Globalizacja a bezpieczeństwo państwa

Transkrypt

1 KI Globalizacja a bezpieczeństwo państwa Materiał opublikowany w: Kształcenie obywatelskie w wojsku. Zeszyt 1. Ministerstwo Obrony Narodowej Departament Wychowania i Promocji Obronności Warszawa Wprowadzenie Globalizacja jest obecnie postrzegana jako zjawisko wywierające przemoŝny wpływ na róŝne sfery bytu człowieka i społeczeństwa. ZróŜnicowanie i miara owego wpływu sprzyja mnoŝeniu podejść badawczych. MoŜna przyjąć, Ŝe wspólną cechą, charakteryzującą zjawisko globalizacji, jest wzrost współzaleŝności, odnoszony zarówno do sfery politycznej (w relacjach pomiędzy podmiotami stosunków międzynarodowych), ekonomicznej (w stosunkach gospodarczych, ekspansji nowych technologii) oraz społecznej (w zakresie zmian struktury społecznej, czy zmian w edukacji, kreowaniu nowych wzorców kultury). Podkreśla się, Ŝe globalizacja jest zjawiskiem obiektywnym i jako taki nie poddaje się w istocie ludzi, nawet duŝych grup ludzi, choć jest wytworem społeczeństw. 1 Podkreśla się przy tym, Ŝe omawiany proces ma charakter w znacznym stopniu Ŝywiołowy, nieodwracalny, a zatem nie jest kwestią wyboru. 2 Obiektywnie bowiem ponad granicami państw przenikają informacje i idee, przemieszczają się ludzie i kapitały, upowszechnia się nowa technologia. Globalizacja przynosi zatem znaczące zmiany dla sfery wymiany informacji, zmienia stosunki gospodarcze kreując nowe wirtualne rynki oraz szeroko informatyzując wytwarzanie dóbr i usługi w tradycyjnych sektorach gospodarki. Powszechnie mówi się o rewolucji informacyjnej i jej społecznych konsekwencjach. O globalizacji moŝna zatem mówić w sensie ekonomicznym, jako o procesie generowanym w największym stopniu w sferze handlu, finansów i nowych technologii, ale równieŝ w ujęciu społecznym i politycznym. W tak zarysowanym szerokim kontekście, moŝna wykazać szereg istotnych zmiennych, które moŝna by określić mianem presji globalizacyjnej, jakiej obecnie poddawane jest państwo, szczególnie zaś w aspekcie jego bezpieczeństwa. Krótki przegląd społecznych i politycznych konsekwencji globalizacji i pozostających w relacji z nią procesów, odnoszonych do bezpieczeństwa współczesnego państwa, jest treścią niniejszego artykułu. 2. Globalizacja jako czynnik zmian społecznych Proces globalizacji moŝna postrzegać w aspekcie społecznym, jako tworzenie warunków sprzyjających wymianie informacji pomiędzy ludźmi, kształtowaniu systemu wiedzy, komunikowaniu się ponad granicami wyznaczanymi przez państwa narodowe. Tworzą się zatem obiektywne warunki integracji z tym, Ŝe bardziej są one widoczne w sferze 1 B.Balcerowicz, Pokój i Nie-pokój, Na progu XXI wieku, Bellona, Warszawa 2002, s TamŜe s. 94

2 technicznych moŝliwości wymiany informacji, niŝ w zakresie porozumiewania się ludzi. Globalnym moŝliwościom komunikowania się nie towarzyszy globalne porozumienie. Dominujące linie podziałów politycznych i ideologicznych zastępowane są przez inne. Przywołując tu sferę wartości, wskazać moŝna na istotną rolę, jaką odgrywają podziały narodowościowe, etniczne i religijne. Jednak co równie istotne, zjawiska towarzyszące rewolucji informacyjnej, przynoszą nowe bariery ekonomiczne rozwoju Zmiany form aktywności ekonomicznej ludzi Nowe formy gospodarowania, oparte na nowych technologiach wywołują zróŝnicowane skutki społeczno-ekonomiczne. Z jednej strony generują postęp techniczny, unowocześniają produkcję i usługi, umoŝliwiają komunikację w skali globalnej, tworzą nowe gałęzie gospodarki. Z drugiej strony rośnie strefa ubóstwa - w skali globu utrzymuje się generalny podział na biedne południe i bogatą północ. Utrzymujące się zróŝnicowanie regionalne rozwoju, potęgują zjawiska ekspansji nowej gospodarki opartej na wiedzy i informacji. Tam, gdzie docierają, zmieniają stosunki na rynkach pracy, jednych pozbawiając źródeł dochodów, innym otwierając nowe moŝliwości pomnaŝania kapitałów. W niewielkim w relacji do tradycyjnej gospodarki stopniu, generowanie zysków i ich spoŝytkowanie ma konotację terytorialną i społeczną. Tak, Ŝe stabilizacja zatrudnienia w wielu branŝach przemysłu i usług staje pod znakiem zapytania. Społeczności lokalne oraz pojedynczych ludzi bezpośrednio dotyka utrata dotychczasowych źródeł dochodów. Wprowadzanie nowych technologii oraz dąŝenie do obniŝenia kosztów pracy skutkuje zmianami na lokalnych rynkach zatrudnienia. Poszukiwanie nowych rynków zbytu oraz taniej siły roboczej jawi się jako główne zadanie producentów dóbr materialnych, przy czym dochodzi do przemieszczania centrów wytwórczych (fabryk) i zamykania ich tam, gdzie utrzymywanie produkcji jest mniej opłacalne. Co więcej, liczba ludzi, potrzebnych do wyprodukowania coraz liczniejszych dóbr konsumpcyjnych, systematycznie maleje. Przyjmując za dość oczywistą optykę zmierzchu epoki przemysłowej trudno znaleźć perspektywę dla wzrostu zatrudnienia. Społeczne skutki tych procesów wyraŝają się upadkiem gospodarczym całych regionów, utratą źródeł dochodów przez znaczne grupy ludzi, zmianami w strukturze społecznej. RównieŜ w sektorze usług następują zmiany ograniczające liczbę miejsc pracy. 3 Poszukiwanie źródeł dochodów oraz lepszych warunków Ŝycia sprzyja przemieszczaniu się ludzi, co dotyczy z jednej strony tych o najwyŝszych kwalifikacjach, z drugiej zaś, pochodzących z regionów dotkniętych bezrobociem, biedą, głodem. Ta druga tendencja obserwowana jest od wielu lat i nic nie wskazuje na to, aby obecnie mogła ulec zahamowaniu. Wielowymiarowość zjawiska migracji, to jak się podkreśla, nie tylko wędrówki w poszukiwaniu lepszych warunków Ŝycia, często ucieczka przed represjami, czy teŝ potrzeba realizacji niezaspokojonych aspiracji. Migracje to nie tylko konsekwencje otwarcia granic i przeobraŝeń struktur politycznych, tak, jak stało się to w Europie na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych naszego wieku. Migracje to takŝe przejaw modernizacji społecznej. Swobodny przepływ personelu wielu międzynarodowych korporacji w celu znalezienia atrakcyjnej i zgodnej z kwalifikacjami pracy, czy teŝ związana z nimi potrzeba realizacji wyspecjalizowanych zainteresowań, to symptom, a często i warunek 3 Hans-Peter Martin i Harald Schumann mówią o zapaści na rynku miejsc pracy jako zjawisku względnie stałym (utrzymującym się w długim okresie czasu) wskazując, na podstawie danych m.in. Banku Światowego, OECD oraz innych instytucji, Ŝe w nadchodzących latach liczba bezrobotnych w Unii Europejskiej podwoi się, w stosunku do ok. 15 milionów obywateli państw stowarzyszonych, pozostających bez pracy w 1996 roku. Szerzej patrz H.P.Martin, H. Schumann, Pułapka globalizacji, Wyd. Dolnośląskie, Wrocław 2000, s. 126 i następne. 2

3 rozwoju gospodarczego, transferu technologii, oznaka prosperity i zaawansowania gospodarki rynkowej. Migracje to takŝe zjawisko o powaŝnych konsekwencjach kulturowych, które stwarzają konieczność bezpośredniego zetknięcia, koegzystencji i współpracy osób lub grup o róŝniących się, czasami odmiennych stylach Ŝycia, wizjach świata, a takŝe najprostszych, codziennych przyzwyczajeniach. 4 MoŜna zatem stwierdzić, Ŝe społeczne skutki migracji wyraŝają się z jednej strony we wzroście potencjału gospodarczego na danym obszarze (czynnik ludzki w szczególności o wysokich kwalifikacjach), z drugiej zaś napływem (często ilościowo odczuwalnym) ludzi, którzy trudno, bądź w ogóle, nie zamierzają upodabniać się do nowego otoczenia Społeczeństwo informacyjne nowe elity Zjawiska globalizacji i towarzyszącej im rewolucji informacyjnej wywołują skutki w skali świata, ale równieŝ odnoszą się do państw, grup społecznych i pojedynczych ludzi. Koniec XX wieku przyniósł w skali globalnej upowszechnienie technik telekomunikacyjnych, informatycznych i mass mediów. Epoka cywilizacji przemysłowej zaczęła ustępować miejsca cywilizacji informacyjnej, której podstawowym elementem jest globalne społeczeństwo informacyjne. Jak podkreśla się w dokumentach rządu RP, hasło społeczeństwa informacyjnego utoŝsamiane jest często z samym tylko rozwojem teleinformatyki. W istocie jednak posiada ono o wiele szersze znaczenie, gdyŝ decydujący w rozwoju społeczeństwa informacyjnego jest fakt, Ŝe informacja staje się podstawowym zasobem produkcyjnym (obok surowców, kapitału, pracy), a wykorzystanie przy tym technik informatycznych jest tylko kwestią narzędziową. 5 W dokumentach Rady Europy wskazuje się, Ŝe pierwsze kraje, które wkroczą do społeczeństwa informacyjnego, uzyskają największe korzyści. One ustalą porządek rzeczy dla wszystkich, którzy pójdą w ich ślady. Dla kontrastu, kraje, które odkładają decyzje lub preferują rozwiązania częściowe, mogą doświadczyć w najbliŝszej dekadzie katastrofalnego spadku inwestycji i zmniejszenia liczby miejsc pracy. 6 Kształtowaniu społeczeństwa informacyjnego towarzyszą dwie przeciwstawne tendencje. Pierwszą wyznacza świadomość wzajemnej zaleŝności państw, organizacji a nawet niewielkich regionów, która jest konsekwencją zwiększenia zakresu działania organizacji międzynarodowych (w tym przemysłowych i handlowych). Tendencja ta wyraŝa się równieŝ wzrostem zainteresowania specyfiką społeczności lokalnych, jak teŝ oŝywieniem poczucia toŝsamości kulturowej grup i środowisk. Atomizacji więzi społecznych towarzyszy tendencja do indywidualizacji, której źródła to rozluźnienie więzi społecznych, zwiększenie liczby osób Ŝyjących samodzielnie, a takŝe powszechny wzrost wykształcenia, wzrost zatrudnienia w sektorze publicznym i nauce. 7 W tym kontekście nowego znaczenia nabiera problem poczucia bezpieczeństwa, identyfikowania zagroŝeń i obrony przed nimi. WaŜne wydaje się równieŝ stwierdzenie, Ŝe państwo narodowe z jego tradycyjnym szkolnictwem i systemem oświaty dorosłych nie jest przygotowane na nowe wyzwania, których źródła tkwią w wielokulturowości społeczeństwa. 4 TamŜe, s Cele i kierunki rozwoju społeczeństwa informacyjnego w Polsce, Ministerstwo Łączności, Komitet Badań Naukowych, Warszawa Europe and the global information society; Recommendations to the European Council, Bruksela 26 maja 1994 tzw. Raport Bangemanna 7 Zob. L. Korpowicz, Osobowość i komunikacja w społeczeństwie transformacji, Instytut Kultury, Warszawa 1996, s

