PRASOZNAWCZE KWARTALNIK OŚRODKA BADAŃ PRASOZNAWCZYCH (ROCZNIK XLI JAKO KONTYNUACJA KRAKÓW 1998 NR 3-4 ( ) NR INDEKSU PL ISSN

Transkrypt

1 KWARTALNIK OŚRODKA BADAŃ PRASOZNAWCZYCH UNIWERSYTET JAGIELLOŃSKI PRASOZNAWCZE (ROCZNIK XLI JAKO KONTYNUACJA PRASY WSPÓŁCZESNEJ I DA WNEJ Z LAT ) NR 3-4 ( ) NR INDEKSU KRAKÓW 1998 PL ISSN

2 ZESPÓL REDAKCYJNY Zbigniew Bajka, Izabela Dobosz, Sylwester Dziki, Ryszard Filas, Ignacy S. Fiut, Józef Kozak (sekretarz redakcji), Walery Pisarek (redaktor naczelny). Henryk Siwek, Andrzej Zagrodnik WSPÓŁPRACOWNICY ZAGRANICZNI Prof. Minai C o m a n Universitatea Bucuresti; prof. Ian C o n n e 11 Wolverhampton University; dr Shelton A. Gunaratne Mass Communications Department, Moorhead State University (Minnesota); prof. James D. Halloran University of Leicester, Centre of Mass Communication Research; prof, dr Vladimir H o 1 i n a Univerzita Komenského, Bratysława; doc. Lija P. Jewsiejewa, Moskowskij Gosudarstwiennyj Uniwiersitiet im. Łomonosowa, Fakultiet Żumalistiki; doc. Władimir W. K i e 1 n i k Uralskij Gosudarstwiennyj Uniwiersitiet im. M. Gorkogo, Fakultiet Żumalistiki, Jekatierinburg; prof. William H. Melody Centre for International Research on Communication and Information (CIRCIT), Melbourne; prof. Karl Erik Rosengren Lunds Universitet, Sociologiska Institutionen; prof. Herbert I. Schiller University of California, La Jolla; prof. Winfried Schulz Universität Erlang en-nürnberg; prof. Slavko S p 1 i c h a 1 Univerza v Ljubljani; dr Benno S i g n i t z e r Universität Salzburg, Institut für Kommunikationswissenschaft; prof. Tapio V a r i s University of Tampere ; doc. Alexandra V i a 11 e a u Université de Paris II PROJEKT OKŁADKI: Zygmunt Strychalski Numer wydany z pomocą finansową Komitetu Badań Naukowych Zeszyty Prasoznawcze 1998 Adres redakcji: Kraków, ul. św. Filipa 25, tel Wydawca: Uniwersytet Jagielloński, Kraków, ul. Gołębia 24. Nakład 330 egz., ark. druk. 13,. Numer zosta! zamknięty i oddany do składu w grudniu Podpisano do druku i dnik ukończono w styczniu Skład: Janusz Harnik. Druk: Drukarnia,.Patria", Kraków, ul. św. Filipa 17. Nr indeksu: PL ISSN

3 SPIS RZECZY Od redaktora 5 Z PROBLEMÓW AKTUALNYCH Tadeusz Kononiuk: O neutralizacji norm etycznych 7 ROZPRAWY I ARTYKUŁY Jozef Darmo: Kapitał zagraniczny w mediach Republiki Słowackiej 16 Lutz M. H a g e n, Daniela L e i d n e r: Czeska telewizja wobec kampanii wyborczej 1996 roku. Wyniki analizy zawartości 24 Aleksandra M a t y k i e w i c z: Polskie wybory parlamentarne w niemieckiej prasie prestiżowej. 42 Joanna Sadzik-Jasiówka: Kampania wyborcza do parlamentu RP 1997 roku w prasie. Na przykładzie Gazety Wyborczej i Życia 53 Katarzyna Szymańska: Integracja europejska na łamach Rzeczypospolitej, Gazety Wyborczej i Gazety Polskiej 64 Alexandra V i a 11 e a u: Konwergencja Wschód-Zachód i rewizjonizm-reformizm komunistyczny 74 Maria M. Siuda: Prasa kielecka w latach Lidia Pokrzycka: Prasa drukowana Lubelszczyzny w latach Z HISTORII PRASY Franciszek S z p o r: Państwo i ustrój pod ochroną cenzury w latach osiemdziesiątych 124 Tristan M a 11 e 1 a r t: Gdy zachodnia kultura masowa była dywersją ideologiczną 139 MATERIAŁY Notatki z badań prezydenckiej kampanii wyborczej 1995 (wp) 153 Jadwiga Lizak: Motywacja związków frazeologicznych w czasopismach dla dzieci 163 Janina Fras: Media"dla przeciętnego Polaka 169

4 RECENZJE, OMÓWIENIA, NOTY Janusz Adamowski: Rosyjskie media i dziennikarstwo czasów przełomu ( ) (Walery Pisarek) s. 177; Roland B a r t h e s: Przyjemność tekstu (Ignacy S. Fiut) s. 179; Żumalistika i kultura russkoj rieczi. Wyp. 3 i wyp. 4 (Wojciech Kajtoch) s. 180; Gunter H o 1 z- w e i s s i g: Zensur ohne Zensor (Beata Ociepka) s. 184; Tadeusz Kowalski: Media i pieniądze. Ekonomiczne aspekty działalności komunikowania masowego (Walery Pisarek) s. 186; Ernest G e 1 1 n e r: Postmodernizm, rozum i religia; Bassan T i b i: Fundamentalizm religijny (Ignacy S. Fiut) s. 188; Rudolf Lesńak: Listy z podzemia (Zygmunt Dqbek) s. 191; Publizist-rocznik42 (1997) (PawełDubiel)s KRONIKA NAUKOWA, SPRAWOZDANIA Raymond B. Nixon ( ) (Walery Pisarek) 194 Narodziny badań opinii publicznej w Polsce (Ryszard Filas) 195 Rynek prasowy (Zbigniew Bajka) 198 Spotkali się wydawcy z kolporterami (Zbigniew Bajka) 199 SUMMARY 202

