ANALIZA ZMIAN ZACHODZĄCYCH W MAŁYCH I ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTWACH W REGIONIE

Transkrypt

1 Projekt finansowany w 75% ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego oraz w 25% ze środków budŝetu państwa, realizowany pod nadzorem Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Toruniu Autor raportu: Karolina Grabowska-Garczyńska ANALIZA ZMIAN ZACHODZĄCYCH W MAŁYCH I ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTWACH W REGIONIE Raport wykonany przez współpracownika Zakładu Interesów Grupowych Instytutu Socjologii UMK Zintegrowany Program Operacyjny Rozwoju Regionalnego. Działanie nr 2.1 realizowany przez partnerstwo podmiotów: Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu ASM Centrum Badań i Analiz Rynku Toruń, CZERWIEC 2005 Wprowadzenie

2 1) Wykaz zastosowanych skrótów ) Cel i metodologia pracy o problemach ze statystyką....5 definicje mikro, małe i średnie przedsiębiorstwa..6 3) Ekonomiczne i pozaekonomiczne efekty funkcjonowania małych i średnich przedsiębiorstw efekty ekonomiczne zatrudnienia, produkcyjny, innowacyjności, mobilizacji kapitału, unowocześnienia struktury gospodarczej, decentralizacyjny efekty pozaekonomiczne stabilizacyjny, transformacyjny, ekologiczny, instrument ograniczenia nierówności społecznych, poprawy jakości kapitału ludzkiego ) Ogólne informacje o województwie...14 powierzchnia i stopień urbanizacji regionu..14 ludność. 16 współczynnik aktywności zawodowej...18 migracje.19 bezrobocie. 20 przeciętne wynagrodzenie..21 6) Kondycja sektora małych i średnich przedsiębiorstw.22 liczba zarejestrowanych małych i średnich przedsiębiorstw.23 liczba aktywnych małych i średnich przedsiębiorstw 25 liczba pracujących w małych i średnich przedsiębiorstwach rozmieszczenie przestrzenne małych i średnich przedsiębiorstw w regionie udział małych i średnich przedsiębiorstw w eksporcie i imporcie marka firmy rankingi 32 szkolenia w małych i średnich przedsiębiorstwach 41 praktyki zawodowe w małych i średnich przedsiębiorstwach inwestycje małych i średnich przedsiębiorstw. 47 konkurencyjność sektora małych i średnich przedsiębiorstw a problem innowacyjności 53 7) Uwarunkowania rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw bariery hamujące rozwój małych i średnich przedsiębiorstw na poziomie kraju uwarunkowania lokalne ) Wnioski i rekomendacje ) Bibliografia ) Załączniki WPROWADZENIE 2

3 Celem zadania 1.3 realizowanego w ramach Programu: Zintegrowany Program Operacyjny Rozwoju Regionalnego, w działaniu nr 2.1, w projekcie pn.: Badanie ukrytego potencjału lokalnego rynku pracy MONITORING PLUS, jest analiza zmian (ekonomicznych i społecznych) zachodzących w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw, jak równieŝ wskazanie na ukryty potencjał lokalnego rynku pracy. Realizacja celu głównego wymagała spełnienia następujących celów szczegółowych: przedstawienia ogólnej sytuacji w regionie, ustalenia - na podstawie szeregu wskaźników - kondycji sektora małych i średnich przedsiębiorstw w regionie; nakreślenia uwarunkowań rozwoju (w tym i barier) tychŝe przedsiębiorstw. Uzyskane w wyniku analizy dane - stanowią treść poszczególnych rozdziałów poniŝszego opracowania. Ogólna sytuacja w województwie jest oceniana negatywnie. Region boryka się z następującymi, powaŝnymi problemami: wysokim bezrobociem (na tle województw ościennych zajmuje on przedostatnie miejsce), niskimi zarobkami (12 miejsce w kraju), niską oceną warunków Ŝycia, systematycznym odpływem migracyjnym ludności. Region kujawsko-pomorski pod względem gospodarczym naleŝy do Polski klasy B, charakteryzuje go bowiem: mała liczba zarejestrowanych oraz aktywnych małych i średnich przedsiębiorstw, słaby wskaźnik udziału przedsiębiorstw w eksporcie i imporcie, niskie nakłady na inwestycje (w tym na innowacje). Rozwój przedsiębiorczości w regionie zaleŝy od przezwycięŝenia zidentyfikowanych rodzajów barier. NaleŜą do nich, zarówno te na poziomie centralnym m.in. nadmierny fiskalizm, zły system prawny, jak i na lokalnym m.in. niesprzyjający klimat społeczny do podejmowania działalności gospodarczej, słaba infrastruktura komunikacyjna czy niewielka liczba organizacji wspierających biznes. Analiza ta miała charakter badania wtórnego. Oznacza to, iŝ opiera się ona na materiałach i danych zastanych. Zgodnie z problematyką analizy, niniejsza praca bazuje przede wszystkim na dokumentach udostępnianych przez podmioty i instytucje podejmujące się badań dotyczących sektora małych i średnich przedsiębiorstw. Prace nad analizą, zgodnie z kalendarzem zajęć, trwały od do roku. Natomiast do opracowania wykorzystano materiały uzyskane podczas uczestnictwa w następujących konferencjach: 3

4 Konkurencyjność Sektora Małych i Średnich Przedsiębiorstw 2005 w Warszawie; Rok w Unii: ocena i perspektywy dla biznesu - w Krakowie; Głos Biznesu - w Łodzi. Przydatne okazały się równieŝ informacje uzupełniające, uzyskane w trakcie indywidualnych wywiadów z przedstawicielami sektora małych i średnich przedsiębiorstw oraz wymiany korespondencji z osobami zajmującymi się monitorowaniem zmian w tym sektorze. Wykorzystano tu takŝe bogatą literaturę przedmiotu. 2. WYKAZ ZASTOSOWANYCH SKRÓTÓW B+R Badania i Rozwój GUS Główny Urząd Statystyczny KSI - Krajowa Sieć Innowacji KSU - Krajowy System Usług MGiP Ministerstwo Gospodarki Pracy MOP- Międzynarodowa Organizacja Pracy MŚP Małe i Średnie Przedsiębiorstwa PARP Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości PKB Produkt Krajowy Brutto PKPP Lewiatan Polska Konfederacja Pracodawców Prywatnych Lewiatan RIF - Regionalne Instytucje Finansowe TARR Toruńska Agencja Rozwoju Regionalnego WUP Wojewódzki Urząd Pracy 3. CEL I METODOLOGIA PRACY 4