4 Wagę tych wyzwań wzmacnia argument, Ŝe w zdecydowanej mierze fale migracyjne absorbowane są przez demokracje a ich źródłem kraje niedemokratyczne, targane wewnętrznymi konfliktami, będące stronami wojen. Interesujący wydaje się zatem problem rozwoju instytucji demokratycznych, kreowania przywództwa, wyłaniania organów władzy. Czynnik migracji jest istotnym ale nie jedynym, który zmienia struktury społeczne. Warto tu zwrócić uwagę na dość powszechnie akcentowane w piśmiennictwie społeczne skutki powstania nowej klasy społecznej, będącej sprawcami i beneficjentami globalizacji. Jak wskazuje Józef Kozielecki z duŝym prawdopodobieństwem moŝna przewidywać, Ŝe rodząca się obecnie potęŝna klasa kognitariuszy 8 będzie znajdowała się w nim na szczycie piramidy, jak dawniej arystokracja, burŝuazja czy awangarda komunistyczna. Rozwój tej klasy budzi nowe nadzieje i wywołuje pewien niepokój. Jej przedstawiciele akceptują ograniczony i wypaczony system wartości, czasem relatywnych. Dominują w nim wartości pragmatyczne i osobiste, skuteczność i indywidualizm. Jednocześnie peryferyjne znaczenie przypisują wartościom społecznym i duchowym, wspólnemu dobru, odpowiedzialności za społeczeństwo, miłości czy głosowi sumienia. 9 PowyŜej nakreślona charakterystyka nowej klasy społecznej kognitariuszy pozwala wnioskować o istotnie rewolucyjnym charakterze zmian zachodzących obecnie w strukturze społecznej. Rozwój, utoŝsamiany ze wzrostem społecznego znaczenia ludzi aktywnych w systemie wiedzy, wywołuje pytania o znaczenie potęgującego się zróŝnicowania społecznego dla zapewnienia bezpieczeństwa. W tym kontekście warto zauwaŝyć, Ŝe problemy zapewnienia warunków bezpiecznego bytu i rozwoju staną się wyzwaniem dla nowych elit. Od nich zaleŝy bowiem kształt polityki bezpieczeństwa państwa oraz oblicze demokracji Wyzwania dla establishmentu w sferze bezpieczeństwa Czy moŝna zakładać poszerzanie swobód i praw obywatelskich w warunkach wzrostu zachowań przestępczych juŝ nie tylko w sferze dotkliwie odczuwanej przez rządy wysoce zorganizowanej przestępczości (o ponad narodowym zasięgu). Dotyczy to równieŝ postaci nisko zorganizowanej pospolitej przemocy, której źródłem w wielkich (i ciągle rosnących) aglomeracjach miejskich jest aktywność ludzi młodych, nikomu nie przydatnych, pozostawionych na marginesie Ŝycia społecznego. Grupa, pozostająca na pozycji outsidera, będzie rosła wraz ze zmianami na rynkach pracy, które z jednej strony wymagają coraz większej dynamiki w zakresie kreowania własnego wizerunku i podnoszenia kwalifikacji a więc coraz większych nakładów. Z drugiej strony zaś, dzięki szybkiemu przepływowi kapitałów, wzrostowi konkurencji w zakresie pozyskiwania siły roboczej, obniŝają poziom moŝliwych do osiągnięcia dochodów z pracy. Większe korzyści wydają się być udziałem tych, którzy poszukują nie tyle pracy co zysku, nie tyle stabilizacji i bezpieczeństwa w długim okresie, co maksymalizacji dóbr w okresie jak najkrótszym. George Soros charakteryzuje podobne stosunki mówiąc o społeczeństwie transakcyjnym, w którym jednostka aby osiągnąć sukces nie musi być moralnie nieskazitelna, a moŝe to być wręcz przeszkodą do osiągnięcia sukcesu materialnego. 8 Tym terminem (od łac. cognitio, czyli poznanie) J. Kozielecki nazywa ludzi, którzy profesjonalnie zajmują się tworzeniem, organizowaniem, przechowywaniem i wykorzystywaniem informacji oraz wiedzy i - co szczególnie waŝne - nadawaniem jej znaczenia i wartości. Najwybitniejsi z nich są twórcami reform społecznych; dokonują odkryć i wynalazków, wymyślają wirtualne światy (...). Niektórzy autorzy uŝywają innych terminów, takich jak pracownicy wiedzy (knowledge workers). NiezaleŜnie od przyjętego szyldu, stają się oni sercem współczesnego społeczeństwa. Są wysoko wykwalifikowanymi profesjonalistami, którzy pracują w wielu dziedzinach Ŝycia, a więc w administracji, w bankowości, w gospodarce, w edukacji, w mass mediach. Józef Kozielecki, Kognitariusze po proletariuszach, Rzeczpospolita, TamŜe 4

5 Pytania o to, dlaczego ludzkim postępowaniem miałoby kierować poczucie dobra i zła oraz dlaczego dąŝenie do sukcesu nie miałoby opierać się wyłącznie o kryterium skuteczności, mogą, w ujęciu George a Sorosa, mieć szokujący wydźwięk dla osób, które zostały wychowane na obywateli o nieskazitelnej moralności. W opinii cytowanego autora, taka konstatacja oznacza, Ŝe ludzie ci nie zdają sobie sprawy z tego, Ŝe poczucie moralności jest dobrem nabytym, wpajanym im przez społeczeństwo rodziców, szkołę, prawo, tradycję i Ŝe jest ono niezbędne dla podtrzymania tegoŝ społeczeństwa. 10 Benjamin R. Barber charakteryzując obecny etap społecznego rozwoju konstatuje, Ŝe w chaosie konfrontacji między globalnym handlem a prowincjonalną lojalnością etniczną giną cnoty demokratyczne. Na niebezpieczeństwo naraŝone są mechanizmy, za których pomocą demokracja umoŝliwiła ludom przekształcenie się w narody i sprawowanie suwerennej władzy w imię wolności i wspólnego dobra. 11 Kryzys demokratycznych mechanizmów rządzenia wydaje się zatem powszechnie dostrzegany. Równie często podkreśla się przy tym niezbędność utrzymania wartości, które ukształtowały system, państwo narodowe. Nie poszukiwanie substytutów państwa narodowego, ale raczej doskonalenie mechanizmów rządzenia, zapewniającego wzrost społecznego poczucia bezpieczeństwa w jego wszelkich wymiarach wydaje się wyzwaniem współcześnie najwaŝniejszym. Przy tych uwagach ogólniejszych, zaakcentować naleŝy wyzwania polskie. Obejmują one w naszych warunkach problem zagospodarowania zasobów ludzkich zwłaszcza młodego pokolenia wchodzących na rynek pracy roczników wyŝu demograficznego 12 z ograniczonymi moŝliwościami kreowania polityki zatrudnienia (juŝ widocznym w polskich warunkach jednym ze skutków procesów globalizacji). Mimo, Ŝe w Polsce problemy napływu ludzi z kręgów kulturowo odrębnych, jeszcze w skali społecznie odczuwanej nie występują, to nieodległa perspektywa integracji z Unią Europejską i wprowadzenie zasady swobody przemieszczania się (i zatrudnienia) będą istotnym wyzwaniem. MoŜna prognozować, Ŝe wzrośnie napływ ludzi z poza Wspólnoty, ale równieŝ nie moŝna wykluczyć ruchu migracyjnego wewnątrz niej. RównieŜ w tym kontekście obraz instytucji demokratycznych i pozycji obywatela w państwie musi ulec zmianie. Są to problemy rozwoju systemu politycznego i jego społecznego wymiaru. Prowadzone w tym zakresie badania na gruncie amerykańskim starały się odpowiedzieć na pytanie, jaki wpływ na mechanizmy rządzenia w społecznościach lokalnych, regionalnych oraz wielkich (państwa narodowe) wywierają zjawiska rewolucji w technikach informacyjnych. W USA od końca lat 70. prezentowano wizje przyszłego społeczeństwa oraz sprawowania władzy nad nim. Kazimierz Krzysztofek wskazuje tu takich autorów jak Dator (1979) czy Becker oraz Scarce (1983). Na podstawie ich analiz przedstawia szereg scenariuszy. Społeczeństwo wyczerpującej się demokracji zakłada się ewolucję w kierunku społeczeństwa nierządzalnego. Społeczeństwo zdyscyplinowane charakteryzujące się silnym, scentralizowanym rządem, który wykorzystuje rosnące moŝliwości kontroli obywateli, co łączy się równieŝ z 10 G. Soros, Kryzys światowego kapitalizmu, cyt. wyd. s B.R. Barber, DŜihad kontra mc świat, Muza, Warszawa 2000, s Problem ten wiąŝe się ze społecznym pojmowaniem bezpieczeństwa oraz postawami wobec problemu bezpieczeństwa, obronności i państwa, jakie prezentują ludzie wchodzący w dorosłe Ŝycie. MoŜna tu wskazać prognozy, które przywołałem w rozdziale II, zgodnie z którymi w nadchodzących latach społecznym problemem polskiej gospodarki będzie zagospodarowanie 700-tysięcznej armii młodych pracobiorców. W opiniach niektórych przedstawicieli środowiska akademickiego, rozwiązanie tego problemu w warunkach polskich jest niemoŝliwe i naleŝy w związku z tym postulować czasową emigrację znaczącej grupy młodych ludzi. 5