5 Od redaktora Na następnej kartce znajdą Państwo reprezentujący w tym numerze problemy aktualne tekst Tadeusza Kononiuka, który przypomina i uwspółcześnia dziennikarskimi przykładami psychiczne techniki" usprawiedliwiania własnych nieetycznych zachowań, opisane przed 40 laty przez G. M. Sykesa i D. Matzc. Owe techniki, czyli mówiąc innymi słowy sposoby usypiania wyrzutów sumienia, służą dziś równie skutecznie, jak służyły ludziom czterdzieści, czterysta czy cztery tysiące lat temu. Może częste demaskowanie tych technik zmniejszy ich skuteczność z korzyścią dla stosunków miedzy ludźmi. W dziale problemów aktualnych mógłby się też znaleźć tekst Katarzyny Szymańskiej z wynikami analizy wypowiedzi dziennikarskich o czekającej nas integracji z Unią Europejską; wprawdzie analiza objęła okres stosunkowo krótki, ale wystarczający, by ujawnić ważne zagadnienia podejmowanej właśnie wielkiej uświadamiającej akcji infonnacyjno-promocyjnej w tej dziedzinie. Oby tylko ten tekst trafił do rąk tych, którzy program tej akcji przygotowują. A jako przestroga przed intelektualnymi i doktrynalnymi zasadzkami w myśleniu o zjednoczonej Europie i globalizmie może służyć przekorny esej Alexandry Viatteau o losach idei konwergencji Wschód-Zachód. Pierwotnie zamierzaliśmy ten numer Zeszytów poświecić roli zagranicznego kapitału w mediach krajów Europy Środkowo-Wschodniej (krytykom takiej pisowni wyjaśniam, że nie mamy tu na myśli środkowego wschodu" Europy, ale kraje Europy Środkowej, jak Polska i Czechy, i Europy Wschodniej, jak Rosja i Ukraina). Tak pomyślany numer kontynuowałby temat z numeru poprzedniego, w którym się ukazała większość referatów z międzynarodowego sympozjum z listopada 1997 r. Wprawdzie jak zamierzaliśmy, publikujemy teraz resztę referatów z tego sympozjum, ale poza referatem Jozefa Darmy o zagranicznej własności w prasie słowackiej dotyczą one obcego kapitału tylko pośrednio. Tak jest z artykułem Lutza Hagena i Danieli Leidner z Norymbergi, opartym na wynikach głośnych czesko-niemieckich badań nad udziałem telewizji w parlamentarnej kampanii wyborczej z r Do zwycięstwa lewicy w tych wyborach mogła się w pewnym stopniu przyczynić komercyjna, należąca do amerykańskiego koncernu CME telewizja Nova, która nieco życzliwiej niż czeska telewizja publiczna przedstawiała kandydatów opozycji. Potwierdza to tezę, fonnułowaną ostatnio na podstawie obserwacji mediów na Białorusi i Słowacji, że kapitał zagraniczny sprzyja niezależności mediów od rządu. Nadal fascynujące, choć nie zawsze szczęśliwe przygody polskiej prasy w latach dziewięćdziesiątych w dwóch województwach północnej Małopolski kieleckim i lubelskim przedstawione zostały w artykułach Marii M. Siudy i Lidii Pokrzyckiej.

6 6 OD REDAKTORA W obu obserwujemy ten sam proces wzrostu liczby ukazujących się czasopism (głównie miesięczników) i spadku nakładów (głównie prasy codziennej). Wątek prezentacji wyborów przez media podejmują dwa następne artykuły będące skrótami dwóch doskonałych prac magisterskich. Oba rekonstruują prasowy obraz polskich wyborów parlamentarnych z r. 1997; w pierwszym, pióra Aleksandry Matykiewicz, jest to obraz ostatnich naszych wyborów w trzech ponadregionalnych dziennikach niemieckich, w drugim, pióra Joanny Sadzik, znajdzie czytelnik wyniki porównawczej analizy wypowiedzi wyborczych w dwóch dziennikach polskich. Podjęty wątek mediów w wyborach przyciągnął też moje trochę smutne, trochę śmieszne Notatki z wyborów prezydenckich 1995", które zamieszczamy w dziale Materiały". Na szczęście już do działu historii choć najnowszej należą artykuły Tristana Mattelarta i Franciszka Szpora. Mattelart pokazuje, jak zachodnia, konsumpcyjna kultura masowa przenikała przez żelazną kurtynę do społeczeństw środkowej i wschodniej Europy, wywołując pragnienie dorównania społeczeństwom ze świata gospodarki wolnorynkowej i osiągnięcia Eldorada zachodniej konsumpcji, znanego tylko z ekranów i głośników. Władzom z roku na rok coraz trudniej przychodziło te pragnienia neutralizować. Coraz mniej skuteczne okazywało sie główne narzędzie sprawowania władzy nad umysłami cenzura. Szpor zaś właśnie opisuje, jak w ostatniej dekadzie swego istnienia partyjno-państwowy aparat tej cenzury wypełniał statutowe obowiązki wobec katolickiego tygodnika Gość Niedzielny; autor uwzględnił wszystkie zaznaczone ingerencje cenzorskie, a było ich ponad półtora tysiąca (!), wśród nich zaś najwięcej w obronie niepodległości, integralności, bezpieczeństwa i dobrego imienia państwa". Sympatycznym akcentem tego numeru jest zamieszczona w Materiałach" praca Jadwigi Lizak o związkach frazeologicznych w czasopismach dla dzieci; jak się okazuje w świetle badań autorki, podstawą tych związków bywają najczęściej wyrazy ręka, głowa, serce, oko, ucho; wszakże jednocześnie te czasopisma uczą dzieci utartej frazelogii publicystyki dla dorosłych z jej pionierskimi latami, rekordami popularności itp. wp

7 Zeszyty PRASOZNAWCZE Kraków 1998 R. XLI, nr 3-4 ( ) TADEUSZ KONONIUK O NEUTRALIZACJI NORM ETYCZNYCH Pojęcie neutralizacji norm etycznych chciałbym analizować jako element procesów integracji i dezintegracji społecznej 1. Integracja oznacza stan i stopień zgodności wartości i norm, którymi kierują się poszczególni członkowie grupy, z normami i wartościami akceptowanymi w danej grupie lub społeczeństwie. Normy w danej grupie definiują, jak należy postępować w określonych sytuacjach. Wartości zaś wskazują na dobra chronione przez grupę i uzasadniają istnienie norm, a także konieczność stosowania się do nich. Społeczeństwo czy grupa zawodowa mogą być w określonym aspekcie bardziej, a w innym mniej zintegrowane, a nawet zdezintegrowane. Procesy neutralizacji norm etycznych i w ogóle wartości zaliczane są do czynników jednoznacznie dezintegrujących życie społeczne ludzi. Dezintegracja przejawia się w zachowaniach członków grupy niezgodnych z normami obowiązującymi w tej grupie. Są one określane jako odchylenia lub dewiacje. Różne są kategorie i rodzaje dewiacji, ale ich wspólną cechą są zachowania godzące w dobro społeczeństwa lub dobro obywateli. W tym kontekście neutralizacja odgrywa rolę szczególną, stosowana jest bowiem przez jednostki, które naruszają przyjęty w danej grupie system norm i wartości w celu usprawiedliwienia przed sobą samym swojej winy. W ten sposób następuje zastąpienia tego co powinno być" tym co jest", a w dalszej konsekwencji uznanie, iż hierarchia obowiązujących wartości i norm jest niedoskonała, płynna i zmienna. Powoduje to nacechowanie stosunków międzyludzkich brakiem obowiązków i zobowiązań: robię, co chcę; o tym, czego mi nie wolno, decyduję sam; kto mi w tym przeszkadza, powinien zostać ukarany. Procesy neutralizacji przyczyniają się zatem w sposób zasadniczy do marginalizacji, a w niektórych przypadkach wręcz usunięcia norm ze świadomości J Zwracam uwagę na ten problem także w swoim opracowaniu: Problemy etycznego informowania. Biuro Prasy i Informacji MON. Warszawa Por. także J. Turowski: Socjologia. Małe struktury społeczne. Towarzystwo Naukowe KUL. Lublin 1993 oraz A. Siemaszko: Granice tolerancji. O teoriach zachowań dewiacyjnych. PWN, Warszawa 1993.