5 Stan sektora małych i średnich przedsiębiorstw w województwie kujawskopomorskim opisany został na podstawie źródeł zastanych. Obejmują one: dane z GUS i publikacji z PARP. Wykorzystano takŝe bogatą literaturę przedmiotu (zob. bibliografia) oraz dostępne wyniki badań przeprowadzonych na zlecenie PKPP Lewiatan, Rzeczpospolitej itp. W analizie przydatne okazały się informacje uzupełniające, uzyskane: 1) w trakcie indywidualnych wywiadów z prezesami i pracownikami wybranych przedsiębiorstw, izb handlowych (m.in. w Bydgoszczy); 2) podczas wymiany korespondencji z osobami odpowiedzialnymi za prowadzenie badań/statystyk w PKPP Lewiatan Małgorzatą Starczewską-Krzysztoszek i w PARP Sławomirem śycińskim i Anetą Kowalską. Mimo, iŝ tematyka MŚP wzbudza Ŝywe zainteresowanie wśród badaczy, przede wszystkim ekonomistów i prawników, a ilość materiału źródłowego jest ogromna, 1 analizując MŚP na poziomie naszego regionu natknięto się na problem niepełnych statystyk dotyczących tego sektora 2. Wskazać tutaj moŝna, za Sławomirem Jankiewiczem, na brak szczegółowych danych na temat osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą czy teŝ prowadzących uproszczoną księgowość (na przykład dotyczących wykształcenia właścicieli firm oraz pracowników, ilości przeprowadzanych szkoleń itp.). Niektóre dane, zwłaszcza te dotyczące początkowego okresu transformacji, ze względu na brak rzetelności przekazywanych do GUS informacji, są mało wiarygodne, 3 dlatego w opracowaniu tym zostały pominięte. Jak zauwaŝył inny badacz, Andrzej Rapacz, 4 problemem jest równieŝ określenie rozmiarów, jakie przybiera tzw. szara strefa w Polsce. Według analiz PARP, problematyka ta dotyczy zwłaszcza małych firm, które zmagają się w nierównej walce z duŝymi, często nierentownymi, ale uprzywilejowanymi przez państwo, przedsiębiorstwami. Zatrudnianie pracowników na czarno, przy bardzo wysokich kosztach pracy, jest dla niektórych przedsiębiorców jedynym wyjściem by utrzymać firmę na rynku. 1 W Internecie w wyszukiwarce Google pod hasłem małe i średnie przedsiębiorstwa odnaleziono rekordów (w dniu ), zob. takŝe bibliografia. 2 Leszek Zienkowski, 2005, O problemach ze statystyką: Gazeta Wyborcza, z dn r., a takŝe Bohdan WyŜnikiewicz,2005, Słaba gospodarka czy słaba statystyka, Rzeczpospolita, z dn r. 3 Sławomir Jankiewicz, 2004, Wspieranie rozwoju MŚP jako priorytet polityki gospodarczej, Poznań, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, s Andrzej Rapacz, 1997, Wybrane problemy polityki ekonomicznej, Wrocław, Wydawnictwo AE we Wrocławiu, ale takŝe Kazimierz Sowa, 1990, Gospodarka nieformalna, Rzeszów, TNOiK. 5

6 Jeszcze innym utrudnieniem w zbieraniu danych jest brak systematyczności i opóźnienia w publikacji statystyk, 5 a takŝe ich niezagregowanie na poziom województw 6. Dlatego w analizie wykorzystane dane pochodzą z róŝnych lat (najczęściej z lat , te ramy czasowe wyznaczają: data reformy administracyjnej oraz dostępność pełnych danych; w przypadkach, w których było to moŝliwe sięgano po dane nowsze). Warto równieŝ zwrócić uwagę na fakt, Ŝe informacje dotyczące MŚP zawierają przede wszystkim ilościowe dane statystyczne lub/i ekonomiczne, które zazwyczaj nie są interpretowane w określonym kontekście regionalnym czy szerzej, kulturowym. Niewątpliwą zaletą ujęcia ekonomicznego jest porównywalność danych i moŝliwość zastosowania precyzyjnych technik pomiaru. Jednak bez uzupełnienia go o zmienne społeczne nie uzyskamy pełnego obrazu badanego przedmiotu. W niniejszym opracowaniu nazwę małe i średnie przedsiębiorstwa będziemy stosować zgodnie z obowiązującą od 1 stycznia 2005 roku Ustawą o swobodzie działalności gospodarczej (Dz. U. z 2004 r. Nr 173, poz. 1807). Według niej, mikroprzedsiębiorstwa to te, które zatrudniają mniej niŝ 10 pracowników, małe przedsiębiorstwa - do 49 pracowników, a średnie - od 50 do 249. Oznacza to, Ŝe głównym kryterium będzie dla nas liczba zatrudnionych w danej firmie. W dalszej analizie kategorie małych przedsiębiorstw i mikroprzedsiębiorstw rzadko będziemy traktować oddzielnie. Opracowanie niniejsze obejmuje sektor przedsiębiorstw, bez względu na typ własności czy rodzaj działalności (poza rolnictwem, leśnictwem, rybactwem i rybołówstwem). Do tego sektora rynku nie zaliczymy równieŝ administracji publicznej, sektora edukacji i ochrony zabytków. Celem niniejszego raportu jest pokazanie jak MŚP mogą wpłynąć na rozwój regionu i poprawić trudną sytuację na lokalnym rynku pracy, w końcu teŝ, jak znaleźć ukryty w nim potencjał. W tym kontekście waŝne wydają się dwa pytania. Pierwsze -dotyczy obecnego stanu sektora drobnej przedsiębiorczości w województwie, drugie - warunków, jakie muszą być spełnione, by mógł on się rozwijać, w tym określenie barier hamujących rozkwit tego sektora. Analiza porównawcza z województwami ościennymi oraz identyfikacja najwaŝniejszych problemów rozwojowych, w dalszej 5 Jak wynika z owej korespondencji z Anetą Kowalską pracującą w dziale Księgozbiór PARP dostępne dane na temat sektora MŚP kończą się na 2002 roku. PARP planuje wydanie kolejnego raportu na początku 2006 r. z danymi statystycznymi za rok Jak wynika z owej korespondencji z Małgorzatą Starczewską- Krzysztoszek, w przypadku badań PKPP Lewiatan nie są one reprezentatywne dla województw. 6