6 zawieszeniem lub ograniczeniem szeregu, dziś nie dających się podwaŝyć w naszym kręgu kulturowym, praw obywatelskich. Społeczeństwo demokratycznej kontynuacji wizja zakładająca kontynuację dotychczasowych trendów rozwojowych demokracji przedstawicielskiej, która wzmocniona zostanie nowymi moŝliwościami komunikacji społecznej. Społeczeństwo transformacyjne z technologią w jego centrum wizja społeczeństwa odmasowionego, zindywidualizowanego, poddanego nieustannym zmianom wymuszanym rozwojem technologii i traktowanym jako poŝądane. Zakłada się tu przyrost wolności indywidualnych i znaczną tolerancją dla zachowań dewiacyjnych, jak równieŝ rosnący udział obywateli w polityce. 13 Odnosząc się do wskazanych wyŝej potencjalnych trendów rozwojowych, moŝna wskazać, Ŝe obecnie trudno wskazać zjawiska, które określałyby ten dominujący. Obserwuje się zarówno czynniki świadczące o wzroście społecznych nastrojów opisywanych w kategoriach zniechęcenia (apatii), czego wyrazem jest brak zainteresowania Ŝyciem społeczno-politycznym, a konsekwencji wywieraniem wpływu na proces kreowania władzy publicznej. Te zjawiska mogłyby być odczytywane jako wyczerpywanie się demokracji (przynajmniej w obecnym jej wydaniu). Wielu obserwatorów sceny politycznej oraz jej aktywnych uczestników, rekomenduje wzmocnienie pozycji rządu centralnego, jako panaceum na społeczną nieufność i uskutecznienie polityki, wzmacniając przy tym znaczenie zapewnienia porządku (przeciwdziałania przestępczości, wzmocnienia struktur państwa) nawet za cenę ograniczenia praw obywateli. Widoczne jest tu zatem dąŝenie do zdyscyplinowania społeczeństwa. Dostrzega się równieŝ przejawy kontynuacji trendów właściwych demokracji przedstawicielskiej, by wskazać choćby na rozbudowę instytucji rzeczników rozmaitych praw, róŝnych grup społecznych. Ostatnia wizja rozwoju społecznego, wykreowana jako reakcja na wpływ rewolucji naukowo-technicznej, staje się obecnie bodaj najczęściej przedmiotem analiz i badań. Kazimierz Krzysztofek wskazuje, Ŝe konsekwencje rewolucji informacyjnej dla polityki tkwią zarówno w zmianie funkcji mediów (przestają być forum wymiany poglądów, są komercjalizowane). Polityka medialna powoduje transformację kampanii i organizacji politycznych. RóŜnicują się bowiem intensywnie interesy społeczne (wobec promocji indywidualnej wolności) w taki sposób, Ŝe tradycyjne instytucje polityczne nie są w stanie reprezentować wielkich grup społecznych. Prowadzi to za kolei do stanu, w którym rozproszenie idei, poglądów i interesów uczyni niemoŝliwym konstruowanie wielkich platform politycznych dla wielomilionowych elektoratów. 14 Cytowany autor dostrzega tu nie tyle szansę na zaistnienie demokracji bezpośredniej, lecz zagroŝenie programowaniem elektoratów. Jeśli bowiem media (komunikacja medialna) opanowana zostanie przez niewielką grupę potęŝnych organizacji (wskazuje tu, Ŝe 10 korporacji multimedialnych, w tym 7 amerykańskich osiąga obrót ponad 7 mld USD kaŝda), to rodzi mechanizm sterowania informacją, a wobec jej zalewu, kreuje percepcję świata, która pozwoli na przejmowanie władzy politycznej Społeczne aspekty obronności i bezpieczeństwa W zarysowanym powyŝej szerokim kontekście społecznych przemian na znaczeniu zyskują problemy związane z kształtowaniem sfery bezpieczeństwa i obronności państwa. Jednym z takich problemów jest zagadnienie toŝsamości obronnej i jej miejsca w procesie edukacji dla bezpieczeństwa. Innymi słowy, istotnym problemem współczesnej edukacji dla 13 Polityka i demokracja w społeczeństwie informacyjnym. Wizje cyberdemokracji, Kazimierz Krzysztofek, (w:) W drodze do społeczeństwa informacyjnego, red. J. Lubacz, Warszawa 1999, s TamŜe, s. 86 6

7 bezpieczeństwa jest kształtowanie toŝsamości obronnej w warunkach, gdy więzi obywateli z własnym państwem wykazują raczej tendencję do osłabienia, nie zaś wzmocnienia. W warunkach polskich moŝna ów problem widzieć w następujący sposób: współczesne państwo przechodzi okres transformacji systemowej, modernizacji, poddawane jest globalnym wpływom gospodarki i polityki światowej. Tworzą one sytuację, w której narodowe centra decyzyjne (rząd i jego agendy) wykazują ograniczone moŝliwości kreowania polityki, szczególnie w sferze społecznej, co wyraŝa się ograniczeniem moŝliwości spełniania społecznych postulatów socjalnych i ekonomicznych dotyka nas rosnące bezrobocie, dramatycznie rosną szeregi młodzieŝy pozbawionej perspektyw rozwoju zawodowego. Kryzysowi na rynku pracy towarzyszy niewydolność państwa w zapewnieniu realizacji niektórych konstytucyjnych praw ekonomicznych czy socjalnych w zakresie ochrony zdrowia, powszechnego i równego dostępu do wykształcenia, warunków pracy czy publicznego bezpieczeństwa. Jest to tym bardziej dotkliwe, Ŝe obowiązkowe obciąŝenia podatkowe oraz z tytułu ubezpieczenia społecznego nie ulegają w długim okresie znaczącym ograniczeniom. Wymienione czynniki oraz spadek społecznego zaufania do establishmentu politycznego, osłabiają naturalną więź z państwem, jako wspólnym dobrem wszystkich obywateli. Jest to obecnie istotna przesłanka szeroko rozumianej polityki bezpieczeństwa państwa. W tak zarysowanych warunkach, racją bytu i rozwoju państwa jest wzmacnianie poczucia narodowej wspólnoty, akcentowanie obecności tendencji prorozwojowych, wskazywanie szans i działanie na rzecz ich wykorzystania. Jak pisze Jan Szczepański, o narodzie moŝna mówić w dwóch zasadniczych znaczeniach. W pierwszym, który spotykany jest w krajach Europy Zachodniej, naród postrzegany jest przede wszystkim jako zbiór obywateli danego państwa. W tym ujęciu właśnie państwo jest najwaŝniejsze, ono bowiem gwarantuje i zabezpiecza dalszy rozwój narodu. W krajach Europy Środkowo-Wschodniej naród definiuje się nie przez pryzmat państwa, lecz traktuje się go jako społeczność ukształtowaną na mocy wspólnej historii, kultury czy języka. 15 To podejście w sposób niejako naturalny określa obszar integracji, artykulacji wspólnego, grupowego interesu, kształtowania społecznych postaw. ToŜsamość narodową moŝna zatem rozumieć za Antoniną Kłoskowską przede wszystkim jako świadomą postawę członków grupy kulturowej, która sprowadza się z jednej strony do poczucia odrębności względem obcych, z drugiej zaś do odczuwania bliskości wobec własnej grupy. 16 Obecnie jednak w procesie edukacyjnym, obok akcentowania czynnika narodowego, konieczne wydaje się wzmacnianie znaczenia czynnika obywatelskiego więzi z państwem demokratycznym, jako gwarantem poszanowania praw i swobód, ale równieŝ obowiązków na rzecz obrony i ochrony tychŝe praw i swobód. Obserwowany obecnie gwałtowny skok cywilizacyjny, potęgujące się moŝliwości komunikowania (wymiany informacji) oraz przemieszczania się, niewątpliwie skutkują zacieraniem róŝnic występujących pomiędzy poszczególnymi kręgami kulturowymi czy narodowymi. Aktualnie więc, na narodową przynaleŝność oddziałuje tendencja zacierania poczucia odrębności i świadomości narodowej, którą w pewnym uproszczeniu moŝna utoŝsamiać z kosmopolityzmem, ale równieŝ tendencja zróŝnicowania regionalnego i etnicznego, akcentująca odrębności. Warto przy tym podkreślić, Ŝe moŝliwościom porozumiewania się w skali globalnej nie towarzyszy globalne porozumienie, co równieŝ moŝna postrzegać jako zmienną charakteryzującą sytuację w zakresie bezpieczeństwa. Odnosząc się do problemów kształtowania świadomości narodowej i obronnej, Jerzy Kunikowski podkreśla, Ŝe pojęcia narodu i świadomości narodowej są pojęciami ściśle 15 J. Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, Warszawa 1967, s A. Kłoskowska, ToŜsamość i identyfikacja narodowa w perspektywie historycznej i psychologicznej, Kultura i Społeczeństwo, 1992, nr 1 s

8 zespolonymi i uzupełniającymi się. Naród bowiem jako określony stan rzeczywistości społecznej oraz jako pojęcie jest dziś na ogół znany i odczuwany wraz z całą nadbudową ideologiczną, przenikającą do świadomości społecznej. W miarę rozwoju, dorastania młodzieŝy, wymaga mimo to ugruntowania świadomości narodowej, która będzie jednym ze szczególnych rodzajów świadomości społecznej oraz jednym z wyjątkowo waŝnych czynników integracji społecznej, skoro więc integracji, to równieŝ szczególnym elementem jednoczenia społeczeństwa, wokół zadań patriotycznych słuŝących rozwojowi i obronie ojczyzny. 17 Wydaje się zatem, Ŝe współczesna edukacja dla bezpieczeństwa powinna sprzyjać kształtowaniu narodowej więzi oraz aspiracji do zajęcia właściwego miejsca we wspólnej Europie. Jak wskazuje Mirosław Kaliński, młodzi Polacy w XXI wieku muszą umieć w odpowiedzialny sposób wykorzystać wolność osobistą, rodzinną i polityczną. Tę szansę trzeba wspólnie zagospodarować takŝe poprzez oddziaływania szkoły w kierunku wybijania się młodego człowieka na duchową i intelektualną niezaleŝność. śebyśmy mogli być w pełni Polakami w Europie, a nie tylko dla Europy. 18 Jerzy Kunikowski stawia diagnozę, Ŝe edukacja realizowana w systemie oświaty nie przygotowuje wprost społeczeństwa i młodzieŝy do skutecznych działań i zachowań w sferze obronności. 19 Z kolei Jarosław Kardas pisze: bezpieczeństwo kraju, obronność i świadomość obronna są (...) prezentowane jako wartości wprost odnoszące się do patriotyzmu i pierwszeństwa ojczyzny. Tymczasem, nawet pobieŝna obserwacja współczesności wskazuje, Ŝe szczególnie młode pokolenie, mające w realnym i nierealnym zasięgu, duŝy sukces finansowy, przeŝywa wiele rozterek i sytuacji kryzysowych, które wymagają konstruktywnego posłuŝenia się określonymi wartościami, na ogół odległymi od istoty edukacji obronnej. 20 Pomimo, Ŝe cytowany autor dalej formułuje tezę, Ŝe powyŝsza uwaga nie oznacza bynajmniej, Ŝe głoszenie wartości uwznioślających problematykę obronności, jest dzisiaj spychane na obrzeŝa społeczno-obywatelskiej świadomości (...) 21, to analiza cytowanego tekstu pozwala stwierdzić, Ŝe owo głoszenie wartości edukacji obronnej jest w istocie marginalizowane. Wartości przywoływane przez cytowanego autora, podlegają zmianom, których podłoŝem wydaje się być zmiana społecznego pojmowania państwa, oraz najwaŝniejszych kategorii określających toŝsamość obronną - suwerenności (juŝ wywalczonej), demokracji (juŝ doświadczonej), swobód obywatelskich (juŝ zaznanych), wolnego rynku i konkurencji (juŝ wymuszającej określone zachowania na rynku). Społeczny obraz państwa pod wieloma względami niewydolnego, które w nikłym stopniu odpowiada na wyzwania współczesności, którego elity w niewielkim stopniu reagują na oczekiwania społeczne, obywatel zaś, w coraz mniejszym stopniu ma realny wpływ na władzę, wydaje się przewaŝać nad świadomością państwa jako wspólnego dobra wszystkich obywateli. Kluczem do budowania toŝsamości obronnej wydaje się zatem akcentowanie cnót obywatelskich, utoŝsamianych z demokracją jako najlepszą gwarancją realizacji interesów grupowych i indywidualnych. Jak zauwaŝa Ryszard Stępień, treść pojęcia obywatel i obywatelstwo w róŝnych epokach i kręgach kulturowych zmieniała się. Wiadomo jednak, Ŝe w strukturze obywatelskości mieści gotowość do obrony Ojczyzny i posiadanie niezbędnych umiejętności przeciwdziałania zagroŝeniom. Aktualna więc jest dyskusja, której przedmiotem jest określony kształt wychowania obronnego i edukacji dla bezpieczeństwa. 22 Nie kwestionując tego punktu widzenia, warto wskazać na zasadniczą trudność programowania 17 J. Kunikowski, Wiedza obronna, MON DS-W, Warszawa 2000, s M. Kaliński, Przysposobienie wojskowe młodzieŝy szkolnej, MON Departament Społeczno-Wychowawczy, Warszawa 2000, s J. Kunikowski, Wiedza obronna, cyt. wyd. s J. Kardas, Edukacja obronna w Polsce, MON Departament Społeczno-Wychowawczy, Warszawa 1999, s tamŝe. 22 R. Stępień, Edukacja szkolna a bezpieczeństwo państwa, Edukacja dla Bezpieczeństwa nr 1 wrzesień