8 jednostki, stając się w ten sposób jednym z wielu elementów moralnego i prawnego kryzysu społeczeństwa. Do najczęstszych mechanizmów neutralizacji należy negowanie własnej odpowiedzialności, zaprzeczenie istnienia krzywdy, potępienie ofiary, krytykowanie potępiających, odwoływanie się do wyższych racji. Analizę wymienionych przejawów neutralizacji, które mają wymiar indywidualnych decyzji i wyborów, poprzedzę omówieniem kontekstu społecznego, jaki je determinuje. Anomia norm moralnych Żyjemy w erze postdeontycznej" 2, tzn. erze szczątkowej i minimalistycznej moralności, w której nasze uczynki zostały uwolnione od resztek nieskończonych obowiązków", przykazań i absolutnych zobowiązań". Drwi się z etyki jak ze złudzenia, bez którego ponowoczesny człowiek może się wspaniale obejść 3. Liczy się przede wszystkim pogoń za dobrym życiem i radość wolnością, jaką ona ze sobą niesie. Dobre życie staje się najważniejszym celem, jaki jednostka chce osiągnąć, ważniejszym niż wiodące do niego środki. System wartości normatywnych, zwłaszcza autotelicznych, staje się nieistotny, wyparty ze świadomości jednostki 4. Pogłębia to dezintegrację systemu społecznego, powoduje rozpad harmonijnej i skoordynowanej funkcjonalnej całości, jaką jest społeczeństwo, uniemożliwiając lub utrudniając kontakty pomiędzy jednostkami lub grupami. W konsekwencji prowadzi to do woluntaryzmu systemów wartości, norm i ocen 5. W funkcjonalnie zintegrowanym społeczeństwie, stanowiącym zwartą, stabilną całość, rozwój polega na dążeniu do homeostazy gwarantowanej przez powtarzające się procesy i powszechnie uznawane wartości 6. Jednak na skutek załamania się porządku społecznego, spowodowanego transformacją systemową i wynikających z niej konsekwencji politycznych i ekonomicznych nastąpił stan chaosu i zagubienia, załamanie się tej homeostazy niezbędnej dla równowagi społecznej. Szczególnie dotkliwie jest to odczuwane w sferze aksjologii, gdzie następuje deprecjacja wartości i rozpad norm. Brak wspólnego systemu wartości powoduje, że kontrola społeczna zachowań jednostek staje się nieskuteczna. Ludzie nie wiedzą, czy i w jakim zakresie istniejące normy są dla nich 2 Twórcą tego pojęcia jest trubadur ponowoczesnego wyzwolenia" jak go określa Z. Bauman G. Lipovetsky, autor m.in. takich książek, jak: Zmierzch obowiązku", Era próżni", w których propaguje kies moralnego samodoskonalenia się i kres waności moralnych. ' Por. Z. Bauman: Etyka ponowoczesna. PWN, Warszawa Por. T. K o n o n i u k: Etyczne dziennikarstwo, (w:) Poradnik dla wydawców i dziennikarzy prasy lokalnej, pod red. A. Hejman, IDEE, Warszawa Por. S. Czerniak: Świadomość postmodernistyczna? (w:) Postmodernizm a filozofia, pod red. S. Czerniaka i A. Szahaja. Instytut Filozofii i Socjologii PAN, Warszawa Por. J. van G i n n e k e n: Understanding glohul n^ws. Sage Publications. London 1998; a także A. Szostek: Wokół godności prawdy i miłości. Rozważania etyczne. KUL, Lublin 1995.

9 wiążące. Jakie postępowanie jest właściwe, a jakie niedopuszczalne, co jest dozwolone, a co jest zabronione. Nie jest to jednak stan świadomości indywidualnej, lecz zbiorowej, która w wymiarze jednostek znajduje swoje odbicie 7. Stan taki Emil Durkheim określił jako anomię, czyli zagubienie powstałe wskutek osłabienia oddziaływania lub rozpadu norm, w jakim może znaleźć się społeczeństwo w wyniku zmian społecznych. Jest to deontologiczna cena transformacji, w postaci erozji norm moralnych i prawnych. Robert King Merton nadał pojęciu anomii jeszcze inne znaczenie 8. Postrzegał ją jako brak równowagi struktury społecznej, czyli systemu społecznych zależności, w którym fukcjonuje jednostka i systemu wartości normatywnych kierujących zachowaniem jednostek. Przykładem tak pojmowanej anomii jest stwierdzenie: cel uświęca środki 9. Każda grupa społeczna powinna kojarzyć swoje cele zawodowe z systemem wartości normatywnych zakorzenionych w obyczajach środowiskowych bądź normach etyczno-prawnych wyznaczających dozwolone sposoby zmierzania do tych celów. Wśród wielu elementów systemu wartości normatywnych dwa są szczególnie istotne. Pierwszy to cele zawodowe, które jednostka chce realizować. Stanowią one powiązaną hierarchię wartości i aspiracji jednostki. Element drugi to środki służące do realizacji wyznaczonych celów. W zintegrowanym społeczeństwie cele zawodowe i instytucjonalne środki służące do ich realizacji są harmonijnie ze sobą powiązane. Jednakże równowaga między nimi może ulec zachwianiu. Merton wskazuje, że właściwie zintegrowane społeczeństwo to takie, którego członkowie czerpią satysfakcję zarówno ze stosowania się do wymagań etycznych, jak i z realizowanych celów. Ludzie są zadowoleni zarówno z reguł gry, jak i końcowego rezultatu. Natomiast kiedy zainteresowanie przesuwa się wyłącznie na wynik współzawodnictwa, ci nieustannie ponoszący porażkę mogą co oczywiście jest zrozumiałe podjąć starania o zmianę reguł gry" 10. W sytuacji, gdy społeczny nacisk na realizację celów jest szczególnie silny, motywacje do ich osiągania stają się większe niż względy przestrzegania norm etycznych. Cele osiąga się wszelkimi dostępnymi środkami niezależnie od tego, czy są one dozwolone czy nie. W hierarchii wartości-celów najwyżej plasuje się sukces 11. Chodzi o wspinanie się po drabinie społecznej przez robienie pieniędzy", zdobywanie rynkowego" wykształcenia, zawodu. Cele tego sukcesu bywają najczęściej defi- 7 Por. J. S z a c k i: Historia myśli socjologicznej. PWN, Warszawa Por. R. K. Merton: Teoria socjologiczna i struktura społeczna. PWN, Warszawa Działaniu towarzyszy wówczas swoisty dramatyzm: osiągnięcie jednego dobra wiąże się nieuchronnie z przekreśleniem drugiego. Codzienność nie szczędzi nam takich doświadczeń. Por. B. Chyrowicz: Zamiar i skutki. Filozoficzna analiza zasady podwójnego skutku. KUL, Lublin Por. R. K. Merton: op. cit., s W środowisku dziennikarskim problem ten jest szczególnie ważny i wywołuje wiele kontrowersji. Bardzo wyraźnie zaakcentował go J. Bocheński, prezes PEN-Clubu. w trakcie swojego wystąpienia z okazji pierwszej rocznicy działalności Rady Etyki Mediów. Por. J. Bocheński: Wołanie do topielicy. Rzeczpospolita z 25 VI 1997 r.