7 konsekwencji, pozwoli, podmiotom odpowiedzialnym za kształtowanie polityki regionalnej, na sporządzenie programów ich rozwiązywania. W licznych opracowaniach 7 podkreślana jest niebagatelna rola, jaką pełnią MŚP w gospodarce, nie tylko polskiej, ale równieŝ krajów Unii Europejskiej (m.in. Traktat z Maastricht, Traktat Amsterdamski, Strategia Lizbońska, a takŝe dokumenty z niej wynikające, tj. Strategia ZrównowaŜonego Rozwoju, Europejska Karta Małych Przedsiębiorstw czy Europejski Plan Działań na Rzecz Przedsiębiorczości). MŚP są gwarantem stabilności społecznej i rozwoju gospodarczego zjednoczonej Europy. W UE MŚP stanowią 99,8% wszystkich przedsiębiorstw, wytwarzają 57% wartości dodanej 8, zatrudniają 65,5% ogółu osób aktywnych zawodowo. 9 Natomiast w kraju MŚP stanowią ponad 99% polskich przedsiębiorstw, zatrudniają ok. 70% wszystkich pracujących i tworzą prawie połowę wartości dodanej. W Polsce dopiero transformacja ustrojowa stworzyła warunki dla rozwoju MŚP. Przejawiały się one przede wszystkim zmienionymi uwarunkowaniami ekonomicznoprawnymi (zmianą polityki finansowej, fiskalnej itd.). Sektor ten najbardziej rozwinął się od 1992 r. do 1996 r. 10 W następnych latach zanotowano, bowiem spadek tempa jego rozwoju. Tendencja ta utrzymała się do 2004 roku. Wraz z wejściem Polski do Unii Europejskiej nastąpił dalszy spadek wzrostu dynamiki liczby podmiotów gospodarczych. 4. EKONOMICZNE I POZAEKONOMICZNE EFEKTY FUNKCJONOWANIA MŚP 7 Wymienić moŝna dziesiątki artykułów, jak równieŝ wiele pozycji ksiąŝkowych. Zob. bibliografia. 8 Wartość dodana - stanowi róŝnicę między wartością produkcji globalnej a wartością zuŝycia pośredniego. Obejmuje wynagrodzenia oraz nadwyŝkę ekonomiczną (odpowiednio wraz z amortyzacją lub bez): wartość dodana brutto - wraz z amortyzacją; wartość dodana netto - bez amortyzacji. 9 Anna śabówka, 2004, Szanse i zagroŝenia sektora małych i średnich przedsiębiorstw wobec przystąpienia Polski do Unii Europejskiej, Warszawa, SGH, s Jan Chojka, 2002, Regionalne aspekty uruchomiania oraz rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce, w: (red.) Jan Chojka, Rola MŚP w rozwoju regionalnym, Warszawa, WyŜsza Szkoła Ekonomiczna. s

8 W związku z rolą, jaką MŚP odgrywają w gospodarce 11 w pewnym uproszczeniu moŝemy mówić o istnieniu ekonomicznych i pozaekonomicznych efektów ich funkcjonowania. Przedstawione poniŝej cechy MŚP mają charakter modelowy (oznacza to, Ŝe nie wszystkie dotyczą regionalnych MŚP). EKONOMICZNE EFEKTY FUNKCJONOWANIA MŚP Efekt zatrudnienia NajwaŜniejszą cechą, która ma znaczenie dla rozwoju rynku pracy jest systematyczne generowanie przez MŚP miejsc pracy. W 2003 roku w Polsce liczba pracujących w tym sektorze wynosiła , podczas gdy w duŝych przedsiębiorstwach pracowało osób. W regionie MŚP zatrudniają większość pracujących w województwie - ok. 70,9 %. 12 NaleŜy równieŝ podkreślić, Ŝe MŚP powinny teŝ odgrywać waŝną rolę w systemie szkolenia i kształcenia zawodowego. W Niemczech co roku ok. 85% uczniów zdobywa praktyki w firmach, gdzie zatrudnienie wynosi poniŝej 100 osób. W naszym województwie, jak wskazują wyniki z badań przeprowadzonych w 2005 roku przez firmę ASM 13, przedsiębiorstwa rzadziej spełniają ten obowiązek (nieco szerzej o tym problemie w podrozdziale dotyczącym praktyk w MŚP). MŚP są zazwyczaj wierne swojej pierwotnej lokalizacji. Oznacza to, Ŝe nie przenoszą się one i tym samym nie zwiększają poziomu bezrobocia, jak to jest w przypadku duŝych firm. Efekt produkcyjny 11 RozróŜnienie na ekonomiczne i pozaekonomiczne efekty oddziaływania MŚP na rozwój regionu przyjęliśmy za dr Maciejem Zastempowskim (wykład w Toruniu na UMK z dn r.) oraz literaturą przedmiotu, w tym: Anna Bielawska Znaczenie małych firm dla rozwoju gospodarki. Ekonomista nr 2, s Źródło: GUS, Pracujący według wielkości przedsiębiorstw, województw i sektorów, Tab. 10, Warszawa 2003r. 13 W trakcie opracowywania. 8

