźby, kradzieże, niszczenie dokumentów i sabotaże. Oczywiście, na ostatnim, najgorszym miejscu są próby morderstw lub podpaleń. Zalecane jest zapoznanie się z politykami i osobami wpływowymi w obwodzie i miejscowości. Śledząc wypowiedzi polityków można się zorientować czy istnieją jakieś grupy przeciwne zagranicznym przedsięwzięciom i jakie rodzaje wsparcia są przewidziane dla zagranicznej działalności biznesowej. Szczególnie interesujące jest śledzenie kampanii wyborczych, w których nieraz uczestniczą osoby o niejasnej proweniencji. Czasami wśród kandydatów do władz miejskich i obwodowych (wojewódzkich) oraz na stanowiska merów miast znajdują się osoby, przed którymi milicja ostrzega nawet publicznie. Podczas kampanii wyborczej do obwodowej i państwowej Dumy uaktywniają się również organy ścigania Przestępczość zorganizowana Zainteresowanie służb bezpieczeństwa przestępczością zorganizowaną jest jak najbardziej uzasadnione, gdyż przestępczość ta wywiera wpływ na wiele dziedzin życia w Rosji. Najbardziej typowymi obszarami działalności przestępczości zorganizowanej są: kradzieże samochodów, korupcja, przestępstwa gospodarcze, handel narkotykami, pranie brudnych pieniędzy, przemyt, hazard i przestępstwa informatyczne., Przestępczość zorganizowana w Rosji składa się tradycyjnie z gangów tworzonych przez grupy etniczne, lecz ostatnio coraz powszechniejsze jest powstawanie różnych grup przestępczych w zależności od sytuacji. Zorganizowane grupy przestępcze są organizacjami hierarchicznymi, w których władze najwyższe trzymają się z daleka od rzeczywistego pola działania. Przywódca gangu jest reprezentowany przez zaufane osoby, które z kolei zarządzają tymi, którzy wykonują brudną robotę. Według Europolu (2005), w skład rosyjskich zorganizowanych grup przestępczych, które mają również wpływy w całej Europie, wchodzi moskiewska mafia Sołncewa i petersburska mafia Tamowa. Są to organizacje silne i dobrze w Rosji znane. Pomimo nazw, które wskazują na określoną lokalizację, gangi obejmują różne narodowości lub grupy regionalne. Według Europolu, rosyjskie mafie działają na obszarze całej EU, uczestnicząc między innymi w nielegalnym przemycie ludzi. Szczególnie kraje Bałtyckie są wykorzystywane jako strefa tranzytowa dla przemytu ludzi z krajów Trzeciego Świata do Europy. Organizowanie nielegalnego wstępu do kraju nie należy do zjawisk nieznanych również na północy. Obywatele z krajów Trzeciego Świata, głównie z Azji Centralnej, Bliskiego Wschodu, z rejonu Kaukazu i z krajów Afrykańskich, ciągle usiłują przedostać się na Zachód przez obwód murmański i z Republiki Karelii. Ta migracja jest kontrolowana przez przestępczość zorganizowaną, a główni aktorzy znajdują się prawdopodobnie w Moskwie i St. Petersburgu. 103

104 Rozwijającym się zajęciem przestępczych gangów jest nielegalny transport samochodów z Zachodu do Rosji. Według Europolu, pojazdy są kradzione w Europie (po uprzednim wyłączeniu ich urządzeń blokujących) i z podrobionymi dowodami rejestracyjnymi i zmienionymi znakami identyfikacyjnymi przewożone do Rosji i innych krajów Europy Wschodniej,. Jednym z krajów tranzytowych tego procederu jest Finlandia. Rosyjskie gangi przestępcze specjalizują się również w praniu brudnych pieniędzy i w oszustwach. Według Krajowego Biura Śledczego (raport roczny 2005), zorganizowana przestępczość w Rosji i w regionie Bałtyku uczestniczy również w takich działaniach jak podwójne fakturowanie i odbiór fałszowanych i podrabianych produktów. Photo: Pekka Iivari A więc przestępczość zorganizowana przeniknęła również do procederu podwójnego fakturowania, który jest uprawiany na rosyjskiej granicy. Przy podwójnym fakturowaniu, celnikom fińskim przedstawiane są dokumenty eksportowe, zawierające rzeczywiste ceny zakupu. Natomiast celnikom rosyjskim przedstawia się dokumenty podrobione, na których podane ceny stanowią ułamek cen rzeczywistych. Pełne taryfy celne i podatki VAT są płacone jedynie przez uczciwie działających importerów. Strona fińska lub eksporter nie są winni popełnienia przestępstwa. Sprzedawcy fińscy i eksporterzy powinni być ostrożni w podpisywaniu niejasnych umów z zamiarem uniknięcia płacenia ceł i podatków w Rosji. Po wykryciu procederu, podwójne fakturowanie stało się przedmiotem dochodzenia przez rosyjskie organy ścigania. Proceder ten zakłóca konkurencyjność i uwidacznia się nawet w danych statystycznych dotyczących handlu zagranicznego Finlandii i Rosji. Różnice pomiędzy liczbami podawanymi przez fiński urząd celny i przez urząd rosyjski są znaczne, szczególnie w imporcie do Rosji (Ollus 2006). Dobrym rozwiązaniem jest przekazywanie odpowiedzialności za odprawę celną rosyjskiemu partnerowi handlowemu. Taka klauzula celna w umowie pozwala unikać kontaktu z rosyjskimi służbami celnymi, które potrafią stwarzać znaczne utrudnienia w eksporcie. 104

105 Jednym z nowych zjawisk jest przemyt drogich towarów z Zachodu do Rosji via Finlandia. W sierpniu 2005, skonfiskowano tony telefonów komórkowych przemycanych do Rosji z Finlandii i Niemiec. Zamiarem było oclenie ich jako tanich telefonów komórkowych. Według Europolu, główni aktorzy przestępstw związanych z działalnością biznesową są ulokowani w zarządach firm. Przestępcza działalność na poziomie kierowniczym stanowi ponad połowę ujawnionych przestępstw. Inną krytyczną część przestępczości tworzą pracownicy - jedna trzecia popełnianych przestępstw należy do nich. Największy udział w rejestrach milicji ma przestępczość pospolita. W Unii Europejskiej zaledwie jedno na dwadzieścia przestępstw jest udziałem przestępczości zorganizowanej. Dostawcy towarów i klienci stanowią bardzo małą część zagrożenia przestępczością zorganizowaną. Znaczenie przestępczości popełnianej przez personel zależy od wielkości firmy, branży w jakiej działa i kultury biznesu. Przestępstwa popełniane przez personel zdarzają się częściej w przedsiębiorstwach dużych niż małych. Z drugiej strony, popełnione przez personel przestępstwa względem małych jednostek są bardziej znaczące z punktu wiedzenia działalności takich jednostek. Najbardziej powszechnym rodzajem przestępstw popełnianych przez personel są kradzieże. Problem ten dotyczy szczególnie sklepów spożywczych i firm budowlanych. Niektóre firmy budowlane zauważyły, że dobrym sposobem na ukrócenie kradzieży jest wydawanie pracownikom narzędzi za pokwitowaniem (Aromaa & Lehti 2001, 92 95). Najczęściej występującym wykroczeniem, popełnianym zarówno przez pracowników jak i kierownictwo, jest wykorzystywanie do celów prywatnych mienia firmy, narzędzi, transportu i siły roboczej. Zamawianie towarów u faworyzowanego dostawcy w zamian za świadczone usługi jest również działaniem, które w najlepszym przypadku nie wpływa na wzrost efektywności ekonomicznej firmy. Tendencję rosnącą w Rosji wykazują nieuczciwe praktyki związane z rozliczaniem kosztów podróży służbowych (Loginom 2006, 78). Ryzyko przestępczości w firmie wzrasta, jeżeli kierownictwo firmy jest jednoosobowe, bez odpowiedniego nadzoru. Kluczowe pozycje w zapobieganiu przestępczości w firmie zajmują księgowy i dyrektor, szczególnie w Rosji,. Ryzyko przestępczości rośnie bardzo znacznie, jeżeli rekrutacja na te stanowiska została przeprowadzona nieprawidłowo lub w oparciu o niewystarczające informacje. Niebezpieczeństwo wewnętrznych wykroczeń i nieuczciwych praktyk zwiększa niski poziom etyki pracy. Wartym zastanowienia sygnałem jest również różnica między stylem życia a poziomem oficjalnych dochodów pracowników. Poważnym zaniedbaniem jest brak lub słabo przeprowadzane prześwietlenia potencjalnych klientów i dostawców Przeciwdziałanie przestępczości Firma może zmniejszyć zagrożenie przestępczością poprzez własne działania. Każda firma powinna zorganizować swój wewnętrzny nadzór, działający dyskretnie ale skutecznie. Nadzór taki nie powinien tworzyć atmosfery, która daje poczucie, że każdy pracownik jest o coś podejrzewany, gdyż może to tylko zwiększyć ryzyko przestępczości. O istnieniu wewnętrznego nadzoru należy poinformować pracowników na ogólnym zebraniu załogi. Należy jednocześnie wyjaśnić, jaka jest przyczyna utworzenia takiego nadzoru, że wynika ona z dążenia do zapewnienia ciągłości produkcji i sukcesu firmy. Nadzór wewnętrzny jest korzystny dla wszystkich. W ten sposób, jeżeli coś się wydarzy, nikt nie będzie podejrzewany bez powodu. Gdy załoga będzie świadoma prewencyjnego znaczenia nadzoru, można będzie uzyskać 105

106 zobowiązanie się każdego jej członka do współdziałania w utrzymania bezpieczeństwa wewnętrznego firmy. Szkolenia załogi powinny obejmować instruktaż, w jaki sposób odkrywać sposoby przeciwdziałania przestępstwom oraz dawać wytyczne odnośnie właściwych sposobów postępowania w przypadku podejrzenia o popełnienie lub planowanie przestępstwa. Naturalnie, w szkoleniu powinno się podkreślać znaczenie ostrożnego działania w takich sytuacjach. Przy upuszczaniu stanowiska pracy nie należy pozostawiać otwartych komputerów/baz danych, dokumenty zawierające poufne informacje firmy nie powinny być pozostawiane w widocznym miejscu, należy pamiętać o korzystaniu z zamków itp. Dwa razy w roku firma powinna zorganizować dni bezpieczeństwa, podczas których przeprowadza się ćwiczenia w zakresie ochrony przeciwpożarowej i ewakuacji, a także dokonuje się przeglądu podstawowych zasad przeciwdziałania przestępczości. Przeciwdziałanie przestępczości i uzyskiwane w tym zakresie doświadczenie powinny być powiązane z szerszymi działaniami jakościowymi i regularną aktualizacją dokumentów jakościowych. Bardziej szczegółowe szkolenia z zagadnień przeciwdziałania przestępczości firma powinna zlecać profesjonalnym ekspertom. Mimo wszystko, jednym z najważniejszych czynników stabilności jest własny personel firmy. Personel jest grupą ludzi, którzy są w stanie najlepiej i najszybciej zauważyć różne wewnętrzne nadużycia, w tym kradzieże. Niektóre nadużycia mogą wyjść na światło dzienne dopiero po dłuższym czasie. Pracownicy powinni być zachęcani do wyrażania opinii, a przy zgłaszaniu zagrożeń muszą mieć gwarancję zachowania anonimowości. Aby uniknąć ubytków w zapasach magazynowych, należy regularnie kontrolować przepływy towarów i sprawdzać konta magazynowe. Co najmniej tak samo często należy weryfikować prawo do korzystania z pieniędzy i towarów oraz związane z tym procedury. Fałszowanie kwitów jest w Rosji nawet łatwiejsze niż w Finlandii, należy więc być przygotowanym na tego rodzaju nadużycia finansowe. Czasem personel firmy może nie mieć możliwości nieuczciwego działania i wtedy pokusy będą kierowane na poziom kierownictwa. Angażowanie kierownictwa w łapownictwo zewnętrzne również jest rodzajem przestępczości personelu. Ryzyko dla bezpieczeństwa ze strony personelu można znacząco zmniejszyć poprzez zapoznanie załogi z czynnikami bezpieczeństwa firmy. Ludzie musza odczuwać, że ich praca jest ważna i że są oni częścią firmy, kluczowym czynnikiem w produkcji i usługach. Pracownicy i cała pracująca społeczność powinna być poinformowana, dlaczego są podejmowane określone środki ostrożności. Dzięki temu uniknie się nieporozumień. Załoga będzie pomagała, jeżeli jej interes będzie zbieżny z interesem kierownictwa. Zawsze należy podkreślać, że środki bezpieczeństwa służą również poprawie bezpieczeństwa pracowników i zapewnieniu firmie przyszłości, dzięki czemu, załoga będzie w stanie skupić uwagę na istotnych kwestiach bezpieczeństwa. W obecnych czasach wymaga się od pracowników, aby byli taktowni i życzliwi w stosunku do swoich współpracowników, klientów, a nawet konkurentów. Ta zasada obowiązuje również w drugą stronę. Kierownictwo firmy powinno być zainteresowane opinią pracowników. Szczególnie ważne, aby słuchać ludzi odpowiedzialnych za bezpieczeństwo firmy, gdyż oni najlepiej znają jej słabe punkty. Ważne dla rozwoju firmy informacje można uzyskać dzięki współpracy z miejscowymi organami władzy, różnymi organami bezpieczeństwa (np. firmami ochroniarskimi) i firmami działającymi na danym terenie. Zadaniem kierownictwa firmy jest utrzymywanie regularnego kontaktu z miejscową milicją, służbami ratowniczymi i oczywiście, z kierownictwem firmy ochroniarskiej. Celem jest utrzymanie dobrych relacji, uzyskiwanie porad oraz rozszerzanie możliwości dalszej współpracy. Regularna wymiana informacji pomiędzy firmami i władzami jest częścią normalnych, wspólnych 106

107 działań, podczas których omawiane są aktualne problemy i ryzyka związane z przestępczością. Budowanie współpracy z różnymi organami władzy jest czasochłonne, lecz przynosi wzajemną korzyść. Wzajemne stosunki rozwijane są stopniowo, a ich celem jest uzyskanie stałego zaufania. Kształtowanie stosunków z władzami w Rosji utrudnia duża rotacja pracowników tych władz. Kiedy właśnie nauczyliśmy się jak współdziałać z kierownikiem danego urzędu, niespodzianie zostaje on zastąpiony przez innego. Jednakże nie należy dopuścić, aby miało to wpływ na wzajemne relacje. Kształtowanie relacji z nowymi ludźmi danej organizacji rządowej będzie łatwiejsze, jeżeli ta organizacja jest nam już znana, a poprzednie z nią kontakty były naturalne. Jeżeli zdarzy się przestępstwo, musi ono być natychmiast zgłoszone, zarówno organom ścigania jak i firmie ubezpieczeniowej. Samo zdarzenie jak i możliwe jego przyczyny, muszą być omówione z załogą. Może to pomóc w ujawnieniu ważnych informacji, które dopomogą w zapobiegnięciu takim zdarzeniom w przyszłości. Omawiając sprawy zabezpieczeń technicznych, można na przykład znaleźć źródła przecieków informacji. Jeżeli nawet do przestępstwa (np. włamania) nie doszło, należy przetestować działanie urządzeń alarmowych, antywłamaniowych i kontrolę dostępu. Należy sprawdzić, czy działa zasilanie awaryjne tych urządzeń, zapewniające ich działanie w przypadku awarii zasilania zewnętrznego. Przypadki nielegalnych włamań do sieci informatycznych i do budynków muszą być przeanalizowane i wyciągnięte z nich wnioski. Należy zidentyfikować słabe punkty w zabezpieczeniach technicznych, najlepiej własnymi siłami, ale i ewentualnie przy pomocy ekspertów zewnętrznych. Do działań przyczyniających się do minimalizacji ryzyka należą: Dystrybucja nadzoru - odpowiedzialność nie spoczywa tylko na jednej osobie; System informowania o nadużyciach (informacje od pracowników, zarządzanie); Rozmowy z odchodzącymi pracownikami (negatywne doświadczenia, pomysły poprawy); Inspekcje i dochodzenia; Ciągłe sprawdzanie i aktualizowanie metodologii; Wspieranie kultury i atmosfery, które przeciwstawiają się nieuczciwemu postępowaniu. Menadżerowie ważnych firm w Rosji otrzymali wiele różnego rodzaju instrukcji, na przykład na temat postępowania w sytuacji zwiększonego zagrożenia (porwania, wymuszenia, morderstwa). Jeżeli prawdziwe niebezpieczeństwo jest prawdopodobne, członkowie zarządu powinni wchodzić i wychodzić z budynku każdego dnia innymi drzwiami i o innych porach. Jeżeli w budynku organizacji znajdują się tylko jedne drzwi, muszą one być pilnowane przez strażnika przez 24 godziny na dobę. Nie należy przyjmować wizyt do biura w czasie, gdy znajduje się w nim tylko jedna osoba. Niepożądane osoby powinny być jak najszybciej zidentyfikowane. Takie osoby mogą przebywać w pobliżu budynku lub w korytarzach. Strażnicy muszą mieć uprawnienia do legitymowania takich osób. Na wypadek prób wymuszenia, biuro (i/lub mieszkanie) powinny być wyposażone w urządzenia do rejestracji takich zdarzeń. Oryginał nagrania należy zawsze zachowywać, nawet po dostarczeniu kopii do oddziału dochodzeniowego milicji, zajmującego się przestępczością zorganizowaną. Gdyby bezpośrednia groźba była kierowana przeciwko pracownikom, powinni oni unikać niepotrzebnego przebywania w miejscach widocznych przez okna. Gdyby istniała możliwość ich obserwowania z zewnątrz lub z sąsiednich budynków, ich stanowiska należy przesunąć z pola widzenia. Cenne przedmioty nie mogą być widoczne przez okna. Dobrym wyjściem w przeszkodzeniu takim obserwacjom może być stosowanie na oknach zasłon.. Z drugiej jednak strony, zasłonięcie okien nie może tworzyć sytuacji, w której intruz będzie mógł działać bez obawy, że zostanie 107