10 10 TADFAJSZ KONONIUK niowane przez odwoływanie się do desygnatów materialnych. Jest to więc sukces finansowy bądź też dający się wyrazić w materialnych kategoriach, np. sukces zawodowy mierzony przede wszystkim sukcesem finansowym. Należy jednak zaznaczyć, że w koncepcji anomii sukces finansowy służy jedynie jako egzemplifikacja samej idei sukcesu i nie ogranicza się tylko do jego materialnej postaci. Rozciąga się na wszelkie inne osiągnięcia podyktowane nadmierną presją środowiska, która skutecznie osłabia wewnętrzną potrzebę postępowania zgodnego z normą etyczną (a zatem mogą to być równie dobrze sukcesy naukowe, polityczne, sportowe itp.). Istota anomii polega według Mertona na załamaniu się równowagi między celami a środkami, za pomocą których można te cele realizować. Ten rozdźwięk między istotnością celów i nadmiernym akcentowaniem ich zrealizowania a równoczenym wymogiem przestrzegania przy ich realizacji norm etycznych rodzi tendencję do przekonania, iż normy te straciły swój walor, że już nie obowiązują. Nie oznacza to jednak akcentuje Merton braku norm etycznych czy braku świadomości ich przestrzegania. Oznacza natomiast stan konfliktu emocjonalnego, polegającego na jednoczesnym odczuwaniu sprzecznych uczuć, zarówno pozytywnych, jak i negatywnych, w stosunku do przestrzegania norm etycznych: moralna schizofrenia, dwuwartościowość, powodująca moralne skarlenie człowieka 12. Jednostka miotana wewnętrznymi sprzecznościami, odczuwająca względem tych samych wartości czy wzorów ambiwalentne odczucia, czuje się zdezorientowana i zagubiona. Prowadzi to w konsekwencji do zakłóceń w sferze kontroli społecznej, do jej osłabienia. Rodzi pewne pozornie paradoksalne zjawiska, szczególnie widoczne w środowisku dziennikarskim wołanie o kodeks etyczny. Wołanie, które jest znamieniem głębokiego kryzysu zauważalnego także wśród dziennikarzy. Przyczyną tego kryzysu jest nie tylko moralna niewiedza, lecz przede wszystkim uwarunkowania o charakterze pozamoralnym. Próbą zdiagnozowania przyczyn tego kryzysu jest właśnie odwołanie się do omówionej teorii anomii i zanalizowanie podstawowych technik neutralizacji norm etycznych. Neutralizacja norm etycznych Dziennikarz w pracy zawodowej ograniczony jest szeregiem norm, wynikających ze specyfiki tego zawodu. Ograniczenie to musi zyskać jego akceptację, która wiąże się z wewnętrzym przekonaniem o słuszności takich norm. Powoduje to utożsamianie się dziennikarza z obowiązującym porządkiem normatywnym, przekonanie o jego słuszności. Stąd perspektywa naruszenia tego porządku normatywnego, o którego zasadności dziennikarz jest przekonany i który został już przez niego zinternalizowany, powoduje poczucie pewnej obawy przed ostracyzmem środowiskowym. Mimo to dziennikarze naruszają normy 12 O skutkach takiego stanu piszę w publikacji Wrażliwość bez kodeksu". Forum Dziennikaiiy 1998, nr 3.

11 etyczne, nie mając poczucia winy. Jaki mechanizm powoduje takie zachowania? Próbę wyjaśnienia tego procesu podjęli Gresham Sykes i David Matza, wprowadzając pojęcie tzw. technik neutralizacji" 13, które osłabiają, neutralizują moc obowiązywania normy, którą ma się zamiar naruszyć. Należy wyraźnie zaznaczyć, że tak rozumiane techniki neutralizacji nie są usprawiedliwieniami dokonywanymi po fakcie, tzn. po naruszeniu normy, lecz wykształcają się przed popełnieniem czynu, umożliwiając tym samym co jest pewnym paradoksem przy jednoczesnym zachowaniu aprobaty dla danej normy, jej przekroczenie 14. Techniki neutralizacji umożliwiają zatem popełnienie zabronionego czynu bez poczucia winy. Innymi słowy, nie zawsze musi występować zgodność między emocjonalnością i behawioralną komponentą postaw, między deklarowanymi i uznawanymi wartościami i normami a faktycznym zachowaniem 15. Techniki neutralizacji obok funkcji usprawiedliwiającej pełnią w pewnym stopniu także funkcję motywacyjną. Umożliwiają bowiem takie kreowanie sytuacji, z którego wynika, że zachowanie pozostające w sprzeczności z obowiązującym porządkiem moralnym czy prawnym jest nie tylko dopuszczalne, ale wręcz może okazać się konieczne. Sykes i Matza analizowali pięć technik neutralizacji, stwierdzając równocześnie, że ich katalog może być uzupełniany i rozszerzany. Wskazywali również, że w technikach neutralizacji znajdują odbicie zazwyczaj zniekształcone i skarykaturowane, pewne ogólnie przyjęte zasady wyznaczające linię obrony w życiu społecznym: np. w procesie sądowym, w polityce. Negowanie własnej odpowiedzialności Technika negowania odpowiedzialności służy do osłabienia normy przez przekonanie siebie", że pozostaje się w kręgu oddziaływań sił zewnętrznych, nad którymi się nie panuje, których się nie kontroluje, przy czym chodzi tu przede wszystkim o rozerwanie związku między jednostką a jej czynem. Najprostszą formą negowania odpowiedzialności jest stwierdzenie, że zachowanie naruszające normę jest działaniem w istocie nie chcianym i nie zamierzonym przez sprawcę, jest wypadkiem". Bardziej wyrafinowany sposób kwestionowania odpowiedzialności polega na tym, iż neguje się nie tyle intencjonalność działania, ile własny wpływ na przebieg wypadków. Z chwilą, gdy jednostka udowodni sobie", że pozostaje w kręgu oddziaływania sił czy mechanizmów, których nie potrafi kontrolować, poczucie winy ulega redukcji. 13 Por. G. M. Sykes, D. Matza: Techniques of Neutralization. American Sociological Review 1957, nr Por. G. M. Sykes, D. Matza: Juvenile Delinquency and Subterranenean Values. American Sociological Review 1961, nr Por. A. Siemaszko: Granice tolerancji. O teoriach zachowań dewiacyjnych. PWN, Warszawa 1993.

12 Istota techniki negowania odpowiedzialności polega więc na tym, że jednostka angażuje się w pewien układ (redakcyjny, polityczny, własnościowy, towarzyski) w przekonaniu, iż (...) w większej mierze pozostaje pod wpływem oddziaływań, niż działa" 16. Naruszający normy^ określa siebie jako kulę bilardową, czyli jako jednostkę, która bywa wtłaczana bezwiednie w nowe sytuacje. Pozwala to na zachowania naruszające normy bez konieczności otwartego występowania przeciwko obowiązującemu w środowisku etosowi. Zaprzeczenie istnienia krzywdy Krzywda to zło wyrządzone innemu człowiekowi. Czy jednak każde wyrządzone zło jest krzywdą? Czy można poczuć się skrzywdzonym, choć nikt nie popełnił nic złego? Czy można postąpić źle, a nie wyrządzić zła lub też postąpić dobrze, a mimo to wyrządzić zło? 17 Wyrządzone zło nie jest czymś jednorodnym. Trzeba w nim wyraźnie wyodrębnić samą doznaną szkodę, która ma charakter zobiektywizowany, i poczucie krzywdy o charakterze subiektywnym. Szkoda to materialny lub psychiczny uszczerbek, naruszenie lub pozbawienie kogoś pewnego typu dóbr. Szkoda jednak nie wyczerpuje treści krzywdy. Można wyrządzić wyraźną szkodę, która nie jest krzywdą. Jaki czynnik oddziela te czyny, które powodują krzywdę? Czynnikiem tym jest swoiste sprzężenie świadomości krzywdziciela i skrzywdzonego. Pojęcie krzywdy może bowiem mieć sens moralny tylko pod warunkiem, że jego treść jest identyczna dla obu stron: sprawcy i ofiary. Zaprzeczając istnienia krzywdy, nie neguje się faktu, że dokonało się złego czynu, nie neguje się też odpowiedzialności za wyrządzone zło. Neutralizacja normy dokonuje się przez deprecjonowanie i pomniejszanie krzywdy. Sugeruje się, że wielu ludzi żyje z poczuciem krzywdy, które jest zwyczajnie fałszywe, urojone, chorobliwe, wynikające z błędnych przekonań. Dezawuuje się poczucie krzywdy, tłumacząc ją niefortunnym obrotem spraw, nieszczęśliwym zbiegiem okoliczności, obwinianiem innego człowieka. Skoro bowiem krzywda będzie minimalna lub jej w ogóle w świadomości wyrządzającego ją dziennikarza nie będzie, tym samym minimalizacji ulega negatywny charakter samego działania. Egzemplifikacją takiego rozumowania jest np. krzywda wyrządzona osobie publicznej. Znacznie łatwiej dopuścić się naruszenia kodeksu etycznego w przekonaniu, że krzywda jest wkalkulowana w ryzyko pełnienia funkcji publicznej. W tym kontekście naruszone dobro, np. urzędnika państwowego, ma mniejszą wartość niż dobro obywatela, w którego interesie dziennikarz występuje. I taka możliwość istnieje, zagwarantowana jest w art. 41 prawa prasowego, ale pod 16 G. M. Sykes, D. M a t z a: Techniques..., op. cit.m s Por. M. S a f j a n: Ochrona majątkowa dóbr osobistych po zmianie przepisów kodeksu cywilnego. Przegląd Prawa Handlowego, styczeń 1997, a także R. Piłat: Krzywda i zadośćuczynienie. Etyka 1996, nr 29.