9 Według Anny Bielawskiej, efekt produkcyjny polega na tym, Ŝe relacje pomiędzy nowo zastosowanym kapitałem a wielkością nowo wytworzonej produkcji są niŝsze w firmach małych, niŝ w duŝych. 14 Z dostępnych danych uzyskanych z Raportu o Stanie Gospodarki na rok 2004, przygotowanego pod kierunkiem Jerzego Hausnera, wynika, Ŝe udział MŚP w tworzeniu produktu krajowego brutto wyniósł w 2002 roku 48,6% (w tym małe przedsiębiorstwa 40,5%, a średnie 8,1%). Analogiczny wskaźnik udziału dla tego sektora obliczony w roku 2001 miał wartość 48,5%. W obu tych latach był on prawie jednakowy. W latach udział małych firm w PKB 15 systematycznie rósł, malał natomiast udział firm średnich. Wyjaśnieniem tego zjawiska, według Hausera, jest zmniejszanie zatrudnienia przez firmy średniej wielkości, w celu dostosowania działalności przedsiębiorstw do słabszej koniunktury gospodarczej. W wyniku tego procesu przedsiębiorstwa, w których zatrudnienie spada poniŝej 50 osób przechodzą z sektora średnich do małych przedsiębiorstw. Za potwierdzeniem tego wyjaśnienia przemawia niezmieniony udział całego sektora MŚP w gospodarce. 16 Natomiast udział MŚP w tworzeniu wartości dodanej brutto wzrósł między rokiem 2001 a 2002 z 55,3% do 55,6%. Efekt innowacyjności Sektor MŚP tworząc konkurencję na rynku (m.in. poprzez ceny) wymusza większą innowacyjność gospodarki, przede wszystkim poprzez absorpcję/wchłanianie innowacji, jak i dzięki tworzeniu własnych innowacji (choć w Polsce, w porównaniu z innymi krajami UE, w znacznie mniejszym stopniu). Jak wykazały amerykańskie badania małe przedsiębiorstwa generują 322 innowacje na 1 milion pracowników w stosunku do 255 w wielkich firmach. 17 Ma to swoją przyczynę w tym, Ŝe firmy mniejsze - szybciej i łatwiej reagują na zmiany, bo nie są zbiurokratyzowane, czemu sprzyja efektywna i nieformalna, wewnętrzna sieć komunikacji, wykorzystują one takŝe rozmaite nisze rynkowe. 14 Anna Bielawska, 1992, Znaczenie małych firm dla rozwoju gospodarki, Ekonomista nr 2. s Produkt krajowy brutto przedstawia końcowy rezultat działalności wszystkich podmiotów gospodarki narodowej. Produkt krajowy brutto równa się sumie wartości dodanej brutto wytworzonej przez wszystkie krajowe jednostki instytucjonalne powiększonej o podatki od produktów i pomniejszonej o dotacje do produktów. PKB jest liczony w cenach rynkowych (PKB wg Województw i Podregionów, GUS, 2002). PKB to inaczej miara bogactwa kraju/regionu i wydajności pracy. PKB informuje o poziomie konkurencyjności gospodarki. 16 Raport o Stanie Gospodarki na rok 2004, MGiP, Warszawa, s Źródło: Piotr Rafalski, Innowacje a MŚP, Gazeta innowacje, [dostęp ] 9

10 Przykładem takiej działalności na rynku, w którym efekt ten został wykorzystany przez MŚP i spowodował zepchnięcie wielkich producentów na plan dalszy, jest branŝa komputerowa. Efekt mobilizacji kapitału Źródłami finansowania MŚP, według badań dotyczących konkurencyjności tego sektora 18, są najczęściej poŝyczki w rodzinie (szerzej o tej problematyce w dalszej części pracy), rzadko obce źródła (kredyty). Przyczynia się to mobilizacji i wprowadzenia do gospodarki kapitału, który normalnie by tam nie trafił (np. złoto, nieruchomości, dobra konsumpcyjne trwałe, gotówka). Efekt unowocześnienia struktury gospodarczej Dzięki MŚP, w których systematycznie wzrasta znaczenie sektora usług, nastąpiło unowocześnienie struktury gospodarczej regionu. W krajach wysoko rozwiniętych w sektorze usług zatrudnionych jest od 50% do 75% ogółu czynnych zawodowo. Udział sfery usług w PKB w tych krajach waha się w granicach 50-70%. A poniewaŝ rola w kształtowaniu rynku przez usługi jest duŝo większa, niŝ to wynika ze wskaźników ekonomicznych, łączyć ją naleŝy z pozaekonomicznymi efektami oddziaływania MŚP na region. Usługi ze względu na swój społeczno-kulturowy charakter, wpływają na powstające wzorce zachowań i styl Ŝycia, kreują postawy prokonsumenckie itp. Ogólnie rzecz ujmując mają ogromne znaczenie dla rozwoju gospodarczego i społecznego (zwłaszcza branŝa handlowa, turystyczna, usługi). Egzemplifikacją tego, co zostało powiedziane powyŝej, moŝe być przypadek parkingowych w Toruniu, których praca zastąpiona przez parkometry, choć z ekonomicznego punktu widzenia uzasadniona, dla społeczności lokalnej byłaby stratą 19. Po pierwsze, straciłby na tym wizerunek miasta, gdzie przyjezdnych witałyby - zamiast ludzi - bezosobowe maszyny. Po drugie, co moŝe waŝniejsze, zostałby usunięty waŝny element mechanizmu kontroli społecznej. Bowiem osoby pracujące przy obsłudze parkingów, tylko poprzez samą swą obecność, zwiększają poczucie bezpieczeństwa w centrum miasta. Ponadto mogą przekazywać wiedzę na temat drobnych przestępstw czy 18 Źródło: Konkurencyjność sektora MŚP w 2005 r. PKPP Lewiatan, Warszawa, [dostęp ]. 19 O ekonomicznym aspekcie tej sprawy moŝna by równieŝ dyskutować. Ostatecznie jest to takŝe miejsce pracy będące źródłem utrzymania dla kilku osób i ich rodzin. Jego likwidacja oznaczałaby najprawdopodobniej zmianę statusu parkingowych z osób pracujących na bezrobotne. 10

