Raporty przyjaciół archeologów. dla Wojtka Cholewy Jonesa

Transkrypt

1 Raporty przyjaciół archeologów dla Wojtka Cholewy Jonesa PO DRUGIEJ STRONIE... PO DRUGIEJ STRONIE...

2 Po drugiej stronie... Raporty przyjaciół-archeologów dla Wojtka Cholewy Jonesa dla Wojtka Cholewy Jonesa Raporty przyjaciół-archeologów Po drugiej stronie... Pękowice 2011

3 Pod redakcją Karola Dzięgielewskiego i Łukasza Oleszczaka Artykuły opiniowali do druku: dr hab. Krzysztof Sobczyk, prof. UJ (s. 9 38, 39 65), prof. dr hab. Krzysztof Ciałowicz (s ), dr hab. Wojciech Blajer, prof. UJ (s , 89 99, ), prof. dr hab. Jan Chochorowski (s , ), prof. dr hab. Renata Madyda-Legutko (s ), dr hab. Jacek Poleski, prof. UJ (s ) Tłumaczenia angielskie: redakcja i autorzy Layout: Magdalena Dzięgielewska Skład i łamanie: Magdalena Dzięgielewska Korekta: Łukasz Oleszczak, Karol Dzięgielewski, Joanna Sygut-Wierzbicka Na okładce wykorzystano zdjęcie lodowca Mazhoi Bash, wykonane podczas wyprawy ałtajskiej z udziałem Wojtka w 2004 r. (fot. Ł. Oleszczak), a także figury antropomorficzne ze stanowiska rytów naskalnych w Kalbak Tash na Ałtaju (za: V. Kubarev, Naskalnoe iskusstvo Altaya, Novosibirsk 2003) Druk książki sfinansowano częściowo dzięki wsparciu Krakowskiego Zespołu do Badań Autostrad s.j. oraz Instytutu Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego Copyright: Wydawnictwo i Pracownia Archeologiczna PROFIL Magdalena Dzięgielewska Nakład 300 egz. ISBN Wydawnictwo i Pracownia Archeologiczna PROFIL Magdalena Dzięgielewska ul. Jurajska Pękowice profil@pracowniaprofil.pl

4 Spis treści Wojciech Cholewa Agnieszka Klimek Anna Longa Sławomir Chwałek Przemysław Wierzbicki Karol Dzięgielewski Ireneusz Miraś Zamiast wstępu Wyobrażenia antropomorficzne w sztuce naskalnej europejskiego paleolitu w świetle interpretacji szamanistycznych (Anthropomorphic representations in rock art of the European Paleolithic in the light of shamanistic interpretations) Analiza technologiczna procesu obróbki krzemiennej na stanowisku pracownianym kultury świderskiej I/81 w Gojściu, pow. Pajęczno, przy zastosowaniu metody składanek (Technological analysis of flint processing on the Swiderian culture site I/81 in Gojść, Pajęczno District, by means of refitting method) Neolityczne puchary libacyjne z północno-wschodniej Afryki (Neolithic caliciform beakers from north-eastern Africa) Kamienna buława z okolic Chęcin w woj. świętokrzyskim (Stone mace from the vicinity of Chęciny in the Świętokrzyskie Province) Wykorzystanie rozgrzanych kamieni jako transmitorów ciepła na stanowiskach typu burnt mound w Irlandii (The use of hot stones as heat transmitters on burnt mound sites in Ireland) Moczydła do lnu? Nowa hipoteza dotycząca funkcji jam szczelinowych (Schlitzgruben) z epoki brązu i żelaza (Flax-retting pits? New hypothesis concerning the function of the slits [Schlitzgruben] from the Bronze and Iron Age) Zagadnienie wtórnego przepalenia ceramiki grobowej kultury pomorskiej na przykładzie stanowisk z północno-wschodniej części regionu radomskiego (Secondarily

5 Łukasz Oleszczak Daniel Czernek, Kinga Ryba Dariusz Niemiec burnt burial pottery of the Pomeranian culture as exemplified by the cemeteries from north-eastern part of Radom region) Migracja plemienia Jüeczy na tle dziejów Azji Centralnej i Środkowej okresu huńsko-sarmackiego (Migration of the Yuezhi tribe against the background of history of Central and Middle Asia in Hunno-Sarmatian period) Ochrona czy opieka nad dziedzictwem archeologicznym? Działania badawczo-konserwatorskie a realizacja inwestycji gminnych (Archaeological heritage - protection or care? Preservation and research challenges posed by development of communal infrastructure) Czy Konrad Mazowiecki grał w szachy na Wawelu? (Did Konrad of Mazovia play chess at the Wawel?)

6 Daniel Czernek, Kinga Ryba Ochrona czy opieka nad dziedzictwem archeologicznym? Działania badawczo-konserwatorskie a realizacja inwestycji gminnych Archaeological heritage - protection or care? Preservation and research challenges posed by development of communal infrastructure. In Sobków commune, Świętokrzyskie province, intensive build-up of local infrastructure has been noted for last six years. Due to the fact that these investments present danger for great number of archaeological sites known in this area, construction works are preceded by various types of preservation and research actions. Their objective is to identify the range of archaeological sites, to estimate the impact of investments onto archaeological remains and to choose the most appropriate methods of research in order to meet scientifical and social needs. One of the most important factors in evidencing and proper management of regional archaeological heritage is the cooperation with local community. W pierwotnym zamyśle autorów artykuł ten miał być poświęcony wynikom prac archeologicznych towarzyszących budowie kanalizacji sanitarnej, prowadzonych w latach na terenie gminy Sobków, pow. jędrzejowski, woj. świętokrzyskie. W ich trakcie odkryto m.in. dwa męskie, ciałopalne pochówki popielnicowe oraz obiekty osadowe kultury przeworskiej. Jednak w miarę pisania tekst zaczął coraz bardziej odnosić się do zagadnień konserwatorskich i problematyki ochrony dziedzictwa archeologicznego w odniesieniu do inwestycji modernizujących gminne infrastruktury techniczne. Dlatego też, mając na uwadze zainteresowania Wojtka, związane m.in. z organizacją i metodyką badań ratowniczych oraz z szeroko pojętą problematyką konserwatorską, zdecydowaliśmy się potraktować nowe odkrycia archeologiczne z terenu górnego dorzecza Nidy jedynie jako pretekst do wywołania dyskusji na temat ochrony i opieki nad dziedzictwem archeologicznym, zagrożonym niszczeniem przez realizację inwestycji gminnych, takich jak budowa dróg, sieci wodociągowych i kanalizacyjnych, itp. Położenie obszaru badań Pragniemy skoncentrować się na terenach położonych wzdłuż doliny górnej Nidy (wraz z jej głównymi dopływami: Białą i Czarną Nidą), gdzie od 2005 r. prowadzone są dwutorowo: prace archeologiczne towarzyszące różnego rodzaju inwestycjom oraz regularne inspekcje i monitoring stanu zachowania