13 warunkiem, że stawiane zarzuty mogące wyrządzić krzywdę są rzetelne, zgodne z zasadami etyki normatywnej i służą realizacji zasady jawności i kontroli życia społecznego 18. Często jednak warunki te umykają uwagi dziennikarza i naruszają normę prawną, stosuje on technikę zaprzeczania istnienia krzywdy w celu usprawiedliwienia swojego działania. Istotą tej techniki jest rozerwanie związku między czynem a jego konsekwencjami: gdy nie ma krzywdy, działanie sprawcy" nie narusza porządku normatywnego. Negowanie istnienia ofiary Istnienie ofiary jest konstytutywnym elementem krzywdy. Człowiek określający siebie jako ofiarę zazwyczaj ma poczucie krzywdy, które ma charakter subiektywny, i poczucie doznanej szkody, którą można w sposób zobiektywizowany udowodnić. W technice negowania istnienia ofiary minimalizuje się wyrządzoną szkodę, tym samym minimalizując wyrządzoną krzywdę. W efekcie prowadzi to do zanegowania istnienia osoby pokrzywdzonej. Sprawca nie neguje odpowiedzialności za swój czyn ani tego, że zaistniała krzywda w subiektywnym odczuciu ofiary. Ale ponieważ obiektywnie" szkody nie było lub była tak niewielka, neguje się prawo ofiary do tego określenia. W rezultacie dziennikarz sprawca krzywdy przedstawia siebie jako rzecznika interesu społecznego, jako czwartą władzę. Potencjalna ofiara zaś staje się np. skorumpowanym osobnikiem zasługującym na sprawiedliwą karę. Zasłużoną karę wymierza sam dziennikarz. W technice negowania istnienia ofiary chodzi więc o przedefiniowanie ofiary w taki sposób, by stała się ona kimś zasługującym na ukaranie. Dziennikarz uzurpuje sobie prawo do wydania wyroku. W negowaniu istnienia ofiary występuje więc klasyczna, by nie powiedzieć modelowa zamiana ról. Tak przedstawia się własną opinię i opinię ofiary, by naruszający prawo/etykę dziennikarz stał się bezinteresownym stróżem interesu publicznego, ostrzegającym swoich czytelników, a osoba pokrzywdzona ich wrogiem, którego należy słusznie ukarać. Sykes i Matza uważali, że model działalności Robin Hooda, wymierzającego sprawiedliwość na własną rękę, cieszy się w dalszym ciągu dużym społecznym uznaniem, a co za tym idzie, stanowi rodzaj usprawiedliwienia sprawcy. Kwestionowanie ofiary ma jeszcze jeden wymiar. Zaprzecza się istnieniu ofiary także wówczas, gdy jest ona trudno identyfikowalna lub wręcz impersonalna. Jeżeli bowiem trudno jest określić, kto faktycznie ponosi stratę, komu wyrządzono krzywdę w wyniku danej publikacji, osłabia to świadomość istnienia ofiary Rozwiązanie to jest kontratypem uchylającym odpowiedzialność dziennikarza za krytykę prasową. Dokładniej analizuję ten problem w publikacji Prawo dziennikarza do krytyki". Forum Dziennikarzy 1998, nr Por. D. M a t z a: Delinquency and Drift. Wiley and Sons, New York 1964.

14 Krytykowanie potępiających Technika ta przypomina negowanie odpowiedzialności, jest jakby na wyższym poziomie abstrakcji i wyrafinowania niż na przykład negowania odpowiedzialności. W tym przypadku moralne opory przed naruszeniem normy i popełnienie zabronionego czynu są osłabione przez odbieranie prawa potencjalnym sędziom danego występku do wydawania sądów. W tej technice chodzi o przesunięcie uwagi z zachowania dziennikarza, naruszającego normę, na motywy i zachowania tych, którzy to zachowanie potępiają. Twierdzi się więc, że potępiający sami są zakłamani, skorumpowani, kierują się osobistymi, egoistycznymi pobudkami. Istotne jest zwłaszcza stosowanie tej techniki do przedstawicieli instytucji kontroli społecznej, np. rzeczników dziennikarskich czy sądów dziennikarskich, którym się zarzuca, że są postkomuchami, że są skorumpowani, że nie reprezentują interesów środowiska. W krytykowaniu potępiających chodzi o takie określenie sytuacji, z którego wynika, że całe środowisko dziennikarskie jest zepsute, złe, nieuczciwe. Świadomość, że przecież nie ja jeden", jest bardzo pomocna w neutralizowaniu imperatywów moralnych. Poczucie braterstwa w grzechu" wydatnie pomaga w redukcji poczucia własnej winy. W wyniku zaatakowania innych następuje niejako subiektywne pomniejszenie naganności własnego zachowania 20. Odwołanie się do wyższych racji Istota techniki odwołania się do wyższych racji polega na tym, że treść normy etycznej jest osłabiana przez przekonanie siebie o pozostawaniu w sytuacji konfliktowej między dwiema konkurencyjnymi normami: tą, którą zamierza się naruszyć, oraz tą, którą pragnie się uchronić. Chcę chronić życie prywatne osoby publicznej, bo ma ona do tego prawo, ale prawo do informacji nakazuje poinformować opinię publiczną o życiu prywatnym osoby publicznej, jeżeli ma to związek z jej publiczną działalnością. Technika ta przypomina instytucję działania w stanie wyższej konieczności, tzn. konieczności poświęcenia jednego dobra dla ratowania innego dobra. Odwołanie się do wyższych racji następuje zwłaszcza w sytuacji konfliktu zobowiązań, jakie dziennikarz ma z jednej strony wobec społeczeństwa, a z drugiej wobec swoich dysponentów wyznaczających linię programową gazety, czasopisma lub programu. W technice tej niekoniecznie musi chodzić o wyższe racje w sensie obiektywnym, wystarczy, że takimi są w subiektywnym odczuciu samego dziennikarza. - Por. A. Siemaszko: Granice tolerancji, op. cit.