9 procesu edukacji obronnej w warunkach demokracji, która polega na określeniu, jakie to umiejętności powinien posiąść świadomy obywatel dla przeciwdziałania zagroŝeniom. Nie wydaje się bowiem zabiegiem prostym określenie listy zagroŝeń, których świadomość byłaby z jednej strony powszechna i odczuwana, z drugiej zaś dająca się relatywnie szybko przełoŝyć na program działania, którego składową byłoby określenie niezbędnych umiejętności obywatelskich. Współcześnie lista społecznie rejestrowanych zagroŝeń charakteryzuje się złoŝonością, czemu nie towarzyszą moŝliwości państwa przeciwdziałania im. Ponadto, sfera swobód i praw obywatelskich, będących jądrem demokracji, obejmuje szeroko rozumianą wolność, równieŝ w zakresie hierarchizacji zagroŝeń (w tym równieŝ artykułowania własnych poglądów w tej sferze takŝe w formie sprzeciwu wobec upowszechnianych przez państwo treści, protestu a w formie skrajnej wyłączam tu przemoc i działania przestępcze obywatelskiego nieposłuszeństwa). KaŜdy obywatel w demokracji ma zatem prawo do własnego osądu spraw związanych z bezpieczeństwem i co więcej, wpływania na rzeczywistość go otaczającą zgodnie z tym osądem. Bezpieczeństwo z tej perspektywy jest raczej sprawą prywatną, widzianą poprzez osobiste doświadczenia członków społeczności. Maria Janion formułuje tezę o zmierzchu paradygmatu romantyczno-symbolicznego, który wskazywał, Ŝe państwo jest wspólnym dobrem, wymagającym ofiar i poświęcenia. 23 BliŜsze odczuciom młodego pokolenia wydaje się być podejście pozytywistyczne utoŝsamiane z pracą i wysiłkiem, uzgodnieniem własnych Ŝyciowych celów z dobrem ogólnym. 24 Opisane zjawisko będzie miało w nieodległej perspektywie duŝe znaczenie dla kształtowania postaw obywatelskich i instytucji demokratycznych, zwaŝywszy, Ŝe postrzeganie demokracji w kategoriach dobra wspólnego jest jednym z fundamentów ustroju społeczno-politycznego. Aby jednak poczucie dobra wspólnego było obecne w Ŝyciu społecznym, aktywne jednostki muszą prezentować postawy wobec państwa odpowiedzialne i obywatelskie. Jak pisze Peter Drucker, bez poczucia obywatelstwa system jest pusty. MoŜe pojawić się nacjonalizm. Prawdopodobnie bez poczucia obywatelstwa nacjonalizm przerodzi się w szowinizm. Bez obywatelstwa nie moŝe istnieć odpowiedzialne zaangaŝowanie, które tworzy obywatela i które w końcowym rozrachunku utrzymuje razem system polityczny. 25 Warunkiem niezbędnym do kreacji postaw obywatelskich jest zatem aktywność. Marcin Czerwiński wskazuje jako okoliczność potrzebną do stabilizowania demokracji (...) minimum wiedzy o stylu jej działania. Przeciętny obywatel powinien wiedzieć, co jemu samemu bezpośrednio ustrój ofiarowuje. Co mu proponuje samorząd, do czego słuŝą instytucje odwoławcze, jak sąd administracyjny czy trybunał konstytucyjny. Potrzebne jest takŝe przyzwyczajenie do całej demokratycznej mitręgi(...). 26 Ze świadomości obywatelskiej oraz odpowiedzialności powinna wypływać sfera obywatelskich obowiązków, które powinny wyraŝać się brakiem zgody na zachowania i działania w otoczeniu, które obiektywnie godzą w dobro wspólnot a w rezultacie państwa. To nie tylko brak zgody na działania przestępcze, to równieŝ brak akceptacji dla powszechnych w demokracjach zachowań korupcyjnych, kumoterstwa, braku odpowiedzialności osób publicznych (pracujących za społeczne pieniądze). To brak zgody na relatywizm w Ŝyciu publicznym, dominację biurokracji i właściwych jej zachowań, które osłabiają aktywność obywatelską i budzą poczucie bezskuteczności oddolnych inicjatyw (jak by powiedziała 23 M. Janion, Czy będziesz wiedział co przeŝyłeś, Warszawa 1996, s. 12 i następne. 24 Wyniki badań w tym zakresie opracowała m.in. B. Gramlewicz, Patriotyzm młodzieŝy szkolnej w okresie przemian demokratycznych w Polsce, (w:) Społeczeństwo polskie w procesie demokratycznych przeobraŝeń, J. Sztumski (red.), Uniwersytet Śląski, Katowice P. Drucker, Społeczenstwo pokapitalistyczne, cyt. wyd. s M. Czerwiński, Pytając o cywilizację, Warszawa 1999, s

10 Hannah Arendt rządy Nikogo ) 27. To umacnianie instytucji demokratycznych, w tym samoorganizującego się społeczeństwa organizacji pozarządowych, mediów publicznych. Są szanse, których wykorzystanie uzaleŝnione jest w duŝej mierze od uświadomienia w procesie edukacji dla bezpieczeństwa zaleŝności pomiędzy wzmocnieniem państwa a respektowaniem gwarancji obywatelskich praw i swobód oraz zaleŝności pomiędzy sprawnym a bezpiecznym państwem. Działanie podporządkowane tak sformułowanym celom, obliczone na poprawę społecznego poczucia bezpieczeństwa, moŝe przynosić poŝądane skutki w sferze kształtowania postaw pro obronnych, patriotycznych, obywatelskich, które są jądrem toŝsamości obronnej. Trzeba przyznać, Ŝe nawet, jeśli nie absorbujemy w pełni poglądów o zuŝyciu wartości obywatelskich, trudno nie odnieść wraŝenia, Ŝe podobne problemy stają się udziałem kreatorów edukacji obronnej i edukacji dla bezpieczeństwa w Polsce Wyzwania edukacyjne Mówiąc o wyzwaniach edukacyjnych, stojących przed państwem narodowym, poddawanym obecnie presji zjawisk i procesów towarzyszących globalizacji (i antyglobalizacji), moŝna przywołać stwierdzenie Jana Szczepańskiego, który wskazując na doniosłość przemian dla sfery oświaty, zwraca jednocześnie uwagę, Ŝe rewolucja dotyczy w największym stopniu sposobów komunikowania, przekazywania wiedzy, organizację instytucji oświatowych oraz funkcjonowanie wiedzy o społeczeństwie. Podkreśla jednak, Ŝe treść intelektualna wiedzy nie ulegnie znowu tak wielkim zmianom, gdyŝ wiedza z (róŝnych zakresów przyp. autora) nie jest zaleŝna od narzędzi jej przekazywania, ale od badanej rzeczywistości. 28 W opinii cytowanego autora, rewolucja nie zmieni struktury psychiki człowieka, nie zmieni jego emocji, aspiracji i niewiele zmieni w jego zdolności do miłości, nienawiści, zawiści, agresywności, i ta przyszła wspaniała cywilizacja takŝe nie uniknie postawienia jej technicznych osiągnięć w słuŝbie ludzkiej podłości i głupoty. 29 Jeśli zatem nie do końca podzielamy ocenę Jana Szczepańskiego, co do trwałości stanów emocjonalnych człowieka i jego zachowań w sytuacjach kryzysowych wywołanych spadkiem poczucia bezpieczeństwa, to naleŝy się zgodzić z tym, Ŝe zmiany w tym zakresie nie będą następowały szybko i według ściśle określonego scenariusza. Nie powstanie nagle nowy człowiek (chyba, Ŝe w cyber przestrzeni), powstaną jednak nowe formy aktywności i wynikające z nich zachowania. Pojawią się nowe wartości, wyartykułowane zostaną nowe interesy. Pytania o nowy kształt społeczeństwa oraz o to, w jaki sposób i w oparciu o jakie wartości będzie ono chciało wychowywać młodych ludzi, wydają się obecnie szczególnie istotne. 30 Jeśli bowiem konstytuujący system demokratyczny wpływ obywateli na kreowanie instytucji władzy zostanie zastąpiony marketingowym show wyborczym, to trudno mówić o podmiotowej roli obywatela. Ten sam skutek wydaje się nieść za sobą zastąpienie czynnego uczestnictwa w Ŝyciu publicznym absorbowaniem wizerunków politycznych ugrupowań, o których moŝna by powiedzieć, Ŝe wielość nie oznacza programowej (istotnej) róŝnorodności. Debata publiczna, ocena programów politycznych, analiza dotychczasowych skutków działań gremiów decyzyjnych wydaje się obecnie ustępować pola wizjom kreowanym przez specjalistów od politycznego marketingu. 27 W opinii H. Arendt, rządy Nikogo są odczuwanym współcześnie najwyŝszym przejawem tyranii, bowiem charakteryzuje je taka konstrukcja władzy, oznaczająca panowanie systemu instytucji, która nikogo i za nic nie czyni odpowiedzialnymi. Szerzej zob. H. Arendt, O przemocy, Warszawa 1999, s. 49 i następne. 28 J. Szczepański, Społeczne uwarunkowania, cyt. wyd. s TamŜe. 30 Problemy te szerzej analizuje J. Kunikowski w pracy Wiedza Obronna, Warszawa