7 172 Daniel Czernek, Kinga Ryba zabytków archeologicznych. Działania te są połączone z weryfikacją dotychczasowych badań AZP. Interesujący nas teren w znacznej części położony jest w obrębie gminy Sobków, obejmując częściowo od północy gminy Chęciny i Morawicę (w zlewni Czarnej Nidy). Pod względem fizjograficznym należy go zaliczyć do Doliny Nidy i Płaskowyżu Szydłowskiego, w który wcina się Czarna Nida. Od strony północno-zachodniej Dolina Nidy graniczy z Niecką Włoszczowską, której zasięg zasadniczo wyznacza bieg Białej Nidy. Obszar ten usytuowany jest pomiędzy miejscowością Morawica (nad Czarną Nidą), poprzez połączenie Czarnej i Białej we właściwy nurt Nidy, aż po okolice leżących w gminie Sobków wsi Kotlice i Korytnica. Pod względem rozpoznania archeologicznego teren ten posiada pełną ewidencję AZP, regularnie weryfikowaną i aktualizowaną w ramach czynności badawczo-konserwatorskich. Stan badań AZP i doktryna prawna Badania AZP obejmujące Dolinę Nidy oraz zlewisko Białej Nidy i Czarnej Nidy przeprowadził w latach A. Matoga, we współpracy z J. Poleskim, B. Matogą, A. Przychodnim, B. Koniecznym, U. Bąk i A. Szybowiczem. Natomiast dorzecze Czarnej Nidy na interesującym nas odcinku rozpoznane zostało w latach , 2001 i 2004 przez A. Przychodniego, we współpracy z M. Nowakiem, autorami niniejszego artykułu i D. Greniem (ryc. 1). Należy podkreślić, że już na etapie wykonywanych badań powierzchniowych wyselekcjonowano rejony występowania stanowisk archeologicznych (zagrożonych zniszczeniem poprzez zmianę zagospodarowania gruntów lub planowane duże inwestycje gminne), które miały być systematycznie monitorowane przez służby konserwatorskie. Jednocześnie dane na ten temat starano się przekazywać właściwym gminom przygotowującym miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego (w których wprowadza się prawną formę i zasady ochrony tych stref), nie ograniczając się sztucznym zasięgiem stanowisk, wyznaczonych w trakcie prospekcji powierzchniowej. Podejście takie może budzić uzasadnione wątpliwości, wynikające z wprowadzenia de facto w planach zagospodarowań pod definicją stref ochrony archeologicznej szeroko pojętych rejonów potencjalnego występowania stanowisk archeologicznych (Kobyliński 2001, ; Matoga 2007, 239). Jest to pojęcie nieprecyzyjne w świetle obowiązujących przepisów prawa, w ramach którego muszą być prowadzone działania badawczo-konserwatorskie. Niezbędne jest zatem wypracowanie kompromisu zapewniającego jak najlepszą ochronę specyficznej kategorii zabytków, jakimi są stanowiska archeologiczne, przy jednoczesnym uwzględnieniu planów rozwojowych gmin, wszelkiego rodzaju oczekiwań społeczności lokalnych czy też zrozumieniu tzw. interesu społecznego. Krytyczne spojrzenie na tę problematykę przedstawił w 2005 r. A. Matoga na konferencji konserwatorstwa archeologicznego, zorganizowanej w Wigrach przez ówczesny Ośrodek Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego (Matoga 2007). Zauważył wówczas słusznie, że mapy stanowisk dotychczas zewidencjonowanych w ramach AZP powinny być traktowane jedynie jako swoisty

8 Działania badawczo-konserwatorskie a realizacja inwestycji gminnych 173 tekst Ryc. 1. Dorzecze górnej Nidy z naniesioną siatką AZP (rys. D. Czernek) Fig. 1. The upper Nida basin with the AZP grid (drawing by D. Czernek) podkład sygnalizujący skalę problemu i komplikacji, jakie ujawnią się na etapie przystąpienia do czynności badawczo-konserwatorskich, a jednorazowe przejście powierzchniowe AZP jest z całą stanowczością uproszczeniem obarczonym trudnymi do oszacowania błędami. Dla prawidłowo przeprowadzonych prac archeologicznych, a także właściwej analizy oddziaływania inwestycji na stanowiska archeologiczne podlegające ochronie prawa (w rozumieniu ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami), podstawą jest przygotowanie szczegółowego programu prac (badań) archeologicznych, poprzedzonego rozpoznaniem powierzchniowym przebiegu trasy inwestycji, zarówno pod względem obecności stanowisk archeologicznych zagrożonych zniszczeniem, jak i dostępności terenu (pod kątem logistycznym, topograficznym i społecznym). Wyniki takiej prospekcji terenowej warunkują zazwyczaj rodzaje zastosowanych ratowniczych metod badawczych, które muszą być z jednej strony zgodne z kryteriami określonymi w rozporządzeniach Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz wytycznymi konserwatorskimi (por. Maciszewski 1998; KOBiDZ 2010),

9 174 Daniel Czernek, Kinga Ryba z drugiej natomiast muszą uwzględniać uwarunkowania lokalne. Punkt wyjścia dla tworzonego programu stanowi kwerenda archiwalna, w głównej mierze bazująca na rezultatach badań AZP i wynikających z nich założeniach badawczo-konserwatorskich. Wyniki badań AZP nie są oczywiście w pełni miarodajne (Mazurowski 1980; Jaskanis 1996), dlatego też nieocenioną pomocą uzupełniającą są badania sondażowe oraz informacje dotyczące znalezisk archeologicznych, zbierane na bieżąco wśród społeczności lokalnych. Niejednokrotnie, uzyskane tą drogą dane dotyczą stanowisk niezewidencjonowanych w ramach AZP. Nie ma więc potrzeby tłumaczyć, że w ramach przygotowywanego programu rozpoznanie terenowe połączone z wywiadem ustnym ma na celu ułatwienie zarówno planowania realizacji badań archeologicznych i różnego rodzaju prac inwestycyjnych, jak i negocjacji zakresu działań ochronnych z inwestorami. Minimalizuje ono także ryzyko komplikacji wynikających z rozbieżności pomiędzy powierzchniowym obrazem stanowisk a ich rzeczywistą zawartością. Wyniki badań w gminie Sobków Wdrożenie programów pomocowych związanych z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej poskutkowało nagłym napływem dotacji z funduszy strukturalnych m.in. na rozwój infrastruktury gminnej. Warto w tym miejscu zaprezentować kilka inwestycji prowadzonych przez gminę Sobków oraz przedstawić pokrótce wyniki towarzyszących im prac badawczo-konserwatorskich. W 2005 r. rozpoczęto budowę sieci kanalizacji sanitarnej. Pierwszy etap inwestycji obejmował miejscowość Sobków. Trasa przebiegu inwestycji kolidowała z trzema stanowiskami archeologicznymi (nr 1, 2 i 7), zewidencjonowanymi w ramach AZP (ryc. 2). Stanowiska 1 i 7 zajmują południowo-zachodnie zbocza terasy nadzalewowej oraz terasy wyższej doliny Nidy, na lewym brzegu tej rzeki, w północno-zachodniej części wsi (wzdłuż asfaltowych dróg łączących wsie Sokołów Dolny, Sobków i Mokrsko Dolne) obecnie tereny w znacznej części zabudowane. Stanowisko 2 położone jest w południowej części Sobkowa, na gruntach objętych w znacznej mierze zwartą zabudową mieszkalną i gospodarczą oraz siecią wąskich, asfaltowych uliczek osiedlowych (ryc. 3). Stanowisko 1 zostało zarejestrowane w 1968 r. podczas badań powierzchniowych na terenie powiatu jędrzejowskiego, przeprowadzonych przez Pracownię Archeologiczno-Konserwatorską P.P. PKZ Oddział w Krakowie (Dębowski 1968, 29 30; Dębowski, Myszka 1970, 55 56). Z powierzchni stanowiska pobrano wówczas kilkadziesiąt fragmentów naczyń glinianych kultury łużyckiej, kultury pomorskiej (grobów kloszowych) oraz kultury przeworskiej z wczesnego okresu wpływów rzymskich, a także pojedyncze fragmenty naczyń wczesnośredniowiecznych. W 1972 r. stanowisko zostało wpisane do rejestru zabytków. Badania AZP na obszarze zrealizowane przez A. Matogę w 1990 r. potwierdziły istnienie stanowiska i szczegółowo określiły jego zasięg, wskazały również realne zagrożenia związane z szybko postępującą rozbudową wsi i pracami gospodarskimi. Do stanowiska 1 przylega od strony południowej stanowisko 7, położone bliżej koryta Nidy, częściowo zajmując terasę zalewową tej rzeki. Do ewidencji