15 Syndrom zielonej szyby" Parafrazując Waltera Lippmanna, techniki neutralizacji można porównać do zielonej szyby wystawowej, która powoduje, że widzimy rzeczy w innym kolorze, niż są w rzeczywistości. Podobnie jest z technikami neutralizacji, które stwarzają wrażenie iluzji respektowania uznanych w środowisku dziennikarskim norm i wartości. Faktycznie zaś normy te są naruszane, chociaż paradoksalnie naruszający jest przekonany o zasadności ich przestrzegania, ponieważ je zinternalizował i się z nimi utożsamia. A zatem, zachowanie odbiegające od własnego systemu wartości odbywa się nie przez jego wyraźne zanegowanie, lecz przez jego deprecjację i dewaluację. Dzieje się to często kosztem odejścia od poczucia sprawiedliwości oraz standardów etycznych i profesjonalnych obowiązujących w zawodzie. Sykes i Matza sugerowali, że nie zawsze stanowi to element działania naruszającego porządek normatywny. Przekonani jednak byli, że w większości zachowań wykraczających poza system normatywny techniki neutralizacji są istotnym czynnikiem osłabienia wewnętrznej i zewnętrznej kontroli jednostki, wpływając na dezintegrację grupy zawodowej. Ważnym czynnikiem wpływającym na stan i stopień dezintegracji jest konflikt ról społecznych dziennikarza wobec odbiorcy i jego oczekiwań. Techniki neutralizacji norm mogą powodować poważne zakłócenia w zaspokajaniu tych oczekiwań, a co za tym idzie dysfukcjonalność prasy jako instymcji kontroli społecznej.

16 Zeszyty PRASOZNAWCZE Kraków 1998 R. XLI, nr 3-4 ( ) JOZEF DARMO KAPITAŁ ZAGRANICZNY W MEDIACH REPUBLIKI SŁOWACKIEJ D emokratyczne przemiany społeczno-polityczne, które nastąpiły po 1989 roku, umożliwiły w Republice Słowackiej również powrót prywatnej własności mediów. Liberalne ustawodawstwo, przyjęte przez parlament, umożliwia ubieganie się o rejestrację prasy periodycznej każdemu, kto spełni kilka formalnych warunków. Prawo nie przewiduje nawet sytuacji, że ktoś tych warunków nie spełni, a zechce wydawać pismo. Nie ma przepisów, które by ścigały takie postępowanie. W przypadku udzielania licencji radiowych i telewizyjnych prawo jest bardziej skrupulatne. Warunki udzielania licencji mają zapobiegać koncentracji tych mediów w rękach osób fizycznych lub prawnych oraz naruszania międzynarodowego podziału pasm i częstotliwości stacji nadawczych. Udział kapitału zagranicznego w tych przedsięwzięciach nie może przekraczać 49%. Daje to przewagę podmiotom słowackim. Obecne przepisy prawne wykluczają wpływ organów państwowych na funkjonowanie prasy. Zakazana jest cenzura, a prawo nakłada na organy i instytucje państwowe obowiązek udzielania mediom informacji. Zapewniono dwojakie (państwową i prywatną) formy własności mediów elektronicznych. Stacje radiowe i telewizyjne otrzymały rady programowe z wyboru. Licencji na działalność stacji radiowych i telewizyjnych udziela powołana ustawą Rada Republiki Słowackiej do spraw Radia i Telewizji. Największym brakiem obecnego ustawodawstwa jest nieprzejrzystość stosunków własnościowych. Wnioskujący o rejestrację nie ma obowiązku ujawniania pochodzenia kapitału. Jedynie przygotowywane przepisy o rejestracji prasy rozważają wprowadzenie obowiązku, by zgłaszający wnioski o rejestrację podawali te informacje, zgodnie z rezolucją Rady Europy o przejrzystości kapitału w mediach. Dotychczasowe przepisy zobowiązują występującego o rejestrację periodyku, aby ujawniał jedynie nazwisko (nazwę) wydawcy i zamieszczał je w wydaniach. Pewną zmianę wprowadzają handlowe rejestry

17 sądów powiatowych, które prowadzą ewidencję prawie wszystkich informacji o właścicielach spółek. Przy badaniu tych rejestrów, nawet z zawartych tam informacji nie można obecnie dokładnie określić, jaki jest udział zagranicznego właściciela w wydawaniu periodyku. Może bowiem nim być tzw. cichy wspólnik. Toczą się więc dyskusje, aby w przygotowywanej ustawie o mediach pamiętać o przejrzystości stosunków własnościowych, zwłaszcza w czasie rejestracji. Wydawcę należy obarczyć obowiązkiem, aby przynajmniej raz w roku, ewentualnie po każdej zmianie, ogłaszał rzeczywisty stan struktury udziału. To wymaganie natrafia na wielki opór wydawców. Na Słowacji występowała specyficzna forma prywatyzacji. W pierwszym okresie przystąpiły do niej zespoły redakcyjne, które otrzymywały tytuł za symboliczną koronę. Rejestrowały się jako spółka akcyjna z wkładami od 1000 do koron. Tak było w latach Politycznego dysponenta zastąpiła redakcja jako wydawca. Drugi etap to przystąpienie tych akcjonariuszy do współdziałania z zagranicznym kapitałem. Następuje oddzielenie redakcji od wydawnictwa. Nadal jednak istnieją związki redaktorów z wydawcami i akcjonariuszami przynajmniej w tym zakresie, że redaktorzy otrzymują wysokie pensje. Dlatego są również zainteresowani ukrywaniem wielkości udziału kapitału zagranicznego w mediach, w których pracują. Inna jest już sytuacja w nowych periodykach, które mają obowiązek tylko formalnej rejestracji. Również w nich może być ukryty kapitał zagraniczny, ponieważ nie ma potrzeby ujawniać jego obecności w czasie rejestracji. Wszelkie inicjatywy, aby ujawniać udział kapitału zagranicznego w prasie już na etapie rejestrowania (zgodnie z rezolucją Rady Europy) są zdecydowanie odrzucane przez dziennikarzy, redakcje i wydawnictwa. Dlatego wszystkie dane o faktycznym wejściu kapitału zagranicznego na rynek mediów są podawane w przybliżeniu. Użytkowanie stacji radiowych i telewizyjnych regulują przepisy z października 1991 roku. Stworzyły one podstawy dwojakiego systemu mediów. Umożliwiły, aby obok elektronicznych mediów publicznych funkcjonowały również prywatne stacje radiowe i telewizyjne. Osoby prywatne mogą użytkować stacje telewizyjne na podstawie Ustawy nr 468 o użytkowaniu stacji radiowych i telewizyjnych z 1991 r. Była ona nowelizowana ustawą Narodowej Rady Republiki Słowackiej nr 166 w 1993 r. Osoba prawna może się stać właścicielem licencji, jeśli ma siedzibę na terytorium Republiki Słowackiej i jest wpisana do rejestru handlowego. Osoba fizyczna może być właścicielem licencji, gdy posiada stały pobyt w Republice Słowackiej, a po uzyskaniu licencji zostanie wpisana do rejestru handlowego. Licencji udziela Rada Republiki Słowackiej do spraw Radia i Telewizji, powołana ustawą nr 294 z 1992 r., nowelizowaną ustawą nr 166 w r Radę powołano dla umocnienia wpływu opinii publicznej, dla urzeczywistnienia swobody wypowiadania się i prawa do informacji. Licencję na pełne nadawanie na obszarze Republiki Słowackiej na wniosek Rady przydziela Narodowa Rada RS, do czasu podjęcia tej uchwały Rada może udzielić występującemu o nią licencji wstępnej. Licencję przyznaje się po konsultacji z kom-