11 Trudno tworzyć programową podstawę edukacji, opartą o wartości, które nie znajdują szerszego społecznego zrozumienia. Jest to równieŝ powaŝne wyzwanie w kontekście społecznie rejestrowanych zjawisk towarzyszących procesowi globalizacji, jak sposób Ŝycia, pracy czy obyczajów, które (łagodnie mówiąc) nie wydają się przystawać, do dość mocno ugruntowanych w tradycji polskiej: wartości rodzinnych i religijnych, braku kultu i poszanowania pracy. Te generalne zastrzeŝenia nie zmieniają rysującego się obrazu powinności edukacyjnych państwa, w szczególności na rzecz wzmocnienia obronności tak w ujęciu personalnym (wyposaŝenia obywateli w wiedzę i umiejętności przydatne dla własnej obrony), jak równieŝ w konsekwencji strukturalnym (umiejętność współdziałania i tworzenia organizacyjnych warunków dla obrony). Ujmując zagadnienie edukacji obronnej jako proces realizowany w relacji państwo-obywatel, naleŝy wskazać zarówno na te aspekty, które wynikają z potrzeby wzmocnienia państwa, jak teŝ i inne, związane z przygotowaniem mentalnym społeczeństwa do funkcjonowania w układzie relacji globalnych. Umacnianiu państwa sprzyjało będzie propagowanie systemu wartości zapewniającego poczucie toŝsamości i związek z własną grupą odniesienia, jako gwarancja bezpieczeństwa utrzymania więzów grupowych i w konsekwencji identyfikacji wspólnego (narodowego) interesu. WaŜnym obszarem działań państwa pozostaje przygotowanie obronne, które moŝe być rozumiane jako wyposaŝenie obywateli w niezbędny zasób wiedzy i umiejętności niezbędnych w sytuacji konfliktu zbrojnego. NaleŜy przy tym zauwaŝyć, Ŝe propagowanie tego rodzaju przygotowania wzmacnia więź obywatela z państwem, moŝe być równieŝ przydatne obywatelowi w zestawie umiejętności pomocnych dla odparcia agresji w jej wymiarze indywidualnym. Poprawa funkcjonowania instytucji państwa będzie moŝliwa, gdy w jego ramach stworzone zostaną warunki do aktywności ludzi młodych, wchodzących w dorosłe Ŝycie. Niezbędna jest tu równieŝ aktywizacja procesów upodmiotowienia obywateli, w tym przekazywania wiedzy, koniecznej do świadomego uczestnictwa w systemie demokratycznym, tak w zakresie wpływania na decyzje dotyczące indywidualnych i grupowych spraw ludzi, jak teŝ identyfikacji i artykułowania własnych interesów. WiąŜe się z tym wyposaŝenie w umiejętności niezbędne do utrzymania się w warunkach wzrostu konkurencji na rynku pracy (problem bezpieczeństwo ekonomicznego czy teŝ socjalnego). Wyzwaniem dla edukacji w jej wymiarze obywatelskim jest równieŝ znalezienie odpowiedzi na pytanie, jak przezwycięŝyć biurokratyczne ograniczenia w zakresie gospodarowania zasobami ludzkimi. Syndrom rewolucji informacyjnej nie pozwala bowiem na utrzymywanie w tak szerokim zakresie dotychczasowego modelu pracy utoŝsamianego ze stylem urzędniczym i coraz bardziej złoŝonymi procedurami postępowania, gdy moŝna załoŝyć, Ŝe realnie istniejące dziś moŝliwości techniczne przyniosą równie złoŝone wyzwania dla bezpieczeństwa ludzi i ich organizacji. MoŜna przy tym zauwaŝyć, Ŝe powiększanie się enklaw zapóźnienia cywilizacyjnego będzie skutkowało wzrostem przemocy. W konfrontacji z tym zjawiskiem w jego róŝnych wymiarach, naleŝy raczej zmierzać do promowania postaw ukierunkowanych na tworzenie bezpiecznego środowiska, a w tym zakresie atutem jest wiedza o człowieku i jego funkcjonowaniu w społeczności, takŝe stałe wzbogacanie umiejętności i instrumentów działania, a nie sztywne trzymanie się reguł i procedur, których walor ochronny jest często znikomy. W tym zakresie zmianom w działaniu instytucji państwa musi towarzyszyć z jednej strony uaktywnienie postaw społecznych wobec problemu bezpieczeństwa, z drugiej zaś wzmocnienie funkcji kontrolnych nad instytucjami bezpieczeństwa, aby nie stanowiły one zagroŝenia dla systemu demokratycznego. Globalizacja rodzi równieŝ potrzeby otwarcia na nowe moŝliwości w zakresie komunikowania się w skali świata. Wyzwania edukacyjne są widoczne równieŝ w tym 11

12 kontekście. Wydaje się bowiem oczywiste, Ŝe troska o zapewnienie bezpiecznego bytu i rozwoju powinna skłaniać do promowania nowych elit, świadomych istniejących i potencjalnych moŝliwości tworzenia bogactwa i jego społecznego wymiaru, przeciwdziałania niszczącym tkankę społeczną wpływom wzorom kulturowym kreującym przemoc, relatywizm w Ŝyciu publicznym, brak indywidualnej odpowiedzialności. Wydaje się przy tym, Ŝe w nadchodzącym okresie to właśnie indywidualizm i dominacja wartości konsumpcyjnych ukierunkowanie na zysk indywidualny w działalności publicznej oraz ekspansja obcych wzorów kultury, zderzą się z wartościami kreującymi państwo demokratyczne, jak dobro wspólne, dąŝenie do godnego Ŝycia, współistnienia z innymi, tolerancją. Tak szerokie zakreślenie obszarów istotnych z punktu widzenia bezpieczeństwa państwa uzasadnia traktowanie polityki bezpieczeństwa jako sumy wysiłków i ich skutków podejmowanych w ramach róŝnych polityk szczegółowych, które w konsekwencji sprzyjają kreacji warunków bezpiecznego bytu rozwoju, wzmacniają obronność bądź w efekcie obracają się przeciwko tym wartościom, a zatem osłabiają państwo. Analiza i ocena skuteczności polityki bezpieczeństwa musi być zatem prowadzona nie tylko w wymiarze tej czy innej polityki resortowej, ale równieŝ w ujęciu holistycznym, odnoszącym się przy tym do generalnej oceny pozycji państwa względem innych uczestników stosunków międzynarodowych i zgodności aspiracji obywateli ze jego stanem. Z wielu względów nie moŝna powiedzieć, Ŝe ocena ta byłaby obecnie pozytywna. Wiele wskazuje na to, Ŝe na bolączki okresu transformacji systemowej (zmiany struktury społecznej, utrata źródeł dochodów), nakładają się obecnie inne, towarzyszące globalizacji, związane z utratą przez państwo kontroli nad sferą dotychczas identyfikowaną jako waŝne interesy ekonomiczne. Obecnym w publicznym obiegu informacji zarzutom o nieprawidłowościach w procesie prywatyzacji majątku narodowego, nierównym udziale róŝnych grup społecznych w korzyściach transformacji, będą towarzyszyły coraz częściej informacje o dalszych negatywnych społecznie skutkach, jakie niosą zjawiska przeniesienia sfery decyzji o warunkach gospodarowania poza kontrolę państwa i krajowych podmiotów gospodarczych. Brak moŝliwości reakcji zapobieŝenia skutkom decyzji np. o likwidacji miejsc pracy tam, gdzie państwo utraciło moŝliwości przeciwdziałania, tworzy syndrom zjawisk, które naleŝy rozstrzygać nie tylko w kategoriach ekonomicznych czy socjalnych. Jest to sygnał (jeden z wielu) świadczący o potrzebie redefinicji pojęć związanych z kategorią interesu narodowego i suwerenności. Nowe wartości i ich społeczna emanacja stanowią istotne zagroŝenie dla tradycji toŝsamości narodowej i patriotyzmu, będącego podstawą państwa narodowego. Nie umniejszają jednak prawdopodobieństwa tworzenia wizji nowego porządku społecznego w oparciu o elitę tych, którzy posiadają dostęp do nowoczesnych technik komunikowania się, dysponują zdolnością inwestowania, pojmują znaczenie informacji i jej przetwarzania oraz wiedzy jako kapitału. Ta nowa klasa, w najlepszym razie zmuszona przez system solidaryzmu społecznego, będzie utrzymywała przewaŝającą część społeczeństwa, nie eksponującą atrybutów nowoczesności. Powstaje jednak problem, cóŝ jednak się stanie, gdy państwo współczesny straŝnik bezpieczeństwa ekonomicznego obywateli nie będzie zdolne do wywiązania się ze swych obowiązków. 3. Polityczne skutki globalizacji 3.1. Dyktat nowej ekonomii w polityce 12

13 Wzrasta potencjał gospodarczy głównych aktorów na międzynarodowych rynkach - ponadnarodowych korporacji. Jest on znaczącym czynnikiem, wpływającym na stosunki władzy w państwach demokratycznych. Mówi się o dyktacie nowej ekonomii - dyktacie, którego wyrazem jest przeniesienie znaczącej części gestii decyzyjnej ze szczebla rządu narodowego, na szczebel ponadnarodowy. Zmiany w wysoko rozwiniętych krajach kapitalistycznych dotykają równieŝ krajów, które przechodzą transformację systemową. One równieŝ poddane są presji zmian tym większych, im większe nasilenie procesów prywatyzacji narodowego majątku. Jak konstatuje Noam Chomsky, w państwowych demokracjach kapitalistycznych arena publiczna została powiększona i wzbogacona dzięki długiej i trudnej walce obywateli. Tymczasem prywatne potęgi usilnie starały się o jej ograniczenie. Konflikt ten tworzy sporą część historii współczesnej. Najbardziej skutecznym sposobem ograniczenia demokracji jest przeniesienie podejmowania decyzji z areny publicznej do instytucji, które nie muszą rozliczać się ze swojego postępowania, takich jak: królowie i ksiąŝęta, kasty kapłanów, junty wojskowe, dyktatorzy partyjni lub nowoczesne korporacje.(...) Tak zwane porozumienia wolnego handlu są jednym z narzędzi uŝywanych do podkopywania demokracji. Opracowuje się je po to, aby przenieść procesy podejmowania decyzji na temat ludzkich losów i aspiracji w ręce prywatnych tyranii, które działają w ukryciu, wolne od nadzoru i kontroli ze strony społeczeństwa. 31 Świadomość zachodzących bardzo szybko przemian nie wydaje się być udziałem szerokich rzesz społeczeństwa oraz jego elit. Wpływ międzynarodowych finansów na sytuację ekonomiczną gospodarek narodowych oraz Ŝycie społeczeństw jest jednak coraz silniej odczuwany - najsilniej, poprzez obserwowane osłabienie funkcji opiekuńczych państwa. Na pewno zatem zasadne jest postrzeganie tak charakteryzowanych zmian, jako czynnika wpływającego na bezpieczeństwo państwa oraz wyzwanie dla reprezentantów jego gospodarczych interesów. Zmiany dotykają takŝe sfery koncentrowania i przemieszczania kapitałów. MoŜliwości w tym zakresie wyznaczają nowoczesne technologie umoŝliwiające komunikowanie się i wymianę informacji. W tych warunkach zmienia się charakter inwestowania, powstają nowe wirtualne rynki. MoŜna mówić o nowym, być moŝe dla wielu nierzeczywistym (bo niematerialnym) wymiarze gospodarki. Skutki są jednak jak najbardziej rzeczywiste dotykają bowiem człowieka i jego Ŝyciowych potrzeb. Wielu ludzi nie jest przygotowanych do odgrywania aktywnej roli w obcym im świecie. Brakuje wiedzy, wykształcenia, często umiejętności komunikowania się, ale równieŝ mentalnego przygotowania do wykonywania nowej społecznej roli (czy nowego zawodu) w warunkach upadku dotychczasowego porządku. Zygmunt Bauman charakteryzując przyczyny zaburzeń na rynkach pracy wskazuje, Ŝe globalny wymiar wyborów dokonywanych przez inwestorów, w zestawieniu ze ściśle lokalnymi ograniczeniami wyborów, które są udziałem dostawcy pracy, powoduje asymetrię, która leŝy u podstaw dominacji tych pierwszych nad tymi drugimi. 32 W tych warunkach rośnie potęga ekonomiczna międzynarodowych koncernów. Wzmaga się dyktat inwestorów. Ten, kto oferuje wejście na rynek z kapitałem oraz stworzenie miejsc pracy, moŝe liczyć na daleko idące koncesje od rządu. Państwa nie są juŝ głównymi aktorami w międzynarodowych stosunkach gospodarczych. Coraz częściej muszą swoje interesy podporządkowywać międzynarodowym korporacjom. Wzrasta więc obiektywnie poziom uzaleŝnienia ludzi w skali, która przerasta współczesne państwo i dotychczasowe wyobraŝenia o suwerenności. Wiesław Szymański charakteryzuje konsekwencje podwaŝenia roli państwa, wskazując na sprzeczność pomiędzy globalnym rynkiem a państwem (aby proces uwalniania 31 N. Chomsky, Zysk ponad ludzi. Neoliberalizm a ład globalny, Wydawnictwo Śląskie, Wrocław 2000 s. 110, Z. Bauman, Globalizacja, PWN, Warszawa 2000, s