10 Działania badawczo-konserwatorskie a realizacja inwestycji gminnych 175 Ryc. 2. Górny bieg Nidy w granicach gminy Sobków z zaznaczonymi stanowiskami, w obrębie których prowadzono inwestycyjne prace archeologiczne (rys. D. Czernek) Fig. 2. The upper course of the Nida river within Sobków commune, with the location of archaeological sites where salvage excavation were conducted (drawing by D. Czernek)

11 176 Daniel Czernek, Kinga Ryba Ryc. 3. Lokalizacja stanowisk nr: 1 5, 7, 8 w obrębie Sobkowa. A osada badana w latach 2005 i 2007; B osada badana w trakcie remontu ulicy Łąkowej w 2009 r. (rys. D. Czernek) Fig. 3. Location of archaeological sites 1 5, 7 and 8 in Sobków. A settlement excavated in 2005 and 2007; B settlement excavated during renovation of the Łąkowa Street in 2009 (drawing by D. Czernek)

12 Działania badawczo-konserwatorskie a realizacja inwestycji gminnych 177 konserwatorskiej zostało wprowadzone w roku 1953 lub 1954, w wyniku badań powierzchniowych prowadzonych na terenie powiatu jędrzejowskiego przez M. Gedla (Gedl 1954). Weryfikacja stanowiska w ramach AZP przyniosła kolejne informacje na temat przypadkowych odkryć dokonywanych przez właścicieli działek, na których stanowisko jest zlokalizowane. Najprawdopodobniej do jego odkrycia doszło już w 1912 r. W latach późniejszych mieszkańcy mieli znajdować w tym rejonie pozostałości cmentarzyska ciałopalnego, łączonego obecnie z kulturą łużycką okresu halsztackiego. Należy przypuszczać, że nekropola ta została w znacznym już stopniu zniszczona przez zabudowę i różnego rodzaju prace ziemne. Kolejne weryfikacje, prowadzone po 2002 r. przez Inspekcję Archeologiczną Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Kielcach, dostarczyły materiałów kultury łużyckiej oraz kultury przeworskiej (z wczesnego okresu wpływów rzymskich), które odkrywali przypadkowo mieszkańcy w trakcie prowadzenia prac sadowniczych. Wydaje się, że część zabytków kultury przeworskiej posiada charakter wyposażenia grobowego. Najdalej na wschód zlokalizowane jest stanowisko 2, położone na wydmowym cyplu terasy nadzalewowej Nidy, niemal całkowicie zabudowanym. Pierwsze wiadomości o tym stanowisku pochodzą od ks. S. Skurczyńskiego, który w swoich dziennikach informuje o odkryciu w latach 40. XX w. (1942 r.?), obok cmentarza żydowskiego, dwustożkowatej popielnicy kultury łużyckiej ze schyłku epoki brązu i początków okresu halsztackiego (Skurczyński, Korytnica..., 164; 1947, 16; Miśkiewicz 1962, , tabl. IX:11). Prawdopodobnie ze stanowiskiem tym należy łączyć także ceramikę z okresu wpływów rzymskich, zebraną podczas badań powierzchniowych prowadzonych w 1955 r. przez Zakład Archeologii Polski UJ (Gedl 1960, 327). W 1968 r. stanowisko było badane powierzchniowo przez Pracownię Archeologiczno-Konserwatorską P.P. PKZ Oddział w Krakowie (Dębowski 1968, 30; Dębowski, Myszka 1970, 56 57), a następnie w ramach przytaczanych już badań AZP A. Matogi, w trakcie których zebrano materiał ceramiczny kultury łużyckiej oraz kultury przeworskiej, a także pozyskano kilka neolitycznych wyrobów krzemiennych (Matoga 2008, ). Stanowiska 1 i 2 w Sobkowie objęto wpisem do rejestru w 1972 r. Granice wpisu, ustalone w wyniku badań powierzchniowych przeprowadzonych przez Pracownię Archeologiczno-Konserwatorską P.P. PKZ, w obu przypadkach nie obejmują rzeczywistego zasięgu tych stanowisk co wykazały badania AZP oraz późniejsze konserwatorskie weryfikacje terenowe. Rozbieżności co do zasięgu stanowisk oraz skala planowanych przez gminę Sobków inwestycji wymusiły na prowadzących badania wykopaliskowe przygotowanie programu prac archeologicznych, w ramach którego wykonana została ocena oddziaływania inwestycji na stanowiska archeologiczne podlegające ochronie prawa. Podstawę dla tego opracowania stanowiły z jednej strony dane archiwalne oraz AZP, z drugiej natomiast powierzchniowe rozpoznanie obszaru inwestycji w pasie o szerokości ok. 100 m. Wyniki prospekcji jednoznacznie wykazały, że granice stanowisk 1, 2 i 7 należy poszerzyć. Tworzą one wraz z innymi stanowiskami w Sobkowie (3, 4, 5 i 8) jeden wielokulturowy kompleks osadniczy, zlokalizowany na zwydmionych cyplach terasy nadzalewo-

13 178 Daniel Czernek, Kinga Ryba wej doliny Nidy (ryc. 3), obecnie niemal całkowicie zabudowanych. Ratownicze badania wykopaliskowe (wyprzedzające budowę sieci kanalizacji sanitarnej), obok rozpoznania stanowisk, zadokumentowania i wyeksplorowania struktur i nawarstwień archeologicznych, miały także na celu uchwycenie ewentualnych relacji pomiędzy stanowiskami. Założono, że badaniami objęte zostaną zarówno działki rolne, ogródki przydomowe i nieużytki, jak i tereny położone pomiędzy zabudowaniami gospodarczymi. Wzdłuż osi trasy inwestycji wytyczono łącznie sześć głównych wykopów badawczych podzielonych na odcinki. Szerokość wykopów dostosowana była do warunków terenowych i wahała się zasadniczo w granicach od 2 do 3 m. Natomiast na terenach zabudowanych wykopy osiągały od 1 do 1,5 m szerokości. Parametry te dostosowywano każdorazowo do lokalnych uwarunkowań terenowych, zakładając ewentualne poszerzenia wykopów badawczych w sytuacji natrafienia na obiekty archeologiczne wymagające pełnego rozpoznania. Początkowo nieprzychylne nastawienie mieszkańców, zarówno do prac archeologicznych, jak i sposobu prowadzenia prac budowlanych, wymusiło modyfikację pierwotnych założeń na części działek. Przy realizacji tego typu inwestycji liniowych podstawowy problem polega na zgraniu harmonogramów prac budowlanych i archeologicznych (z uwzględnieniem codziennego funkcjonowania gospodarstw i prowadzonych prac polowych). Mieszkańcy nie godzili się na pozostawienie w granicach swoich podwórek niezasypanych (po zakończeniu prac badawczych) wykopów, przygotowanych do ułożenia instalacji sanitarnej. Z kolei niestabilny piaszczysty grunt oraz niewielkie pole manewru dla ciężkiego sprzętu mechanicznego na obszarze zabudowanym uniemożliwiały praktycznie prowadzenie budowy kanalizacji na odcinkach już rozpoznanych przez ekipę archeologiczną. Wyjściem kompromisowym było ręczne pogłębianie (po zakończeniu badań) wykopów do przepisowych parametrów i układanie rur kanalizacyjnych bez niepotrzebnej zwłoki. Na działkach, których właściciele nie godzili się także na takie rozwiązanie, wykonano tzw. badania interwencyjne, łączące w sobie elementy ratowniczych badań wykopaliskowych oraz nadzoru archeologicznego (KOBiDZ 2010, 45 46). Ten sam rodzaj prac archeologicznych wprowadzono na odcinkach inwestycji zaprojektowanych w ciągu uliczek osiedlowych i podjazdów do gospodarstw oraz w miejscach, w których założenie regularnych wykopów doprowadziłoby do zniszczenia infrastruktury (zawalenia się ogrodzenia domu, uszkodzenia drogi asfaltowej, przewrócenia się słupa trakcji elektrycznej, itp.). Zasadą takiej metody badawczej jest przeprowadzenie prac archeologicznych bezpośrednio przed ułożeniem (ze znaczną pomocą ciężkiego sprzętu) instalacji technicznej. Zakres badań ograniczony jest szerokością wykopu inwestycyjnego, która z kolei wynika z wszelkiego typu uwarunkowań terenowych, chociażby rodzaju podłoża i dostępności terenu. Eksploracja wykopów polegała na ściąganiu przy pomocy koparki warstw niwelacyjnych związanych ze współczesnym użytkowaniem gruntu (utwardzenia podjazdów do posesji, asfaltowe nawierzchnie ulic, pobocza dróg, itp.), a następnie odsłaniano odcinek wykopu o długości ok. 5 m, co wynikało z zasięgu ramienia koparki wybierającej nadkład ziemi. Analogicznie postępowano z kolejnymi, wybieranymi do osiągnięcia