18 petentnym organem, Słowackim Urzędem Telekomunikacyjnym, który przydziela częstotliwość i ustala inne techniczne warunki nadawania. Zgodnie z ustawą Rada RS do spraw Radia i Telewizji, oceniając prośbę, uwzględnia konieczność zapewnienia pluralizmu i zrównoważenia podaży programów, informacji i opinii, bierze pod uwagę ochronę własnej kultury narodowej, kultury narodowości i grup etnicznych oraz uwzględnia dotychczasowe inicjatywy petenta w mediach masowych (wykluczenie nadmiernej koncentracji i monopolizacji mediów). Chodzi o to, by żaden z przyszłych właścicieli nie uzyskał przewagi w komunikowaniu masowym. Ustawa o użytkowaniu stacji radiowych i telewizyjnych w 22 (prośba o licencję) wymaga, aby petent przedstawił Radzie RS do spraw Radia i Telewizji dokumenty o wysokości podstawowego majątku i wkładów poszczególnych uczestników, informację bankową, dane handlowe i informacje, czy petent jest osobą fizyczną. W przygotowywanej ustawie o mediach rozważa się nawet warunek, aby petent podał nazwiska i miejsce stałego pobytu wszystkich wspólników, akcjonariuszy (których udział przekracza 20% całego majątku handlowego), posiadanie innych środków masowego komunikowania lub udział w nich oraz udział majątkowy, jego wysokość, jeśli przekracza 20% ich całej handlowej wartości. Postanowienia Rady Europy w sprawie przejrzystości mediów dopuszczają pewne odstępstwa w skali uzyskiwanej mformacji. Można je rozszerzyć pytaniami o składy zarządu i rady nadzorczej, ich sytuację finansową, strukturę kapitałową, miejsce rejestracji akcji, informacje o niepieniężnych wkładach do struktury przedsiębiorstwa, o osoby, technikę, programy, udziały w innych mediach, a także w firmach reklamowych, spółkach produkcyjnych lub kolportażowych itp. Otwartą sprawą pozostaje reklama, zwłaszcza co do pluralizmu mediów. Jest to zarówno zapewnienie równorzędnych warunków korzystania ze stacji radiowych i telewizyjnych przez organizacje publicznoprawne, jak i prywatne przedsiębiorstwa. Słowacka telewizja i słowackie radio jako instytucje publicznoprawne otrzymują pieniądze z budżetu państwowego w wysokości 300 milionów koron rocznie. Uzyskują także dochód z opłat koncesyjnych i reklamy, którą można nadawać do 5% czasu emisji. Prywatne stacje radiowe i telewizyjne mają rzeczywiste wpływy jedynie z reklamy. Rynek reklamy w Słowacji osiąga około 3 miliardów koron, o które się ubiegają prywatne i państwowe radio i telewizja. Agencje reklamowe z przewagą kapitału zagranicznego, jeśli zamawiają reklamę, biorą pod uwagę wyniki badań odbioru poszczególnych użytkowników. Badania te w Słowacji prowadzą agencje AISA Slovensko i GfK Slovakia. Ich właścicielem jest kapitał zagraniczny. Oprócz nich badania rynku realizują również inne placówki, szczególnie pracownia Narodowego Ośrodka Medialnej Komunikacji w Bratysławie Instytutu Badania Opinii Publicznej, który dysponuje dwiema sieciami ankieterów. Krajowi wydawcy mają przeciw sobie agencje reklamowe, zlecające reklamę i ogłoszenia przede wszystkim dziennikom o wysokim nakładzie, który można osiągnąć zawartością, odpowiadającą gustom (a raczej ich brakowi) czytelników. Agencje reklamowe ze znacznym udziałem kapitału zagraniczne-

19 go mają swoje źródła reklamy u zagranicznych producentów. Oni również przynoszą decydujący dochód słowackim mediom. Oczywiście zagraniczny kapitał wyraźnie przeważa w prywatnym radiu i prywatnej telewizji. Na Słowacji zarówno w ogólnokrajowych, jak i w regionalnych spółkach stacji radiowych i telewizyjnych, stacji kablowych występuje kapitał czeski, niemiecki, amerykański, austriacki, szwajcarski, hiszpański i portugalski. W przypadku telewizji jest to oczywiste, że z zewnątrz, przez satelitarne i kablowe stacje nadawcze, przenikają na słowacki rynek medialny zagraniczne stacje telewizyjne. Za pośrednictwem filmów i kaset wideo rynek medialny nasyca się głównie produkcją amerykańską, co stwarza problemy nie tylko dla zachowania tożsamości kulturowej, ale również ekonomiczne, dotyczące własnej produkcji. Uwarunkowania prawne wytworzyły stopniowo dwojaki system radiowy i telewizyjny i wyłącznie prywatny system wydawania prasy. Posiadanie stacji radiowych i telewizyjnych i wydawanie periodyków stało się w warunkach liberalizacji działalnością, która niesie za sobą wszystkie korzyści i ryzyka. Liczba tytułów prasy periodycznej od roku 1989 wprawdzie się zwiększa, ale jej przeciętny jednorazowy nakład wyraźnie spada. Bardzo dobrym tego odbiciem jest sytuacja na rynku reklamy i zmniejszająca się zamożność społeczeństwa. Wyraźnie spada czytelnictwo prasy codziennej. Wyjaśnia to liczba egzemplarzy dzienników na 1000 osób, a więc dane, które się uważa za wskaźnik poziomu prasy w danym kraju. W roku 1990 wydawano na Słowacji 284 egz. na 1000 mieszkańców. Ten nakład plasował Słowację tuż za dziesiątką najbardziej rozwiniętych krajów Europy. Gdy w 1994 r. liczba ta spadła do 155, Słowacja znalazła się w trzeciej dziesiątce. W ostatnich latach dynamicznie rozwijał sie rynek czasopism. Ale również w tym przypadku można zauważyć spadek jednorazowych przeciętnych nakładów. 1 czerwca 1997 r. wychodziło na Słowacji 20 dzienników, 48 czasopism ogólnokrajowych i regionalnych (tygodników), 226 miesięczników, 37 dwutygodników i inne periodyki o większej częstotliwości. 922 tytuły to ogólna liczba periodyków. Na słowackim rynku działa 746 wydawców. Periodyczna prasa cierpi na niedostatek dochodu z ogłoszeń i reklam. Wynika to ze spadku zamożności społeczeństwa, wzrostu wstępnych nakładów pieniężnych na wydawanie i kolportaż periodyków. Wydatki na reklamę na 1 mieszkańca są na Słowacji wielokrotnie niższe niż w innych krajach. Spośród 20 dzienników, które ukazują się na Słowacji, 4 posiadają wyraźny zagraniczny udział majątkowy: Novy ćas, Hospoddrske noviny, Uj Szó, Ndrodna obroda. Najwyższe zagraniczne udziały ma wydawca Hospoddrskych novin Ecopress, a.s., Bratysława. Wszystkie akcje posiada czeska a.s. Ekonomia. Hospoddrske noviny są częścią składową światowej grupy wydawców prasy ekonomicznej i finansowej, której przewodzi amerykański Wall Street Journal i niemiecki Handelsblatt. Takie dane podawano do 1 stycznia 1995 r. nawet w wydaniach dzienników. Dziś ich już brak. Stosunki majątkowe jednak się nie zmieniły. Dzienniki Uj Szó i Ndrodna obroda wydawane są z udziałem francuskiej spółki Soc-