108 zauważony. Z rezerwą należy podchodzić do wszelkiego fotografowania się, wideofilmowania lub wyrażania zgody na przeprowadzanie wywiadów w domu Przestępczość gospodarcza W 2006 roku, przestępczość gospodarcza spowodowała w Rosji straty w wysokości 100 miliardów rubli, a ponad ludzi zostało za nią ukaranych. Do najczęściej popełnianych przestępstw gospodarczych należą nielegalne operacje handlowe, wymyślone bankructwa i przejęcia firm. Do głównych zadań rosyjskiego ministerstwa spraw wewnętrznych w zapobieganiu przestępstwom gospodarczym należy walka z korupcją i podrabianiem produktów oraz zapewnienie zwrotu utraconego mienia (Nurgalijew 2007). Rosyjskie prawo karne definiuje przestępstwa gospodarcze jako rodzaj przestępstw, których celem jest własność i stosunki produkcji oraz prawa majątkowe ludzi, osób prawnych, samorządowych i państwowych. Przestępstwa gospodarcze dzieli się na przestępstwa przeciwko mieniu (włamania, oszustwa, kradzieże itp.), w odniesieniu do działalności gospodarczej (np. nielegalna działalność gospodarcza, nielegalne operacje bankowe) oraz w odniesieniu do zysku z działalności gospodarczej (np. łapownictwo handlowe). Photo: Pekka Iivari Do najważniejszych przestępstw gospodarczych należą oszustwa (Kondek karny 159), np. oszustwa kredytowe i nielegalna działalność gospodarcza (Kodeks karny 171), zamierzone bankructwa (Kodeks karny 196) i przestępstwa podatkowe. Jednak najbardziej rozpowszechnionym i widocznym rodzajem przestępczości gospodarczej w Rosji jest fałszowanie wyrobów. Według Przeglądu Przestępczości w Gospodarce Światowej (Global Economic Crime Survey) z 2005 r, podczas ostatnich dwóch lat ( ), niemal połowa firm działających w Centralnej i Środkowej Europie stwierdziła, że była celem przestępczości gospodarczej. Jest to o 25 % więcej niż wykazano w podobnych badaniach przeprowadzonych w roku 2003 (Pricewaterhousecoopers 2005). Przestępczość gospodarcza jest w Rosji tradycyjnie 108

109 tematem wrażliwym, o którym publicznie niewiele się dyskutuje. W wyżej wspomnianych badaniach zauważono, że w ostatnim okresie otwartość na te tematy nieco wzrosła. Korupcja jest przestępstwem gospodarczym budzącym najwięcej obaw i walka z nią w ostatnich latach stała się projektem narodowym. Jednak firmy rosyjskie mają odczucie, że najważniejszymi szkodliwymi czynnikami jest arogancja władzy i przekraczanie uprawnień przez urzędników. Oprócz korupcji i nadużywania władzy, do najważniejszych rodzajów przestępczości gospodarczej wobec firm należy zaliczyć zajęcie udziałów i papierów wartościowych, fałszowanie księgowości, nadużywanie informacji poufnych, podrabianie wyrobów i pranie brudnych pieniędzy. Wewnętrzne nadużycia firm są bardzo trudne do wykrycia i większość z nich pozostaje nierozwiązana lub nawet niezauważona. Fakt, że około połowy przestępstw finansowych przedsiębiorstw jest popełniana przez najwyższe władze tych przedsiębiorstw, podkreśla stopień tego wewnętrznego ryzyka. Naprawienie szkód okazuje się również być bardzo trudnym. Ponad 70 % firm ponosi szkody bez odszkodowania. Jak wykazuje doświadczenie, największą pomoc w wykrywaniu przestępstw gospodarczych stanowią kontrole wewnętrzne. Statystyki wykazują, że wewnętrzne czynniki firmy mają mniejszy wpływ na przestępczość gospodarczą w Rosji niż w krajach Zachodu. Według badań, nie stanowi to opisu sytuacji rzeczywistej jeżeli chodzi o źródła przestępczości, natomiast wskazuje, że w Rosji nie ma odpowiednio rozwiniętych wewnętrznych mechanizmów zapobiegania przestępczości gospodarczej. Najważniejszymi czynnikami prowadzącymi do wykrycia przestępczości są: Wewnętrzne i zewnętrzne źródła informacji Kontrole wewnętrzne; Przypadek; Organy ścigania przestępstw gospodarczych i podatkowych; Służby bezpieczeństwa; Anonimowa osoba kontaktowa w kierownictwie; Zmiany personelu; Systemy zarządzania ryzykiem. Wymienione wyżej czynniki obrazują, dlaczego w walce z przestępczością gospodarczą szczególną uwagę należy zwracać na rozwijanie wewnętrznych mechanizmów kontroli. Zarządy firm, wliczając w to księgowość, zajmują znaczącą pozycję w kategoryzacji ryzyk. Ich działania mogą mieć wpływ na poważną część przestępczości gospodarczej. Jeżeli miejscowe kierownictwo (lub kierownik) pochodzi z Finlandii, podkreśla się potrzebę zapewnienia mu bezpieczeństwa. Należy o tym pamiętać, mimo że poważne przestępstwa w stosunku do menagerów firm zagranicznych są w Rosji bardzo rzadkie. Możliwości nadużyć gospodarczych w znacznym stopniu ogranicza dystrybucja odpowiedzialności za kontrolę na strony wewnętrzne i zewnętrzne. Dodatkowe możliwości dla poprawienia nadzoru wewnętrznego dają: przyznawanie prawa do podpisywania na czas określony, używanie konta bankowego, dbałość o mienie oraz wykorzystanie innych możliwości kompetencyjnych. Za czasów Związku Radzieckiego, jedną z najważniejszych form nadzorowania i zapobiegania przestępstwom gospodarczym (takim jak korupcja) była rotacja pracowników. Znaczenie tego czynnika w zapobieganiu przestępczości jest w Rosji dyskutowane również obecnie (patrz np. Loginow 2006, 86). Złe zarządzanie czy brak planowania działań może nawet zwiększać ryzyko popełniania przestępstw na skutek, na przykład, braku motywacji wśród załogi i kierownictwa. 109

110 Przestępczość gospodarcza stanowi istotną formę przestępczości we wszystkich regionach Rosji. Tylko w pierwszych dwóch miesiącach 2007 r w obwodzie murmańskim wykryto 381 przestępstw gospodarczych, to jest o 23 % więcej niż w tym samym okresie rok wcześniej. Według wydziału milicji do spraw przestępczości gospodarczej obwodu murmańskiego, obserwuje się poważny wzrost tej formy przestępczości. Ważne podkreślenia jest fakt, że największy wzrost przestępczości gospodarczej występuje w handlu zagranicznym, natomiast najmniejszy w handlu nieruchomościami i przemyśle (Butjaikin 2007). Gałęzią przestępczości gospodarczej w Rosji, z którą najprawdopodobniej zetkną się zarówno przedsiębiorcy jak i turyści, jest fałszerstwo pieniędzy. W obiegu znajdują się fałszywe ruble, dolary i euro. W ostatnich latach część z tych pieniędzy przedostała się również do Finlandii. Jeżeli chodzi o ruch z Rosji do Finlandii, autentyczność banknotów i monet można sprawdzić podczas kontroli granicznej. Jeżeli firma jest lub ma stać się celem przestępstwa gospodarczego, należy w tej sprawie sporządzić raport do wydziału milicji do spraw przestępczości gospodarczej. O zdarzeniu należy również poinformować osobę kontaktową policji w konsulacie Finlandii. Jak wynika z powyższej prezentacji, przestępczość gospodarcza jest powiązana z korupcją. Oprócz przestępczości gospodarczej, której celem jest działalność biznesowa, korupcja powoduje również szkody we wzajemnych interesach poprzez nadużycia w państwowych i miejskich funduszach. 110

111 13 WALKA Z KORUPCJĄ 13.1 Sytuacja w świecie Korupcja jest szeroko rozpowszechnionym zjawiskiem, obejmującym czynniki społeczne, ekonomiczne i polityczne. Poglądy na treść i pojęcie korupcji są na całym świecie dość jednomyślne, lecz co do jej skutków i metod zapobiegania, różne kraje mają różne podejście. Korupcja zakłóca politykę społeczną, politykę gospodarczą, społeczną i rozwoju środowiska. Jeżeli instytucje systemów demokratycznych są wykorzystywane dla korzyści prywatnych, tracą swoją wiarygodność. W skorumpowanym społeczeństwie nie może się rozwinąć odpowiedzialne politycznie przywództwo. Korupcja znacznie spowalnia wzrost dobrobytu kraju i utrudnia uczciwą dystrybucję dóbr. Środki publiczne w skorumpowanym społeczeństwie nie są właściwie kierowane na inwestycje infrastrukturalne, takie jak szkoły, szpitale, drogi i energię oraz na instytucje użyteczności publicznej, które są niedochodowe (tzw. non-profit) lecz niezbędne do funkcjonowania społeczeństwa. Korupcja spowalnia formowanie stabilnych i przewidywalnych struktur rynku i konkurencji, utrudniając w ten sposób inwestowanie. Korupcja kwitnie w takim społeczeństwie, w którym liberalizm gospodarczy (leseferyzm) łączy się z pokusą, w którym brak jest instytucjonalnego nadzoru i kontroli lub są one bardzo słabe, nie ma jasnych procesów podejmowania decyzji, a społeczeństwo obywatelskie jest wątłe. Najbardziej szkodliwą cechą korupcji jest jej demoralizujące oddziaływanie na etykę społeczeństwa i na związki społeczne. Rozpada się zaufanie ludności do systemu politycznego, instytucji państwowych i przywódców. Frustracja i ogólna (polityczna) apatia prowadzą do dalszego osłabienia społeczeństwa obywatelskiego. To z kolei otwiera drogę do przywództwa autorytarnego i szerzenia się prywaty wśród urzędników instytucji publicznych. Wszystko to tworzy zaklęty krąg korupcyjny, który okazuje się być bardzo trudnym do przerwania. Powodowanych przez korupcję szkód nie da się wyliczyć w pieniądzach, gdyż sumy proponowanych i wypłaconych łapówek nie są systematycznie rejestrowane. Nikt dokładnie nie wie ile pieniędzy jest rocznie wydawanych na łapówki dla urzędników. Co więcej, korupcja nie zawsze jest powiązana z wydatkami pieniężnymi, jako instrumenty łapownictwa są wykorzystywane również inne dobra. Nawet gdyby istniała możliwość policzenia ilości pieniędzy wydawanych na łapówki, ciągle nie byłby to pełny obraz bezpośrednich strat politycznych, ekonomicznych i społecznych, jakie powoduje korupcja. Transparency International (transparency.org), która monitoruje rozprzestrzenianie się korupcji na całym świecie, zauważyło, że korupcja jest problemem nie tylko biednego południa, lecz jest zjawiskiem szeroko obecnym również w krajach bogatej północy. Skandale korupcyjne wychodzą na światło dzienne nawet w Niemczech, Francji, Japonii, USA i Wielkiej Brytanii, krajach, od których należałoby oczekiwać, że są wolne od tego rodzaju zjawiska. Ludzie są skorumpowani dokładnie na tyle, na ile pozwala system. Bezpośrednie mechanizmy zapobiegania i walki z korupcją to przejrzystość administracji i status mediów jako nadzorcy. W rozwiniętych krajach Zachodu, a szczególnie w krajach Skandynawskich, istnieje dobrze rozwinięta kultura społeczeństw, która nie sprzyja korupcji, co zostało wykazane na przykład w analizach wyżej wspomnianego Transparency International. Według Transparency International, w 2006 r Finlandia była krajem o najniższym poziomie korupcji w skali światowej. Tuż za Finlandią były takie kraje jak Islandia, 111

112 Nowa Zelandia, Dania, Singapur, Szwecja i Szwajcaria. Rosja była na miejscu 127- mym, wraz z kilkoma krajami Afrykańskimi, mimo że rok wcześniej znajdowała się na miejscu 95-tym. Na ostatnim, 165-tym miejscu był Irak, Myanmar i Haiti. Według Global Corruption Barometer (Globalny Barometr Korupcji) 2006, najczęstszym celem przekupstwa w Europie i Ameryce Północnej była policja. Policja jest najczęściej przekupywanym zawodem w Afryce i Ameryce Łacińskiej, jak również w dawnych republikach Związku Sowieckiego, w Europie Środkowej i Centralnej Azji. W skali światowej, pozycja policji wśród zawodów będących celem korupcji, wraz z partiami politycznymi i innymi systemami politycznymi, jest przytłaczająca. W Rosji, udział milicji w korupcji jest bardzo znaczący. Wszędzie na świecie zauważono, że ludzie są bardzo sceptyczni co do możliwości i chęci rządów do zwalczania korupcji. Tylko jedna osoba na pięć wierzy, że rządy są zdolne walczyć z korupcją. Z drugiej strony, jedna osoba na sześć uważa, że rządy raczej promują korupcję niż z nią walczą. W USA i Wielkiej Brytanii 20 % ludności twierdzi, że rząd promuje korupcję. W USA, Japonii a nawet w Islandii ludzie wierzą, że korupcja występuje również w polityce. W rozwiniętych krajach Zachodu korupcja jest bardziej skoncentrowana na partiach politycznych. Dyskusja o korupcji często skupia się na stronie przyjmującej łapówki, jednakże nie jest to cała prawda. Aby uzyskać pełniejszy obraz, należy ustalić, która z dwu stron jest bardziej podatna na ofertę łapówki w celu osiągnięcia korzyści. Transparenty org. badał wskaźnik skłonności do wręczania łapówek w 30 rozwiniętych krajach przemysłowych. Ustalono w nich listę firm, które są skłonne do wręczania łapówek w operacjach zagranicznych. Najmniejszą skłonność do płacenia/oferowania łapówek wykazały firmy ze Szwajcarii, Szwecji i Australii. Rosja uplasowała się na miejscu 28. Chiny i Indie zajmują dwa ostatnie miejsca. Istnieje na całym świecie wiele projektów, które próbują uzyskać prawdziwy obraz zakresu korupcji i znaleźć narzędzia do jej zwalczania. Na przykład w 2001 r, Litwa, z pomocą fińskich i brytyjskich konsultantów oraz Banku Światowego, przeprowadziła badania ankietowe doświadczeń i postaw ludzi względem korupcji Korupcja w Rosji Korupcja w Rosji ma długie historyczne korzenie, które sięgają do czasów co najmniej Piotra Wielkiego w XVIII w., który do wyeliminowania korupcji próbował użyć środków przymusu, łącznie z groźbą kary śmierci. Jednak wyniki były słabe. Walkę z korupcją kontynuował car Mikołaj I, który powołał specjalny komitet z zadaniem zbadania zależności problemu korupcji od niskich płac. W połowie XIX w. nastąpił wzrost korupcji w sądach kiedy Rosja przyjęła system sądów przysięgłych. Najważniejszą przyczyną korupcji, nawet w obecnej Rosji, jest chęć powiększenia dochodów własnych poprzez wykorzystanie wykonywanych obowiązków służbowych. Po rewolucji, ZSRR rozpoczął energiczną kampanię przeciwko korupcji. Przyłapanemu na korupcji groziła nawet kara śmierci. Pomimo surowych kar i wiele wysiłku włożonego w walkę z korupcją, jest ona nadal w Rosji bardzo żywa. Korupcja jest jedną z głównych cech złego rządu. Za dwa najtrudniejsze problemy współczesnej Rosji często wymienia się sytuację na Północnym Kaukazie oraz wszechogarniającą korupcję. Są one uważane za podstawowe przeszkody w rozwoju Rosji jako konstytucyjnego i demokratycznego kraju. Według przeprowadzonych w roku 2001 przez INDEM (Indem.ru) badań, aby móc skorzystać z usług takich instytucji społecznych jak: służba zdrowia, policja drogowa, firmy budowlane i remontowe, szkolnictwo wyższe (uzyskanie przyjęcia na studia, zmiana uczelni, egzaminy itp.) oraz świadczenia socjalne i związane z nimi formalności - konieczne było wręczenie łapówki. W roku 112