14 Działania badawczo-konserwatorskie a realizacja inwestycji gminnych 179 poziomu calcowego, warstwami o miąższości cm, każdorazowo odczyszczając odsłaniane poziomy, dokumentując je oraz przeszukując z użyciem detektora metali. Zarejestrowane obiekty eksplorowano zgodnie z obowiązującymi standardami metodycznymi, wychodząc z założenia, że presja czasu nie może stanowić usprawiedliwienia dla niestarannie i pobieżnie prowadzonych badań. W sytuacji uchwycenia w wykopie części obiektu, eksplorowano partię w granicach wykopu, pozostawiając dalszą jego część w profilu. Badania kontynuowano po ułożeniu rurociągu, podsypaniu wykopu do wysokości niezagrażającej oberwaniem oraz stosownym poszerzeniu wykopu. Przy utrudnionym dostępie stosowano eksplorację plastyczną obiektu od strony profilu. Metoda plastyczna wykorzystana została oczywiście tylko do niewielkich obiektów takich jak jamy i dołki posłupowe. W jednym z wykopów inwestycyjnych, biegnącym w ciągu szutrowej drogi osiedlowej (ulica Łąkowa), w trakcie wykonywania badań interwencyjnych uchwycono w jednym z profili zarys półziemianki kultury przeworskiej. Inwestycja naruszyła zaledwie skraj jednej ze ścian obiektu. W tym przypadku odstąpiono od eksploracji plastycznej, z uwagi nie tylko na rozmiary obiektu, ale także na informacje ze strony gminy Sobków o planowanej (wykonanej w 2009 r.) modernizacji ulicy Łąkowej, w trakcie której możliwe będzie przeprowadzenie regularnych badań wyprzedzających. Dolina Nidy wraz z dopływami w górnym jej biegu odznacza się dominacją gleb na utworach piaszczystych. Przy tego rodzaju podłożu przepisy prawa zakładają szalowanie lub skarpowanie głębokich wykopów inwestycyjnych. Niestety, wykonawcy prac budowlanych rzadko stosują się do tego wskazanego prawem wymogu. W przypadku inwestycji sobkowskiej szalunki stosowano w miejscach uciążliwych dla prowadzenia prac budowlanych, lub mogących stanowić zagrożenie naruszenia obiektów budowlanych i infrastruktury technicznej. Wykorzystanie szalunków zdecydowanie ograniczyło obserwację archeologiczną do formy nadzoru, niemniej jednak program prac zakładał zastosowanie doraźnych badań interwencyjnych w sytuacji odsłonięcia struktur archeologicznych. W trakcie prac archeologicznych przy budowie kanalizacji sanitarnej w Sobkowie odsłonięto łącznie 221 obiektów osadowych. Zdecydowaną większość odkrytych obiektów, w tym chatę (?) o konstrukcji słupowej oraz kilkadziesiąt jam gospodarczych, w tym 11 o przekroju trapezowatym, wiązać należy z kulturą łużycką i datować na schyłek epoki brązu oraz okres halsztacki. Zlokalizowane były na całym przebiegu trasy inwestycji, w obrębie stanowisk 1 i 7 oraz w strefie pomiędzy nimi. Osadnictwo łużyckie zajmowało obszar terasy nadzalewowej oraz przejścia w terasę zalewową. Kilka obiektów reprezentuje osadnictwo przeworskie, wczesnośredniowieczne oraz nowożytne. Rozpoznano także co najmniej 70 dołków posłupowych oraz 2 obiekty rowkowe, które tworzyły mniej lub bardziej regularne układy, jednakże pozyskany z nich materiał nie pozwala na precyzyjne określenie przynależności kulturowej i chronologicznej oraz na ustalenie wzajemnych relacji. Ogółem pozyskano blisko 7 tys. fragmentów ceramiki, z czego ponad 4,5 tys. stanowi ceramika kultury przeworskiej. Ponadto na stanowisku stwierdzono

15 180 Daniel Czernek, Kinga Ryba również obecność pojedynczych fragmentów ceramiki neolitycznej (kultura ceramiki promienistej?) oraz kultury trzcinieckiej (Czernek, Ryba ; Ryba 2007). Najciekawiej prezentują się pozostałości trzech budynków ludności kultury przeworskiej (obiekty 66, 138 i 148). Dwa z nich (ob. 138 i ob. 148) mogły pierwotnie stanowić obiekty mieszkalne o konstrukcji słupowej. W warstwie stropowej ob. 148 natrafiono na duże kawałki polepy wykonanej z konglomeratu wapienno-marglistego z dodatkiem gliny, pochodzące z jednego z narożników ścian. Zachowane odciski wskazują, że polepa została wciśnięta między dwie schodzące się pod kątem ok. 90 stosunkowo równe powierzchnie przypominające płaszczyznę desek. Przypuszczalnie więc, przy wznoszeniu ścian chaty zastosowano konstrukcję sumikowo-łątkową, natomiast odciski stanowią ślad po płaskich bierwionach lub łupankach wpasowanych w pionowo ustawione łątki (Godłowski 1969, 318; Jadczykowa 1981, 199). W obiekcie zarejestrowano również pozostałości przydomowego pionowego warsztatu tkackiego w postaci czterech fragmentarycznie zachowanych ciężarków tkackich wykonanych z materiału o składzie analogicznym do polepy (Czernek, Ryba 2007, ryc. 15:1, 2). Wydaje się, że budynek oznaczony numerem 66 posiadał lżejszą konstrukcję słupową, przypominającą częściowo zabudowaną wiatę. Obecność w wypełnisku żelaznych żużli miseczkowatych sugeruje, że obiekt ten można identyfikować jako warsztat kowalski (Suliga, Karbowniczek, Orzechowski 2002; Suliga et al. 2004; Orzechowski, Suliga 2011). W 2007 r., na jednej z działek zlokalizowanych w centralnej części stanowiska 1, właściciel zaplanował budowę budynku mieszkalnego. Inwestycję tę poprzedziły badania wykopaliskowe przeprowadzone w obrębie projektowanego domu, wolnostojącego garażu oraz przyłączy technicznych. Jednocześnie, w porozumieniu z Inspekcją Archeologiczną WUOZ Kielce, zdecydowano się rozpoznać wykopaliskowo także północne obrzeża stanowiska 1 w granicach wspomnianej działki, a także na działkach sąsiednich (Ryba 2007). Badania objęły obszar o powierzchni ok. 5 arów, podzielony na 20 wykopów w obrębie czterech działek geodezyjnych. Lokalizacja wykopów dostosowana została z jednej strony do zaprojektowanego budynku mieszkalnego oraz garażu, a także i przyłączy technicznych, z drugiej uwarunkowana była układem topograficznym terenu oraz jego dostępnością dla badań. W trakcie prac wykopaliskowych zarejestrowano i wyeksplorowano 124 obiekty, w zdecydowanej większości związane z osadą kultury łużyckiej, datowaną na schyłek epoki brązu oraz okres halsztacki. Obiekty łużyckie reprezentowały niemal wyłącznie jamy gospodarcze o owalnym i trapezowym lub zbliżonym do trapezu przekroju. Nie można wykluczyć, iż z osadą tą łączy się seria dołków posłupowych zarejestrowanych w wykopie A/2007, układających się w mniej lub bardziej regularne linie przypominające zarys budynku o konstrukcji słupowej. Badania wykopaliskowe dostarczyły także kolejnych źródeł odnoszących się do osady kultury przeworskiej z okresu wpływów rzymskich. Uchwycono pozostałości 8 budynków zagłębionych w ziemi o konstrukcji słupowej, w tym jeden obiekt zarejestrowany w profilu północno-wschodnim wykopu A/2007, wytyczonego pod współczesny budynek mieszkalny. Na szczególną uwagę