14 rynku ponad granicami mógł postępować w sposób nie zagroŝony, trzeba podwaŝyć istniejący porządek polityczny oparty o suwerennych państwach, czego symbolem są granice. Postęp i siła globalizacji w sposób logiczny wynika z osłabienia państwa) 33. Destrukcja obejmuje takŝe instytucje państwa (poprzez ograniczenie ceł i innych sposobów ochrony granicznej, jak i przez narzucanie przez międzynarodowy kapitał finansowy wymogów ujednolicenia polityki gospodarczej. Szczególnym czynnikiem osłabienia roli państwa jest działanie zasady równania w dół w zakresie podatków i regulacji rządowych jako konsekwencji narzucanej przez proces globalizacji, konkurencji o tworzenie jak najkorzystniejszych warunków lokalizacji kapitału na trenie kraju (...) w ten sposób rząd pozbawiany jest jednocześnie dochodów i instrumentów kształtowania polityki gospodarczej. 34 W omawianym ujęciu zaznacza się brak wydolności państwa w zakresie zapobiegania praktykom monopolistycznym oraz niewystępowanie światowego rządu, który mógłby pełnić funkcje suwerena w zakresie narzucania ram (warunków brzegowych) dla rynku, dla kapitału finansowego oraz transnarodowych korporacji. Wiesław Szymański wskazuje równieŝ na zagroŝenie wolności obywateli w warunkach zdominowania ich preferencji przez decyzje wielkich ponadnarodowych korporacji Ruchy antyglobalizacyjne Niejako "odwrotną stroną globalizacji" jest równolegle zachodzący proces antyglobalizacyjny. Składa się nań aktywność ruchów społecznego protestu, o róŝnym stopniu formalizacji i zorganizowania, zróŝnicowanej proweniencji i orientacji. Podkreśla się, Ŝe społeczne ruchy antyglobalizacyjne przybierają róŝne formy, zarówno organizacji sformalizowanych, jak i ugrupowań nieformalnych. Są wśród nich rolnicy, związki zawodowe, organizacje ekologiczne, socjaliści, komuniści, anarchiści, organizacje walczące o przestrzeganie praw człowieka, organizacje kobiece, chrześcijańskie, imigranci, organizacje antyrasistowskie, ale takŝe członkowie ugrupowań nacjonalistycznych. 36 Wspólną cechą, identyfikującą ruchy antyglobalizacyjne, jest sprzeciw wobec negatywnych zjawisk utoŝsamianych ze skutkami globalizacji, jak: swobodny przepływ kapitału, wzrost znaczenia korporacji międzynarodowych w sferze finansów i ekonomii, destrukcja mocy produkcyjnych w krajach słabiej rozwiniętych w wyniku konkurencji gospodarek o zróŝnicowanych poziomach wydajności pracy, upadek znaczenia rządów państw w wyniku przesunięcia centrum decyzyjnego na poziom ponadnarodowy. 37 Wskazane wyŝej niektóre postulaty antyglobalistów, mające charakter ekonomiczny i polityczny uzupełniane są społecznymi Ŝądaniami zahamowania ekspansjonizmu zachodniej kultury masowej, poszanowania dla praw mniejszości narodowych oraz ludności autochtonicznej oraz postulatami ekologicznymi Ruchy nacjonalistyczne i separatystyczne W relacji do procesów globalizacji widoczne staje się nasilenie ruchów nacjonalistycznych i separatystycznych. Następuje polaryzacja interesów grupowych małych narodów i grup etnicznych zainteresowanych zaakcentowaniem własnej odrębności, 33 W. Szymański, Globalizacja. Wyzwania i zagroŝenia, Difin Warszawa 2001, s tamŝe 35 tamŝe s J. Skubiszewska, Społeczne ruchy antyglobalizacyjne, Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, Biuletyn nr 31/ TamŜe 14

15 toŝsamości a w niektórych wypadkach dąŝeniem do autonomizacji bądź uniezaleŝnienia się od dotychczasowego suwerena (państwa narodowego). Przykłady (równieŝ europejskie) konfliktów o podłoŝu społecznym najczęściej religijnym oraz etnicznym, będących udziałem nie tylko krajów przechodzących proces transformacji systemowej, ale równieŝ wysoko rozwiniętych (by wspomnieć np. Hiszpanię Kraj Basków, Wielką Brytanię Irlandia Północna, Belgię czy Włochy Liga Północna), pozwala na postrzeganie tego procesu nie tylko w kategoriach spadku po systemie totalitarnym. Choć wskazane powyŝej przykłady nie dają się zakwalifikować ściśle do zjawisk antyglobalizacyjnych, to ich przywołanie w kontekście procesów globalizacji ma określone znaczenie z dwóch przynajmniej powodów. Po pierwsze, konflikty etniczne i religijne w Europie Zachodniej są zadawnione, a osłabianie ich znaczenia przez tamtejsze, dość przecieŝ dobrze ugruntowane demokracje, nie zawsze jest skuteczne. Mimo angaŝowania ogromnych środków na poprawę bezpieczeństwa lokalnych społeczności, mimo relatywnie wysokiej stopy Ŝyciowej, konflikty te trwają i w określonych warunkach nasilają się i są społecznie odczuwane. Po drugie, omawiane konflikty są przesłanką kształtowania się opozycyjnych wobec państwa organizacji, mających charakter konspiracyjny, których działania przybierają postać terroryzmu. Rada Unii Europejskiej ustaliła w końcu 2001 roku listę organizacji terrorystycznych, których zwalczanie stanie się obowiązkiem kaŝdego stowarzyszonego państwa. Podniesiono w ten sposób rangę i poziom przeciwdziałania zjawiskom, których państwa Unii Europejskiej wolały dotychczas nie eksponować na zewnątrz, zadowalając się okresowo wykazywaną zdolnością do zapewniania bezpieczeństwa na własnym terytorium - a ściślej pacyfikowania demonstracji, spektakularnego ścigania bojowników poszczególnych frakcji i grup oraz niekiedy, działaniami politycznymi. Na listę organizacji terrorystycznych włączono głównie grupy walczące o niepodległość Kraju Basków, Irlandii Północnej i Palestyny, ale zastrzeŝono, Ŝe lista moŝe być w kaŝdej chwili uzupełniona. Warto tu przywołać konstatację, Ŝe nigdy wcześniej kraje "15" nie zgodziły się na przekazanie zasadniczych kompetencji w sprawach karnych Brukseli, gdyŝ uwaŝały, Ŝe zagrozi to ich suwerenności. Dlatego przez lata członkowie włoskich "Czerwonych Brygad" czy baskijskiej ETA mogli bezkarnie mieszkać w ParyŜu, a terroryści z IRA znajdowali schronienie w Irlandii. Dopiero szok wywołany zamachami w USA zmienił postawę państw "15". 38 Kluczową sprawą dla przyszłości Europy wydaje się zatem powodzenie procesów integracyjnych z jednoczesnym tworzeniem mechanizmów łagodzenia napięć etnicznych i narodowościowych na kontynencie. Jednym z istotnych problemów jest tu zagadnienie toŝsamości, opartej o akceptację wspólnego systemu wartości, tworzącej platformę integracji. W tym właśnie obszarze widoczne są najpowaŝniejsze wyzwania edukacyjne w zakresie budowania toŝsamości obronnej. Interesująco problem ten widzi Christian Meyer Plath, który zadaje fundamentalne pytanie: Jaka etyka dla obronności w trzecim tysiącleciu. 39 Wskazuje przy tym na konieczność poszukiwania nie tylko wspólnych doraźnych interesów jako podstawy kreowania wspólnej obrony, ale przede wszystkim wspólnych Europejskich 38 Unijna lista organizacji (w części jawnej - istnieje takŝe jej wersja utajniona) obejmuje: Euskadi Ta Askatasuna (ETA - Kraj Basków i Wolność) - Hiszpania - GRAPO (Antyfaszystowskie Grupy Oporu 1. Października) - Hiszpania - Prawdziwa IRA - Irlandia Północna - Irlandzka Armia Kontynuacji (CIRA) - Irlandia Północna - Obrońcy Czerwonej Ręki (RHD) - Irlandia Północna - Stowarzyszenie Obrony Ulsteru - Bojownicy o Wolność Ulsteru (UDA - UFF) - Irlandia Północna - Ochotnicze Siły Lojalistyczne (LVF) - Irlandia Północna - Ochotnicy Orańscy (OV) - Irlandia Północna - Organizacja Rewolucyjna 17 Listopada - Grecja - Komórki Rewolucyjne - Grecja - Ludowa Walka Rewolucyjna (ELA) - Grecja - Islamski DŜihad - Palestyna - Ezzedin al-kassem, organizacja zbrojna Hamasu - Palestyna. Dane podaję za Rzeczposptolita, Pytanie to sformułowano podczas wystąpienia autora podczas Dnia Studiów OCIPE w Strasburgu r. Ch. Meyer-Plath, Jaka etyka dla obronności w trzecim tysiącleciu, (w:) Przegląd Powszechny nr 5/97, s