113 2005 ta kolejność nieco się zmieniła, lecz poziom pozostał nadal wysoki, a nawet nieco wzrósł w latach Jest to również wyraźnie widoczne w badaniach Transparency International. Mimo że poziom samej korupcji nie obniżył się, wzrosła wśród społeczeństwa świadomość związanych z korupcją problemów. Według ekspertów, obecnych przyczyn korupcji należy poszukiwać w błędach popełnionych w fazie przejściowej i przy prywatyzacji. Prezydent Putin stara się aktywnie włączyć walkę z korupcją do zadań rządu. Bank Światowy i Unia Europejska zastosowały szeroko zakrojone programy antykorupcyjne i usiłowały pomóc rządowi Rosji w jego wysiłkach wyeliminowana korupcji. W rezultacie tej odnowy uzyskano wśród społeczeństwa wzrost świadomości i zrozumienia problemów korupcji, lecz rząd nie był w stanie tego skutecznie wykorzystać. Jedną z przyczyn braku sukcesu jest to, że korupcja przeniknęła do życia codziennego. W Rosji istnieje bardzo szeroko rozpowszechniony i akceptowany pogląd, że rezygnacja z korupcji mogłaby spowodować załamanie się działalności istniejącej sieci usług. Z drugiej strony, rośnie w Rosji przekonanie, że korupcja jest zjawiskiem szkodliwym., Rosyjski rząd chce doprowadzić do ograniczenia tego negatywnego zjawiska poprzez antykorupcyjne programy i działania w obwodach. W r 2006, rosyjska prokuratura ujawniła 6546 przypadków przyjęcia łapówki i 4517 przypadków propozycji łapówki. Według rosyjskiego ośrodka badania opinii publicznej (VTsIOM), 43 % Rosjan uważa, że główną przyczyną korupcji jest chciwość urzędników i brak zasad etycznych. Według 35 % respondentów, jest ona skutkiem niesprawności państwa i braku odpowiednich przepisów prawnych, a 18 % uważa, że przyczyną jest niski poziom kultury prawnej i brak poszanowania prawa. Najbardziej podatnymi na korupcję dziedzinami codziennego życia Rosjan są przede wszystkim: milicja, a szczególnie milicja drogowa (uzyskanie prawa jazdy, badanie stanu technicznego pojazdów, kontrola ruchu drogowego), szkolnictwo wyższe (zdawanie egzaminów), sprawy związane z poborem do wojska i remonty mieszkaniowe. Biorąc pod uwagę wydane na korupcję sumy, największe obroty tzw. rynku korupcyjnego występują w służbie zdrowia, szkolnictwie wyższym, milicji i w sądownictwie. Oprócz milicji drogowej i szkolnictwa wyższego, do szczególnie podatnych na korupcję funkcji należą wojskowe komisje rekrutacyjne (unikanie poboru), funkcje rządowe związane z kształceniem podstawowym, pomoc i ochrona świadczone przez milicję oraz zakup mieszkań o działek budowlanych. W ostatnich latach obserwuje się wzrost ilości przyłapanych na korupcji urzędników miejskich i państwowych w administracji szczebla centralnego i obwodowego. Według badań INDEM, średni rosyjski przedsiębiorca zapłacił w ubiegłym roku łapówkę dwa razy, a na łapówki zostało przeznaczonych aż siedem procent zysku przedsiębiorstw. Korupcja utrudnia działalność firmom na więcej sposobów niż tylko zmniejszenie zysku, gdyż łapownictwo przeciwdziała ciągłości i przewidywalności działalności biznesowej. Typowa łapówka w Rosji wynosi 100. Zwyczaje krajowe uwidaczniają się również zagranicą, gdzie firmy rosyjskie poszukują partnerów, którzy są przyzwyczajeni do przekupstwa. Przyjęcie łapówki (Kodeks karny 290) Przyjęcie łapówki osobiście lub przez pośrednika w postaci pieniędzy, papierów wartościowych lub innego mienia lub korzyści, w celu przeprowadzenia (lub nie przeprowadzenia) działania na rzecz wręczającego łapówkę lub jego przedstawiciela, jeżeli dane działanie jest publicznym obowiązkiem przyjmującego łapówkę lub gdy przyjmujący łapówkę jest w stanie dzięki swojej urzędowej pozycji promować działanie, ochraniać je lub zatwierdzać. 113

114 Oferta łapówki (Kodeks karny 291) Oferowanie łapówki kompetentnej osobie osobiście albo przez pośrednika. Najbardziej skorumpowane w Rosji są różne urzędy państwowe, które udzielają licencji na wywóz lub ustalają kontyngenty wywozowe, urzędy zajmujący się prywatyzacją oraz osoby odpowiedzialne na przykład za transfery środków budżetowych do obwodów. Kwota łapówek wynosi od % wartości realizowanego przedsięwzięcia. Według szacunku ekspertów, wartość płaconych w Rosji łapówek wynosi około 240 mln $ w skali roku, to jest tyle, ile wynoszą roczne wpływy do budżetu Rosji. Korupcja w Rosji jest liną ratunkową dla przestępczości zorganizowanej. Około połowa jej dochodów jest inwestowana w korupcję. Okazuje się, że poziom korupcji w Rosji w ostatnich latach wykazuje tendencję wzrostową. Nawet w obszarze WNP walka z korupcja nie przyniosła zbyt dobrych wyników. Jeżeli jednak partnerzy biznesowi zostaną wybrani dobrze, firma niekoniecznie będzie musiała w swojej działalności stawić czoło korupcji. W r 2006 Rosja podpisała umową antykorupcyjną ONZ oraz ogólne porozumienie karne Rady Europy dotyczące korupcji. Rosja była namawiana do podpisania również odpowiedniej umowy cywilnej. Uważa się, że realizowany obecnie program antykorupcyjny na poziomach obwodów i kraju, zastał zainicjowany przemówieniem Władimira Putina na posiedzeniu Rady Federacji w maju W swoim przemówieniu Putin podkreślił prymat walki z korupcją i znaczenie tego zjawiska dla bezpieczeństwa państwa. Innym czynnikiem, który popchnął sprawę do przodu, było ujawnienie dużych nadużyć finansowych w rosyjskich urzędach celnych i wprowadzone w związku z tym reformy tych urzędów. Naciski zewnętrzne na kontynuowanie projektu antykorupcyjnego zbiegły się z odpowiedzialnością związaną z przewodniczeniem krajom grypy G8. Administracja prezydenta wyraziła gotowość do wdrożenia działań praktycznych r prezydent Putin podpisał dekret, w oparciu o który utworzono radę antykorupcyjną w ramach administracji prezydenta,. Pełni ona rolę doradczą i przy jej pomocy prezydent określa priorytetowe kierunki w zwalczaniu korupcji. W skład sześcioosobowej rady wchodzą przedstawiciele rządu, Dumy, Rady Federacji, trybunału konstytucyjnego i sądu arbitrażowego. Raz w roku raport o sytuacji przedstawia naczelny prokurator, a rada sporządza oddzielny raport dla prezydenta. Rada nie prowadzi dochodzeń w konkretnych przestępstwach, ani nie przeprowadza inspekcji dotyczących nieprawidłowości w urzędach. Walka z korupcją w życiu gospodarczym jest realizowana na poziomie federacji, w oparciu o program reformy administracyjnej na lata , ustanowiony przez rosyjskie Ministerstwo Rozwoju Gospodarczego i Handlu. Program, który podkreśla wagę współdziałania pomiędzy rządem a środowiskiem gospodarczym w zwalczaniu korupcji, wyraża zaniepokojenie względnym osłabieniem wielu wskaźników w ostatnich latach, które obrazują klimat gospodarczy, w porównaniu do odpowiednich wskaźników w krajach Europy Centralnej i Środkowej i wielu krajów WNP. Jednym z najważniejszych zadań w tym sektorze jest skupienie się na ustawodawstwie. Do ważnych czynników generujących korupcję w rosyjskim rządzie należy system licencjonowania. Licencje są nabywane lub udzielane w oparciu o wymyślone podstawy. Kiedy w r 2002 wprowadzono do systemu licencjonowania zmiany, które polegały na zmniejszeniu rodzajów działalności wymagających licencji, spadła odpowiednio ilość korupcji. 114

115 Różne badania na poziomie państwowym pozwoliły wytypować najbardziej korupcyjne sektory: Zakupy dokonywane przez administrację publiczną; Licencje i zezwolenia na działalność biznesową; Systemy inspekcji pożarowych i nadzoru budowlanego; Opodatkowanie domniemane, kontrole podatkowe. Wydany przez Bank Światowy dokument dotyczący Rosji, wymienia Finlandię jako dobry przykład walki z korupcją, ze szczególnym zwróceniem uwagi na prawodawstwo, które poprawia przejrzystość administracji, otwartość w przygotowywaniu przepisów i wyprzedzające informowanie społeczeństwa o przygotowywanych przez administrację rozwiązaniach. Innym dobrym przykładem jest zasada wglądu publicznego do planowania przestrzennego, według której dokumenty są udostępniane do wglądu na tablicach ogłoszeń, w budynkach administracji miejskiej i w mediach. Taki sposób działania administracji w Rosji jest ciągle nieznany Walka z korupcją w obwodzie murmańskim Według informacji murmańskiego urzędu spraw wewnętrznych, liczba przestępstw korupcyjnych w tym obwodzie wykazuje tendencję rosnącą. Podczas gdy w całej Rosji wzrost ten wyniósł 13 %, w obwodzie murmańskim liczba przestępstw korupcyjnych na początku roki 2007 wzrosła o 50 % w porównaniu do analogicznego okresu roku poprzedniego. Według tego urzędu, wzrost liczby wykrytych przestępstw można wyjaśnić lepszą skutecznością organów ścigania. W r 2006 do sądu zostały wniesione 72 przypadki oskarżeń o korupcję urzędników z obwodu murmańskiego. Podczas dziesięciu miesięcy 2006 r sporządzono 128 raportów dotyczących popełnionych w tym obwodzie przestępstw korupcyjnych. Składały się na nie podejrzenia o łapówki, przestępstwa w biurach i przestępstwa przeciwko administracji państwowej i samorządowej. Ogólnie stwierdza się, że coraz więcej osób zajmujących wysokie stanowiska w administracji federalnej obwodu murmańskiego jest zamieszanych w sprawy korupcyjne. Poza tym, coraz więcej takich przypadków jest zgłaszanych na milicję przez małe przedsiębiorstwa. Najbardziej korupcyjnymi działami administracji w obwodzie murmańskim jest edukacja i służba zdrowia. Na przyjmowaniu łapówek są przyłapywani nauczyciele szkolni i uniwersyteccy. Łapówkami są nie tylko pieniądze, mogą to być towary, wewnętrzne informacje handlowe lub papiery wartościowe. Łapówki pieniężne płacone nauczycielom lub lekarzom wynoszą od do rubli. Średnia łapówka wynosi rubli, co jest więcej niż średnia płaca brutto w Rosji. Sprawy korupcyjne są zazwyczaj prowadzone przez wydziały milicji do spraw przestępczości gospodarczej (UWD UBEP). Postawiony burmistrzowi miasta Kandalaksa zarzut o korupcję jest prawdopodobnie najgłośniejszą w ostatnim roku sprawą wytoczoną przeciwko wysokiemu urzędnikowi w obwodzie murmańskim. Wybrany niedawno burmistrz Wicherow (partia LDPR) próbował przekupić radnego rady miejskiej kwotą rubli, aby ten zagłosował w korzystny sposób. Wśród ubiegłorocznych procesów korupcyjnych przeciwko znanym urzędnikom znajduje się również sprawa Roztechnadzoru, tj. agencji kontroli technicznej i ochrony środowiska, której dyrektor wydziału nadzoru elektrycznego, Rodinin, zażądał od przedsiębiorcy rubli łapówki za uniknięcie problemów związanych z kontrolą urządzeń elektrycznych. Oprócz tego, r został aresztowany funkcjonariusz wydziału UBEP UWD, odpowiedzialny za oszustwa kredytowe(!). 115

116 W marcu 2007 r, biuro prokuratora obwodowego w Murmańsku zakończyło wstępne dochodzenie w sprawie łapówkowej przeciwko obwodowemu inspektorowi milicji drogowej (GIBDD) i asystentowi dyrektora grupy drogowej. Milicjant usiłował przekupić łapówką drugiego milicjanta, gdy ten zatrzymał transport ryb należący do tego pierwszego. Okazało się, że nie były w porządku dokumenty przewozowe tego transportu. W tym wypadku, za zwolnienie pojazdu z punktu kontrolnego milicji, propozycja wynosiła rubli i 100 USD. Obaj milicjanci zostali zatrzymani. W połowie marca 2007 r, milicja miasta Kandalaksa, wraz z prokuraturą, rozpoczęła 5 wstępnych dochodzeń w sprawie prób przekupienia milicji drogowej. Kierowcy usiłowali przekupić sumą rubli funkcjonariuszy milicyjnego punktu kontrolnego na autostradzie St. Petersburg-Murmansk, aby ci nie wszczynali wstępnego dochodzenia w sprawie wykroczenia drogowego. Jeden z przypadków łapownictwa w obwodzie murmańskim (na wiosnę 2007 r) dotyczył powiatowego inspektora milicji drogowej powiatu Petsamo, który miał żądać 3000 rubli łapówki od osoby przyłapanej na prowadzeniu pojazdu pod wpływem alkoholu. Osoba ta zwróciła się do wydziału bezpieczeństwa (OSB) obwodowego oddziału ministerstwa spraw wewnętrznych (UWD). Inspektor został skazany na dwa lata warunkowego pozbawienia wolności z okresem próbnym jednego roku. Również w pobliskim powiecie Kostamukszy, prokurator oskarżył o przyjmowanie łapówek urzędnika miejskiego urzędu gospodarki i budownictwa miasta Kostamuksza. Poniżej zamieszczamy wyciąg przypadków łapownictwa w Rosji, opublikowany przez agencję informacyjną Regnum, za okres trzech dni ( ) (patrz Butiajkin 2007): Skierowano do sądu sprawę przeciwko milicji drogowej obwodu murmańskiego (GIBDD). Rozpoczęto wstępne dochodzenie przeciwko komornikowi powiatowemu (sudiebnyj pristaw) obwodu jarosławskiego. Próba przekupstwa łapówkowego funkcjonariusza wydziału dochodzeniowego do spraw zorganizowanej przestępczości gospodarczej w Woroneżu. Podejrzany o przyjmowanie łapówek dyrektor powiatu Kargat w obwodzie nowosybirskim. Przekupiono dwóch funkcjonariuszy milicji drogowej (GIBDD) w Swierdłowsku. Funkcjonariusz milicji drogowej w Udmitria skazany za łapownictwo. W 2006 r, sąd w Tomsku skazał 26 osób za przestępstwa korupcyjne (proponowanie i przyjmowanie łapówek). W Swierdłowsku wykryto rozległą sieć korupcyjną wśród urzędników celnych. Adwokat w Stawropolu podejrzany o podżeganie do przekupstwa. W uniwersytecie państwowym Szuwas został aresztowany profesor oskarżony o przyjmowanie łapówek. Urzędnik w Tomsku podrabiał za łapówki dokumenty sprzedaży mieszkań. Dyrektor Biura nieruchomości Federacji Rosyjskiej w Kałmucji prywatyzował i nielegalnie sprzedawał nieruchomości Federacji. Dwaj milicjanci w Tiumeniu zostali aresztowani za wymuszanie łapówek. W Moskwie skazano gang, który zajmował się podrabianiem numerów tablic rejestracyjnych VIP-ów i kompletnych dokumentów rejestracyjnych oraz nielegalnie sprzedawał znaki bezpieczeństwa (emergency markings) do samochodów. W skład gangu wchodzili byli pracownicy wywiadu, ministerstwa spraw wewnętrznych i milicji. 116