16 Działania badawczo-konserwatorskie a realizacja inwestycji gminnych 181 zasługuje chata w wykopie I/2007, w której mieścił się warsztat obróbki kości i rogu. W wypełnisku obiektu, obok gotowych wyrobów kościanych i rogowych (szydła, szpile), zarejestrowano licznie występujące ułamki kości zwierzęcych noszących ślady cięcia, wygładzania, przepalenia, a także drobne wiórki powstałe w trakcie obróbki. Wspólną cechą dla wszystkich budynków kultury przeworskiej była orientacja dłuższych ścian na osi wschód-zachód oraz umacnianie gruzem wapienno-marglistym dołów pod słupy nośne. Ponadto wydaje się, iż podobny materiał z dodatkiem gliny służył jako wylepienie ścian chat. Co ciekawe, w jednej z jam gospodarczych natrafiono na fragmenty zniszczonego naczynia glinianego. Pozostałości mocno przywartej do wewnętrznej powierzchni ceramiki zaprawy wapienno-marglistej świadczą, iż była ona gromadzona i przechowywana. W zasypisku części chat pojawiły się również w miarę regularne płyty wapienno-margliste, które być może stanowiły utwardzenie lub umocnienie zagłębionych w piaszczyste podłoże partii chat. Bazując na wynikach badań archeologicznych w Sobkowie, a także wielokrotnych weryfikacjach terenowych stanowisk, można pokusić się o próbę wyznaczenia stref zasiedlenia w obrębie wspomnianego wielokulturowego kompleksu osadniczego. W południowo-wschodniej części Sobkowa zaznacza się obecność chyba najstarszego horyzontu osadniczego, związanego z kulturą trzciniecką, datowanego na II okres epoki brązu (w obrębie stanowisk 3 i 4). W środkowej partii kompleksu wyróżniono z kolei osadę kultury łużyckiej, rozwijającą się od schyłku epoki brązu po okres halsztacki (stanowiska 1 i 7). Kolejna, podobnie datowana osada tej kultury, rozwijała się w południowej części Sobkowa, w granicach stanowiska 2. Na obecnym etapie badań nie można jednoznacznie stwierdzić, czy są to osady równocześnie funkcjonujące, a jeżeli nie, to jaki przedział czasu je dzielił. Obydwu osadom najprawdopodobniej towarzyszyły dwa cmentarzyska ciałopalne (stanowiska 2 i 7), których istnienie poświadczają informacje mieszkańców o przypadkowych odkryciach grobów popielnicowych 1 oraz dzienniki badań powierzchniowych ks. Stanisława Skurczyńskiego (Skurczyński, Korytnica ; 1947, 16). W trakcie prowadzonych od 2005 r. czynności archeologicznych nie natrafiono na nekropole z tego okresu. Bardzo wyraźnie zaznacza się osadnictwo kultury przeworskiej, związane głównie z okresem wpływów rzymskich. Należy jednak wspomnieć, że na terasie nadzalewowej w północno-zachodniej części omawianego kompleksu (zachodni skraj stanowiska 1) zanotowano niewielką ilości fragmentów ceramiki datowanej na młodszy okres przedrzymski. W obrębie stanowiska 2 w trakcie budowy kanalizacji sanitarnej w ciągu ulicy Łąkowej (2005 r.), a następnie w trakcie modernizacji tej ulicy (2009 r.) zarejestrowano i przebadano pozostałości pięciu częściowo zagłębionych chat tej kultury (ob. 1/2005, ob. 1, 2, 5, 6) oraz siedmiu jam gospodarczych (ob. 3, 4, 7 12) 2. Na podstawie analizy materiału ceramicznego, który najliczniej zalegał w wypełniskach obiektów, 1 Opis form wskazuje, że naczynia te mogą odpowiadać urnom kultury łużyckiej. 2 W trakcie badań archeologicznych, przeprowadzonych w 2011 r. w związku z budową budynku mieszkalnego przy ul. Łąkowej, odkryto pozostałości kolejnej chaty.

17 182 Daniel Czernek, Kinga Ryba czas funkcjonowania tej osady można określić na fazę B2 wczesnego okresu rzymskiego (Ryba, Greń 2009). Strefę osadnictwa z młodszego okresu wpływów rzymskich można wyznaczyć w centralnej części kompleksu (stanowisko 1 i 7), obejmującej okolice rynku oraz tereny położone wzdłuż drogi asfaltowej biegnącej w kierunku trasy E7 (ulice Kielecka i Stanisława Sobka). W tej strefie badania wykopaliskowe odsłoniły pozostałości 11 budynków i co najmniej 3 jam osadowych. Wydaje się, że chaty nr I, V i VII mogą być nieco starsze od pozostałych i pochodzić z przełomu wczesnego i młodszego okresu rzymskiego. Najmłodszy horyzont osadnictwa przeworskiego poświadczony jest na terenie fortalicji z XVI w., ok. 300 m na północ od stan. 1 (ryc. 3). Odkryto tam ślady osady (stanowisko 8), datowanej na fazę C1b C2 dzięki obecności zapinki sarmackiej z dwiema sprężynami i bogato zdobionej karbowanymi pierścieniami (Gucwa 1980, ; 1981, ; Gliński 1987; 1988). Pomiędzy stanowiskami 1 i 7 zarejestrowano wyodrębnioną strefę związaną z produkcją żelaza, o czym świadczą zalegające na polach ułamki żużli i fragmenty obudowy szybów pieców kotlinkowych. Jest to kolejne stanowisko dymarskie komponujące się z coraz szerzej rozpoznawanym nadnidziańskim ośrodkiem hutniczym kultury przeworskiej (Przychodni 2002; 2006). Drobne ułamki żużli zarejestrowane zostały także w południowo-wschodniej partii kompleksu zajętej przez pas dwóch niewielkich wyniesień wydmowych na skraju lasu (stanowiska 3, 4). Weryfikacji odkryć w pasie tych wydm dokonano przy użyciu detektora metali (penetracja ograniczała się wyłącznie do warstwy wierzchniej gruntu i sięgała w głąb maksymalnie cm). Obok dalszych okruchów żużli żelaznych (w tym ułamków mogących pochodzić od kowalskich żużli miseczkowatych) znaleziono również brązową zapinkę grupy V serii 8, pochodnej od typu A128, której krępa budowa pozwala datować ją na fazę B2/C1. W odległości ok. 100 m od wspomnianej zapinki, w warstwie humusu, natrafiono na denar rzymski, najprawdopodobniej Tytusa (79 81 r.). Wydaje się, że pozostałości osad ludności kultury przeworskiej, w odróżnieniu od osad łużyckich, usytuowane są jedynie w wyższej partii terasy nadzalewowej, na kulminacjach jej zwydmionych cypli. Obecnie teren ten jest silnie przekształcony. Informacje pozyskane od mieszkańców, a także analiza archiwalnych danych kartograficznych z XVIII XX w. wykazują, że jeszcze w latach 50. ubiegłego stulecia obszar zachodniej części Sobkowa poprzecinany był licznymi obniżeniami terenowymi, niewielkimi wąwozami powstałymi na skutek wyciekania w kierunku doliny Nidy lokalnych źródeł na Górze Galicowej (na północ od Sobkowa). Obecnie ślady po ciekach wodnych notuje się w terenie jedynie w obrębie terasy wyższej. Niewielki, ograniczony do pewnej partii terenu zasięg osad ludności kultury przeworskiej koresponduje z koncepcją K. Godłowskiego, mówiącą o tworzeniu przeciętnej osady z okresu rzymskiego przez małe i rozproszone grupy zabudowań, które mogły zajmować wyróżniające (np. rozdzielone przez wąwozy, potoki itp.) formy terenowe poszczególne enklawy tworzyły w ten sposób jedną większą osadę (Godłowski 1969, 326).