16 wartości (opartych o obecne choćby podskórnie o chrześcijański Zachód). Autor stawia tezę o istnieniu Europejskiej Odpowiedzialności, która obejmuje nie tylko sferę wspólnej przestrzeni gospodarczej, politycznej ale równieŝ kulturowej (oraz oczywiście obronnej). Tylko zdefiniowana politycznie na fundamencie wspólnych wartości Europa moŝe być, w prezentowanym podejściu, liczącym się graczem na światowej scenie. 40 Zarysowany powyŝej charakter procesów integracji Starego Kontynentu pozwala określić skalę zmian, z jaką w naszych czasach przyjdzie borykać się kreatorom nowego porządku. Obejmie on równieŝ zmiany w zakresie artykulacji interesów grup i narodów, w tym w sferze ich bezpiecznego bytu i rozwoju Zmiana roli i pozycji państwa W szeroko upowszechnionych w literaturze przedmiotu rozwaŝaniach, dotyczących zmiany charakteru państwa narodowego, da się wyodrębnić dwa podejścia. Pierwsze wskazuje na zjawiska kryzysowe, towarzyszące wypełnianiu przez państwo demokratyczne dotychczasowej roli tak w wymiarze społecznym (ograniczenia funkcji socjalnych), jak teŝ, a moŝe przede wszystkim spadku skuteczności na rzecz zapewnienia bezpieczeństwa obywatelom oraz utraty kontroli nad sferą stosunków gospodarczych. 41 W drugim podejściu te same czynniki świadczyć mają o procesie, na końcu którego widoczny jest upadek współczesnej demokraci i wynikającej stąd wizji konieczności całkowitej zmiany organizacji ludzkich społeczności. 42 Podkreśla się przy tym, Ŝe stosunki wewnętrzne w państwie narodowym, to tylko jedna sfera jego aktywności, obok niej istotna jest równieŝ zmiana roli państwa w stosunkach międzynarodowych gdzie dochodzi do istotnych przewartościowań na rzecz współwystępowania (obok państwa) innych podmiotów (sojuszy, organizacji międzynarodowych, organizacji pozarządowych a takŝe korporacji gospodarczych). NiezaleŜnie od tego, w jakim stopniu ocenimy szanse przetrwania państwa narodowego w jego demokratycznym wydaniu, to nie ulega wątpliwości, Ŝe zmieni się ono w sposób zasadniczy. W klasycznym ujęciu państwo definiowane jest jako terytorium wraz z zamieszkałą na nim ludnością oraz suwerenną nad nimi władzą. Patrząc na rzecz całą w przekroju historycznym Ŝadna z wymienionych składowych państwa nie jest niezmienna. Granice zmieniają się (obecnie moŝe rzadziej niŝ w przeszłości w wyniku konfliktów zbrojnych o światowym zasięgu) tworząc nową mozaikę na mapach politycznych, lecz skutki tych zmian nie muszą oznaczać powstania nowego, lepszego ładu. Oznaczają częściej nasilenie migracji, upadek lokalnej gospodarki, zmiany struktury społecznej czy narodowościowej. Są na dłuŝszą metę kosztowne, mogą być równieŝ nietrwałe. Masowe migracje towarzyszące konfliktom zbrojnym, ale takŝe (obecnie częściej) przepływowi ludności z biednych do bogatszych regionów świata, tworzą nową jakość w zakresie postrzegania ludności jako czynnika konstytuującego państwo suwerenne. Zmiana obywatelstwa jest współcześnie czymś zrozumiałym, niekwestionowanym i w zasadzie nie budzącym negatywnych emocji. Człowiek ma prawo do poszukiwania swojego miejsca na 40 TamŜe s MoŜna tu wskazać (mimo dających się wykazać róŝnic w podejściach) na cytowane w tym opracowaniu poglądy takich autorów, jak Alvin i Heidi Tofflerowie, Vladimir Tismaneanu, Francis Fukuyama, Paul Levinson, Peter F. Drucker, Jean Gimpel, Hans-Peter Martin, Harald Schumann i inni. 42 Bodaj najbardziej wprost poglądy dające się tak zakwalifikować wyraził japoński futurysta Kennichi Ohmae w pracy zatytułowanej Koniec państwa narodowego (The end of the Nation State) wydanej w Nowym Jorku w 1995 roku. Interesujące poglądy w tej kwestii prezentuje równieŝ Zygmunt Bauman, Globalizacja, PWN, Warszawa

17 ziemi miejsca, gdzie będzie mógł realizować własne Ŝyciowe cele, miejsca bezpiecznego. Często miejscem tym nie jest kraj urodzenia. W tym kontekście, obecnie pojawiają się coraz częściej pytania o zakres władzy, jaki współczesna demokracja powinna posiadać w stosunku do własnych obywateli. O jakich kwestiach społecznych powinna decydować władza, w jakich zaś uznać prymat liberalnej ekonomii. Warto więc wobec zachodzących obecnie procesów podjąć próbę analizy zmiennych charakteryzujących proces utraty suwerenności państwa oraz, dających się obecnie wskazać, granic tego procesu Terytorium Miejsce zamieszkiwania ludzi zawsze było przedmiotem ich szczególnej troski. MoŜna to wiązać z potrzebą bezpieczeństwa, która rozumiana jako wolność od zagroŝeń, jest jedną z podstawowych, warunkujących byt i rozwój człowieka. Teren zamieszkania to bycie u siebie utoŝsamiane było z zapewnieniem spokoju i ładu (porządku) w bezpośrednim otoczeniu człowieka, na obszarze jego aktywności bytowej. 43 Kontrolowanie terytorium jest niezbędnym warunkiem suwerenności. Utrata ziemi równoznaczna była z upadkiem państwa a celem polityki często ekspansja terytorialna, której istotą było zajmowanie nowych terenów, czerpanie korzyści z bogactw, eksploatacja siły roboczej, rekrutowanej spośród ludzi zamieszkałych na zajętym terytorium. Wojny o terytoria, granice państw, to bardzo nieodległa przeszłość w historii konfliktów zbrojnych. Współcześnie coś się jednak zmienia. Obserwujemy konflikty zbrojne, których celem nie jest ekspansja terytorialna. Na postrzeganie terytorium, jako zmiennej warunkującej suwerenność państwa, wpływa szersze, niŝ tylko związane z militarnym zagroŝeniem, rozumienie treści pojęcia bezpieczeństwa. Bezpieczeństwo to nie tylko wolność od zagroŝeń dla bytu własnego oraz bliŝszego i dalszego otoczenia. Jest to nie tylko moŝliwość realizacji Ŝyciowych celów w środowisku, w którym dominują podobne zwyczaje i normy moŝna by łatwo dowieść, Ŝe częste przyczyny migracji to właśnie dąŝenie do podwyŝszenia standardu Ŝycia, choćby w obcym kulturowo kręgu. Ludzkiej aktywności i przemieszczaniu się sprzyja rozwój środków komunikowania i transportu. Czynniki te, jakkolwiek mogą poprawiać losy ludzi pochodzących z obszarów mniej rozwiniętych, poprzez umoŝliwienie im przemieszczania się na terytoria zamoŝniejsze i poszukiwanie tam źródeł utrzymania, mogą równieŝ generować zagroŝenia. Szczególnie widoczne w opisywanym kontekście jest poszerzanie ilościowe i jakościowe zjawiska zagroŝenia (niebezpieczeństwa), związane choćby z udoskonaleniem środków prowadzenia wojny, eskalacją przemocy w Ŝyciu publicznym, terroryzmem, pojawianiem się nowych obszarów biedy, ubóstwa, zapóźnieniem technologicznym, rozwarstwieniem społecznym, symptomami utraty kontroli człowieka nad środowiskiem naturalnym. Nowoczesne środki wymiany informacji, komunikacji i transportu, skoncentrowane w rękach prywatnych kapitały, mogą być wykorzystane dla tworzenia potencjału gospodarczego i bezpiecznego bytu albo (co dowodnie wykazuje rzeczywistość) mogą słuŝyć eskalacji przemocy, ukierunkowanej na zniszczenie, sianie zamętu w Ŝyciu 43 Bardzo interesująco problem terytorium charakteryzuje Mieczysław A. Krąpiec. Widzi on terytorium jako wspomagający czynnik tworzenia się Ŝycia narodowego, nazywając go ziemią wspólnego zamieszkania, zwaną niekiedy ziemią macierzystą, której wspólnie się broni i na której organizuje się nasz właściwy dla danego narodu styl i sposób Ŝycia. Zamieszkiwana przez wspólnotę ludzką połać ziemi, zwanej krajem wiąŝe tych ludzi w sposób szczególny, jako poszerzony dom rodzinny, jako Heimat, jako ojcowizna a nawet ojczyzna aczkolwiek jest to wyraŝenie znaczące jeszcze głębszą więź narodową. Dlatego teŝ poczucie wspólnego skrawku ziemi, wspólnej ojcowizny to bardzo waŝny element kreujący poczucie toŝsamości narodu. Szerzej zob. M. A. Krąpiec, RozwaŜania o narodzie, Instytut Edukacji Narodowej, Lublin 2000, s. 21 i następne. 17

18 społecznym. Źródła tak rozumianej przemocy (przybierające obecnie postać terroryzmu) nie mają silnej konotacji terytorialnej. W większym stopniu analiza przyczyn współczesnego terroryzmu wskazuje na czynniki zróŝnicowania cywilizacyjnego, religijnego, reakcji na zabiegi polityczne postrzegane w kategoriach dominacji świata Zachodu, niosącej zagroŝenia w sferze wartości dla ludzi nie podzielających tychŝe. Akt terroru jest formą agresji słabszego przeciwko silniejszemu. Odpowiedzią na przemoc bywa akcja zbrojna. Warto przy tym zauwaŝyć, Ŝe nie tyle zajęcie terytorium przeciwnika, co zaprowadzenie tam własnego porządku, jawi się często jako cel zbrojnego wystąpienia. Porządek zaprowadzany przez mocarstwo czy sojusz, nie oznacza często kreowania warunków rozwoju gospodarczego na danym terytorium, czy teŝ realizacji aspiracji grup społecznych i narodowościowych tam zamieszkujących. Objęcie działaniami wojennymi określonego terytorium nie przynosi z reguły poprawy bytu ludzi przynosi natomiast śmierć i zniszczenie. Często takŝe skutkuje negatywnymi społecznie skutkami przenoszonymi w przyszłość (tę po zakończeniu wojny) poczuciem krzywdy, upokorzenia, nienawiścią. Gdy te ludzkie skłonności zostaną utrwalone w zbiorowej pamięci, nałoŝą się na generujące odrębność czynniki kulturowe w tym religijne, dochodzi do powtórnej eskalacji negatywnych zjawisk, z których część musi skutkować przemocą. Jeśli jest ona ukierunkowana przeciwko silniejszemu przybiera postać terroryzmu. To syndrom zaklętego kręgu przemocy, nienawiści, mającej silną konotację w świadomości zbiorowej nietolerancji. Mimo, Ŝe nie wydaje się, jakoby za pomocą wojska moŝna by rozwiązać problemy ekonomiczne czy społeczne szczególnie w relacjach do etnicznych waśni i kulturowego zróŝnicowania czy religijnego fundamentalizmu to argument uŝycia siły zbrojnej pozostaje niezmiennym czynnikiem porządkującym relacje pomiędzy podmiotami na międzynarodowej scenie. UŜywanym szczególnie, jako reakcja na przemoc, utoŝsamianą obecnie z zagroŝeniem terroryzmem międzynarodowym. Dobrze, jeśli zbrojnym działaniom towarzyszą inne, podejmowane w sferze ekonomicznej (osłabienie źródeł finansowania negatywnych zjawisk), czy politycznej (poszukiwanie moŝliwie najszerszej bazy sojuszniczej dla zaprowadzenia porządku) oraz ideologicznej (wskazywanie na wartości nieantagonistyczne w róŝnych kręgach kulturowych). Cechą akcji zbrojnej pozostaje jednak ukierunkowanie na określone terytorium tu rozumiane w kategoriach celu gdzie eliminuje się przeciwnika, jego zaplecze materialnotechniczne oraz Ŝywnościowe. Brak takiego zaplecza oznacza niemoŝność prowadzenia akcji zbrojnej nawet pojedyncze akty terrorystyczne, aby były skuteczne muszą być dobrze przygotowane a proces ten wymaga oprócz środków finansowych takŝe bazy materialnej. Stąd uderzenie skierowane przeciwko zapleczu przeciwnika pozostaje jedną z form reakcji współczesnego państwa na terrorystyczną formę agresji. Najbardziej przy tym poŝądaną sytuacją wydaje się prowadzenie działań wojennych poza granicami własnego terytorium. MoŜna zatem stwierdzić, Ŝe własny teren, pomimo rejestrowanych zmian w kształcie i formach konfliktów zbrojnych, pozostaje wartością bezwzględnie chronioną. 44 Trudno nadal przecieŝ wyobrazić sobie państwo pozbawione własnej przestrzeni terytorialnej. Trudno teŝ 44 MoŜna tu, odchodząc nieco od zagadnień konfliktu zbrojnego, dla lepszej ilustracji problemu, ponownie przywołać fragment rozwaŝań Mieczysława A. Krąpca, który podkreśla, Ŝe utrata ojczystej ziemi powoduje dezorganizację psychiczną poszczególnych ludzi, a w dalszej konsekwencji takŝe i wynarodowienie; przy czym sam proces zmiany narodowości kaleczy ludzką psychikę i jest normalnie niezwykle bolesny. Systemy społeczne, które okazały się szkodliwe dla ludzkiej psychiki (ludzkiego ducha) powodowały wykorzenienie się duŝych grup ludności pod pozorami tzw. urbanizacji, czy teŝ bogacenia się. Zamiast ziemi ojczystej wskazywano na nową podstawę Ŝycia, którą stanowiły pieniądz lub ideologia. Osłabienie Ŝycia narodowego doprowadza jednak do duŝego wykolejenia się społeczności, ujawniającego się albo powrotem do nacjonalizmu szowinistycznego, albo do bezojczyźnianego proletariatu. M. A. Krąpiec, RozwaŜania o narodzie, cyt. wyd., s