117 Za przyjmowanie łapówek został aresztowany urzędnik rady powiatu krasnojarskiego. Dla porównania można wspomnieć, że w r. 2006, w Czelabińsku, ujawniono 500 przestępstw korupcyjnych. Zamieszane w nie było 272 urzędników i osoby prywatne. Według czelabińskego UWD, korupcja najczęściej występuje w szkolnictwie, mieszkalnictwie komunalnym, dystrybucji działek budowlanych i w funduszach budżetowych. W 2006 r. w Tatarstanie wykryto 315 przypadków przekupstwa, w które byli zamieszani urzędnicy, tj. o 4,3 % więcej niż w roku poprzednim. Według przeprowadzonych w Tatarstanie badań socjologicznych, w r % ludzi miało do czynienia z sytuacją korupcyjną, natomiast w r %. W r zbadano i skierowano do sądu 568 spraw korupcyjnych, a skazano 379 osób. W sumie 8 spraw o przestępstwo korupcyjne wniesiono wobec członków parlamentu i organizacji wyborczych. Przekupstwo komercyjne (Kodeks karny 204) Nielegalne zrzeczenie się pieniędzy, papierów wartościowych lub innego mienia na rzecz osoby, która pracuje w zarządzie organizacji handlowej lub innej, podobnie jak nielegalne świadczenie wartościowych usług w zamian za wykonie (lub niewykonanie) zadania na rzecz dawcy łapówki. Przestępstwo jest poważniejsze jeżeli jest popełniane regularnie z premedytacją przez grupę osób lub przez grupę zorganizowaną. Urząd obwodowy w Murmańsku, w latach , przeznaczył na program antykorupcyjny rubli. Walka z korupcją w obwodzie jest prowadzona w ramach programu krajowego. W tym celu powołano międzyurzędową radę do walki z korupcją i kryminalizacją gospodarki (MSPK), którą kieruje asystent gubernatora z murmańskiego urzędu obwodowego.za najważniejszą metodę walki z korupcją w tym obwodzie uważa się rozwój prawodawstwa, a stosowane w nim przepisy antykorupcyjne działają coraz skuteczniej (О противодействии коррупции в Мурманской области O przeciwdziałaniu korupcji w obwodzie murmańskim). Ponadto, międzyurzędowa rada do walki z korupcją i kryminalizacją gospodarki koordynuje współpracę pomiędzy regionalnymi organami wykonawczymi i lokalnymi jednostkami autonomicznymi w zakresie polityki antykorupcyjnej. Rada wdraża wstępny projekt badań korupcji i przygotowuje konkurs na socjologiczne badania naukowe na ten temat, z uwzględnieniem obwodu murmańskiego. Poza tym, utworzono strony internetowe na portalu urzędu obwodowego ( oraz specjalny numer telefonu (486400) do zgłaszania przypadków korupcji. Antykorupcyjny program murmańskiego urzędu obwodowego obejmuje, między innymi, następujące zagadnienia: Problemy związane z organizacją zamówień państwowych; Mechanizmy antykorupcyjne w polityce kadrowej; Prowadzenie analiz poziomu korupcji; Organizowanie działań antykorupcyjnych w sektorach najbardziej skorumpowanych; Rozwijanie wewnętrznego nadzoru i analiz ryzyka korupcji; Rozwijanie przejrzystości działalności administracji. Urząd obwodowy Murmańska próbuje obniżyć próg niewykrywalności korupcji poprzez włączenie działalności informacyjnej. Administracja obwodowa prosi, aby zgłaszać przypadki korupcji, niezależnie na jakim poziomie władz państwowych mają 117

118 miejsce, pod następującymi numerami, znajdującymi się w wydziale współpracy jednostek informacyjnych i administracyjnych: telefon (godziny urzędowania) fax vzyatkamnet@amo.murman.ru telefon bezpośredni adres pocztowy: prospekt Lenina 75, Murmańsk Zgłoszenia można wysyłać również anonimowo na adresy owe: mail.yandex.ru, mail.rambler.ru mail.ru, Zgłoszenie lub skarga powinna zawierać następujące informacje: jakie konkretnie naruszenie prawa ma miejsce, czas i miejsce, w jaki sposób przestępstwo się wydarzyło, jak wyczuwasz, że przestępstwo jest przestępstwem w urzędzie, czy istnieją jakieś dowody materialne, czy są świadkowie, w jaki sposób można się z tobą skontaktować w celu uzyskania dalszych informacji. Jeżeli mamy do czynienia z korupcją w milicji, właściwym adresem jest również wydział bezpieczeństwa wewnętrznego milicji (UWD). Obwodowy wydział współpracy jednostek informacyjnych i administracyjnych zajmuje się monitorowaniem korupcji w obwodzie murmańskim związanej z działalnością organów wykonawczych urzędu obwodowego. Do tego wydziału należy zgłaszać następujące przypadki naruszenia prawa: naruszenia umów dotyczących zamówień państwowych, naruszenie prawa przez konkurencję, nadużycia związane z realizacją umów, fabrykowanie umów, podrabianie wyrobów, przeinaczanie cen, niejasne płatności dostaw, wynagrodzeń itp., łapówki, prezenty, inne wartościowe towary, udział w operacjach biznesowych, przeniesienie praw użytkownika, udziały w firmach prowokowanie przekupstwa, bezprawne korzystanie z obwodowego budżetu, wycieczki zagraniczne urzędników fundowane przez osoby prawne lub fizyczne, używanie własności państwowej do celów innych niż działalność służbowa, rozpowszechnianie poufnych informacji, wykorzystywanie stanowiska służbowego w kampaniach wyborczych i w działalności partii politycznych. 118

119 14 BEZPIECZEŃSTWO EKONOMICZNE Bezpieczeństwo ekonomiczne (экономическая безопасность) w Rosji jest często pojawiającym się zagadnieniem, zarówno na poziomie firmy jak i państwa, nie tylko w dyskusjach dotyczących biznesu ale również w związku z bezpieczeństwem państwa. Bezpieczeństwo ekonomiczne jest w słownictwie ekonomicznym wyrażeniem nowym i jego znaczenie nie zostało ściśle ustalone. Bezpieczeństwo ekonomiczne na poziomie biznesu jest to taki stan, w którym sytuacja finansowa firmy (organizacji) nie jest zagrożona i gwarantuje ciągłość działalności. Bezpieczeństwo ekonomiczne na poziomie państwa odnosi się do pewnej całości, utworzonej z zasobów produkcyjnych państwa (działalność ludzi) i zasobów naturalnych (niezależnych od ludzi), która zapewnia mu wewnętrzną i zewnętrzną zdolność działania. Bezpieczeństwo ekonomiczne jest to poziom gospodarki, który gwarantuje stabilny wzrost ekonomiczny, zaspokojenie potrzeb ekonomicznych i kontrolę nad zasobami naturalnymi kraju. Do bezpieczeństwa ekonomicznego przyczyniają się rezerwy majątku nieruchomego i zasobów finansowych. W przypadku bezpieczeństwa ekonomicznego Rosji, najbardziej typowym jest podkreślanie znaczenia zasobów gazu, ropy naftowej i bogactw mineralnych. Zasoby te mają znaczący udział w bezpieczeństwie narodowym Rosji i dlatego stara się ona trzymać te najważniejsze źródła bezpieczeństwa narodowego wyłącznie do swojej dyspozycji. Wskaźnikami bezpieczeństwa ekonomicznego na szczeblu państwowym są: standard i jakość życia, stopa inflacji, poziom bezrobocia, struktura gospodarcza, kryminalizacja gospodarki, podstawy techniczne życia gospodarczego, wydatki na badania i rozwój, otwartość gospodarki, konkurencyjność, zależność od importu, PKB i dług publiczny. Bezpieczeństwo ekonomiczne w działalności biznesowej opiera się na zdolności kierownictwa do widzenia najważniejszych czynników zagrożeń i szans, które mają wpływ na trwałość ekonomiczną firmy. Kim wobec tego są te kluczowe osoby, które tworzą i utrzymują bezpieczeństwo ekonomiczne w danej organizacji? W Rosji do takich osób należą główny księgowy i kierownictwo firmy. Niekompetentny księgowy może spowodować w firmie nieodwracalne szkody. Obojętne i niekompetentne zarządzanie szybko doprowadzi do sytuacji, że sprawami firmy zajmie się urząd kontroli podatkowej. Uzyskane na jakości księgowego oszczędności szybko mogą zostać zniwelowane wyższymi podatkami. Nie warto jest skąpić na dobrego księgowego, gdyż w przeciwnym razie będziemy skazani na korzystanie z usług specjalistów i konsultantów. Dobra firma audytorska może dostarczyć wskazówek na temat gdzie, dlaczego i w oparciu o jakie dokumenty firma może zaoszczędzić albo stracić pieniądze. Pieniądze wydane na konsultacje szybko się zwrócą, a zebrane informacje kierownictwo może wykorzystać do sprawdzenia kwalifikacji księgowego. Bezpieczeństwo ekonomiczne firmy może zostać naruszone przez zagrożenia wewnętrzne i zewnętrzne. Omawiane niżej zagrożenia, takie jak szpiegowanie firm, wywiad konkurencyjny czy przejęcia firm, mogą się wydawać egzotyczne dla Finów, lecz w rosyjskiej kulturze handlu (zagranicznego) są zjawiskiem powszechnym Szpiegostwo firm Szpiegostwo firm i blisko z nim związane szpiegostwo przemysłowe stanowią zagrożenia w krajowej i zagranicznej działalności biznesowej. Szpiegowanie firm dotyczy agresywnego zbierania informacji, skierowanych przeciwko czynnikom zapewniającym firmie powodzenie, takim jak patenty, personel, marketing, klienci, sytuacja ekonomiczna czy słabe punkty firmy, które służą uzyskaniu korzyści przez 119

120 konkurencję, władze lub inne podmioty. Szpiegowanie to opera się na stosowaniu nielegalnych metod zdobywania dostępu do zasobów informacyjnych firmy dla własnych celów. Celem może być na przykład uniknięcie wysokich wydatków na cele R&D poprzez uzyskanie krótszej drogi wejścia na rynek. Szpiegostwo firm i szpiegostwo gospodarcze stanowią nielegalne metody zdobywania informacji, które w przypadku wykrycia, podlegają sankcjom karnym. Nie należy ich mylić z wywiadem konkurencyjnym, który jest oparty na metodach legalnych i występuje jako składnik normalnych sytuacji konkurencyjnych. Photo: Pekka Iivari W Rosji toczy się dyskusja na temat szpiegowania firm (diełowaja razwiedka) i wywiadu handlowego (kommierczeskaja razwiedka, wywiad handlowy, wywiad biznesowy) oraz wywiadu konkurencyjnego (konkurientnaja rawiedka). Należy pamiętać, że po rozpadzie Związku Sowieckiego i kilka lat później, znaczna liczba profesjonalnych szpiegów, z dobrą znajomością języków, umiejętnościami analitycznymi, technicznymi oraz dobrymi powiązaniami z administracją rządową, przeszło z KGB, tj. państwowej organizacji wywiadowczej, do świata biznesu. Ludzie ci zabrali ze sobą do świata biznesu umiejętności aktywnego zdobywania informacji. Szpiegowanie firm jest uważane za jeden z najważniejszych czynników wpływających na bezpieczeństwo ekonomiczne. Najczęściej stosowanymi metodami takiego szpiegostwa jest organizowanie systemu dostarczycieli informacji wewnątrz konkurencyjnej firmy lub w jej otoczeniu. System dostarczycieli informacji lub agentów jest używany do pozyskiwanie poufnych i tajnych informacji o firmie i sferze jej działalności. Monitorowana jest sytuacja finansowa firmy oraz wykradane informacje o kluczowym znaczeniu dla konkurencji. Pozyskiwanie informacji jest często ukierunkowane na kierownictwo firmy. Wejście w posiadanie informacji kompromitujących kierownictwo umożliwia wywieranie nacisku na firmę i wymuszanie podejmowania decyzji korzystnych dla konkurencji. Jedną z nieuczciwych metod nacisku jest grożenie działaniami przestępczymi, które mogą zaszkodzić wizerunkowi firmy. Szpiegowanie firmy może również przybierać formę zwykłego wandalizmu, na przykład niszczenie informacji lub wyposażenia. Nowym zjawiskiem jest szpiegowanie działań logistycznych firmy, produkcji niebezpiecznych materiałów lub kontaktów zagranicznych w celu zebrania informacji, które mogą być wykorzystane do planowania i realizacji zamachów terrorystycznych. Tak więc szpiegowanie firm polega na ciągłym i systematycznym gromadzeniu, przetwarzaniu i analizowaniu informacji potrzebnych do podejmowania optymalnych decyzji. Procesy szpiegowania firm obejmują: 120

121 Zbieranie wstępnych informacji, które jeszcze nie stanowią wiedzy; Uporządkowanie informacji, zamieniając je w wiedzę, zachowanie i analizowanie informacji; Synteza informacji i ich produktyzacja jako wynik szpiegowania firmy; Podjęcie decyzji strategicznych i taktycznych; Przemiana podjętych decyzji w konkretne działania i wyniki. Niektóre wskaźniki prowadzenia nielegalnych działań wewnątrz firmy: Praca niektórych osób z personelu w nietypowych porach dnia; Długie telefony za granicę pod obce adresy i w nietypowych porach dnia; Osoba podróżująca zagranicę pojedynczo i często zajmująca się sprawami, które nie są bezpośrednio związane z interesami firmy; Spotkania robocze z ludźmi, którzy nie są znani innym pracownikom i nie są im przedstawiani; Wynoszenie dokumentów na zewnątrz. Procesy szpiegowania firm jako takie mogą być stosowane do różnego rodzaju przetwarzania informacji i ich konwersji na wiedzę. Dobrym obrońcą własnej firmy może być osoba mająca doświadczenie w zakresie szpiegowania firm Wywiad konkurencyjny Szpiegowanie firmy rozpoczyna się zebraniem podstawowych informacji o firmie konkurencyjnej przy użyciu legalnych metod, a więc w tej fazie przypomina to wywiad konkurencyjny. Na późniejszym etapie zbieranie informacji staje się działaniem niezgodnym z prawem, czyli szpiegowaniem. Metody wywiadu konkurencyjnego dobrze pasują do legalnej, wstępnej fazy szpiegowania firm. Subtelna jest również różnica między tą fazą a metodami stosowanymi w prześwietleniach firm. Wywiad konkurencyjny polega na zebraniu co najmniej następujących informacji: Oficjalne informacje o zarządzie i udziałowcach, adresy; Prześwietlenie zarządu, możliwe przestępstwa, rodzaje; Relacje z wypływowymi ludźmi; Kontakty zagraniczne; Adresy prawne i rzeczywiste, informacje kontaktowe, numer rejestrowy firmy; Informacje bankowe, konta; Obecność członków zarządu i założycieli w innych firmach, ich majątek; Przepływ towarów firmy, szlaki transportowe, lokalizacja magazynów; Finanse, zarządzanie personelem, sytuacja zarządu; Mechanizmy przesyłania informacji wewnętrznych; Struktura wewnętrzna firmy (rozkład odpowiedzialności, relacje między przełożonymi), nieoficjalne relacje wewnętrzne; Badanie ryzyk rynku wewnętrznego i zewnętrznego oraz stosunków z klientami; Bezprawne używanie znaków towarowych i stosowanie nieuczciwej konkurencji; Wpływ szarej strefy na działalność firmy; Krewni pracowników firmy zatrudnieni w firmie konkurencyjnej; Punkty przecieku informacji. Zbieranie informacji powinno zachodzić również w kierunku przeciwnym. Nie należy jedynie pozwalać konkurentom na zbieranie informacji o operacjach firmy. Przedsiębiorca w Rosji powinien dysponować całym plikiem najważniejszych zagranicznych i rosyjskich konkurentów. Według Kuźniecowa (2007, 94), zbieranie informacji o konkurencji służy bezpieczeństwu ekonomicznemu firmy. 121

122 Do fazy zbierania informacji należy monitorowanie różnych źródeł informacji. Jak już wspomniano, większość informacji dotyczących zamierzeń konkurencji dobrzy analitycy potrafią wyczuć, a umiejętne korzystanie ze źródeł otwartych może pozwolić dotrzeć nawet do tajnych planów. Wywiad konkurencyjny nie wymaga wielkich nakładów. Czujny konkurent wykorzystuje co najmniej następujące źródła, które są stale monitorowane: Media, literatura specjalistyczna, nieprzemyślane wypowiedzi w wywiadach, oferty pracy; Nieprzemyślane wypowiedzi i rozmowy w innych miejscach publicznych, takich jak środki transportu (samolot); Internet, w którym podawane są informacje o produktach, ludziach, firmach, planach, klientach, nowych produktach itp.; Wystawy, konferencje, targi. Tutaj istnieje możliwość zorientowania się w przyszłych relacjach konkurenta z klientami, sieciach sprzedaży, strategii lub planowanych innowacjach produktów (łącznie z wynikami testów), a nawet o przyszłych partnerach; Swobodne dyskusje ze współpracownikami konkurenta, jego klientami i partnerami mogą ujawnić nowe informacje o tym konkurencie; Bezpośrednie zwrócenie się do organów ścigania, urzędów podatkowych i urzędu rejestracyjnego (patrz prześwietlanie firm). Urzędy dysponują takimi danymi jak adresy firm, założyciele i rejestracje; Pozyskanie produktu z rynku w celu zapoznania się z jego budową; Duża firma pozostawia wiele różnego rodzaju śladów w placówkach celnych i zagranicą; Istnieje również nieokreślona liczba dawnych pracowników, konsultantów i ekspertów, którzy w jakimś okresie mieli kontakt z obiektem zbierania informacji. W zbieraniu informacji pomagają również: Wspólne działania z innymi firmami; Sytuacje negocjacyjne; Wizyty w firmie; Wywiady, artykuły, ogłoszenia; Konsultanci zewnętrzni; Współpraca mająca na celu zbieranie informacji Różne wywiady, przeprowadzane w celach naukowych badania ankietowe; Swobodne rozmowy z personelem. Analiza informacji jest co najmniej tak samo wymagającą częścią wywiadu konkurencji jak samo zbieranie informacji. Istnieje wiele metod ułatwiających analizę. Analiza jest również używana do znalezienia słabych punktów konkurentów. Nie wystarczy, że mamy produkty pierwszej klasy i jest na nie zapotrzebowanie, konieczne jest jeszcze zorganizowanie logistyki do ich dystrybucji. W niektórych firmach dystrybucja jest słabym ogniwem. Poprzez przejęcie firmy logistycznej dla siebie, konkurent wchodzi jednocześnie w posiadanie produktu i jego dystrybucji. Wrażliwość firmy wzrasta, jeżeli jej sukcesy opierają się na jednym lub kilku rzadkich specjalistach. Konkurent może uznać, że najlepiej będzie kupić tych specjalistów dla siebie. Jakie korzyści może przynieść firmie wywiad konkurencyjny? Według Jaszczuka (2005, 65 75), celem tego wywiadu jest przewidywanie przyszłości i uniknięcie niespodziewanego przejęcia. Wywiad musi przede wszystkim przewidywać zmiany na 122