11 przejawów nieporządku instytucjom społecznym, które takiej wiedzy potrzebują 20. Niejednokrotnie spełniają takŝe funkcję punktów informacyjnych dla turystów. Kolejnym przykładem pozaekonomicznego wpływu sektora usług na Ŝycie społeczności lokalnej jest działalność małych, osiedlowych sklepików. Obok ich znaczenia rynkowego, czyli zapewnienia miejsca pracy i przynoszenia zysku właścicielowi, sklepy te pełnią niejednokrotnie inne, waŝne społecznie funkcje: (podobnie jak w kwestii parkingowych) są częścią systemu metod kontrolujących daną społeczność lokalną, pełnią funkcje skrzynek kontaktowych dla rodzin (przekazywanie sobie widomości, kluczy) itp. DuŜy hipermarket nie jest w stanie ich w tym względzie zastąpić. Efekt regionalnej decentralizacji MŚP wyrównują róŝnice regionalne w rozwoju ekonomicznym tzn. zmniejszają zacofanie obszarów słabo rozwiniętych i mających niekorzystne warunki rozwoju, tym samym wyrównują równieŝ szanse mieszkańców bez względu na miejsce ich zamieszkania. Polem do działania na terenach zmarginalizowanych jest (agro)turystyka. MŚP nie wymagają bogatej infrastruktury, mogą więc być i są waŝnym generatorem zmniejszania bezrobocia. Ponadto ograniczają tendencje monopolistyczne oraz uzupełniają asortyment towarów i usług oferowanych na rynku, zwłaszcza lokalnym, są takŝe źródłem usług produkcyjnych i obsługi, wykonywanych dla większych firm. 21 POZAEKONOMICZNE EFEKTY ODDZIAŁYWANIA MŚP Efekt transformacyjny MŚP mają korzystny wpływ na gospodarkę w okresie transformacji, poniewaŝ neutralizują negatywne skutki reform. Przede wszystkim zmniejszają bezrobocie, 20 NaleŜałoby przeprowadzać rutynowe kontrole samych parkingowych, by uniknąć problemu sięgania po nielegalne środki utrzymania będące wynikiem współpracy ze światem przestępczym (np. asystowanie przy kradzieŝy). 21 Renata Dylkiewicz, Barbara Zdrojewska, 2002, Analiza wpływu wybranych czynników makroekonomicznych na dynamikę rozwoju sektora małych i średnich przedsiębiorstw, w: (red.) Jan Chojka, Rola MŚP w rozwoju regionalnym, Warszawa, WyŜsza Szkoła Ekonomiczna, s

12 wprowadzają nowe strategie rynkowe, przyczyniają się do zmian własnościowych, jakie zaszły w gospodarce. Efekt stabilizacyjny MŚP łatwiej radzą sobie z recesją, załamaniem koniunktury. Na kryzysy reagują wykorzystując własne rezerwy kapitałowe. Mają teŝ skłonność do wykorzystania lokalnych zasobów ludzkich. Natomiast duŝe firmy w momencie problemów gospodarczych bardzo często redukują znacznie liczbę osób zatrudnionych. Efekt ekologiczny MŚP mają mniej szkodliwy wpływ na środowisko naturalne niŝ większe firmy, które często w sposób rabunkowy wykorzystują nieodnawialne zasoby. Efekt poprawy jakości kapitału ludzkiego Są bodźcem do powstawania i umacniania klasy średniej w Polsce 22, która przyczynia się do poprawy jakości kapitału ludzkiego. Do klasy średniej naleŝą bowiem kategorie społeczno-zawodowe, charakteryzujące się: - kreatywnością i samodzielnością (naleŝałyby tu więc osoby pracujące we własnych firmach, zazwyczaj w MŚP lub przedstawiciele wolnych zawodów, specjaliści czy pracownicy biurowi); - wysokim poziomem dochodów zapewniającym dostatek i duŝe moŝliwości konsumpcyjne; - wysokim statusem społecznym i wysokimi kompetencjami kulturowymi (są to zazwyczaj osoby dobrze wykształcone). 23 Według BoŜeny Kłos 24, klasie średniej przypisywane są dwie istotne funkcje: utrzymywanie równowagi politycznej 25 oraz ekonomicznego dobrobytu, przejawiającego się wysokimi zdolnościami konsumpcyjnymi. 22 NaleŜy zaznaczyć, Ŝe pojęcie klasy średniej jest wieloznaczne, (zob.) Edmund Mokrzycki, Nowa klasa średnia?, Studia Socjologiczne nr 1/1994; Grzegorz Matuszak, 1994 r., Inteligencja a nowa klasa średnia w Polsce, Instytut Socjologii UŁ, Łódź. 23 Por. Henryk Domański, Klasa średnia, w: Encyklopedia socjologii, t. 2, i Henryk Domański, Społeczeństwa klasy średniej, Grzegorz Matuszak, 1994 r., Inteligencja a nowa klasa średnia w Polsce, Łódź, Instytut Socjologii UŁ. 12

13 Efekt ograniczenia nierówności społecznych W przypadku duŝej koncentracji kapitału w gospodarce tylko mała część społeczeństwa moŝe osiągnąć poprawę warunków materialnych. Prowadzi to do pogłębiania nierówności w podziale dochodów. Natomiast drobna przedsiębiorczość wpływa na wzrost poziomu Ŝycia większości społeczeństwa. Dzięki temu dochód narodowy jest szerzej dystrybuowany w całym społeczeństwie. Dodatkowo, jak się okazuje, MŚP mogą być pewnym remedium na bezrobocie. W Raporcie o Stanie MŚP w Polsce z 1999 roku podano, Ŝe 29% pracowników tego sektora to osoby, które w ciągu ostatnich 5 lat były zarejestrowane jako bezrobotni. Reasumując, naleŝy podkreślić, Ŝe MŚP oddziałują przede wszystkim na miejscowy rynek. Jest on dla nich źródłem nowych pracowników, zaopatrzenia materiałowego i głównym rynkiem zbytu. Ten lokalny charakter powoduje, Ŝe istnieje ścisła zaleŝność miedzy rozwojem tego sektora a ogólnym rozwojem regionalnym. Zatem analiza roli i miejsca MŚP w uruchomieniu ewentualnego, ukrytego potencjału tkwiącego w rynku pracy wymaga przedstawienia kontekstu sytuacyjnego, czyli wskazania na specyficzne cechy regionu. Dopiero w następnej kolejności przejść moŝemy do omawiania szczegółowych warunków, a więc określenia kondycji sektora w województwie. 24 BoŜena Kłos, 2002 r., Kształtująca się klasa średnia w: Dawne i nowe problemy społeczne. Szkice do obrazu społeczeństwa polskiego u progu XXI stulecia; (red.) Andrzej Kodera, Warszawa, Kancelaria Sejmu. 25 AŜ 70% badanych przedsiębiorców zapowiada udział w nadchodzących wyborach parlamentarnych. W tym ponad połowa z nich (56%) deklaruje, Ŝe na pewno weźmie udział w głosowaniu. Zainteresowanie uczestnictwem w wyborach jest więc zdecydowanie większe wśród przedsiębiorców niŝ w całym społeczeństwie (60%). Badanie ankietowe "Postawy polityczne przedsiębiorców" zrealizowało Centrum Badania Opinii Społecznej na zlecenie Polskiej Konfederacji Pracodawców Prywatnych Lewiatan w dniach od 27 stycznia do 7 marca 2005 r. Badanie przeprowadzono na reprezentatywnej próbie właścicieli i współwłaścicieli MŚP oraz ich kierowników. 13