20 press, która należy do koncernu Hersanta. Większościowym właścicielem dziennika Uj Szó jest niemieckie wydawnictwo Rheinische Post. Chce ono sprzedać swoje akcje słowackiemu stalowemu gigantowi VSZ (Wschodniosłowackie Huty Żelaza), który ma większość udziałów dziennika Ndrodnd obroda. W spółce Vox Nova, a.s., która wydaje Uj Szó, Socpress posiada 51% akcji, a w spółce Nofra a.s., która wydaje Ndrodną obrodę, 49% akcji. Obecnie w wydawaniu Ndrodnej obrody wyraźnie zaangażowana finansowo jest VSZ Koszyce, która w ostatnich latach odkupiła francuskie udziały. W wydawanie Ndrodnej obrody angażował się też niemiecki wydawca. Dziennik Novy ćas wydaje Wydawnictwo Dzienników i Czasopism, s.r.o. Bratysława, w którym 51% posiada spółka Ekarite Ltd. Dublin. Należy ona do niemieckiego koncernu prasowego Gruner und Jahr Bertelsmann. Stuprocentowe zagraniczne udziały ma też jedno z największych słowackich wydawnictw Euroskop, a.s. Akcje tej spółki posiada szwajcarski koncern Ringier. Koncern ten nadzwyczaj aktywnie działa również w Czechach. Koncern Euroskop wydaje na Słowacji 7 tytułów, między nimi popularny Zivot, Eurotelevizje i Slovensky profit. Składnikiem medialnego rynku stała się reklama, zarówno jako podstawa ekonomiki mediów, jak i środek sterowania ich działalnością i orientacją. Wydatki na reklamę w listopadzie 1997 r. osiągnęły na Słowacji 716 min sk, co w porównaniu z październikiem 1997 r. oznacza wzrost o 16%. Od stycznia do listopada 1997 r. najwyższe wpływy za reklamę uzyskała telewizja Markiza 2,47 min sk. Wśród monitorowanych stacji radiowych prowadzi Fun Radio z wielkością nadawanej reklamy 127,24 min sk. W reklamie zamieszczanej w prasie prowadzi Pravda 142,91 min, kolejny jest Novy ćas 124,87 min sk. i Trend 100,11 sk. Zaznacza się również wzrost reklamy w Internecie. Tylko dla porównania oczekiwanych trendów według informacji The Internet Adversiting Bureau w Nowym Jorku rozmiar reklamy w Internecie w pierwszych 10 miesiącach roku 1997 osiągnął wielkość 571 min doi., co w porównaniu z tym samym okresem 1996 r. daje wzrost o 263%. Jeśli chodzi o reklamę, w monitorowanych mediach wyraźną większość wpływów dzielą między siebie spółki międzynarodowe i większe słowackie. Mali regionalni przedsiębiorcy i handlowcy nie korzystają z reklamy, ponieważ jej cena dla nich jest niedostępna. Inny jest udział reklamy w regionalnej prasie i stacjach radiowych. Te zaś nie są monitorowane systematycznie, więc nie ma danych o wielkości reklamy. W reklamie telewizyjnej w listopadzie w porównaniu z październikiem wydatki wzrosły o 18 % i uzyskały wysokość 505 min sk. Trzeba również wziąć pod uwagę metody monitoringu. Według jego wyników 442 min sk. było zainwestowane w reklamę w TV Markiza, 63 min sk. w oba kanały STV (Słowackiej Telewizji). Jednak według szacunków rzeczywistych dochodów tych telewizji z reklamy, w porównaniu z wielkością reklamy w prasie, udział Markizy wzrasta około 80%. Według A-Conectu wydatki na reklamę radiową w czterech monitorowanych stacjach wzrosły w listopadzie 1997 r. do 53 min sk. Przy czym kanały SRo-Slovenski 1 (9,1 min sk), Rock FM (23,5 min sk.) zbliżają się swoimi wpływami z reklam do Fun Radia (15,8 min sk.) i Radia Twist (14,2 min sk).

21 Te liczby należy jednak traktować jako orientacyjne, ponieważ dane z monitoringu są zaniżone. Chociażby z tego powodu, że monitoring nie uwzględnia różnych promocji, zniżek, nie wyróżnia akcji w mediach, które same tworzą własną reklamę. Niedostrzegalna jest też współpraca barterowa i intermedialna. Prywatne elektroniczne media nie oddają swego czasu wyłącznie za stawki cennikowe. Cena całych kampanii jest często przedmiotem umowy między medium a zleceniodawcą. Można przypuszczać, że są rzeczywiście niższe, niż by to wynikało z cenników. Wtedy w monitoringu może się to okazać dodatkową wartością reklamy. Kapitał przenika nie tylko do prywatnych periodyków, ale także do sieci kolportażu gazet, radia i telewizji. Ostatnio Prezydium Funduszu Majątku Narodowego (FNM) Republiki Słowackiej postanowiło 24 lutego 1998 r. o bezpośredniej sprzedaży 97% akcji Prvej novinowej spoloćnosti (PNS) a.s. Bratislava spółce Danubiaprint, a.s. Bratislava. FNM zatwierdził sprzedaż akcji PNS za 190 min sk. Z kolei Danubiaprint, s.p. drukarnie i wydawnictwa została sprywatyzowana przez FNM w bezpośredniej sprzedaży w sierpniu 1996 r. za 220 min sk. Właścicielem zostały Dunajske tlaciarne, a.s. Bratislava. Danubiaprint jest największą drukarnią prasową. Drukuje dzienniki: Pravda, Praca, Sport, Ndrodnd obroda, Slovenskd Republika, No\y ćas, Uj Szó, Hospoddrske noviny i bratysławski Vecernik. Rozszerzyła swą aktywność wydawniczą. Jest wydawcą magazynu International Express i bratysławskiego Vecernika. Ma większość udziałów w wydawnictwie R-Press, a.s. Bratislava, które wydaje dziennik Slovenskd Republika. Jednocześnie ma większość udziałów wydawnictwa H-Press a.s. Bratislava. W ramach tego wydawnictwa przenika również do prasy regionalnej. Obecnie wydaje: Hlas Bratislavskeho krają, Hlas Trnavskeho krają, Hlas Nitranskeho krają, Hlas Trenćianskeho krają a Smer Hlas Bałiskobystrickeho a Żilinskeho krają. Sieć kolportażu z przewagą na medialnym rynku kontroluje spółka Danubiaprint, która, jak już mówiliśmy, drukuje większość dzienników na Słowacji i jest też sama wydawnictwem. Konkurentem PNS na rynku kolportażu jest Mediaprint-Kapa, która tak jak PNS działa w całej Słowacji. Według niesprawdzonych informacji PNS dysponuje w przybliżeniu 900 kioskami i ma od 700 do 800 związanych umową prywatnych odbiorców. Mediaprint-Kapa ma 1350 związanych umową punktów sprzedaży. W przygotowaniu do prywatyzacji jest również kolejne strategiczne dla informacji przedsiębiorstwo, telekomunikacja słowacka. Stara się o nią spółka Herold Tele Media, s.r.o. Oprócz niej ubiega się przedsiębiorca Józef Majsky, którego firma odkupiła część udziałów słowackiej telekomunikacji za 112 miliardów sk. Słowacka telekomunikacja jest poważnym strategicznym przedsiębiorstwem monopolu państwowego. Oprócz innej działalności służy prywatnym stacjom radiowym i telewizyjnym. Większościowym właścicielem przedsiębiorstwa jest EuroTel. W ostatnim czasie toczyła się w parlamencie, a także w mediach dyskusja o nowelizacji ustawy o podatku wyrównawczym w prasie. Pierwotny projekt,