18 Działania badawczo-konserwatorskie a realizacja inwestycji gminnych 183 Dotychczas nie udało się jednoznacznie wskazać lokalizacji ewentualnych cmentarzysk lub cmentarzyska ludności tej kultury. Istnieje podejrzenie, że jedna z nekropoli mogła istnieć w rejonie obecnego rynku, na co wskazywać mogą luźne materiały zabytkowe zbierane przez mieszkańców Sobkowa w trakcie prac gospodarczych. Są to przede wszystkim fragmenty naczyń glinianych o charakterze grobowym, a także noszące ślady przepalenia ułamki przedmiotów metalowych i kościanych. Ponadto w trakcie prowadzonego w maju 2010 r. nadzoru archeologicznego nad pracami ziemnymi, związanymi z budową oświetlenia wokół płyty rynku (Ryba, Greń 2010), w wykopie inwestycyjnym w warstwie niwelacyjnej natrafiono na brązową zapinkę grupy II serii wschodniej, zbliżoną do typu A38 39, datowaną na fazę B2 wczesnego okresu wpływów rzymskich (por. Olędzki 1992, 63). W obrębie wykopów badawczych pozyskano niewielką ilość materiału ceramicznego datowanego na XIII w., pochodzącego w zdecydowanej większości ze stanowiska 1. Wyraźnym wzrostem ilościowym zabytków ruchomych odznacza się nowożytna faza osadnicza (XVI XVIII w.), wiążąca się już z rozwojem miasta, założonego w 1563 r. przez Stanisława Sobka. Nawarstwienia osadnicze z tego okresu zanotowano w obrębie rynku, kościoła parafialnego, a także wzdłuż asfaltowej drogi łączącej centrum wsi z fortalicją. Od 2009 r. gmina Sobków kontynuuje rozbudowę sieci kanalizacji sanitarnej w obrębie sołectw położonych wzdłuż doliny Nidy. Pracami objęto sołectwa: Miąsowa, Mokrsko Dolne, Mokrsko Górne, Mzurowa, Ossowa oraz Wólka Kawęcka. Z trasą inwestycji kolidowało stanowisko 1 w Wólce Kawęckiej (tzw. Piaski), odkryte w 1968 r. w trakcie badań powierzchniowych P.P. PKZ Oddział w Krakowie (Dębowski 1968, 28; Dębowski, Myszka 1970, 48 49). Materiał zabytkowy zebrany wówczas z powierzchni zakwalifikowano do dwóch odrębnych stanowisk oznaczonych jako 1 (lub A) i 2 (lub B), wpisanych w 1972 r. do rejestru zabytków województwa kieleckiego pod nr 709 i 710. Badania AZP wykonane przez A. Matogę w 1990 r. wykazały, że wchodzą one w skład jednego większego obiektu, sztucznie rozdzielonego na dwie części przez niewielki kompleks zabudowań gospodarczych. Stanowisko to objęło swym zasięgiem północno- -wschodni i wschodni skłon zwydmionego cypla wcinającego się w dolinę Nidy (wzdłuż lokalnej drogi asfaltowej). Od strony południowej i północnej cypel odcięty jest lokalnymi ciekami wodnymi spływającymi na podmokłe tereny terasy zalewowej Nidy. Granice zachodnie stanowiska nie zostały jednoznacznie określone, z uwagi na obecność na kulminacji cypla lasu, który uniemożliwił wykonanie prospekcji terenowej (ryc. 4). W obrębie analizowanego stanowiska zanotowano obecność materiału krzemiennego i ceramicznego, datowanego na epokę neolitu oraz wczesne okresy epoki brązu. Zdecydowana większość fragmentów ceramiki przyporządkowana została do kultury przeworskiej młodszego okresu przedrzymskiego oraz wczesnego (?) okresu wpływów rzymskich. Uznano także, że stanowisko zagrożone jest poważnymi zniszczeniami związanymi z rozbudową wsi. Na etapie przygotowania programu prac archeologicznych towarzyszących budowie sieci kanalizacji sanitarnej założono, że prace budowlane prowadzone będą pod nadzorem archeologicznym. Przewidziano także wykonanie badań

19 184 Daniel Czernek, Kinga Ryba Ryc. 4. Lokalizacja stanowiska 1 w Wólce Kawęckiej oraz 4 w Mokrsku Górnym. A osada; B cmentarzysko (rys. D. Czernek) Fig. 4. Location of sites: Wólka Kawęcka 1 and Mokrsko Górne 4. A settlement; B cemetery (drawing by D. Czernek) interwencyjnych na odcinkach trasy inwestycji w obrębie stanowiska. Ukształtowanie terenu, jak i przebieg inwestycji prowadzonej w pasie drogowym lub na terenie zabudowanym uniemożliwiały założenie regularnych wykopów badawczych. Prace budowlane rozpoczęto od północnego skłonu cypla, posuwając się w stronę jego kulminacji (wzdłuż drogi asfaltowej). W wykopach budowlanych, wytyczonych pomiędzy drogą a rowem melioracyjnym, zarejestrowano i częściowo przebadano trzy obiekty osadowe kultury przeworskiej, datowane na wczesny okres rzymski (ryc. 4). Z uwagi na częściowe zaleganie obiektów pod nawierzchnią jezdni oraz obecność wspomnianego odwodnienia melioracyjnego, poszerzenie wykopu na odcinkach występowania struktur archeologicznych było niemożliwe. Obiekty 1 i 2 to najprawdopodobniej pozostałości budynków częściowo zagłębionych w piaszczyste podłoże. Uchwycona szerokość chat wynosiła ok. 3,2 m oraz 4 m. Niestety, w wąskim wykopie (szerokość do 1 m), nie udało się wyróżnić śladów, które pozwoliłyby rozpoznać konstrukcję chat. Obiekt 3 to z kolei towarzysząca im jama o nieckowatym przekroju z dużą ilością kamieni w części spągowej. Odcinek północny inwestycji zakończono na kulminacji cypla, a następnie roboty rozpoczęto na południowym skłonie wyniesienia poza granicami stanowiska, w zachodniej części pasa drogowego, wzdłuż granicy lasu. W trakcie pogłębiania przez ciężki sprzęt mechaniczny wykopu inwestycyjnego, w odległości ok m od jego początku, na powierzchni hałdy zarejestrowano dwa skupiska licznych fragmentów naczyń glinianych oraz śladów rdzy. W porozu-