123 rynku. Temu samemu celowi służy monitorowanie bazy rynkowej najważniejszych dostawców i klientów. Naturalnie, wywiad konkurencyjny również przewiduje działania konkurencji. Trzecim celem jest wykrywanie pojawiania się nowych konkurentów, którzy mogliby stanowić wyzwanie dla naszej własnej działalności. Po czwarte, wywiad jest używany do poszukiwania sposobów uczenia się na błędach i sukcesach innych firm. Po piąte, zadaniem wywiadu konkurencyjnego jest zbieranie i monitorowanie informacji dotyczących patentów i licencji. Patenty, a raczej ich brak, dają zewnętrznym firmom możliwość patentowania w ich własnym imieniu produktów i metod używanych przez innych, jeżeli nie zostały one wcześniej opatentowane. Zaraz po upadku Związku Sowieckiego, wiele zagranicznych firm zapoznawało się z innowacjami stosowanymi w tym kraju i patentowało je zagranicą. Według szerokiej perspektywy Kuźniecowa, powinniśmy zebrać co najmniej następujące dane o konkurencie: Pełna nazwa firmy, adres prawny, numery telefonu i faksu; Numer rejestru, data i adres rejestracji, forma prawna, według której firma została powołana (OOO, ZAO, AO, OAO, TOO); Nazwiska zarządu, adresy i miejsca pracy; Ewentualne procedury sądowe i zobowiązania związane z własnością spółki i jej zarządu; Artykuły w gazetach, magazynach oraz inne publikacje; Używany przez firmę bank i formy płatności; Sytuacja finansowa firmy w czasie ostatnich trzech lat, inwestycje, płynności zadłużenia; Nazwy, lokalizacje i adresy spółek afiliowanych i macierzystych; Partnerzy i obszary ich działalności; Związki ze światem przestępczym; Perspektywy; Organizacja pracy (poziom techniczny, know-how); Taktyczne i strategiczne plany i cele; Kanały zaopatrzeniowe i sposoby dostaw do klientów; Instrumenty marketingowe, koszta pracy. Ponadto wywiad konkurencyjny dostarcza informacji o kondycji nowozakładanych firm i możliwości kontynuowania działalności biznesowej w wybranych obszarach. Wywiad zbiera informacje o nowych technologiach, produktach i procesach, które mogą mieć wpływ na działalność firmy, a także informacje o zmianach politycznych i legislacyjnych oraz innych czynnikach społecznych, mających wpływ na działalność biznesową. Niemniejsze znaczenie mają informacje o rozwoju i funkcjonalności nowych metod zarządzania w praktycznej działalności biznesowej i możliwościach ich zastosowania we własnych działaniach. Te zagadnienia są również badane przez dobrze zorganizowany wywiad. Innymi zadaniami, mającymi czasem nawet znaczenie kluczowe, jest określanie kanałów przecieków informacji poufnych, badanie słabych punktów konkurentów oraz poprawności ogłoszeń. Działaniem wywiadowczym, lecz dopuszczalnym, jest również analiza prawna firmy. Niezależnie o tego, czy działania wywiadowcze dotyczą państwa czy firmy, dobry analityk większość informacji (niektórzy oceniają to na %) uzyska ze źródeł otwartych. Pozostałe są zdobywane przy użyciu metod nielegalnych, a to już jest nazywane szpiegowaniem firm. Zachodnie informatory bezpieczeństwa ostrzegają przed różnego rodzaju badaniami rynku, na przykład takimi, które polegają na rozsyłaniu do firm kwestionariuszy ankietowych (patrz np., Roper et.al 2006, ). 123

124 Za takimi badaniami mogą się kryć działania wywiadu konkurencyjnego (lub państwowego). Oznaki bezpodstawnego badania rynku lub badań ankietowych: Adres internetowy ankietera znajduje się zagranicą; Badanie ankietowe jest prowadzone przez firmę zagraniczną; Odbiorca nigdy nie miał styczności z nadawcą; Pytania dotykają wyraźnie tajnych lub poufnych informacji (ceny, klienci, plany rynkowe, umowy); Ankieta jest przysłana do indywidualnego pracownika, zamiast do działu marketingu czy do zarządu Kultura bezpieczeństwa biznesowego ustala również poziom zagrożenia własnej firmy ze strony konkurentów, korzystających z metod wywiadu konkurencyjnego. Pozyskiwanie informacji wewnętrznych w firmie ma na celu zapobieganie niepożądanym niespodziankom ze strony konkurencji lub innych podmiotów, na przykład w postaci osoby działającej wewnątrz naszej firmy na rzecz konkurenta. Systematyczne zbieranie informacji za pomocą wywiadu konkurencyjnego wymaga odpowiednich zasobów i stanowi jedno z zadań organizacji bezpieczeństwa w dużych firmach Przejęcia Przy przejmowaniu firmy, jej udziały lub działka budowlana przechodzi do innych rąk w sposób pozornie legalny. Przejęcia firm są w rosyjskiej praktyce biznesowej zjawiskiem znanym i uznawanym. Większość przejęć jest dokonywana przy użyciu metod legalnych, lecz bardzo agresywnych. Termin przejęcie pochodzi od rosyjskiego zachwat, co może również oznaczać zagarnięcie. Zagarnięcia z kolei są działaniami nielegalnymi, które również mają miejsce przy przejęciach. Przejęcia dzielą się na poziome i pionowe. W przypadku przejęcia poziomego dokonuje się poszerzenia obszaru rynkowego poprzez przejęcie konkurenta. Natomiast bezpośrednie przejęcie pionowe jest wycelowane na aktualnego lub potencjalnego klienta, a w odwrotnym przejęciu pionowym, następuje wzięcie pod nadzór potencjalnego lub aktualnego dostawcy. Oprócz poszerzenia rynku, w integracji pionowej poszukuje się niższych cen zakupu dla produktów, lepszych możliwości planowania zapasów, nowych produktów i metod marketingowych oraz efektywniejszej logistyki. Igor Tunik i Wadim Poliakow (2007, 45), którzy są obeznani z przejęciami w Rosji i krajach WNP, twierdzą, że w krajach WNP (wraz z Rosją) w ciągu minionych sześciu lat miało miejsce około przejęć (zachwatow), a w 567 przypadkach przejęcia były powiązane z zabójstwami. Według Tunika i Poliakowa, jest to zaledwie czubek góry lodowej. Im większa jest przejmowana firma, tym bardziej pozornie legalną stroną jest zagarniający, jak na przykład znana firma lub biznesmen. Przejęcia czysto przestępcze mają miejsce w firmach małych. Najczęściej stosowanymi i najtrudniejszymi do przeciwdziałania metodami przejęcia są zmiany prawa własności pakietu kontrolnego akcji w kierunku, który jest niekorzystny dla przejmowanej firmy. Pozornie kwalifikowaną większość akcjonariuszy tworzy się poprzez zwołanie nadzwyczajnego walnego zgromadzenia akcjonariuszy, na które zaprasza się tylko tych posiadaczy akcji, którzy popierają przejęcie, tzn. nowy zarząd i właścicieli. Pozostali akcjonariusze nie zostają zaproszeni, niby przez przeoczenie, przez pomyłkowe podanie niewłaściwego miejsca zgromadzenia lub zaprzeczenie, że zawiadomienie nie zostało wysłane na czas. Przejęcia bywają również dokonywane poprzez straszenie użyciem przemocy. Do usunięcia siłą starego zarządu, zwolnionego w oparciu decyzję pozornego walnego zgromadzenia, zagarniający firmę wzywa organy ścigania. 124

125 W celu niedopuszczenia akcjonariuszy do wzięcia udziału w walnym zgromadzeniu, pod różnymi pretekstami, są używane skorumpowane sądy i milicja. Oprócz tego, stary zarząd otrzymuje polecenie, lub jest proszony, aby dobrowolnie sprzedał swoje akcje nowej grupie właścicieli. Według danych statystycznych, do przejmujących spółkę jest transferowanych 70 % pakietów kontrolnych akcji, a 90 % przejęć następuje na drodze zakupu akcji (Tunik & Poljakov 2007, 30; 50). Metodą do umieszczenia własnych ludzi w zarządzie jest posiadanie pakietu większościowego lub kontrolnego akcji. Zakup akcji daje prawo do brania udziału w walnych zgromadzeniach i głosowaniach. Faktycznym celem jest przejęcie kierownictwa. Celem przejęcia jest uzyskanie posiadania spółki (udziałów), działki budowlanej, budynków. Przejmujący oszacowuje, czy firma jest interesująca z punktu widzenia jego interesów oraz ocenia, jakie metody powinny być zastosowane w danym przypadku. Najwięcej przejęć w Rosji związanych jest z cennymi kawałkami ziemi. Innymi motywami przejęć są: zmiana kierunku działalności firmy, wyeliminowanie konkurencji z rynku i obiecujące prognozy rynkowe (Tunik & Poljakow 2007, 24). Ostateczne przejęcie poprzedzają długotrwałe, szczegółowe prace wywiadowcze i analityczne, które dokopują się do słabych punktów firmy. Te słabe punkty stanowią podstawę do określenia najbardziej korzystnych sposobów zaatakowania firmy. Do pozyskiwania informacji o firmie poprzez przeprowadzanie w niej różnych inspekcji, mogą być wykorzystywane niektóre władze (urząd podatkowy, milicja, prokuratora). Najważniejszymi słabymi punktami są: rozproszona własność kapitału zakładowego, zaciągnięte długi i ewentualne wezwanie do procesu prywatyzacji. Oprócz wstępnej strategii przejęcia, opracowywane są bardziej szczegółowe działania taktyczne. Najczęściej stosowanymi działaniami taktycznymi są przejęcia kapitału dłużnego i inicjowanie sztucznych procesów upadłościowych. Jedną z pokus jest obiecanie wiceprezesowi zarządu awansu lub dobrej ceny za jego udziały. Czasami grupa planująca przejęcie musi poświęcić dużo pracy, na przykład na śledzenie akcjonariuszy i beneficjentów (np. spadkobierców) firmy, nierzadko nawet zagranicą. Czynniki zwiększające podatność firmy na przejęcie: Skomplikowane, rozproszone prawa własności firmy; Samodzielny, niekontrolowany kierownik; Niska motywacja kierownictwa; Błędne analizy rynkowe; Niekontrolowane zaciąganie długów; Niedostateczne nadzorowanie zadłużenia; Nieuczciwe traktowanie udziałowców mniejszościowych; Nieuczciwy podział dywidendy. Aby przenieść własność firmy na osoby wykazujące lojalność względem nowego zarządu, przejmujący posługuje się emisją nowych akcji. Starzy akcjonariusze są zachęcani do sprzedaży swoich akcji nowym ludziom. Przejmujący może znaleźć wewnątrz firmy akcjonariuszy spółki zamkniętej (ZAO). Jednym z głównych sposobów uzyskania końcowego celu przez przejmującego jest uzyskanie rejestru akcjonariuszy. Za skuteczną metodę przeniesienia własności uważane jest również doprowadzenie firmy do zadłużenia, a następnie wejście w ich posiadanie tych długów lub wezwanie dłużnika do natychmiastowej spłaty. Zabezpieczeniem kredytu często bywa nieruchomość spółki, która zostanie transferowana do strony będącej w stanie spłacić kredyt. Nowy właściciel może również zaproponować uwolnienie dłużnika z długów w zamian za nieruchomości spółki. Następnie nabywa kapitał zakładowy i nieruchomości dla siebie. W Finlandii, przejęcia i poprzedzające je sygnały są nazywane pokonywaniem zakrętów i są w pełni oparte na podstawach prawnych. 125

126 Oznaki potencjalnego przejęcia: Namawianie akcjonariuszy do sprzedawania swoich akcji; Oferowanie spłaty długu; Zbieranie informacji, np. od byłych pracowników; Sztuczne audity (władze podatkowe, inne organy ścigania); Groźby bezpośrednie; Propozycje dotyczące członkostwa w Radzie. Statystyki wykazuję, że co trzecie przejęcie zostało zrealizowane poprzez spekulacje akcjami, a więc nie zawsze są dokonywane metodami nielegalnymi. Zapobieganiu przejęciom może służyć szeroka promocja firmy i presja prawnicza. Innymi czynnikami wspierającymi są dobre stosunki z wyższymi funkcjonariuszami organów ścigania (patrz np. dyskusja internetowa na ten temat: Działający w Rosji zakład produkcji metalowej miał właścicieli zarejestrowanych jako OOO Metal Company, którzy mieszkali w Rosji. Obecni właściciele kryją się za zamorską firmą zarejestrowaną na Seszelach, niemającą bezpośredniego kontaktu z firmą metalurgiczną. Jedynym łącznikiem jest firma XX Company, zarejestrowana na Węgrzech. Firma XX Company nie prowadzi działalności, lecz na jej konto wpływają pieniądze. Właściciele XX Company zdecydowali zainwestować te pieniądze w OOO Metal Company. W ten sposób firma XX Company stała się właścicielem firmy OOO Metal Company. Właściciele firmy metalowej chcieli chronić ją przed ewentualnym przejęciem poprzez transfer niewielkich udziałów firmy metalowej do firm OOO zarejestrowanych w Rosji. Właściciele i dyrektorzy tych firm OOO byli osobami nominalnymi, które były potrzebne na przykład do składania sprawozdań do władz podatkowych. Jednakże w dokumentach założeniowych firm OOO nie wspomina się, w jaki sposób udziały posiadane przez osoby nominalne mogłyby być transferowane do prawdziwych właścicieli firmy metalowej, gdyby zaszła taka potrzeba. Prawdziwi właściciele nie mieli sposobów kontrolowania nominalnych dyrektorów firm OOO, w których to firmach udziały firmy metalowej kształtowały się w różnych proporcjach. Przejmujący firmę wykorzystali tę sytuację. Skorzystali z całkowicie legalnych metod do uzyskania prawa posiadania udziałów firmy metalowej w firmach OOO i zainstalowali swego człowieka aby nimi zarządzał. Jedyne co było w tej operacji potrzebne, to zakupienie większościowego udziału w zarejestrowanej na Węgrzech XX Company i objęcie pełnej kontroli nad firmą metalową (źródło: Tunik & Poljakow 2007, 68 69). Na pewnym obszarze konkurowali ze sobą dwaj producenci wyrobów mleczarskich. Jeden z nich postanowił pozbyć się konkurenta. Zadanie okazało się trudne. Po dokładnych analizach zostało ustalone, że przejęcie firmy poprzez wykupienie udziałów byłoby trudne. Firma nie posiadała również długów ani zaległości podatkowych. Napastnik zdecydował się na nadzwyczajne działania: lokalna firma wodociągowa została nakłoniona do przeprowadzenia naprawy wodociągu na odcinku doprowadzającym wodę do zakładu konkurenta. Naprawa trwała kilka tygodni, znacznie utrudniając pracę zakładu. Firma nie była w stanie zrealizować zawartych z klientami umów i w rezultacie zmuszona została do płacenia im odszkodowań. Napastnik miał już z jednym z poszkodowanych uzgodnione, że ten wystąpi o postawienie konkurencyjnej firmy w stan upadłości z tytułu naruszenia umowy. Silny konkurent został rzucony na kolana w ciągu paru miesięcy (źródło: Tunik & Poljakow 2007, 76 77) 126