14 5. SPECYFIKA ANALIZOWANEGO REGIONU I OGÓLNE INFORMACJE O WOJEWÓDZTWIE POWIERZCHNIA I STOPIEŃ URBANIZACJI REGIONU Województwo kujawsko-pomorskie pod względem i powierzchni, i liczby ludności naleŝy do średniej wielkości. Zajmuje 10 pozycję w kraju. Według danych z GUS na obszarze 18 tys. km 2 mieszka 2,1 mln osób, tj. 5,4% ogólnej liczby ludności. Gęstość zaludnienia jest niŝsza niŝ średnia w kraju, bowiem na 1 km 2 przypada 115 osób (w kraju 122). Stopień urbanizacji województwa kujawsko-pomorskiego jest zbliŝony do poziomu całej Polski. W 2004 roku udział ludności miejskiej w liczbie ludności ogółem kształtował się na poziomie zbliŝonym do średniej krajowej i wynosił 61,9%. Wśród 52 miast województwa, dwa ośrodki Bydgoszcz i Toruń liczą ponad 200 tys. mieszkańców, im teŝ przypada kluczowa rola w kształtowaniu regionu. Tabela 1. Największe miasta województwa kujawsko-pomorskiego w 2004 roku. Miasta na prawach powiatu Powierzchnia Ludność w ha w km 2 ogółem na km 2 Bydgoszcz Toruń Włocławek Grudziądz Inowrocław Brodnica Świecie Chełmno Nakło nad Notecią Rypin Źródło: Atutem regionu kujawsko-pomorskiego jest korzystne połoŝenie geograficzne. Przez województwo przechodzą waŝne arterie komunikacyjne łączące kraje Europy Zachodniej ze wschodnią częścią kontynentu. Rozbudowywana jest trasa A1, która połączy kraje z północy Europy z częścią południową. Przecinają się tu równieŝ drogi łączące północ kraju z południem, międzynarodowa droga E 75 Gdańsk-Cieszyn, E 10 Szczecin- Warszawa, E 261 Świecie-Wrocław. Jednak, ogólnie infrastruktura drogowa w województwie jest słabo rozwinięta. Inwestycje w infrastrukturę komunikacyjną są niezwykle waŝne z punktu widzenia wspomagania rozwoju przedsiębiorczości. 14

15 Przykładem moŝe być województwo łódzkie, które poprzez rozbudowę dróg ekspresowych i autostrad juŝ w tej chwili jest miejscem zainteresowania polskich firm logistycznych i inwestorów zagranicznych. Główne węzły kolejowe w kujawsko-pomorskim to Bydgoszcz, Toruń, Inowrocław. Brakuje jednak połączeń ekspresowych kolejowych czy pociągów Intercity. Drogi wodne stanowią natomiast: Wisła, Noteć, Kanał Bydgoski i Notecki. Największy port rzeczny w regionie jest w Bydgoszczy. Obecnie w komunikacji rzecznej ma on marginalne znaczenie. Rewitalizacja infrastruktury wodnej byłaby waŝna dla celów transportowych m.in. poprzez utworzenie sieci połączeń ze znakomicie funkcjonującymi połączeniami wodnymi w Niemczech. Miałaby równieŝ wpływ na rozwój turystyki, sportu i rekreacji oraz kreowania i promocji wizerunku województwa. W Bydgoszczy jest regionalny port lotniczy, jeden z 12 w Polsce. Łączy on region z najwaŝniejszymi ośrodkami w kraju (m.in. z Warszawą), a takŝe coraz częściej równieŝ z tymi międzynarodowymi (juŝ organizowane są wyloty do Londynu, a w przyszłości takŝe do Skandynawii, Rosji i krajów bałtyckich). Jeśli chodzi o uŝytkowanie lotniska to w 2003 roku w ruchu pasaŝerskim uczestniczyło 10 tyś. osób, przewieziono 200 ton towarów, co daje w sumie 3,3 tyś. lotów. 26 W 2004 roku pod względem znaczenia i przewozów port bydgoski znalazł się na 7 miejscu w kraju. W porównaniu z Europą, w której mobilność lotnicza ludności wynosi 25%, w Polsce wskaźnik ten jest wciąŝ bardzo niski i kształtuje się na poziomie 3%. Według danych przytaczanych przez portal internetowy wynika, Ŝe mobilność lotnicza w Polsce jest 2 razy mniejsza niŝ na Węgrzech i 4 razy mniejsza niŝ w Czechach, a 7-8 razy niŝ w Niemczech, Francji. Ta sytuacja powinna się jednak zmieniać, a znaczenie ruchu lotniczego (którego trasy będą m.in. opierać się o ośrodki lokalne) będzie się systematycznie zwiększać. Wskazują na to doświadczenia krajów, które wstąpiły do UE przed Polską tj. Hiszpanii, Portugalii, Grecji. Potwierdzeniem tego są równieŝ prognozy ruchu lotniczego dla naszego kraju na rok 2020, które zakładają wzrost liczby pasaŝerów ok. 7 razy. Z tego punktu widzenia bydgoski port lotniczy jawi się jako bardzo waŝny, choć niewykorzystany jeszcze atut województwa. MoŜe on w znacznym stopniu przyczynić się do rozwoju biznesu (np. zwiększyć zdolności eksportowe przedsiębiorstw) i turystyki. Warto równieŝ podkreślić, Ŝe bydgoskie lotnisko ma niewątpliwą zaletę, jaką jest bliskie sąsiedztwo z centrum miasta (3,5 km). Ta niewielka odległość wpływa na koszty i czas dojazdu, czyniąc port lotniczy bardziej konkurencyjnym, dlatego nie dziwi fakt, Ŝe funkcjonują tu tanie linie lotnicze. MoŜliwości rozwoju i eksploatacji portu są ogromne, 26 Źródło: [dostęp: ]. 15