19 prowadzić wojnę nie mając oparcia (bazy) w terytorium. Mimo, Ŝe obecnie akcja zbrojna moŝe być prowadzona wyłącznie z uŝyciem sił powietrzno-morskich to nikt nie zaneguje, Ŝe nawet najlepiej wyposaŝone siły tego rodzaju, muszą po pewnym czasie znaleźć bezpieczne schronienie w porcie na bezpiecznym (najlepiej własnym) terytorium Ludność Czynnik ludnościowy państwa narodowego moŝna charakteryzować poprzez pojęcia zamieszkania, narodowości i obywatelstwa. Kategoria zamieszkania ma silne odniesienie terytorialne. Człowiek, wskazując na określone miejsce jako teren zamieszkania, jednocześnie daje wyraz związkom z danym obszarem. Jest to sytuacja pewnego przyporządkowania, które często związane jest z posiadaniem tytułu własności nieruchomości posadowionych w danym miejscu. Czynnik własności określa równieŝ jeden z podstawowych interesów interes posiadacza (właściciela), który ma oczywiście wymiar ekonomiczny, ale takŝe społeczny i w konsekwencji polityczny. Ekonomiczny widoczny jest wtedy, gdy posiadany majątek słuŝy pomnaŝaniu dóbr czy usług. Wymiar społeczny określa w duŝej mierze pozycję człowieka w lokalnej społeczności. Polityczny aspekt związany jest z ochroną posiadanych praw do suwerennego dysponowania majątkiem, którą jak dotychczas najlepiej realizuje państwo. Miejsce zamieszkania moŝna postrzegać w odniesieniu do społeczeństw bardziej tradycyjnych, jako pochodną przynaleŝności do określonej grupy. Coraz częściej jest to jednak świadomy wybór człowieka, mający poprawić jego byt. Migracja ekonomiczna we współczesnym świecie niesie dla krajów wysoko rozwiniętych zróŝnicowane społeczne skutki. Są one widoczne w zdolności demokracji do absorbowania elementów kulturowo odrębnych i wzbogacaniu obrazu Ŝycia społecznego. Warto tu jednak wskazać takŝe na tworzenie przez migrantów nieprzenikalnych enklaw, gdzie nie obowiązują normy powszechnie stanowionego prawa, gdzie zachodzą procesy nie tyle sprzyjające symbiozie, co trwałemu wyalienowaniu niedawno przybyłych ludzi ze społeczeństwa. Procesy, dodajmy, zachodzące w istocie poza państwową i społeczną kontrolą. Problem na ile wysoko rozwinięte demokracje Zachodu gotowe będą absorbować fale migracyjne z ubogich regionów świata będzie w nadchodzących dziesięcioleciach palący, równieŝ wobec faktu nasilenia społecznie odczuwanych zagroŝeń związanych z przestępczością i terroryzmem. MoŜe okazać się, Ŝe względy bezpieczeństwa krajów wysoko rozwiniętych, będą generowały powstawanie większych od obecnie istniejących blokad dla przybywających w poszukiwaniu lepszego Ŝycia. MoŜna teŝ wskazać, Ŝe mimo wzrastających obiektywnie moŝliwości komunikowania się i przemieszczania ludzi, nadal obecne są w Ŝyciu społecznym kategorie swój obcy, pozwalające na róŝnicowanie i definiowanie warunków bardziej i mniej bezpiecznego środowiska do Ŝycia człowieka. Postrzeganie swoich odnosi się najczęściej do członków własnej grupy etnicznej czy narodowościowej. Czynnik narodowości ma obok terytorialnego (związanego np. z występowaniem w ujęciu historycznym kształtowania się grupy etnicznej i narodu na danym obszarze) wymiar kulturowy. ToŜsamość kulturowa ujmuje się w kategoriach dynamicznych i krytycznych. Jest to proces, w którym obecnie odtwarza się dziedzictwo przeszłości i rzutuje je w przyszłość, aby mogło być przyswojone przez nowe pokolenia. W ten sposób zapewnia się toŝsamość i postęp grupy społecznej. 45 Jak podkreśla Jan Szczepański, pojęcie narodu moŝe być 45 Według Jana Pawła II, kultura, wymóg typowo ludzki jest jednym z zasadniczych elementów, które składają się na toŝsamość narodu. Tu ma swoje korzenie wola bycia takim, a nie innym narodem. Kultura jest kompletnym wyrazem Ŝyciowej rzeczywistości narodu i obejmuje naród jako całość: wartość, struktury, osoby. 19

20 charakteryzowane w dwóch zasadniczych kierunkach. W krajach Europy Środkowo- Wschodniej naród definiuje się jako społeczność ukształtowaną na mocy wspólnej historii, kultury czy języka. Natomiast w Europie Zachodniej, naród postrzegany jest poprzez pryzmat państwa jako zbiór jego obywateli. To państwo za pomocą swoich struktur gwarantuje i zabezpiecza dalszy rozwój narodu. 46 Za pomocą tak zarysowanego podejścia do narodu wszystkich obywateli kształtujących daną społeczność moŝna dość dobrze tłumaczyć zdolność absorbowania fal migracyjnych przez społeczeństwa bardziej otwarte, liberalne i demokratyczne. Są one zdolne do ujmowania potencjału ludzkiego w kategoriach kapitału i wiedzy. Dla nich pozyskiwanie nowych aktywnych obywateli, gotowych do uczestnictwa w kształtowaniu obowiązującego systemu wartości oraz zaakceptowania obowiązującego porządku prawnego, jest czynnikiem dynamizującym gospodarkę i pozytywnie wpływającym na zróŝnicowanie wartości obecnych w Ŝyciu społecznym. Proces ten moŝna postrzegać w kategoriach stymulatora rozwoju w wielu dziedzinach Ŝycia w gospodarce, nauce czy kulturze. Niesie on równieŝ niebezpieczeństwa, by wskazać choćby niewielką odporność, jaką przejawia demokracja wobec zjawisk przemocy, w jej róŝnych odcieniach od pospolitej, poprzez zorganizowaną na terroryzmie skończywszy. Te niebezpieczeństwa ujawniają się wówczas, gdy skoncentrowane na pracy i rozrywce, poprawie warunków bytowych, otwarte i demokratyczne społeczeństwo dotyka akt agresji, którego skutki dotykają wielu i wykraczają poza indywidualne odczucia. Zdolności obronne społeczeństwa wydają się być przy tym znikome, rezygnuje ono bowiem zawczasu z wszechobecnej policyjnej i tajnej kontroli obywateli, dając im wolność, z której korzystają przeciwnicy. W odróŝnieniu od tego podejścia, charakteryzującego postrzeganie narodu przez pryzmat wartości obywatelskich, a upatrującego sił sprawczych jego kształtowania w sferze kulturowej (toŝsamości narodowej), to drugie wydaje się sprzyjać budowaniu barier dla uczestnictwa w Ŝyciu społecznym i gospodarczym obcych. MoŜna przyjąć za Antoniną Kłoskowską, Ŝe toŝsamość narodową naleŝy rozumieć przede wszystkim jako świadomą postawę członków grupy kulturowej, która sprowadza się: po pierwsze do poczucia odrębności względem obcych, po drugie do odczuwania bliskości wobec własnej grupy. 47 Owo poczucie odrębności prowadzi do definiowania interesu narodowego w odniesieniu do grupy w strukturach państwa dominującej, co skutkuje barierami procesów integracyjnych w sferze społecznej i gospodarczej. Czym jest zatem w obecnych warunkach suwerenność narodowa. Na pewno suwerennym jest naród dający się zidentyfikować wśród licznych sąsiadów według określonych wspólnych wartości języka, obyczajów i zwyczajów, religii, poczucia odrębności i wspólnoty. Jeśli wartości te są dostrzegane gołym okiem a ich występowanie nie ma charakteru zjawisk obumierających, jeśli obserwowane są tendencje rozwojowe, to wydaje się, Ŝe mamy do czynienia z pewnym rodzajem suwerenności narodowej. Państwo, jako organizator Ŝycia zbiorowego, zapewnia warunki rozwoju narodowej kultury i edukacji, tworzy sferę bezpieczeństwa tak w relacjach zewnętrznych, jak i wewnętrznych. O suwerenności narodu moŝna współcześnie mówić nie tyle w kategoriach dominacji nad mniejszościami, wpływu na kształtowanie władzy, ale w kategoriach interesu publicznego a ten współcześnie w naszym kręgu kulturowym obejmuje współistnienie w jednym organizmie państwowym róŝnych grup etnicznych i narodowości, przyznając im te same prawa do Jan Paweł II, We wspólnym wysiłku tworzenia nowego społeczeństwa, /w:/ Wiara i kultura, KUL, Rzym-Lublin 1988, s Szerzej to ujęcie prezentuje S. Wojciechowski, Nacjonalizm w krajach Europy środkowo-wschodniej, s 44, zob równieŝ J.Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, Warszawa 1967, s. 209 oraz E. HaliŜak (red.), Państwo we współczesnych stosunkach międzynarodowych, Warszawa 1995, s A. Kłoskowska, ToŜsamość i identyfikacja narodowa w perspektywie historycznej i psychologicznej, Kultura i Społeczeństwo, 1992, nr 1 s