127 Nieustabilizowany podział kapitału zakładowego, niespłacanie długów, zachęcająca koniunktura, nieporozumienia między udziałowcami i ostra konkurencja wszystko to zwiększa ryzyko przejęcia. Próba przejęcia może być poprzedzona brudną kampanią reklamową i donosami o popełnieniu przestępstwa przez przejmowaną firmę, wywołując negatywne nastawienie społeczeństwa i władz do firmy i jej zarządu. Używanie brudnej kampanii reklamowej, obecnie również w Internecie, w celu psucia wizerunku firmy ma tendencję rosnącą i to nie tylko w procederze przejmowania firm, ale i w tradycyjnej konkurencji. Jednym z celów takich kampanii reklamowych jest również wprowadzanie niezgody wśród personelu i udziałowców. Niewypłacone na czas pobory lub frustracja wśród pracowników, którzy posiadają akcje firmy, zwiększa gotowość do sprzedaży akcji na rzecz podmiotu starającego się o przejęcie. Zarząd firmy może być nawet na długi czas osadzony w więzieniu z powodu wstępnego dochodzenia. W tym czasie kierownictwo firmy przejdzie niepostrzeżenie w ręce innych ludzi. Chodzi o to, aby firma dojrzała do sprzedaży akcji konkurentowi. Może nawet nie być konieczne przejęcie pakietu większościowego akcji - zajmowana pozycja w zarządzie wystarcza, aby pozwolić na kontynuowanie przejmowania. Nawet tymczasowe kierowanie, na przykład podczas postępowania prawnego w związku z trwającym walnym zgromadzeniem spółki, może wystarczyć, aby zrealizować np. sprzedaż należącego do firmy, cennego kawałka ziemi. Nawet jeżeli później sąd określi, że decyzja walnego zgromadzenie nie była podjęta w sposób właściwy, ziemia może już być nie do odzyskania. Cel przejmującego został osiągnięty. Firma będąca celem Akcjonariusze Pracownicy właściciela Zarząd Wierzyciele Wykup Wykup Informacje Wykup konfliktujące długów Firma buforowa Firma przejmująca RYSUNEK 3 Metody przejmowania Pomiędzy prawdziwym przejmującym a firmą docelową może istnieć jedna lub kilka spółek tzw. buforowych, które najpierw nabywają pakiety akcji, a następnie odsprzedają je podmiotowi przejmującemu. Szeroko stosowaną metodą w przenoszeniu firmy do nowego zarządu jest organizowanie nadzwyczajnego walnego zgromadzenia z własnymi zasobami, nie zapraszając innych udziałowców. Najgorszą z metod pozbycia się zarządu jest oczywiście morderstwo. Jednak dzisiaj głównymi metodami wykorzystywanymi do przenoszenia własności są sądy, władze wykonawcze i konfiskaty. Inną, często stosowaną metodą w przejęciach jest podrabianie protokołów z walnego zgromadzenia i znaków rejestrowych. 127

128 Według Aromaa & Lehti (2001, 75), przeprowadzone prześwietlenia przejęć, które miały miejsce w St. Petersburgu w latach 1990-tych, wykazały, że nie były one powiązane z przestępczością zorganizowaną, mimo że stosowano metody ze świata przestępczego. W dwóch przypadkach przeciwko firmom fińskim, jedno przejęcie zostało dokonane przez rosyjskiego partnera firmy, a w drugim przez rosyjską załogę pod przywództwem rosyjskiego dyrektora. Nie ma jednej recepty na zabezpieczenie się przed przejęciem, która nadawałyby się do stosowania w każdej firmie. Metody obrony zależą od wielu czynników, takich jak stopień zaawansowania przejmowania, struktury podejmowania decyzji w firmie i stosunki własnościowe. Główną zasadą jest, aby do obrony stosować takie same metody, jakie stosuje przeciw firmie atakujący, lecz działające w przeciwnym kierunku. Najważniejsze jest, aby najpierw zidentyfikować trwającą agresję i bezzwłocznie zapoczątkować działania obronne. W Rosji istnieją firmy specjalizujące się ochroną przed przejęciami i nierzadko z ich usług się korzysta. W każdym razie, zapłacenie za takie usługi kosztuje mniej niż strata firmy lub jej strategicznych rezerw. W takiej sytuacji decydujące znaczenie ma podjęcie przez właścicieli i zarząd natychmiastowych działań. Działania obronne mogą nie być skuteczne, jeżeli możliwość przejęcia firmy nie była wcześniej nawet rozważana. Brak strategii i taktyki obrony powoduje zaskakiwanie zarządu i właścicieli i skutkuje opóźnieniem w podejmowaniu działań obronnych. Nieskuteczne przeciwdziałania mogą wynikać ze spóźnienia się z odkupywaniem akcji własnej firmy, dając atakującemu możliwość nabycia pakietu kontrolnego. Samo kierownictwo firmy do spraw bezpieczeństwa może nie posiadać metod do zakłócenia takich operacji lub zabezpieczenia przed nimi firmy. Tym niemniej, zadaniem wewnętrznego serwisu bezpieczeństwa firmy jest jak najwcześniejsze wykrywanie zintensyfikowania działań wywiadowczych przeciw firmie. Nie ma potrzeby monitorowania całego przepływu informacji, gdyż większość z nich można znaleźć w źródłach publicznych. Takie instytucje jak kontrola podatkowa, rejestr akcjonariuszy, rejestr nieruchomości oraz organy ścigania, stanowią grupę, której działania mogą być zasadniczo monitorowane we wczesnej fazie (Tunik & Poljakow 2007, 138). Innym, nawet ważniejszym kierunkiem monitorowania i przewidywania, jest wnętrze własnej formy. Zarządzanie nieruchomościami firmy musi być uporządkowane w taki sposób, aby ewentualny atakujący nie miał możliwości manipulowania mieniem firmy bez zgody udziałowców, nawet gdyby w jego ręce przeszło zarządzanie firmą. Przyznanie kierownictwu firmy zbyt szerokich uprawnień w zarządzaniu nieruchomościami firmy, np. kupno i sprzedaż, tworzy poważne ryzyko w przypadku pojawienia się takiej wyjątkowej sytuacji. Oczywiście, silną strategiczną metodą ochrony mogłoby być scentralizowane zarządzanie akcjami, jak również określenie limitu cenowego nabycia akcji, uniemożliwiając zewnętrznemu kandydatowi na przejęcie wystawienie niezdrowej oferty cenowej. Podczas procesu przejmowania musi istnieć możliwość szybkiego wyemitowania uzupełniającego pakietu akcji i chwilowego zamrożenia mienia. Ochronę przed próbami przejęcia tworzą anonimowość własności i tajemnica akcyjna. Do metod ochrony w rosyjskim środowisku biznesowym należy również ukrywanie się za firmami holdingowymi i funduszami inwestycyjnymi. Wewnętrzny system ochrony będzie dobrze działał, jeżeli każdy pracownik otrzyma wyraźnie określone zadania. Jest to szczególnie ważne w przypadku pracowników mających do czynienia z poufnymi i tajnymi informacjami. Najbardziej spektakularne działania są stosowane w postaci kontrataków. Firma docelowa inicjuje operację przejmowania skierowaną na firmę atakującą, a skuteczność tego ataku opiera się na zebranych wcześniej informacjach o 128

129 atakującym. W tego typu przeciwdziałaniach należy mieć pewność, że ten atakujący jest tym, który dokonuje przejęcia i że nie jest to prawdziwy zleceniodawca pracy. Strukturalne zmiany w firmie zapewniają długotrwałą ochronę prze próbami przejęcia. Muszą zostać wyeliminowani nominalni i martwi akcjonariusze oraz nominalni dyrektorzy. Dokumenty założycielskie i reguły muszą zawierać nazwy wszystkich ciał kierowniczych. Nie może być osoby pełniącej rolę szarej eminencji. 129

130 15 BEZPIECZEŃSTWO ŚRODOWISKOWE 15.1 Stosunek do ekologii jako czynnik konkurencyjności Bezpieczeństwo ekologiczne i środowiskowe jest rozumiane jako stan ochrony ludzi, społeczeństwa i kraju przed skutkami zagrożenia środowiskowego stwarzanymi przez człowieka. Pojęcie to obejmuje również ochronę przed katastrofami naturalnymi. Bezpieczeństwo środowiskowe jest to taki stan społeczeństwa, w którym uzyskano równowagę pomiędzy wzrostem konsumpcji a zasobami naturalnymi. W ostatnich latach Rosja zaczęła doceniać znaczenie ochrony środowiska kraju, chociaż działania praktyczne najczęściej pozostają w tyle. Jest to kwestia zarówno pieniędzy jak i postawy. Promowanie bezpieczeństwa środowiskowego staje się coraz ważniejszym czynnikiem konkurencyjności, nawet w rosyjskiej działalności gospodarczej. Cele efektywności środowiskowej produkcji obejmują: obniżenie zużycia wody, elektryczności i gazu, podniesienie efektywności produkcji, zmniejszenie produkcji odpadów i emisji gazów oraz wdrożenie recyklingu odpadów. Poprawa bezpieczeństwa pracy i zmniejszenie ryzyk służy zarówno ochronie środowiska pracy jak i otoczenia naturalnego. Za pomocą polityki środowiskowej firma może wykazać, że troszczy się o stan ekologiczny posiadanego obszaru i o przyjazne dla środowiska metody pracy i produkcji. Program polityki środowiskowej firmy wskazuje jakie jest jej podejście do zagadnień ochrony środowiska. Częścią programu środowiskowego może być dążenie do uzyskania eco-pass, co byłoby dowodem na osiągnięcie pewnych minimalnych standardów. Standardy te dotyczą zrównoważonego korzystania z surowców, recyklingu odpadów, przestrzegania norm emisji oraz dbałości o otaczające środowisko społeczne Normy Doktryna środowiskowa Federacji Rosyjskiej funkcjonuje jako najwyższy, politycznonormatywny dokument dotyczący ochrony środowiska. Rząd zatwierdził te doktrynę Stanowi ona szeroki opis integracji ochrony środowiska naturalnego, życia i funkcji przemysłowych. Rosja posiada znaczną liczbę dokumentów normatywnych i przepisów dotyczących bezpieczeństwa środowiskowego ( Najważniejszą ustawą federacyjną w tym zakresie jest ustawa o ochronie środowiska (об охране окружающей среды), która została wydana (Nr 7-F3). Przy pomocy rejonowego komitetu środowiskowego i zasobów naturalnych oraz lokalnego inspektora środowiskowego musimy znaleźć normy środowiskowe, dotyczące pola działania naszej firmy. W przypadku firm małych, normy ochrony środowiska nie stanowią ważnego czynnika bezpieczeństwa, natomiast znajomość przepisów środowiskowych jest ważna dla jednostek otwierających zakłady produkcyjne. Stosowanie materiałów budowlanych i chemicznych jest regulowane odpowiednimi przepisami. Działalność gospodarcza jest regulowana przez różne normy środowiskowe, w zależności od rodzaju produkcji. A więc między innymi: określone są górne granice emisji, przepisy regulują lokalizacje miejsc składowania odpadów, a w przemyśle spożywczym szczególnie ściśle jest monitorowana higiena. Rosja posiada procedury certyfikacji środowiskowej. Niektóre z nich są zgodne ze standardami międzynarodowymi, a w niektórych stosowane są rosyjskie metody monitorowania jakości. Najważniejszymi normami środowiskowymi, które dotyczą przemysłu produkcyjnego, są normy określające powstawanie emisji, wielkości emisji i 130

131 limity dla emisji. W dokumentach normalizacyjnych firm muszą być określone strefy bezpieczeństwa środowiskowego. Plan bezpieczeństwa środowiskowego firmy uwzględnia również transport i oddziaływanie ekologiczne magazynów paliw i składowisk innych materiałów. Photo: Vesa Koivumaa Rosyjskie normy jakościowe dotyczące bezpieczeństwa środowiskowego: GOST R ISO i ISO (zarządzanie środowiskowe) GOST R (bezpieczeństwo pracy) OHSAS serii (bezpieczeństwo i higiena pracy) Bezpośredni związek z walorami środowiska naturalnego ma działalność turystyczna. Rozsądne korzystanie ze środowiska naturalnego jest warunkiem wstępnym wykorzystania produktu turystycznego. Prowadzące działalność turystyczną firmy, na niektóre rodzaje działalności muszą uzyskać pozwolenia od władz, np. na pokonywanie rwących nurtów rzek. Turystyka nie może niszczyć roślinności lub drzew. Odpady nie mogą być pozostawiane na brzegach, a ogniska wolno palić wyłącznie w wyznaczonych miejscach. Poruszanie się po parkach narodowych bez zezwolenia zarządu parku jest zabronione. Prawa człowieka w Rosji są podobne do stosowanych w Finlandii. W Rosji każdy może swobodnie korzystać z przyrody (za wyjątkiem wspomnianych wyżej, wymagających zezwolenia obszarów) i zbierać dzikie jagody i owoce, muszą tylko być przestrzegane przepisy przeciwpożarowe. Palenie otwartych ognisk jest zabronione w lasach i w środowisku naturalnym w okresie zagrożenia pożarowego i w okresie suszy, dozwolone jest jedynie w wyznaczonych miejscach (Oikarinen 2005, 19). 131

132 16 KULTURA BIZNESOWA 16.1 Znajomość kultury rosyjskiej jako klucz do współpracy Pisanie o kulturze, a szczególnie różnicach kulturowych, jest zadaniem wyjątkowo trudnym. Można przy tym narazić się na zarzut uprawiania pewnego rodzaju szowinizmu lub dyskryminacji. Kultura jest trudna do zmierzenia, natomiast wyraźnie są widoczne różnice kulturowe. Nigdy nie należy czynić prób określania wyższości jednych kultur lub zwyczajów nad innymi. Tym niemniej, różnice należy zidentyfikować. Kultura, w tym również kultura biznesowa, wyrasta i czerpie swoje siły z historii. Kultura biznesowa nie może się zmienić nagle, prawdopodobnie nawet nie w ciągu dekad. Znajomość kultury biznesowej danej miejscowości, regionu czy kraju, jest kluczem do osiągnięcia przez firmę sukcesu, a staje się imperatywem w przypadku planowania długotrwałej działalności w środowisku zagranicznym. Działające w Rosji firmy fińskie zetknęły się z takimi zasadniczymi problemami jak: niezrozumienie kultury i etyki biznesowej, brak wśród miejscowych pracowników doświadczenia w pracy w firmach zachodnich, brak kwalifikacji zawodowych pracowników, nieumiejętność pracy w zespołach oraz brak inicjatywy. Interesującym jest fakt, że również Rosjanie wykazują wyraźne zainteresowanie fińską czy zachodnią kulturą biznesową. Na przykład zainteresowani rynkami zachodnimi przedsiębiorcy rosyjscy, z którymi prowadzono rozmowy w ramach projektu Bezpieczne Prowadzenie Biznesu w Rosji, zamiast rozmów o prawodawstwie korporacyjnym czy bezpieczeństwie informacji, coraz częściej podejmowali temat kultury biznesowej. Co się tyczy kultury Rosjan w miejscu pracy, można z całą pewnością stwierdzić, że rosyjski robotnik nie jest przyzwyczajony do dobrowolnego brania na siebie odpowiedzialności. Udzielone mu pełnomocnictwa nie zawsze są przyjmowane jako zobowiązania. Również kierownictwo średniego szczebla znajduje się w trudnym położeniu jeżeli chodzi o obowiązki. Częściowo może to wynikać z tego, że każda organizacja w Rosji musi mieć prawdziwego dyrektora, który wyznacza, co ma być zrobione i kto ma to zrobić. W nowoczesnej edukacji gospodarczej prezentowane są różne modele przywództwa, lecz edukacja w Rosji nie zawsze nadąża za szybko zmieniającymi się warunkami rynkowymi. Hierarchiczność zarządzania jest w Rosji wyraźniej widoczna i bardziej stroma niż w Finlandii. Władza oznacza również zachowanie dystansu względem poziomu wykonawczego. Z dużą przyjemnością są prezentowane atrybuty władzy i bogactwa, takie jak luksusowe samochody, ochroniarze i parady samochodowe. Natomiast nieoficjalna sieć kontaktów społecznych, nawet w formalnym środowisku biurowym, stanowi wyraźny kontrast z kultem odległego dyrektora. W porównaniu do Finów, Rosjanie potrzebują znacznie mniejszej przestrzeni społecznej. Dzięki temu, odległość między osobami jest mniejsza, a kontakt osobisty, uścisk ręki czy pocałunek w policzek, są w rosyjskiej kulturze naturalnym sposobem zachowania się. Również zwyczaj kolektywnego działania w pokonywaniu niektórych problemów stanowi pewnego rodzaju przeciwwagę dla silnej hierarchizacji i bezwarunkowego przywództwa w rosyjskiej kulturze pracy. Kultura biurowa i biurokratyczna jest łatwo przenoszona do działalności biznesowej, co uwidacznia się w formalnościach podczas negocjowania umów, uroczystym podpisywaniu uzgodnień i listów intencyjnych, a być może również w powadze kultury administracyjnej, z jej pieczęciami i szczeblami decyzyjnymi. Według stylu tej kultury biurowej, z każdej narady musi być sporządzona i podpisana notatka. Dokument niepodpisany nie budzi zaufania. W negocjacjach, oprócz podejścia tematycznego, powinno być wprowadzone podejście zorientowane na osobę. Finowie stosują w negocjacjach podejście prawie w pełni tematyczne i uważają za dziwne podkreślanie, a nawet wspominanie, kluczowego znaczenia opinii i wspaniałych poglądów osoby 132