20 Działania badawczo-konserwatorskie a realizacja inwestycji gminnych 185 mieniu z Inspekcją Archeologiczną WUOZ Kielce prace budowlane wstrzymano, a nadzór archeologiczny rozszerzono o badania interwencyjne, które w pierwszej kolejności skoncentrowały się na sprawdzeniu (z użyciem detektora metali) hałd. W trakcie weryfikacji wybrano pozostałości dwóch grobów popielnicowych kultury przeworskiej (nr 1 i 2). Wydaje się, że zagarniająca ziemię koparka wyrwała groby w całości, gdyż żadnych ich śladów nie dostrzeżono w profilach wykopów. Świadczyć o tym może również koncentrowanie się zabytków na dwóch krótkich odcinkach na powierzchni hałdy. Badania interwencyjne, prowadzone w dalszych partiach trasy inwestycji na południowym skłonie cypla (aż po jego kulminację), nie wykazały obecności dalszych grobów. W warstwie humusowej zarejestrowano jedynie luźne fragmenty naczyń, niemal w całości związanych z ceramiką osadową kultury łużyckiej i kultury pomorskiej. Zdecydowano także, że strefę wokół odkrytych obiektów należy rozpoznać wykopaliskowo. Badania przeprowadzono wiosną 2010 r. (Ryba 2010). Wykopy o łącznej powierzchni 2 arów wytyczono po zachodniej stronie wspomnianej inwestycji oraz na skraju lasu. W toku prac w warstwie humusu i podglebia w południowych, niżej położonych odcinkach wykopu odkryto szczątkowo zachowany kolejny grób kultury przeworskiej (nr 3) oraz pojedyncze fragmenty przepalonych przedmiotów brązowych i żelaznych. Wśród nich na uwagę zasługują: owalna żelazna klamra do pasa, fragment brązowej fibuli z guzkiem na stopce i masywnej pochewce, fragment brązowej fibuli trąbkowatej (?). W wyższych partiach stoku cypla zwiększał się z kolei odsetek fragmentów naczyń glinianych kultury łużyckiej i pomorskiej, koncentrujących się zasadniczo w kilku skupiskach. We wschodniej części wykopu, na całym jego odcinku zarejestrowano starszy wkop inwestycyjny, związany z budową sieci wodociągowej, którą zrealizowano przed 2000 r. Inwestycja ta nie została uzgodniona z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków. Zgodnie z relacjami mieszkańców, w odległości ok. 10 m na zachód od wykopów badawczych można spodziewać się śladów kolejnej dzikiej budowy sieci światłowodowej wykonanej prawdopodobnie w drugiej połowie lat 90. ubiegłego stulecia. Wspomniane groby, odkryte w trakcie budowy kanalizacji sanitarnej, to pochówki męskie kultury przeworskiej z wczesnego okresu wpływów rzymskich, na co wskazuje jednoznacznie ich wyposażenie. Najbliżej cieku wodnego, płynącego u podnóża cypla, zlokalizowany był grób 1. Za popielnicę służyło naczynie wazowate o czarnej wyświeconej powierzchni, zaopatrzone w sześć uch rozlokowanych naprzemiennie w dwóch rzędach. Podstawy uch połączone zostały podwójnymi dookolnymi liniami rytymi (ryc. 5:1). Pozyskane w trakcie przeszukiwania hałd i wykopu inwestycyjnego wyposażenie pochówku stanowiły między innymi fragmenty żelaznego umba z ostrym kolcem typu J7b (ryc. 5:3) wraz z okuciami bocznymi tarczy, fragment żelaznego grotu z zadziorami (brak tulei), zbliżony do typu PK A, o rombowatym przekroju liścia, którego podstawę wykończono profilowanym pierścieniem (ryc. 5:5). Zespół uzupełniała żelazna jednodzielna sprzączka pasa o ramie półkolistej z przedłużonym kolcem poza ramę typu RM-L D1 (ryc. 5:7), cztery żelazne klamry spinające pochwę miecza (ryc. 5:4), żelazne nożyce (ryc. 5: 2), a także kilka fragmentów żelaznego okucia wiadra lub skrzynki (ryc. 5:6). Jedynym elementem zespołu wykonanym z brązu

21 186 Daniel Czernek, Kinga Ryba Ryc. 5. Wólka Kawęcka, stan. 1, grób 1 wybór inwentarza (rys. K. Ryba) Fig. 5. Wólka Kawęcka, site 1, grave 1 selected artefacts of the inventory (drawing by K. Ryba) była częściowo zachowana zapinka trąbkowata odmiany TL 1, ze sprężyną nawiniętą na żelazny trzpień (ryc. 5:8). Nieco dalej na północ, w okolicach 25. metra, licząc od dolnej studzienki kanalizacyjnej, zlokalizowany był grób popielnicowy nr 2. Urna zachowała się jedynie w części przydennej. Wyposażenie grobu stanowiły wyłącznie przedmioty wykonane z żelaza: wąski miecz jednosieczny (ryc. 6:1), grot z żeberkiem zbliżony do

22 Działania badawczo-konserwatorskie a realizacja inwestycji gminnych 187 typu PK V (ryc. 6:6), kolejny grot z żeberkiem zbliżony do typu II/1 (ryc. 6:7), fragmentarycznie zachowane umbo z zaczątkowym kolcem typu J 6 (ryc. 6:2), imacz z rozbudowanymi płytkami typu J 6 (ryc. 6:3), okucie tarczy w postaci nitowanej płytki w kształcie rombu (ryc. 6:4), brzytwa o półokrągłym kształcie (ryc. 6: 8), nożyce (ryc. 6:5) oraz nóż (ryc. 6:9). Analiza materiału pozwala zamknąć chronologię grobów 1 i 2 w wąskim przedziale czasu pomiędzy późnym odcinkiem fazy B1 a przełomem fazy B1 i B2 wczesnego okresu wpływów rzymskich. Odkryty w 2010 r. w trakcie weryfikacyjnych badań wykopaliskowych ciałopalny, jamowy grób 3 zlokalizowany był ok. 3 m na zachód od linii kanalizacji sanitarnej. Zarys grobu uchwycono na głębokości ok. 80 cm. Z wypełniska obiektu pozyskano kilkanaście drobnych ułamków naczyń glinianych oraz nieliczny materiał kostny, a także żelazną igłę. Nie odkryto fragmentów ceramiki, które można by jednoznacznie wiązać z popielnicą. Na poziomie odkrycia wyraźnie odznaczała się granica starszego wkopu inwestycyjnego (sprzed 2000 r.), związanego z budową sieci wodociągowej. Wkop ten naruszył w nieznacznym stopniu wschodni kraniec grobu. Zachowała się jedynie przydenna partia grobu. Można przypuszczać, iż zniszczenie nastąpiło nie na skutek budowy wodociągu, lecz w wyniku erozji stokowej oraz rozrastającego się systemu korzeniowego drzew. Wskazują na to rozproszone wokół jamy grobowej drobne fragmenty przepalonych kości ludzkich oraz przetopionych przedmiotów brązowych (ozdoby, części pasa i inne, niezidentyfikowane). Chronologię grobu 3 można wyznaczyć jedynie na podstawie zachowanych ułamków ceramiki na wczesny okres rzymski. Wyniki badań archeologicznych w Wólce Kawęckiej wskazują, że granicę stanowiska 1 wyznaczoną w ramach AZP należy rozszerzyć na całą wschodnią, południowo-wschodnią i północno-wschodnią część cypla. Można się również pokusić o stwierdzenie, iż kontynuację tego stanowiska stanowi kolejny ślad osadniczy fragmenty naczyń glinianych, zanotowane w trakcie prospekcji powierzchniowej wykonanej przez pracownię P.P. PKZ Kraków (Dębowski 1968, 28; Dębowski, Myszka 1970, 41 42) zinwentaryzowany w ramach AZP jako stanowisko 4 (AZP 89-61/9 osada prahistoryczna). Stanowisko zlokalizowane jest na północnym stoku kolejnego wzgórza, położonego już na terenie wsi Mokrsko Górne, na południe od zaprezentowanej pokrótce nekropoli przeworskiej (ryc. 4). Nasuwa się także pytanie o ewentualne relacje między odkrytym cmentarzyskiem a osadą uchwyconą na kulminacji zwydmionego cypla. W 2010 r. badaniami wykopaliskowymi objęto kolejną inwestycję prowadzoną w gminie Sobków budowę sieci wodociągowej w Żernikach. Część trasy inwestycji została zaprojektowana w obrębie stanowisk 20 i 21 (AZP 88-61/4 i 5), które zajmują eksponowaną terasę nadzalewową, rozciągając się na lewym brzegu Białej Nidy, w sąsiedztwie zlewiska dwóch rzek Białej i Czarnej Nidy. Stanowisko 21 jest ulokowane na skłonie omawianej terasy, bliżej doliny obydwu rzek, natomiast stanowisko 20 schodzi częściowo również w terasę zalewową Białej Nidy (ryc. 7). Badania powierzchniowe AZP ujawniły w granicach stanowiska 20 obecność ceramiki należącej głównie do kultury łużyckiej schyłkowego okresu

23 188 Daniel Czernek, Kinga Ryba Ryc. 6. Wólka Kawęcka, stan. 1, grób 2 wybór inwentarza (rys. K. Ryba) Fig. 6. Wólka Kawęcka, site 1, grave 2 selected artefacts of the inventory (drawing by K. Ryba) epoki brązu i początków wczesnej epoki żelaza. Nie wykluczono obecności także fragmentów naczyń kultury trzcinieckiej z II okresu epoki brązu. Ponadto z powierzchni zebrano kilkanaście fragmentów naczyń średniowiecznych, datowanych na XI XIV w.

24 Działania badawczo-konserwatorskie a realizacja inwestycji gminnych 189 Ryc. 7. Lokalizacja stanowisk 20 i 21 w Żernikach (rys. D. Czernek) Fig. 7. Location of sites 20 and 21 in Żerniki (drawing by D. Czernek) Na stanowisku 21 (o znacznie większym zasięgu) wydzielono dwie koncentracje ceramiki. W obrębie koncentracji północnej zebrano kilka fragmentów naczyń kultury trzcinieckiej z II okresu epoki brązu, kilkadziesiąt fragmentów naczyń kultury łużyckiej z III V okresu epoki brązu oraz pojedyncze ułamki ceramiki kultury przeworskiej z wczesnego okresu wpływów rzymskich. Z horyzontem osadnictwa średniowiecznego wiążą się również dwa kamienne krzyże pokutne, znajdujące się na północnym krańcu stanowiska, przy prowadzącej przez wieś drodze asfaltowej (Lechowicz 1980, ). Badania sondażowe, przeprowadzone przy krzyżach, ujawniły obecność usytuowanego pomiędzy nimi przykrytego kamiennym brukiem pochówku dojrzałego mężczyzny. Na podstawie ceramiki uzyskanej w wykopie oraz obserwacji stratygraficznej prowadzący badania Z. Lechowicz założył, że zarówno krzyże, jak i związany z nimi pochówek pochodzą z XIV w. Południowe skupisko ceramiki reprezentowały głównie fragmenty naczyń kultury przeworskiej z młodszego okresu przedrzymskiego i wczesnego okresu rzymskiego oraz kultury łużyckiej (brak bliższej chronologii). Ponadto zarejestrowano kilka fragmentów ceramiki wczesnośredniowiecznej (XI XIII w.). Prace archeologiczne towarzyszące budowie wodociągu (Cyganiewicz, Pilarski 2011) potwierdziły ustalenia zawarte w kartach AZP oraz pozwoliły w pewnym stopniu na zweryfikowanie realnego zasięgu stanowisk. Badania te wykazały, że stanowiska 20 i 21 zostały sztucznie rozdzielone na etapie tworzenia ewidencji AZP. Obecnie traktuje się je jako jeden kompleks położony na wschodnim i północno-wschodnim zwydmionym skłonie wysokiej terasy nadzalewowej (brak struktur i nawarstwień archeologicznych na zachód od

25 190 Daniel Czernek, Kinga Ryba drogi asfaltowej), a obecność materiału ceramicznego, podjętego w trakcie realizacji AZP ze stanowiska 20, z partii terasy zalewowej stanowi efekt procesów erozyjnych zachodzących w obrębie analizowanego stanowiska. Na obszarze o powierzchni ok. 6 arów odkryto i przebadano 100 obiektów archeologicznych koncentrujących się w środkowej części stanowiska i wiązanych głównie z rozwijającą się tutaj osadą kultury łużyckiej, datowaną na środkowy i młodszy odcinek epoki brązu. Ponadto uchwycono niejasne ślady osadnicze związane z kulturą trzciniecką oraz z wczesnym średniowieczem. W najbliższym czasie badania wykopaliskowe na osadzie w Żernikach będzie można kontynuować, bowiem władze gminne planują budowę kanalizacji sanitarnej. Dyskusja Powracając do problemu, który zainspirował nas do rozważań na temat zagadnień badawczo-konserwatorskich, należy podkreślić, że odkrycia archeologiczne na terenie gminy Sobków stanowią przykład, w jak istotny sposób wyniki niezwykle skrupulatnie przeprowadzonej prospekcji AZP i wyznaczone w jej wyniku zasięgi stanowisk mogą rozmijać się z rzeczywistymi strukturami odsłoniętymi w trakcie prac wykopaliskowych. Brak jasno sformułowanych zasad ochrony dziedzictwa archeologicznego oraz miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego regulujących działania przy zabytkach archeologicznych skutkują poważnymi, nieodwracalnymi zniszczeniami tych zabytków w trakcie realizacji różnego rodzaju inwestycji czy też przy zmianie sposobu użytkowania gruntu, czego ślady niejednokrotnie ujawniono w trakcie wykonywania badań archeologicznych. Na terenie gminy Sobków (w większości sołectw) przeprowadzone zostały dwie znaczące inwestycje liniowe, nieprzedłożone do uzgodnienia przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Kielcach: sieć wodociągowa oraz przesyłowa linia światłowodowa. Inwestycje te wykonano przed wejściem w życie obecnie obowiązującej ustawy z 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz stosownych do niej aktów wykonawczych, a skala spowodowanych przez nie zniszczeń nawarstwień i struktur archeologicznych ujawniona została dopiero po 2005 r., w trakcie realizacji kolejnych inwestycji gminnych, którym tym razem towarzyszyły prace archeologiczne. Obydwie wspomniane wyżej akcje wykonane zostały w okresie obowiązywania starej ustawy o ochronie dóbr kultury z 1962 r., która zakładała ochronę prawną zabytków wpisanych do rejestru zabytków, ujętych w regionalnych i miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego oraz innych obiektów, jeżeli ich charakter zabytkowy jest oczywisty (por. Maciszewski 1998). Inwestycje te, zaprojektowane w bezpośrednim sąsiedztwie stanowisk wpisanych do rejestru, winny być zatem uzgodnione ze stanowiska konserwatorskiego. Wydaje się, że w tym wypadku mamy do czynienia z niedopatrzeniem przez inwestora jego ustawowego obowiązku lub też z próbą celowego uniknięcia tzw. kłopotów z archeologami. Jak się zatem okazuje, wpis do rejestru nie chroni zabytków archeologicznych przed zniszczeniem w taki sposób, jaki życzył sobie ustawodawca (por.