16 przewiduje się bowiem, Ŝe do 2020 roku nastąpi wzrost pasaŝerów do poziomu ok. 350 tyś. osób rocznie, czyli około 11 razy. Wykorzystanie jego potencjału powinno przyczynić się do podniesienia atrakcyjności miasta. Dobrym przykładem korzystnego wpływu rozbudowy infrastruktury komunikacyjnej na rozwój regionu, poprzez rozbudowę terminali lotniczych, jest Kraków. Województwo kujawsko-pomorskie graniczy z 5 województwami: pomorskim, wielkopolskim, łódzkim, mazowieckim i warmińsko-mazurskim, dlatego wiele danych będziemy odnosić głównie do tych regionów (poza województwem mazowieckim, które świadomie pominiemy w opracowaniu, gdyŝ dane dla niego są w wysokim stopniu zaburzane przez te odnoszące się do Warszawy, takŝe w Ŝaden sposób nie mogą być reprezentatywne dla całego regionu). LUDNOŚĆ W WOJEWÓDZTWIE KUJAWSKO-POMORSKIM Województwo kujawsko-pomorskie zamieszkiwało pod koniec 2004 roku około tys. mieszkańców. Tabela 2. Zmiany w liczbie ludności w Polsce i w województwie kujawsko-pomorskim oraz województwach ościennych w latach Województwa Ludność w tysiącach stan w dniu Średnioroczne tempo przyrostu (ubytku) ludności w % Polska 38242, 38218, 38190, 38174, ,03-0,06-0,07-0,04 Kujawsko-pomorskie 2069,7 2069,2 2068,1 2067,5 +0,09-0,03-0,05-0,03 Łódzkie 2617,3 2607,4 2597,1 2590,1-0,40-0,38 +0,39-0,27 Pomorskie 2178,3 2183,6 2188,9 2193,7 +0,28 +0,24 +0,24 +0,22 Warmińskomazurskie 1428,5 1428,4 1428,9 1428,2 +0,07 +0,00 +0,03-0,05 Wielkopolskie 3350,4 3355,3 3359,9 3363,6 +0,15 +0,14 +0,14 +0,11 Źródło: GUS, Zmiany w liczbie ludności w Polsce w , [dostęp: ] Analizując powyŝsze dane moŝemy stwierdzić, iŝ podobnie jak i w prawie całym kraju tempo przyrostu naturalnego w województwie kujawsko-pomorskim maleje. Według danych, uzyskanych z Urzędu Statystycznego w Bydgoszczy, w 2001 roku odnotowywano przewagę urodzeń Ŝywych nad zgonami wynoszącą 0,09 na 100 mieszkańców. Od 2002 roku liczba ludności w regionie maleje. Mimo tego spadku, w województwie kujawsko- 16

17 pomorskim przyrost naturalny jest od 2001 roku wyŝszy niŝ w całej Polsce. Rozwój demograficzny Polski w 2004 r. nie uległ istotnym zmianom w stosunku do trendów obserwowanych w drugiej połowie lat 90. W 2004 roku, odnotowano ubytek rzeczywisty ludności, był to jednocześnie trzeci rok z rzędu, w którym wystąpił ujemny przyrost naturalny. Ogólne prognozy demograficzne dla regionu i Polski nie są korzystne spadające współczynniki dzietności, malejący odsetek ludności w wieku produkcyjnym (od 2009 r.), spadek udziału dzieci i młodzieŝy w całej populacji kaŝą z troską patrzeć w przyszłość. Polska szybko dogoniła kraje rozwinięte pod względem starzenia się społeczeństwa. Poddając analizie strukturę ludności pod względem wieku, zauwaŝyć moŝna, Ŝe pomiędzy strukturą wiekową ludności województwa a strukturą wiekową kraju nie ma istotnych róŝnic. Nieznacznie wyŝsza jest jedynie liczba osób w wieku przedprodukcyjnym. Oznacza to, Ŝe ludność regionu charakteryzuje się pewnym potencjałem rozwojowym, w postaci młodych osób, które dopiero wejdą na rynek pracy. PoniŜsza tabela przedstawia dane dotyczące ludności w wieku produkcyjnym i nieprodukcyjnym województwie i województwach ościennych w 2004 r. Tabela 3. Ludność w wieku produkcyjnym i nieprodukcyjnym według województw w 2004 r. Stan w dniu 30 VI W wieku produkcyjnym (męŝczyźni lata, kobiety lat) Wojewód ztwa Ogółem Przedpr odukcyj nym (0-17 lat) Razem Mobilny m (18-44 lata) Niemobilny m (45-59 lat) Popro dukcy jnym Niepr oduk cyjny m na 100 os w wieku prod ukcyj nym P o l s k a

18 Kujawsko- Pomorskie Łódzkie Pomorskie Warmińsko- Mazurskie Wielkopolsk ie Źródło: GUS, Warszawa 2004,Ludność w wieku produkcyjnym i nieprodukcyjnym według województw w 2004 r., [dostęp ]. POMORSKIM Na rynku pracy, według definicji Międzynarodowej Organizacji Pracy 27, moŝemy wyróŝnić osoby aktywne i nieaktywne zawodowo. Do tych pierwszych zalicza się osoby pracujące i bezrobotne. Za osobę pracującą uznaje się kaŝdego, kto w ostatnim tygodniu, choć przez godzinę wykonywał pracę przynoszącą dochód lub pomagał w prowadzeniu rodzinnej firmy lub gospodarstwa rolnego. Natomiast osoba bezrobotna to ta, która nie ma zajęcia, ale go poszukuje i jest w stanie się go podjąć w ciągu danego tygodnia. Nieaktywne osoby, to te, które z róŝnych przyczyn nie chcą lub nie są gotowe podjąć pracy (na przykład kobiety na urlopach macierzyńskich). PoniŜsza tabela przedstawia ogólną liczbę pracujących w regionie na tle kraju i województw ościennych w roku Tabela 4. Ludność w wieku 15 lat i więcej wg aktywności ekonomicznej w 2003 roku. Aktywni zawodowo Pomorskie ,2 % WSPÓŁCZYNNIK AKTYWNOŚCI ZAWODOWEJ W WOJEWÓDZTWIE KUJAWSKO- Województwa Ogółem Razem Współczynnik Pracujący Bezrobotni aktywności zawodowej Kujawskopomorskie ,8 % Wielkopolskie ,7 % Warmińskomazurskie ,3 % Źródło: oraz [dostęp ]. 18

19 Łódzkie ,2 % Polska ,6 % Źródło: Rocznik statystyczny województw, Bydgoszczy 2004, Aktywność ekonomiczna ludności w wieku 15 lat i więcej w 2003 r., Tab. 1(69), s.428. Współczynnik aktywności zawodowej (relacja między liczbą ludności w wieku produkcyjnym a zasobami siły roboczej) dla województwa kujawsko-pomorskiego w 2003 roku wynosił 54,8 % (przy 53,6 % dla kraju). Oznacza to, Ŝe ludność regionu cechuje się średnim poziomem aktywności zawodowej. W IV kwartale 2004 r. wskaźnik ten wynosił 54,9%, ale juŝ w 2005 roku spadł on do poziomu 54,3%. Aktywność ekonomiczna ludności, poziom Ŝycia i wyniki osiągnięte przez gospodarkę są ze sobą ściśle powiązane. Najbardziej rozwinięte gospodarczo regiony charakteryzują się wysokim współczynnikiem aktywności zawodowej zwłaszcza województwo wielkopolskie. PROCESY MIGRACYJNE W WOJEWÓDZTWIE KUJAWSKO-POMORSKIM Na liczbę mieszkańców województwa wpływały równieŝ procesy migracyjne, będące wyraźnym przejawem związków społecznych łączących region kujawskopomorski z innymi częściami kraju. Według Rocznika statystycznego województwa kujawsko-pomorskiego, w latach w naszym województwie odpływ mieszkańców był wyŝszy od napływu. W 2003 roku w województwie zameldowało się na pobyt stały osób, wymeldowało Głównymi kierunkami emigracji są województwa pomorskie (1 354), mazowieckie (1 322) i wielkopolskie (1 308). W 2000 roku ujemne saldo ruchu migracyjnego wyniosło osób, w 2003 roku utrzymało się na podobnym poziomie osób. Dane te dotyczą migracji na pobyt stały, moŝna przypuszczać, Ŝe faktyczna liczba osób w wieku produkcyjnym o wysokim potencjale zawodowym opuszczająca region jest większa. Nadmienić naleŝy, Ŝe ok. 80% migracji dotyczy przemieszczeń wewnątrzwojewódzkich. Tabela 5. Migracje ludności w województwie kujawsko-pomorskim w latach Napływ Odpływ Saldo Źródło: Rocznik statystyczny województwa kujawsko-pomorskiego, Bydgoszczy 2003, Dane obejmują migracje wewnątrzwojewódzkie, które nie zmieniają salda migracji międzywojewódzkich 19

20 W 2003 roku z województwa wyemigrowało za granicę 513 osób, przybyło zaś na pobyt stały 207, co odpowiada ogólnopolskiej tendencji. RównieŜ w tym przypadku wyrazić moŝna przypuszczenie, Ŝe dane oficjalne nie odzwierciedlają faktycznej skali zjawiska, zwłaszcza wobec jego nasilenia wskutek akcesji Polski do Unii Europejskiej. W dłuŝszej perspektywie czasowej, moŝemy więc mieć do czynienia z deficytem wykwalifikowanych pracowników lub/i potencjalnych pracodawców. Migracje bowiem dotyczą przede wszystkim ludzi mobilnych, a więc najczęściej młodych i wyedukowanych. BEZROBOCIE W WOJEWÓDZTWIE KUJAWSKO-POMORSKIM W województwie największym problemem rynku pracy jest wysokie bezrobocie, które jako zjawisko ekonomiczne i społeczne znacząco wpływa na rozwój regionu. Przymusowa bezczynność zawodowa dotyka przede wszystkim ludzi młodych i osoby słabo wykształcone. W dłuŝej perspektywie czasowej moŝemy mieć do czynienia z trwałym przesunięciem powaŝnych zasobów pracy ze sfery tworzenia produktu społecznego do sfery bierności pobierania świadczeń socjalnych. PoniŜsza tabela przedstawia dane liczbowe z roku o bezrobotnych w województwie, w województwach ościennych i w kraju. Wynika z niej, Ŝe w porównaniu z regionami sąsiednimi zajmujemy pod względem najwyŝszej stopy bezrobocia drugie miejsce (po warmińsko-mazurskim). Natomiast na tle kraju plasujemy się na czwartej pozycji. Z przedstawionych danych wynika, Ŝe zatrudnienia nie ma co czwarty mieszkaniec województwa kujawsko-pomorskiego. Tabela 6. Bezrobotni i stopa bezrobocia w województwie, w regionach sąsiednich i w Polsce w 2005 roku. Bezrobotni w tys. Stopa bezrobocia Polska 2 957,8 18,8 Kujawsko-pomorskie 198,6 23,3 Wielkopolskie 228,8 15,9 Pomorskie 179,6 21,2 Warmińsko-mazurskie 158,6 28,6 Łódzkie 214,2 19,2 Źródło: Wybrane dane z: Rynek Pracy w województwie kujawsko-pomorskim w 2005 roku, WUP: Toruń 2005, [dostęp: ] oraz Rocznik Statystyczny Województw 2004, GUS, Warszawa - opracowanie własne. 20