133 odpowiedzialnej za podejmowanie w tych negocjacjach decyzji. Nie należy popadać w skrajność w chwaleniu decydentów negocjujących stron, gdyż niektórzy z uczestników mogą odnosić wrażenie, że jest to wyraz braku zaufania do innych. Rosjanie są znani z podejścia rodzinnego. Finowie znacznie rzadziej pytają lub rozmawiają o rodzinie czy zdrowiu małżonka lub dzieci. W miejscach nieoficjalnych (restauracja, pojazd), mogą się odbywać rozmowy nieoficjalne, lecz nie prowadzą one do żadnych uzgodnień. Sprawy oficjalne zawsze są finalizowane i uzgadniane w biurze. Z drugiej strony, może nie być jasności kto w negocjacjach pełni funkcję kierowniczą: czy jest to rada właścicieli, rada administracyjna, bank właścicielski czy jakaś niejasna grupa zewnętrzna? Kierownictwo firmy (organizacji państwowej) oczekuje od zagranicznego gościa, że przedstawi hierarchię i dyrektora swojej organizacji. Rosjanie oczekują, że sprawy zostaną uzgodnione na najwyższym szczeblu. Hierarchiczność zawiera również zasadę parytetu: dyrektorzy negocjują z dyrektorami, a asystenci z asystentami. Problemy stwarzają również niejasności występujące w całym systemie zarządzania. Dodatkowy nacisk na atmosferę pracy i rozwój wydajności wywiera niepewność co do przyszłości organizacji i dochodów osobistych personelu. Plany rozwoju nie zawsze są realizowane, a nadzór nad ich realizacją bywa niedostateczny. Do zrozumienia kultury należy podchodzić z należytą powagą, gdyż w postawie Finów i Rosjan, jako stron danej organizacji, istnieją znaczne różnice Cechy kultury Rosjan Rosyjska kultura biznesowa jest integralną częścią rosyjskich zwyczajów. Skondensowaną prezentację tego tematu opublikowało w r Stowarzyszenie Finlandia-Rosja. Do cech kultury rosyjskiej należy zaliczyć towarzyskość, sentymentalizm, gościnność oraz umiłowanie domu i rodziny. Rosjanie są zainteresowani bardziej osobą, a nie organizacją, którą ta osoba reprezentuje. Sieć nieformalnych kontaktów zapewni szybsze zajęcie się sprawą niż oficjalne załatwianie ze sztywnym, biurokratycznym aparatem władzy. Czas dla Rosjan jest pojęciem względnym. Rosjanin jako osoba prywatna, lub nawet jako dyrektor firmy, nie robi zamieszania z powodu nieprzestrzegania punktualności spotkania. Rosjanin nie spodziewa się, że gość przybędzie punktualnie, warto więc trzymać się wcześniejszych uzgodnień. Z drugiej strony, negocjacje mogą trwać dłużej niż zostało wcześniej zaplanowane (Finland-Russia Society 2003, 20). Przed wybraniem się na rozmowy z potencjalnym partnerem, należy wcześniej wysłać mu proponowany porządek obrad, aby mógł się przygotować do tych rozmów. W tym kontekście należy pamiętać, że najlepszymi drogami kontaktu są faks i , gdyż normalna poczta jest często niewiarygodna. Jedną z widocznych cech Rosjan jest dyskryminujące traktowanie nas, czyli ich cudzoziemców. W przeszłości uwidaczniało się to na przykład cenach hoteli, które dla cudzoziemców były znacznie wyższe. Takie podejście społeczeństwa (my, naszi) ciągle zajmuje silną pozycję w kulturze Rosjan, zarówno w życiu prywatnym jak i zawodowym. Dyrektor jest odpowiedzialny za sprawy firmy, utrzymuje stosunki ze światem zewnętrznym i chroni swoich ludzi. Dyrektor jest dyrektorem i jego asystent może do końca narady przesiedzieć bez słowa. Z kolei firma szerzej zajmuje się obowiązkami socjalnymi załogi niż ma to miejsce w Finlandii. Rosjanie są przyzwyczajeni do faktu, że kombinaty przemysłowe utrzymują szkoły i przedszkola oraz sponsorują na przykład działalność milicji. Przywiązanie pracowników do jednego pracodawcy jest luźne, a miejsce pracy zmienia się dość łatwo. Dość powszechnym zjawiskiem jest również praca dla dwóch różnych pracodawców. Stawia to dodatkowe wymagania firmie w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa informacji poprzez konieczność stosowania zobowiązań przestrzegania tajemnicy informacji. Kultura biznesowa w Rosji zmienia się wraz ze zmianami zachodzącymi w społeczeństwie. 133

134 Szybkość tych zmian jest nierównomierna i różna w zależności od regionu, a czasami również nieoczekiwana. Zmiany w społeczeństwie dobrze odbijają szybkość zmian w ustawodawstwie. W każdym razie, przewidywalność nie jest dobrym terminem do opisu istniejącej sytuacji, chociaż od czasu zawirowań w latach 1990-ych nastąpiła pewna poprawa. Przyjmowanie kultury współpracy międzynarodowej jest w pełnym rozkwicie. Udział w rosyjskim języku słownictwa angielskiego jest prawdopodobnie największy w branży biznesowej i w technice informatycznej. Wskazuje to na brak doświadczenia w międzynarodowym życiu gospodarczym i sygnalizuje, że ciągle jeszcze jest zbyt mało międzynarodowych ekspertów. Nawet ci z doświadczeniem w operacjach międzynarodowych są stosunkowo młodzi. Mimo to, tempo zmian jest kilkakrotnie szybsze niż w Finlandii. W Rosji nie można polegać jedynie na doświadczeniu biznesowym fińskim lub innych krajów zachodnich. Na początku konieczne jest oparcie się na lokalnym know-how. Z drugiej strony, nie można ślepo wierzyć w miejscową znajomość społeczeństwa. Sami Rosjanie nie zawsze są zorientowani w obowiązujących w ich obwodzie przepisach prawnych, działalności urzędów, zmianach personalnych lub sytuacji w przestępczości. Wiedza małych firm na temat umów często wymaga poprawy i nierzadko bywają trudności z przestrzeganiem umów. Tym niemniej, w działalności biznesowej należy respektować lokalną, regionalną i ogólnokrajową kulturę rosyjską. Powinny być również respektowane istniejące warunki ekonomiczne, a przy sporządzaniu umowy należy korzystać z porad specjalistów. Warunki ekonomiczne charakteryzują się stosunkowo słabo rozwiniętą bankowością i wyceną środków pieniężnych. W Rosji nie wystarczy podpisać umowę. Nie będzie ona ważna, dopóki nie zostanie potwierdzona okrągłą pieczęcią firmy. W rzeczywistości pieczęć nie ma żadnego znaczenia prawnego, lecz jest symbolem rosyjskiego biznesu i kultury sporządzania umów. Aby zwiększyć swoją wiarygodność w oczach władz i rosyjskich przedsiębiorców, firmy fińskie powinny wyrobić sobie takie pieczątki. W codziennych obyczajach występuje wiele rzeczy, które dla Finów są zupełnie obce. Na przykład, na zakończenie programu każdej wycieczki grupowej istnieje zwyczaj wręczania przewodnikowi i kierowcy napiwku, którego wysokość stanowi 10 % opłaty za wycieczkę. Również w restauracji, wręczenie napiwku oznacza, że klient jest zadowolony z usługi. Wręczenie prezentu zawsze jest związane z rewanżem. Rosjanin poczuje się niezręcznie w sytuacji, gdy nie będzie w stanie w danym momencie zrewanżować się prezentem (co zdarza się rzadko, gdyż aby się zrewanżować, może nawet wręczyć spinkę od własnego krawatu). Istnieją pewne zwyczaje, związane z wręczaniem i otrzymywaniem prezentów, których należy się nauczyć przed wyjazdem do Rosji. Prezent służbowy zazwyczaj zawiera logo firmy. Kultura biznesowa zdecydowanie wymaga dołączenia służbowej wizytówki. Taka wizytówka powinna zawierać informacje w języku angielskim i rosyjskim. W przypadku rozmów oficjalnych i półoficjalnych wymagany jest ubiór raczej konserwatywny (ciemny garnitur), a nie swobodne ubranie. Przynajmniej w sytuacjach oficjalnych nie można występować w dżinsach i swetrze, co na przykład w Szwecji jest podstawowym, akceptowanym strojem. Kobiety mają swoją własną etykietę ubioru. Istnieją również reguły dotyczące opowiadania dowcipów: gdzie i jakiego rodzaju dowcipy można opowiadać (Rosjanie mają poczucie humoru) oraz w jakich sytuacjach można rozmawiać o polityce. Opowiadanie musi być jasne i dość proste. Sami Rosjanie mówią starannie i mają zwyczaj obchodzenia problemów za pomocą metafor. Czasami zachowują się bardzo symbolicznie i konceptualnie, natomiast innym razem, jeżeli zachodzi potrzeba, są bardzo konkretni i bezpośredni. Język ciała i mimika twarzy stanowią u Rosjan znaczną część sposobu wyrażania się. Finowie, w ich niewerbalnej komunikacji, są dość monotonni. 134

135 Photo: Vesa Koivumaa Tajemniczy termin dusza, uduchowienie, która według powszechnego sądu kieruje zachowaniem się Rosjan, jest często związana a rosyjskością i Rosjanami. Jest to zachowanie chaotyczne i często skłonne do ekstremizmu. Wrażliwość posuwa się do zabobonności. Uważa się, że Rosjanie są co najmniej trochę zabobonni. Jeżeli coś za sobą pozostawisz, oznacza to, że jeszcze tu wrócisz. Parzysta liczba kwiatów oznacza nieszczęście, osobie żyjącej wręcza się tylko nieparzystą ich liczbę. Wzajemne emocjonalne doświadczenia tworzą pozytywną atmosferę w kształtowaniu relacji biznesowych. Historia Finlandii jest wśród Rosjan zadziwiająco dobrze znana, przynajmniej w kręgach, w których spędzają czas fińscy oficjele i przedsiębiorcy. Dobrymi tematami do rozmów są filmy i zachodzące w rosyjskim społeczeństwie zmiany. Rosjanie lubią uczestniczyć w dyskusjach, w których porównuje się różnice i podobieństwa między krajami. Dużo czytają i są obeznani zarówno z literaturą klasyczną jak i historyczną, a także z nowoczesnymi publikacjami dokumentalnymi. Tutaj wydaje się istnieć wyraźna różnica kulturalna (lub różnice w wykorzystaniu czasu) w porównaniu, na przykład, do Amerykanów. Jako całość, Rosjanie interesują się historią i są dobrze obeznani z konfliktami między Rosją a Finlandią z ubiegłego stulecia. Chociaż w czasach ery Sowieckiej Finowie byli ostrzegani, aby nie poruszać historii, dzisiaj wydaje się ona być dobrym tematem do rozmów w okolicznościach nieformalnych. Wielu Rosjan uznaje Mannerheima prawie tak, jak ich własnego bohatera. Cóż, dopóty, dopóki nie skończysz jak piany harping. Dobre informacje na temat zwyczajów są szeroko dostępne, a więc nie będziemy tego tematu kontynuować. Można w związku z tym powiedzieć, że dla Rosjan, którzy chcą się zapoznać z kulturą biznesową i zwyczajami Finów, dobrym pierwszym źródłem jest rosyjskie przedstawicielstwo handlowe w Finlandii ( Finowie powinni mieć również rozeznanie w tym, co Rosjanie piszą (lub co dla Rosjan piszą dziennikarze) na temat fińskich zwyczajów handlowych i kręgów kulturowych i jak te cechy są ze sobą porównywane. 135

136 17 WSPÓŁPRACA Z WŁADZAMI Na rosyjskiej kulturze rządzenia nawarstwiły się wieki doświadczeń, od czasów carskich do ery Związku Sowieckiego. Może więc być uzasadnionym wrażenie obywateli fińskich, że rozpatrywanie przez urząd jakiejkolwiek sprawy nie zostanie rozpoczęte, dopóki papiery nie pożółkną na urzędniczym biurku. Hierarchiczność i brak pośpiechu to główne cechy charakterystyczne, stanowiące wyraźny kontrast dla kogoś, kto jest przyzwyczajony do skandynawskiej prawnej struktury organizacyjnej. Ta powolność jest mitem, gdyż w różnych ustawach określone są limity czasowe na załatwianie spraw. Na przykład wcześniej w niniejszej broszurze wspomniano o terminach rozpatrywania wniosków o licencję. Należy oczywiście pamiętać, że fińska kultura administracyjna jest mieszaniną tradycji szwedzkich i rosyjskich. Obecnie fiński sektor publiczny działa wyjątkowo sprawnie w porównaniu do wielu innych krajów świata. Z tego też powodu, nasze oczekiwania i żądania w stosunku do administracji publicznej są zawsze twarde, nieważne w jakim kraju byśmy się nie znaleźli. Częścią codziennego życia biznesowego w Rosji są stosunki ze społeczeństwem, a szczególnie relacje z władzami. Rosyjska administracja publiczna i życie społeczne są penetrowane przez władze. W Rosji nie istnieje publiczna dyskusja na temat usprawnienia administracji czy ograniczenia liczby ludzi pracujących w różnych urzędach. Tym niemniej, technizacja społeczeństwa i administracji niewątpliwie przyczynia się do zmian w kierunku bardziej zwartej struktury administracji. Wiele spraw można załatwić szybciej poprzez nawiązanie bliższych relacji, niekoniecznie z urzędem, lecz z pracującymi w nim ludźmi. W Rosji istnieje powiedzenie: funkcjonariusze organów ścigania działają przeciwko nam za nasze pieniądze. Jednak jako Finowie nie powinniśmy tego przyjmować w całości. Wiele zależy od przestrzegania prawa przez nas samych i od naszej otwartości. Finowie mają takie zdolności i ta ich cecha jest również znana w Rosji. Do grup, z którymi należy mieć otwarte, dobra stosunki, należą władze podatkowe i milicja. Jednak otwartość niekoniecznie jest gwarancją wszystkiego - należy zawsze być przygotowanym na kontrole. Finowie darzą zaufaniem swoje władze, jednak muszą zrozumieć, że stosunek Rosjan do milicji, a być może i do innych władz, jest nieufne i sztywne. Poziom zaufania do działań milicji jest niski, podczas gdy w Finlandii, jeżeli chodzi o stosunek do policji, jest wręcz odwrotnie. Ten brak zaufania można częściowo uzasadnić bezsilnością organów ścigania wobec rozbudowanych sieci oszustwa, terroryzmu i przestępczości ulicznej. Rosjanie są na przykład ostrzegani prze trudnościami z aklimatyzacją grup milicyjnych powracających z pól walki, takich jak Czeczenia, co się uwidocznia w problemach z normalnym utrzymywaniem porządku. W poprzednich latach skuteczne kontrole w firmach przeprowadzała policja podatkowa. Teraz już ta policja nie istnieje, natomiast firmy są stale monitorowane przez jednostki kontroli podatkowej. Gdy rozmawiamy z przedstawicielem władzy, zawsze musimy mieć świadomość istnienia możliwości przedostania się dalej spraw związanych z tajemnicą naszej firmy. Czasami silni konkurenci i organizacje przestępcze używają skorumpowanych urzędników jako przykrywki, za pośrednictwem której mogą wejść w posiadanie ważnych informacji. Ważna rola państwa w działalności biznesowej, jego przypisy i działania jako przedsiębiorcy, niesie ze sobą ryzyko korupcji i wiele zagrożeń dla bezpieczeństwa ekonomicznego w działalności biznesowej. Same informacje niezawsze dla urzędu wystarczają, celem może być obalenie firmy konkurencyjnej przy pomocy działań urzędowych. Urzędnik może oczekiwać łapówki, która zapewni pomyślny wynik kontroli. Łapówki nie powinny wręczane. Przypadki popełnienia lub jego próby popełnienia przez urzędnika nadużycia, należy zgłaszać służbie bezpieczeństwa FSB. Jeżeli tego nie zrobimy, jest bardzo prawdopodobne, że przy 136

137 kolejnych audytach zetkniemy się ponownie z takim samym naciskiem. Zgodnie z dekretem wydanym , informacje na temat uprawnień firmy w przypadku kontroli podatkowej można otrzymać w biurze inspekcji podatkowej (i na jej stronach internetowych) (FNS 2007). Gdy zawiodą wszelkie metody sprawienia kłopotów kierownictwu firmy, mogą być testowane różnego rodzaju prowokacje, jak na przykład podrzucenie do biura narkotyków przez osoby prowadzące audyt, w magazynie mogą zostać znalezione pochodzące z kradzieży przedmioty itp. Najwyższym nadzorcą pracy urzędników jest w Rosji prokurator, który również chętnie przyjmie informacje o samowoli urzędników. Z drugiej strony, głośny sprzeciw wobec samowoli urzędników może w Rosji łatwo doprowadzić do zakończenia działalności biznesowej. Dla rozwiązania takich problemów można znaleźć również drogę pośrednią. Dobrymi narzędziami obronnymi przed urzędnikami, próbującymi stosować nieuczciwe metody, jest wyposażenie firmy i biur w rejestratory wideo. Większość prowadzonych przez milicję i organy podatkowe kontroli dotyczy księgowości. Poszukują wykroczeń w zakresie wykorzystania funduszy i prowadzenia księgowości. W przypadku stwierdzenia wykroczenia, firma odpowiada za popełnienie wykroczenia administracyjnego, rzadziej kryminalnego. Na linii ognia znajduje się również główny księgowy. Mając do czynienia z władzami może się okazać, że tempo zmian legislacyjnych jest tak duże, że nawet same władze mają trudności z dotrzymaniem im kroku. Informacje o najnowszych przepisach nie zawsze są dostępne, a jeszcze mniej o ich stosowaniu. Przepisy wchodzą w życie dopiero po ich opublikowaniu. Na przykład w obwodzie murmańskim, ustawodawstwo tworzone przez urząd obwodowy i obwodową Dumę jest publikowane w dzienniku Murmanskij Wiestnik.. Prawdopodobieństwo pokonania wyżej wymienionych problemów z władzami jest mniejsze niż problemów zawiązanych z kontynuacją normalnej działalności biznesowej. Zostały one tutaj poruszone jedynie w celu wskazania, na co każdy powinien być przygotowany mentalnie. Władze mogą być również nieodzowne jako doradcy i obrońcy działalności biznesowej. Poprzez kontakty z milicją, strażą pożarną i służbami ratowniczymi oraz organami podatkowymi, można poznać innych miejscowych i rejonowych przedsiębiorców, którzy mają z tymi władzami dobre układy, a ich firmy cieszą się silną pozycję wśród stróżów prawa. Kierownicy wyższego szczebla zarządzania we wspomnianych organizacjach niemal bez wyjątku działają zgodnie z dobrymi praktykami urzędniczymi i z przestrzeganiem prawa. Natomiast niemal wszyscy, którzy dopuścili się nadużyć, to urzędnicy niższych szczebli. Na liście ważnych osób do współpracy powinni znaleźć się kierownicy i urzędnicy urzędu obwodowego oraz władz miejskich i powiatowych. W ich rękach znajdują się, na przykład, obwodowe i lokalne wpływy polityczne, pozwolenia na prowadzenie działalności biznesowej, sprawy środowiskowe i dzierżawy gruntów. Kontakty powinny być nawiązywane na poziomie personalnym. Utrzymywaniu ciepłych relacji sprzyja wysyłanie do odpowiednich urzędów rocznych raportów firmy. 137

138 18. STRESZCZENIE Celem niniejszego opracowania jest ujawnienie nowych poglądów, nawet międzynarodowych, w dyskusjach na temat fińskiego bezpieczeństwa biznesowego. W wielu przypadkach, fińskie (zachodnie) zasady bezpieczeństwa biznesowego mogą być zastosowane również w rosyjskim środowisku biznesowym. Na przykład bezpieczeństwo informacji, ochrona przed przestępstwami, bezpieczeństwo pożarowe, bezpieczeństwo personelu czy zabezpieczenia biur, są rozwiązywane za pomocą podobnych metod, niezależnie od lokalizacji firmy. W bezpieczeństwie biznesowym w Rosji podkreśla się ważność bezpieczeństwa ekonomicznego firmy, które obejmuje przeciwdziałanie szpiegowaniu firmy, przejęciom i wywiadowi konkurencyjnemu. Przed wejściem w stosunki współpracy, naturalnymi i koniecznymi aspektami zarządzania ryzykiem, zgodnie z kulturą umów, jest przeprowadzenie prześwietleń (background checks), zarówno firm jak i kandydatów na pracowników. Kultura biznesowa i zwyczaje wnoszą do bezpieczeństwa biznesowego własne cechy, od nich zależy jakość wykonywanej pracy oraz tworzenie długotrwałych, poufnych relacji.. Przy planowaniu dłuższej obecności na rynku rosyjskim lub współpracy z rosyjskim partnerem biznesowym, muszą być brane pod uwagę przepisy państwowe, cele bezpieczeństwa socjalnego oraz działania w środowisku rosyjskim tych władz, które mają duże znaczenie dla bezpieczeństwa biznesu. Jedną z głównych ofert niniejszego opracowania jest obserwacja, że w Rosji są dostępne liczne otwarte i publiczne informacje na temat zagadnień bezpieczeństwa biznesowego. Podajemy wiele publicznych źródeł, które mogą być wykorzystywane na przykład przy przeprowadzaniu prześwietleń potencjalnych partnerów. Solidne warunki wstępne dla bezpiecznej, pomyślnej działalności biznesowej w Rosji można stworzyć poprzez przeprowadzenie dokładnych prac sprawdzających w Finlandii, zapoznanie się z siecią władz lokalnych i obwodowych oraz wykorzystanie firm i władz pracujących w sektorze bezpieczeństwa. W Rosji istnieje wiele informacji na temat bezpieczeństwa biznesowego, lecz są one rozproszone i silnie skomercjalizowane. Program Bezpieczne Prowadzenie Biznesu w Rosji, na stronach ( zamieszcza szeroki wybór szczegółowych informacji dla tych, którzy są zainteresowani działalnością biznesową w Rosji i zagadnieniami bezpieczeństwa biznesu 138

139 LITERATURA Aromaa, Kauko Lehti, Martti Pietari suomalaisyritysten turvallisuusympäristönä Oikeuspoliittinen tutkimuslaitos. Helsinki Biznes Tezaurus Анализ состояния внешней среды малого предпринимательства в России (на примере шести пилотных регионов). Venäjän pienyritystoiminnan ulkoisen ympäristön analyysi kuudella pilottialueella. Osoitteessa Moskva Butjaikin, Sergei За 2 месяца в Мурманской области выявлено 380 экономических преступлений. Kahden kuukauden aikana Murmanskin alueella paljastettu 380 talousrikosta. Osoitteessa Emercom Palovaaralliset asuinkohteet Venäjällä. Luettelo Emercomin nettisivuilla. Osoitteessa html?id= Europol EU Organised Crime Report. Brussels 17 Nov Fleishman, Semen Sovershenno Sekretno. Artikkeli lehdessä Biznes zhurnal online. Osoitteessa ru/mech_new/staff/pub FNS Venäjän veropalvelun käsky: Об утверждении форм документов, которые должны использовать налоговые органы при проведении налоговых проверок. Käsky (prokaz) koskee asiakirjoja joita tulee käyttää verotarkastuksen yhteydessä. Osoitteessa =25253&topic=ind_pr Harju, Simo - Söder, Jouko Terveydenhuollon varautumisohjeet.. Teoksessa Suuronnettomuusopas (toim. Maaret Castrén, Simo Ekman, Matti Martikainen, Timo Sahi ja Jouko Söder). Duodecim. Gummerus Kirjapaino Oy Jyväskylä: Internet University Osnovy informatsionnoi bezopasnosti. Informaatioturvallisuuden perusteet. Osoitteessa Jushtshuk. Jevgeni Konkurentnaja razvedka. Marketing riskov i vozmozhnostei. Kilpailijan tiedustelu. Markkinariskit ja mahdollisuudet. Vershina, Moskova s. Kaakkois-Suomen TE Keskus Liiketoiminnan harjoittaminen ja yrityksen rekisteröinti Suomessa. Kaakkois-Suomen työvoima- ja elinkeinokeskuksen julkaisuja. Kesäkuu Kauppapolitiikka Venäjän talouskatsaus kasvua ilman uudistuksia. Ulkoministeriön kauppapoliittinen julkaisu, raportit. 139

140 Kelo, Jarmo Ahola, Katja Leino, Ilpo Yritykset viranomaisyhteistyössä ja varautumisessa suuronnettomuuksiin. Teoksessa Suuronnettomuusopas (toim. Maaret Castrén, Simo Ekman, Matti Martikainen, Timo Sahi ja Jouko Söder). Duodecim. Gummerus Kirjapaino Oy, Jyväskylä 2007, National Bureau of Investigation (Keskusrikospoliisi) Keskusrikospoliisin vuosikertomus Koistinen, Jarmo Rikos Venäjällä. Oikeusvertaileva tutkimus Suomen ja Venäjän rikosvastuuperiaatteiden eroista. Joensuun yliopiston oikeustieteellisiä julkaisuja 17. Joensuun yliopisto. 147 p. Koivumaa, Jari Koivumaa, Vesa Turvallisesti Venäjälle. Selvitys lappilaisten yritysten turvallisuusongelmista ja niiden hallinnasta Barentsin alueella. Rovaniemen ammattikorkeakoulun julkaisusarja C s. KZOT RF: КЗоТ Российской Федерации. Venäjän Federaation työkoodeksi. Трудовой кодекс Российской Федерации от 30 декабря 2001 г. N 197- ФЗ. Принят Государственной Думой 21 декабря 2001 года Одобрен Советом Федерации 26 декабря 2001 года. Kerkko, Pertti Turvallisuusjohtaminen. PS-kustannus, Porvoo. 368 s. Kosonen, Riitta Luoteis-Venäjän haasteet ja mahdollisuudet. Tieto& trendit lehti 12/2007. Tilastokeskus. KTM PK-yritysten tietoturvakysely Yhteenveto Kauppa- ja teollisuusministeriön julkaisut. Kuznetsov, Igor Biznes bezopasnost. Bisnes ja turvallisuus. Dashkov i K, Moskova s. Lapland provincial government (Lapin lääninhallitus) Matkailijan taskuopas. Lapin lääninhallitus & Murmanskin aluehallinto, Urheilu- ja matkailukomitea. Ljannoi, Gennadi Ekonomicheskaya bezopasnost predpriyatiya. Yrityksen taloudellinen turvallisuus. Journal Best of Security, No 7, Heinäkuu Osoitteessa Loginov, O. I Безопасность вашего бизнеса. Liiketoimintanne turvallisuus. NT Press, Moskova s. Melton, Keith H. - Piligian Craig The Spy s Guide: Office Espionage. Feniks, Rostov-na-donu. 181 s. Miettinen, Juha E Tietoturvallisuuden johtaminen näin suojaat yrityksesi toiminnan. Kauppakaari Oyj. Gummerus Kirjapaino Oy, Jyväskylä Miettinen, Juha E Yritysturvallisuuden käsikirja. Käytännön tietoa yrityksille. Kauppakaari, Helsinki Ministry of Internal Affairs 2006: Elinkeinoelämän ja viranomaisten yhteinen strategia yrityksiin kohdistuvien rikosten ja väärinkäytösten torjumiseksi. Suomen turvallisuus. Sisäasiainministeriön julkaisuja 15/

141 Leonov, Ilja 2007: Ubiitsa pogib ot zatotshki. Murmanskii Vestnik, no 11 (3904) Myllyniemi, Pekka ONNETTOMUUSRISKIT HALLINTAAN Loppuraportti. Sisäasiainministeriö, Möttönen, Tuomas Turvallisuus ja kilpailukyky. Kansainvälinen kilpailukyky mittareiden valossa. Etla keskusteluaiheita. ETLA No 952. Nurgalijev, Rashid Ushtsherb ot ekonomitsheskih prestuplenii v 2006 godu prevysil 100 mlrd. rub. Talousrikollisuuden aiheuttamat menetykset vuonna 2006 nousivat 100 miljardiin ruplaan. Osoitteessa Rumjantseva, Irina Tshestnye posadili tshestnogo? Murmanskii Vesnik , no 85, 86 (3978, 3979). Security guide (Turvallisuusopas) Turvallisesti Venäjälle. Turvallisesti Venäjälle hanke. Toukokuu Spiridovitsh, Seija Suomen tärkeimmät kauppakumppanit vuonna Osoitteessa Oikarinen, Rita Venäjän matkailun lainsäädäntöä ja käytäntöjä Murmanskin alueella. Rovaniemen ammattikorkeakoulun julkaisusarja C 7. Ollus, Simon-Erik Jälleenvienti kasvattaa Suomen Venäjän - kauppaa. Tieto & trendit lehti. Tilastokeskus Osoitteessa Omsk State University. Sähköinen oppikirja varjotaloudesta ja talousrikollisuudesta. Osoitteessa Petrov, Sergei Obespetshenije bezopasnosti organizatsii i proizvodstvennyh objektov. Praktitsheskoje posobije dlja rukovoditelei i rabotnikov predprijatii i organizatsii. Organisaatioiden ja tuotannollisten kohteiden turvallisuuden varmistaminen. Käytännön ohjeita yritysten ja organisaatioiden johtajille ja työntekijöille. Moskova, NTs Enas. 219 s. Pricewaterhousecoopers Obzor ekonomicheskih prestuplenii Talousrikoskatsaus Osoitteessa pdf Roper, Carl A Grau, Joseph A. Fischer, Lynn F Security Education, Awareness and Training. From Theory to Practice. Elsevier Butterworth- Heinemann, US. Russian Central Chamber of Commerce Yritysturvallisuustoimenpidesuunnitelma vuodelle Osoitteessa Russian Federation law No. 115-FZ Ulkomaalaisen asemasta Venäjän Federaatiossa. Viimeisimmät täydennykset voimaan

142 Russia s small enterprise fund Bezopasnost biznesa dlya subjektov malogo predprinimateltsva. Pienyritysrahaston liiketoiminnan turvallisuussivusto. Osoitteessa Samociuk, Martin, - Iyer Nigel Lehtosuo, Kimmo Väärinkäytösten torjunta. Käytännön opas. Yrityskirjat. Gummerus Kirjapaino Oy, Jyväskylä. 143 s. Sassali, Hanne Suomen ja Venäjän tietoturvalainsäädäntöä. Opinnäytetyö Rovaniemen ammattikorkeakoulu. 60 s. Siikaluoma, Pasi Metso, Jari Suomalaisen rakennusyrityksen etabloituminen Venäjälle. Opinnäytetyö Rovaniemen ammattikorkeakoulun rakennustekniikan koulutusohjelma. 67 s. SVKK ry Suomalaisten yritysten toimintamuodot Venäjällä. Käytännön toimintatapoja ja kokemuksia. Suomen Kauppa- ja teollisuusministeriö. Toteuttaja: Suomalais-Venäläinen kauppakamariyhdistys SVKK ry. Helmikuu The Finland-Russia Society (Suomi-Venäjä-Seura) Venäläinen tapakulttuuri. Perinteitä ja nykypäivää. Suomi-Venäjä-Seura, Venäjä-info, Helsinki Tunik, Igor Poljakov, Vadim Antireider. Posobije po protivodeistviju korporativnym zahvatam. Antiraider. Yritysvaltausten ehkäisemisen keinoja. Piter. 205 s. University of Joensuu Alihankintaopas. Spatia, Maaliskuu Verhelä, Pauli Matkailun ohjelmapalveluiden turvallisuus. Edita Prima Oy, Helsinki. VISTA Foreign Business Support. Osoitteessa

143 nazwisko imię obywatelstwo adres telefon Data urodzenia NALEŻY Zawsze miej ze sobą paszport, wizę i kartę imigracyjną. Policja ma prawo legitymowania każdej osoby i jeżeli nie ma dokumentów identyfikacyjnych, ma prawo zabrania jej na posterunek. Miej kartkę z wyraźnie zapisanym adresem po angielsku i rosyjsku. Umów się z taksówkarzem co do ceny usługi z góry, gdyż taksówki nie są wyposażone w liczniki. Uprzednio dowiedz się jakie są w danym mieście ceny usług taksówkarskich. Wymień pieniądze na ruble w najbliższym banku. Potrzebny jest do tego paszport. Karty VISA, MasterCard i American Express są zazwyczaj akceptowane, lecz trzeba dysponować gotówką, gdyż w małych sklepach przyjmują tylko miejscową walutę. Miej ze sobą rolkę papieru toaletowego. Jest duże prawdopodobieństwo, że w toalecie barowej lub restauracyjnej nie ma papieru. Miej ze sobą leki pierwszej potrzeby. Osoby do kontaktu (nazwisko, adres i numer telefonu): W kraju W Rosji Adres miejsca pracy w Rosji Adres miejsca pracy w Finlandii NIE NALEŻY Włączać się w jakiekolwiek gry hazardowe na ulicy. Wielu ludzi na ulicy prowadzi gry trikowe. Chodzić po mieście samotnie w porze nocnej jest wielu amatorów łatwych pieniędzy. Iść samemu do baru lub dyskoteki. Jeżeli już wszedłeś, staraj się unikać drinków od obcych. Zabierać obcych do pokoju. Gdy już to zrobiłeś - sprawdzaj swoje drinki. Wsiadać do taksówki, gdy obok taksówkarza siedzi inna osoba. Wymieniać pieniędzy na ulicy. Możesz zamiast rubli otrzymać pieniądze białoruskie, ukraińskie lub inne ruble. Kupować alkoholu w ulicznych kioskach - często są marnej jakości. Trzymać pieniądze w widocznych lub oczywistych miejscach. W zatłoczonych miejscach działają kieszonkowcy. Używać wartościowych przedmiotów w zatłoczonych miejscach, w tym telefonów komórkowych i aparatów fotograficznych. Stan zdrowia Przyjmowane leki Substancje czynne w lekach Uczulenia Grupa i typ krwi Zastrzyki Firma ubezpieczeniowa/numer polisy Skontaktuj się z konsulatem w następujących przypadkach: Przestępstwo Wypadek Utrata dokumentów Problemy z powodu zatrzymania przez milicję Miej ze sobą kopie następujących dokumentów: Paszportu Wizy Karty imigracyjnej Karty meldunkowej hotelu Ważne numery telefonów alarmowych: Pogotowie ratunkowe: 01 Milicja: 02 Straż pożarna: