Wizerunek Polski i Polaków w Wielkiej Brytanii

Transkrypt

1 Noty o Autorkach: Joanna Fomina doktor nauk społecznych, anglistka, socjolożka, członkini Zespołu Studiów Europejskich IFIS PAN, autorka kilkunastu publikacji, w tym publikacji książkowej na temat brytyjskiej wielokulturowości. Specjalizuje się w takich zagadnieniach jak: integracja imigrantów, polityka wielokulturowości, Polonia w Wielkiej Brytanii, równość płci, badania wizerunkowe, integracja europejska. Justyna Frelak Kierownik Programu Migracji i Polityki Rozwojowej ISP, od 2009 r. członek zarządu Grupy Zagranica, autorka licznych publikacji i raportów publikowanych w Polsce i za granicą. Specjalizuje się w problematyce integracji migrantów, dyskryminacji, migracji ekonomicznych, w tym także emigracji Polaków oraz w polityce rozwojowej. Stypendystka OSI Policy Fellowship Programme. Wizerunek Polski i Polaków w Wielkiej Brytanii Joanna Fomina Justyna Frelak Copyright by Fundacja Instytut Spraw Publicznych, Warszawa Projekt Wizerunek Polski i Polaków w Wielkiej Brytanii jest współfinansowany ze środków Ministerstwa Spraw Zagranicznych w ramach cyklicznego programu Promocja wiedzy o Polsce Druk publikacji współfinansowany ze środków Ambasady Brytyjskiej w Warszawie Instytut Spraw Publicznych ul. Szpitalna 5 lok Warszawa tel fax e- mail: isp@isp.org.pl ISBN

2 Spis treści Główne wnioski Wstęp Kontekst badania Wyniki badania ilościowego Podsumowanie Bibliografia

3 4 Joanna Fomina, Justyna Frelak Główne wnioski Wejście Polski do Unii Europejskiej oraz otwarcie brytyjskiego rynku pracy dla Polaków przyczyniło się do intensyfikacji kontaktów Brytyjczyków z Polakami oraz zwiększenia wyrazistości wizerunku Polski. Ponad połowa badanych (53%) deklaruje, że miała jakieś kontakty z naszym krajem i jego mieszkańcami. Jednocześnie jednak, tylko 6% Brytyjczyków odwiedziło Polskę w ciągu ostatnich lat. Polska powoli przestaje być mało rozpoznawalnym krajem na obrzeżach Europy. Coraz więcej Brytyjczyków ma określone zdanie na temat Polski jako kraju i jest gotowych się nim podzielić. W porównaniu z wynikami badań z 2001 r., odnotowano wyraźny spadek liczby osób, które nie miały opinii na temat naszego kraju. Brytyjczycy są na ogół świadomi przynależności Polski do Europy. Prawie 70% Brytyjczyków wie, że Polska jest członkiem Unii Europejskiej. Dla porównania, tylko niecałe 40% Brytyjczyków wie, że również Słowacja jest członkiem UE. Co więcej, 15% Brytyjczyków nie ma pewności, czy ich własny kraj należy do Unii. W postrzeganiu Polski przez Brytyjczyków istnieje pewien rozdźwięk. Większość respondentów nie ma wątpliwości co do przynależności Polski do wspólnoty państw demokratycznych respektujących swobody obywatelskie swoich mieszkańców. To przekonanie stało się bardziej powszechne w porównaniu z badaniami z 2001 r. Jednocześnie uważają oni, że warunki życia w Polsce nie są najlepsze ze względu na biurokrację, korupcję, brak szybkiego wzrostu ekonomicznego oraz znaczne wpływy Kościoła katolickiego na życie społeczne i polityczne. Polacy przestali być dla Bryryjczków mało znanym i egzotycznym narodem. Intensyfikacja kontaktów z Polską i Polakami pomogła Brytyjczykom wyrobić sobie opinię na temat naszych rodaków. Tylko 8% badanych nie umiało odpowiedzieć na pytanie, czy Polacy są raczej podobni czy różni od Brytyjczyków. Dla porównania, dziewięć lat wcześniej takich osób było dwa razy więcej. Również w przypadku pytań dotyczących dystansu społecznego, odsetek odpowiedzi trudno powiedzieć nie przekraczał 5%. Jedna trzecia Brytyjczyków jest zdania, że Polacy są do nich podobni, zaś jedna czwarta respondentów uważa, że Polacy są trochę podobni, a trochę różni. Ponad połowa badanych (52%) stwierdziła, że Polacy dobrze lub bardzo dobrze pasują do społeczeństwa brytyjskiego. Prawie wszyscy Brytyjczycy zgodnie akceptują turystyczne przyjazdy Polaków do Wielkiej Brytanii oraz nie mają nic przeciwko Polakomsąsiadom czy przyjaźni z Polakami. Co więcej, Brytyjczycy akceptują Polaków jako członków rodziny. Nieco więcej respondentów sprzeciwiałoby się zarządzaniu ich firmą przez Polaka chociaż i w tym przypadku przeciwników jest mniej niż jedna trzecia ogółu społeczeństwa. Podobnie jedna trzecia ankietowanych osób nie życzy sobie, by Polacy osiedlali się na stałe w Wielkiej Brytanii. 40% Brytyjczyków nie akceptuje nadawania obywatelstwa brytyjskiego Polakom. Najtrudniej Brytyjczykom jest zaakceptować Polaka w roli radnego. Brytyjczycy dużo bardziej pozytywnie postrzegają krótkoo-

4 Wizerunek Polski i Polaków w Wielkiej Brytanii 5 kresową obecność Polaków w Wielkiej Brytanii (migracja ekonomiczna), niż osiedlenie się na stałe i uczestniczenie w życiu społecznym i politycznym. Bezpośrednie kontakty mieszkańców Wielkiej Brytanii z Polakami oraz większa uwaga mediów wyraźnie ociepliły i poprawiły wizerunek mieszkańców naszego kraju, w porównaniu do wyników badań sprzed dziewięciu lat. Brytyjczycy, którzy mieli styczność z naszym krajem i naszymi rodakami, zdecydowanie chętniej akceptują ich nie tylko jako przyjaciół i członków rodziny, lecz również jako współobywateli lub radnych. Ocena skutków migracji Polaków do Wielkiej Brytanii nie jest jednoznaczna. Brytyjczycy dostrzegają pozytywny wpływ obecności polskich imigrantów na wzrost gospodarczy Wielkiej Brytanii oraz wzrost wpływów do budżetu państwa z tytułu podatków twierdzi tak prawie 50% badanych. W opinii Brytyjczyków Polska imigracja ma jednak swoje ciemne strony. Napływ tanich i pracowitych Polaków spowodował, że wielu Brytyjczyków (60%) upatruje w nim przyczyny wzrostu bezrobocia. Polacy są również oskarżani o dumping płacowy i w rezultacie obniżkę wynagrodzeń. Typowy polski imigrant to pracownik niewykwalifikowany taką opinię wyraża ponad 75% ankietowanych. Co więcej, ich zdaniem nie tylko podejmujemy się najcięższych prac, ale wykonujemy je sumiennie i rzetelnie, a nasza praca cieszy się dużym uznaniem wśród pracodawców. Z drugiej jednak strony, ten sam pracowity i tani pracownik zabiera pracę Brytyjczykom twierdzi tak prawie 60% badanych. Jednocześnie, według 70% respondentów brytyjscy pracodawcy są usatysfakcjonowani pracą Polaków. Ogólny bilans obecności Polaków w Zjednoczonym Królestwie wypada pozytywnie: ponad połowa Brytyjczyków uważa, że otwarcie rynku pracy dla Polaków było decyzją słuszną, w tym co trzeci Brytyjczyk zdecydowanie zgadza się z tym twierdzeniem. Program promocji Polski Polska! Year pomógł przybliżyć polską kulturę elitom społecznym i zademonstrować, że Polska to nie tylko dobra wódka i wydajni pracownicy. Jednak nie odbił się on szerszym echem wśród ogółu społeczeństwa brytyjskiego jedynie 8% społeczeństwa brytyjskiego słyszało o roku promocji kultury naszego kraju w Wielkiej Brytanii, a 1% badanych deklaruje że wzięło udział w wydarzeniach kulturalnych organizowanych w ramach tego projektu. Polska marka jest wciąż raczej rozmyta i niewyraźna. Polskie produkty można co prawda spotkać dziś wszędzie, nadal brakuje jednak marki lub kilku marek wiodących, z którymi Polska kojarzyłaby się za granicą. Badania pokazują że Polacy są dobrymi ambasadorami swojego kraju zagranicą, kształtują w istotny sposób wizerunek naszego kraju i naszych rodaków. Polacy są lubiani przez Brytyjczyków w relacjach personalnych oraz akceptowani jako członkowie brytyjskiego społeczeństwa. Wpływ polskich imigrantów na postrzeganie Polski i Polaków w Wielkiej Brytanii powinien zostać odpowiednio uwzględniony w polskiej dyplomacji publicznej oraz kulturalnej.

5 6 Joanna Fomina, Justyna Frelak Wstęp Wejście Polski do Unii Europejskiej, oprócz bezpośrednich skutków ekonomicznych, politycznych i społecznych, miało również bardzo ważny wymiar symboliczny oficjalnie przypieczętowało przynależność Polski do cywilizacji Zachodu, do drużyny wysokorozwiniętych, demokratycznych państw. Jednak zmiany w świadomości ludzi nie zawsze nadążają za zmianami faktycznymi. Kilka lat po polskiej akcesji do UE chcieliśmy zbadać, jaki jest wizerunek i marka naszego kraju czy w świadomości mieszkańców Wielkiej Brytanii Polska wciąż jest biednym krewnym, zacofanym państwem Wschodu, czy też raczej młodym, prężnym krajem partnerskim, równoprawnym członkiem UE. Poniższe badanie przeprowadziliśmy sześć lat po otwarciu brytyjskiego rynku pracy dla Polaków, efektem którego była emigracja Polaków do Wielkiej Brytanii. Siłą rzeczy, szczególną uwagę poświęciliśmy tu postrzeganiu skutków tego wydarzenia, jak również zmianom wizerunku Polaków. Ponadto, interesowało nas postrzeganie Polski na arenie międzynarodowej, także jako członka Unii Europejskiej. Prezentowany raport powstał na podstawie badania zrealizowanego w Wielkiej Brytanii przez QRS Market Research Ltd na reprezentatywnej grupie 1029 osób w ramach projektu Wizerunek Polski i Polaków w Wielkiej Brytanii. Projekt został zrealizowany dzięki wsparciu Ministerstwa Spraw Zagranicznych w ramach cyklicznego programu Promocja wiedzy o Polsce. Niniejsza publikacja stanowi jeden z licznych projektów Instytutu Spraw Publicznych (ISP) dotyczących postrzegania Polski i Polaków za granicą. Przed wstąpieniem Polski do Unii Europejskiej, Instytut Spraw Publicznych przeprowadził badanie na temat wizerunku Polski i Polaków w wybranych państwach członkowskich UE (m.in. w Austrii, Wielkiej Brytanii, Szwecji, Francji), a także postrzegania tych krajów w Polsce. Rezultaty badań, prowadzonych w latach , zostały opublikowane w książce Obraz Polski i Polaków w Europie 1. Badania wizerunku Polski w Niemczech zostały powtórzone po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej 2. Instytut opublikował również raporty na temat wizerunku Polski i postrzegania polskiej polityki zagranicznej w prasie pięciu państw członkowskich Unii 3. W latach 2007 i 2008 przeanalizowano obraz polityki europejskiej Polski i Niemiec w prasie 4. Problematyka imigracji zarobkowych z Polski i postrzegania tego zjawiska przez prasę brytyjską została omówiona w publikacji NEXT STOPSKI LONDON. Wizerunek polskich imigrantów w prasie brytyjskiej, która ukazała się w 2008 r. 5 Swoistą kontynuacją badań nad wizerunkiem polskich imigrantów były badania prasy niemieckiej, które zostały podsumowane w publikacji Polska migracja zarobkowa do Niemiec fakty i mity/ 1 L. Kolarska-Bobińska (red), Obraz Polski i Polaków w Europie, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa M. Fałkowski, A. Popko, Polacy i Niemcy. Wzajemny wizerunek po rozszerzeniu Unii Europejskiej, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2006; L. Kolarska-Bobińska, A. Łada (red.), Polska Niemcy. Wzajemny wizerunek i wizja Europy, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa M. Warchala (red.), Wizerunek Polski w prasie krajów Unii Europejskiej, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2002; M. Fałkowski, (red.), Pierwsze kroki w Unii. Polityka Polski w prasie europejskiej, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa B. Ociepka, A. Łada, J. Ćwiek-Karpowicz, Polityka europejska Warszawy i Berlina w prasie niemieckiej i polskiej, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa J. Fomina, J. Frelak, NEXT STOPSKI LONDON. Wizerunek polskich imigrantów w prasie brytyjskiej, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2008.

6 Wizerunek Polski i Polaków w Wielkiej Brytanii 7 Polnische Arbeitsmigration nach Deutschland Fakten und Mythen 6. Równolegle do prezentowanego w raporcie badania, realizowaliśmy podobny projekt na Ukrainie. Niniejszy raport zawiera dwa rozdziały oraz wnioski. Rozdział pierwszy przedstawia kontekst, w jakim omawiane są wyniki prezentowanych badań. Omówione zostały czynniki kształtujące wizerunek Polski jako kraju członka Unii Europejskiej oraz polskiego środowiska emigracyjnego. Pokrótce zaprezentowane zostały kolejne fale migracyjne z Polski do Wielkiej Brytanii oraz dotychczasowe postrzeganie imigracji przez brytyjską opinię publiczną. Syntetycznie zostały w nim również przedstawione statystyki dotyczące emigracji po 1 maja 2004 r., profil polskich pracowników poakcesyjnych oraz skutki ekonomiczne tego zjawiska. Osobne miejsce poświęcone jest marce polskiej. W kolejnym rozdziale przedstawione zostały wyniki badań ilościowych, w których przyjrzeliśmy się, jak masowa obecność Polaków w Wielkiej Brytanii wpłynęła na postrzeganie naszego kraju i naszych rodaków. Nie bez znaczenia dla postrzegania innych osób (oraz kraju, z jakiego pochodzą) jest to, w jakiej roli ich spotykamy. Od 2004 r. Polacy nie tylko legalnie przebywają w Wielkiej Brytanii, ale również korzystają z pełni praw obywatela Unii Europejskiej mogą między innymi podejmować każdą pracę, brać udział w lokalnej polityce jak również korzystać z pomocy społecznej. W analizie badań omówione zostało również postrzeganie skutków polskiej migracji oraz polskiej marki. Kontekst badania Celem niniejszego rozdziału jest naszkicowanie kontekstu społeczno-politycznego naszych badań. Omawiamy w nim współczesna sytuację wewnętrzna naszego kraju, relacje z sąsiadami, jak również wydarzenia międzynarodowej sceny politycznej, które mogły kształtować wizerunek Polski. Kolejnym zagadnieniem, którym się zajmujemy w tym rozdziale jest historia i specyfika obecności Polaków w Wielkiej Brytanii, jak również postawy opinii publicznej wobec zjawiska imigracji oraz debata na temat otwarcia rynku pracy dla obywateli nowych państw członkowskich. Ponadto, poświęcamy uwagę również kształtowaniu marki Polski, w tym roli programu promocji kultury polskiej Polska! Year. Wizerunek Polski a uwarunkowania polityczne Ocena wewnętrznej sytuacji Polski oraz jej pozycji na arenie międzynarodowej przez Brytyjczyków jest jednym z kluczowych obszarów naszego badania. Przez ostanie dwie dekady w Polsce zmieniło się bardzo wiele, w związku z tym pojawiło się pytanie, czy postrzeganie Polski przez mieszkańców innych krajów zmieniło się. Jak wynikało z badania wizerunkowego z 2001 r., zmiany w naszym kraju nie znalazły odbicia w świadomości przeciętnego europejczyka. Obraz Polski był wciąż budowany w oparciu o stare schematy, Wschód Zachód, cywilizacja barbaria, przy czym Polska była nadal po złej stro- 6 J. Frelak, A. Łada, K. Schwartz, R. Parkes (współpraca/zusammenarbeit), Polska migracja zarobkowa do do Niemiec-fakty i mity. Polnische Arbeitsmigration nach Deutschland Fakten und Mythen, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2009.

7 8 Joanna Fomina, Justyna Frelak nie limes 7. Mateusz Fałkowski sformułował w tym czasie tezę, że Polska zmieni swój wizerunek w oczach europejczyków po wstąpieniu do Unii Europejskiej. Dołączenie naszego kraju do grona państw UE oznaczało formalne uznanie przez inne państwa członkowskie, że Polska spełniła kryteria kopenhaskie, jest zatem państwem zbudowanym na zasadach rządów prawa, ochrony praw mniejszości oraz gospodarki rynkowej. Jednak po wejściu Polski do UE po części znikła zewnętrzna presja polityczna na przestrzeganie standardów demokratycznych, jak również wewnętrzne dążenie do pokazania jak najlepszej twarzy Polski na arenie międzynarodowej. W wyniku tego w Polsce, jak również w kilku innych krajach Europy Środkowej, do władzy doszły eurosceptyczne, populistyczne partie które przed akcesją nowych państw członkowskich do Unii, otoczone były swego rodzaju kordonem sanitarnym 8, w obawie aby ich udział w rządzeniu krajem nie opóźnił procesu akcesyjnego. Co więcej, główne partie rządzące również nie ustrzegły się stosowania populistycznych haseł i ruchów politycznych. W końcu, hasło Nicea albo śmierć, zachęcające do zawetowania traktatu konstytucyjnego UE, głosił niedoszły premier z ramienia centroprawicowego, liberalno-konserwatywnego rządu. Kilka pierwszych lat po akcesji upłynęło w Polsce pod hasłami naprawy państwa polskiego, a przede wszystkim walki z korupcją, którą wykreowano na największy problem polskiego życia społeczno-politycznego. W praktyce oznaczało to nie tylko powołanie do życia specjalnej instytucji do walki z korupcją (Centralne Biuro Antykorupcyjne) która wsławiła się spektakularnymi procesami z udziałem znanych postaci ze świata polityki, medycyny czy biznesu jak również m.in. zaostrzenie ustawy lustracyjnej, co wiązało się z ograniczeniem swobód obywatelskich. Budowaniu tzw. IV RP towarzyszyły również hasła moralnej rewolucji, skierowane przeciwko przedstawicielom elit intelektualnych, biznesowych i politycznych oraz w szczególności mniejszościom seksualnym. W 2007 r. Brytyjczycy mieli okazję oglądać Polaków zdeterminowanych, aby zmienić ten stan rzeczy, stojących w wielogodzinnych kolejkach do punktów wyborczych w konsulatach polskich. Po wejściu Polski do Unii nasz kraj zyskał złą sławę niezręcznego partnera kłótliwego, skoncentrowanego na własnych potrzebach, blokującego różne inicjatywy europejskie. Zmiana rządu w Polsce w listopadzie 2007 r. przyniosła zmianę sposobu prowadzenia przez Polskę polityki zagranicznej i europejskiej. Zakończył się okres kilkuletniego umierania za Niceę, ultrasceptycyzmu wobec Unii Europejskiej oraz konfrontacyjnych relacji z sąsiadami. W ciągu ostatnich kilku lat Polska zrobiła wiele, by zmienić swój wizerunek i stać się partnerem przewidywalnym i odpowiedzialnym. Obecni rządzący stawiają nacisk na stabilność i współpracę w ramach Unii Europejskiej podkreślając potrzebę dalszej integracji. Przede wszystkim zmienił się dyskurs polityczny dotyczący interesów Polski w UE i na świecie oraz strategia ich osiągania. Obecny Polski rząd podkreśla potrzebę dążenia do realizacji interesów polskiej racji stanu, lecz nie w opozycji do interesów europejskich UE, ale w ramach szerszego rozwoju Unii 9. Minister Spraw Zagranicznych podkreślił, że Polska 7 M. Fałkowski, Polska jako Wschód i jako Zachód, [w:] L. Kolarska-Bobińska (red.), Obraz Polski i Polaków w Europie, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa J. Kucharczyk, J. Zbieranek, Democracy in Poland Challenges for the future, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa Expose Premiera Donalda Tuska z 23 listopada 2007, premiera_donalda_tuska.html, dostęp 20 listopada 2010.

8 Wizerunek Polski i Polaków w Wielkiej Brytanii 9 powinna stawiać na efektywność, a nie wyłącznie na asertywność, jak było dotychczas 10. Za retoryką idą również konkretne działania umacniające wiarygodność, skuteczność oraz solidarność Polski z innymi krajami na arenie europejskiej i międzynarodowej. W porównaniu z europejskimi sąsiadami, Polska wyszła ze światowego kryzysu gospodarczego obronną ręką. W 2009 r. Polska jako jedyny kraj w Europie odnotowała wzrost gospodarczy. Pozwoliło to zatrzeć tradycyjny podział na Wschód i Zachód, obecnie można raczej mówić o rozsądnej i odpowiedzialnej Północy oraz mniej odpowiedzialnym fiskalnie Południu. Kryzys gospodarczy w Europie wzmocnił tendencje protekcjonistyczne w krajach unijnych. Polska starała się jednak promować solidarność wszystkich krajów europejskich. Z inicjatywy premiera Donalda Tuska odbyło się nieformalne spotkanie krajów Europy Środkowej z przewodniczącym Komisji Europejskiej, w celu zademonstrowania poparcia nowych państw członkowskich dla zasad jednolitego rynku oraz działań Komisji. Polska udowodniła również, że potrafi aktywnie kształtować politykę europejską zgodnie z polskimi racjami stanu. Do największych osiągnięć Polski na arenie europejskiej należy zaliczyć przyjęcie przez Unię Europejską programu Partnerstwa Wschodniego. Po raz pierwszy inicjatywa zgłoszona i promowana przez kraj Europy Środkowej, nowego członka UE, została zaakceptowana jako polityka unijna. Innym przykładem międzynarodowej aktywności polskiego rządu jest krytyka zbyt wstrzemięźliwej odpowiedzi Unii na rosyjską interwencję w Gruzji i nakłonienie UE do zajęcia zdecydowanej pozycji. Nadzwyczajne posiedzenie Europejskiej Rady we wrześniu 2008 r., które pozwoliło opracować odpowiedniejsze wspólne działania Unii, odbyło się dzięki inicjatywie premiera Tuska. Polska również potrafiła umiejętnie wykorzystywać swoje członkostwo w UE do rozwiązania problemów ze swoim wschodnim sąsiadem. Komisja Europejska między innymi zaakceptowała ideę europejskiej solidarności energetycznej jako jednej z podstawowych wytycznych negocjacji nowej umowy pomiędzy Rosją a UE. Bardzo ważnym wydarzeniem dla pozycji Polski na arenie europejskiej była nominacja Jerzego Buzka na Przewodniczącego Parlamentu Europejskiego. Kandydaturę byłego premiera Polski na to stanowisko poparło aż trzy czwarte posłów do Parlamentu Europejskiego. Jego kadencja zbiegła się z wejściem w życie Traktatu Lizbońskiego, który nadał szersze uprawnienia Parlamentowi i umocnił jego pozycję względem innych instytucji europejskich. Dzięki zmianom prawnym, ale również własnym działaniom, Jerzy Buzek stał się najbardziej prominentnym Przewodniczącym PE w historii tej instytucji. Symbolem pojednania z sąsiadami, z którymi Polska nigdy nie miała łatwych relacji, stał się udział kanclerz Niemiec Angeli Merkel oraz premiera Rosji Władimira Putina w uroczystościach upamiętniających sześćdziesiątą rocznicę rozpoczęcia drugiej wojny światowej, które odbyły się pod pomnikiem Westerplatte w Gdańsku. Premier Putin publicznie nazwał pakt Ribentropp-Mołotow, na mocy którego dokonano rozbioru terytorium Polski, niemoralnym. Rok później obecność Putina podczas uroczystości upamiętnienia zbrodni zamordowania w Katyniu tysięcy oficerów polskich przez NKWD, odebrana została jako ważny gest dyplomatyczny. W swoim przemówieniu premier Rosji uznał bezpośrednią odpowiedzialność Stalina za to wydarzenie. Pamięć i odpowiedzialność za zbrodnię katyńską stanowi jeden z największych problemów w relacjach polsko-rosyjskich. 10 A. K. Cianciara, The European Policy of Donald Tusk s Government, Analizy i Opinie nr 8/93, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2009.

9 10 Joanna Fomina, Justyna Frelak Bezprecedensowa we współczesnej historii światowej katastrofa smoleńska, w której zginęła para prezydencka, a także czołowi przedstawiciele i wybitne postacie państwa polskiego, skupiła na Polsce uwagę osób dotychczas mało zainteresowanych sprawami międzynarodowymi. Znowu powrócił problem niełatwych relacji i bolesnych doświadczeń historycznych. Życzliwe zachowania strony rosyjskiej, a w szczególności liczne spontaniczne gesty poparcia i ubolewania ze strony zwykłych obywateli Rosji, pozwoliły opisywać wydarzenia po katastrofie jako prawdziwy akt pojednania polsko-rosyjskiego. W ostatnich latach Polska była nie raz przedstawiana jako sojusznik Wielkiej Brytanii, wspólnym mianownikiem dla obu krajów miał być ich eurosceptyzm. Wielka Brytania chwaliła Polskę za bardziej wolnorynkowe podejście do gospodarki, niż jest to przyjęte w krajach starej Unii. Polska była jednym z ostatnich krajów, które ratyfikowały Traktat Lizboński, budzący tyle kontrowersji w Wielkiej Brytanii. Prezydent Lech Kaczyński, wbrew polityce własnego rządu, zwlekał z podpisaniem dokumentu do ostatniej chwili. W przypadku Karty Praw Podstawowych Polska podpisała tak zwany protokół brytyjski, który ogranicza stosowanie dokumentu. Warto również odnotować współpracę konserwatywnych skrzydeł polskiej i brytyjskiej sceny politycznej, a w szczególności ich wspólne działania w Parlamencie Europejskim. W 2009 r. powstała nowa frakcja PE, w skład której weszli Prawo i Sprawiedliwość, brytyjscy Konserwatyści oraz kilka innych ugrupowań konserwatywnych. Na czele tej grupy politycznej stanął Michał Kamiński z PIS. Warto jednak zauważyć, że tak naprawdę postawy eurosceptyczne obu krajów opierały się często o odmienne przesłanki i interesy. Krytyka Unii Europejskiej przez Wielką Brytanię miała przede wszystkim na celu domniemaną zmowę federalistów, dążących do utworzenia europejskiego super-państwa. W tym sensie, brytyjski eurosceptyzm jest anty-brukselski. Jeżeli chodzi o polskich eurosceptyków, to obawiają się oni przede wszystkim dominacji największych krajów nad mniejszymi, znaczącą rolę odgrywają tutaj obawy przed Niemcami. Jednym z głównych niepokojów przed Unią w Wielkiej Brytanii jest narzucenie modelu Europy socjalnej, który spowolniłby brytyjską gospodarkę, oraz ograniczył prężność rynku pracy i konkurencyjność przedsiębiorstw. W Polsce Europa socjalna nie budzi tylu obaw. Te rozbieżności ideologiczne są wyjątkowo wyraźnie w przypadku mariażu politycznego ekonomicznie liberalnych Konserwatystów brytyjskich oraz pro-socjalnego PiSu w ramach frakcji PE Konserwatyści i Reformatorzy. Odmienna wizja Europejskiej Wspólnej Polityki Rolnej polskich i brytyjskich sprzymierzeńców politycznych jest tu dobrym przykładem. W kontekście zastrzeżeń zgłaszanych wobec Karty Praw Podstawowych, również trudno o wspólny mianownik pomiędzy Wielką Brytanią a Polską. Jeżeli w przypadku Wielkiej Brytanii obawy były natury ekonomicznej np. że zbyt szeroko zakrojone prawa pracownicze mogłyby zaszkodzić przedsiębiorstwom, to w przypadku Polski przede wszystkim chodziło o wymiar społeczno-kulturowy. Główną obawą Polski było domniemane wprowadzenie tylnymi drzwiami koszyka praw społecznych, niezgodnych z katolickimi wartościami i często utożsamianych przez polskich konserwatystów z tzw. zachodnią cywilizacją śmierci czyli prawa do aborcji, prawa do zawierania małżeństw oraz adopcji dzieci przez osoby nieheteroseksualne (prawa, które w Wielkiej Brytanii są zagwarantowane i nie wzbudzają większych kontrowersji).

10 Wizerunek Polski i Polaków w Wielkiej Brytanii 11 Wizerunek Polaków i Polski a polskie środowiska emigracyjne w Wielkiej Brytanii Polską emigrację często traktuje się jako ambasadorów polskości za granicą. Garapich pisze o micie misji polskiej diaspory, w którym Polonia przybiera rolę nieformalnego ramienia MSZ 11. W naszych badaniach zwracamy szczególną uwagę na rolę Polaków mieszkających w Wielkiej Brytanii w kształtowaniu wizerunku naszego kraju. Warto przypomnieć, że chociaż Polacy przed 2004 r. nigdy nie wyjeżdżali do Wielkiej Brytanii na tak masową skalę, jaka miała miejsce po akcesji do UE, migracje Polaków do tego kraju mają długą historię. Polacy emigrowali do Wielkiej Brytanii zarówno w dziewiętnastym wieku, jak i po pierwszej wojnie światowej. Jeżeli chodzi o współczesną polską emigrację, tradycyjnie rozróżniamy jej trzy fale: emigracja (po)wojenna, po-solidarnościowa, oraz po-akcesyjna. Pierwsza i druga fala określane są jako polityczne, natomiast trzecia (obecna) jako ekonomiczna. Jak podkreśla między innymi Garapich, istnieje wyraźna hierarchia motywacji wyjazdu: Jako nasączonym chrześijańsko-platońskim światopoglądem, wydaje nam się wszak oczywiste, że to co ideowe, winno dominować nad tym, co materialne, że duch jest lepszy niż brudna materia 12. Inaczej mówiąc, emigracja polityczna jest postrzegana jako bardziej godna szacunku, niż emigracja zarobkowa za chlebem, bądź lepszym życiem. Warto zauważyć, że o ile pierwsza i trzecia fala są bardziej wyraziste i osadzone w czasie, fala środkowa obejmuje migracje Polaków od lat 60-tych do 2004 r., tak więc określenie po-solidarnościowa emigracja jest mało precyzyjnie. Co więcej, podział na uwarunkowania ekonomiczne i polityczne emigracji, nie są aż tak precyzyjne w przypadku wszystkich trzech fal. Do pierwszej grupy zalicza się nie tylko byłych żołnierzy Wojska Polskiego, którzy znaleźli się poza granicami Polski po zakończeniu wojny, ale również jeńców wojennych oraz DPs (displaced persons) 13 przebywających w obozach wyzwolonych przez aliantów. Emigrację (po)wojenną uważa się za emigrację polityczną wynikającą z niezgody na nowy reżim w ojczyźnie oraz strachu przed represjami. DPs rekrutowani w ramach Europeans Voluntary Worker Scheme byli mimo tego traktowani przez ówczesny rząd brytyjski jako zagraniczna siła robocza, migranci ekonomiczni, z którymi kontrakty zawierano pierwotnie jedynie na dwanaście miesięcy 14. (Po)wojenna Polonia często postrzegała siebie jako poszkodowanych zarówno przez Stalina, jak i Hitlera, żywiąc jednocześnie urazę do społeczeństwa brytyjskiego za oddanie Polski w obce ręce poprzez podpisanie porozumienia z Jałty 15. Faktycznie, dla sporej części przedstawicieli emigracji (po)wojennej, powrót do komunistycznej Polski równał się 11 M. P. Garapich, Migracje, społeczeństwo obywatelskie i władza. Uwarunkowania stowarzyszeniowości etnicznej i rozwoju społeczeństwa obywatelskiego wśród polskich emigrantów w Wielkiej Brytanii,[w:] M. Duszczyk, M. Lesińska (red.), Współczesne migracje: dylematy Europy i Polski, Ośrodek Badań nad Migracjami Uniwersytet Warszawski, Warszawa Ibidem. 13 DP (displaced persons), tzw. dipisi, czyli osoby, które po zakończeniu wojny znalazły się poza terytorium swojego kraju. 14 K. Sword, Identity in Flux. The Polish Community in Great Britain. School of Slavonic and East European Studies, University of London, Londyn 1996; J. Zubrzycki, Polish Imigrant in Britain. A Study of Adjustment. Oxford University Press, Oxford J. Fomina, C. Husband, Inhabiting Heteroglossic Media Spaces: Intra-group transitions, identity construction and the language-media interface of Bradfordian Poles, [w:] T. Moring (red.) Living languages in bilingual media environments, NORDICOM, Helsinki 2011 (w przygotowaniu).

11 12 Joanna Fomina, Justyna Frelak z trafieniem do więzienia lub nawet z byciem skazanym na karę śmierci. Polska komunistyczna była postrzegana przez nich jako obcy kraj. Co więcej, Polacy urodzeni w przedwojennej wschodniej Polsce nie mieli gdzie wracać ziemie na których się urodzili i wychowali, należały teraz do Związku Radzieckiego 16. Jak pisze M. Ostrowski, decyzje o powrocie do Polski lub o osiedleniu się w Wielkiej Brytanii były wyjątkowo bolesne. Polscy emigranci często czuli się zdradzeni przez Wielką Brytanię, która w ich mniemaniu ignorowała ich zasługi dla zwycięstwa w drugiej wojnie światowej między innymi przyczynił się do tego brak zaproszenia na paradę zwycięstwa i traktowanie żołnierzy Wojska Polskiego jak cywilów 17. Warto wspomnieć tu o tu tzw. Silver Brigade polscy oficerowie oraz działacze polityczni, których stopnie wojskowe oraz stanowiska nie były po wojnie uznawane przez władze brytyjskie, często zmuszani byli do podjęcia mało wykwalifikowanych prac, jak pucowanie sreber stołowych w hotelu 18. Co więcej, dla wielu mit powrotu do ojczyzny mocno przyczynił się do pielęgnowania polskości na poziomie rodziny oraz budowania infrastruktury polonijnej 19. Jednocześnie Wielka Brytania była krajem, w którym polscy emigranci potrafili nie tylko się osiedlić i zaaklimatyzować, ale często osiągnąć z czasem dość wysoki status ekonomiczno-społeczny 20. Wiele uwagi poświęcano kształceniu dzieci, aby wyrosły na lekarzy, nauczycieli i prawników. Budowaniu wysokiej pozycji w społeczeństwie brytyjskim sprzyjało postrzeganie polskich emigrantów jako odważnych sojuszników i zarazem uchodźców politycznych. Nie bez znaczenia był również napływ imigrantów z byłych kolonii brytyjskich, którzy odwrócili uwagę od Polaków i przejęli rolę obcego w społeczeństwie brytyjskim 21. Jeżeli chodzi o drugą falę, to ani określenie, po-solidarnościowa, ani przypisywana jej motywacja polityczna nie są do końca precyzyjne. Polacy emigrowali do Wielkiej Brytanii przez cały okres powojenny i chociaż część osób faktycznie wyjechała i została w Wielkiej Brytanii ze względów politycznych, dla innych motywacją było poszukiwanie lepszego życia przede wszystkim w sensie społeczno-ekonomicznym. Wiele osób, które wyjechały w okresie od lat sześćdziesiątych (czasów odwilży) do 2004 r., miało bliższą lub dalszą rodzinę czy znajomych w Wielkiej Brytanii. Struktury polonijne, jak również przemysł migracyjny, odegrały tutaj ważną rolę mocno przyczyniły się do powstania znaczącej liczbowo społeczności polskich migrantów, jeszcze przed wejściem Polski do UE. Co więcej, jak zauważa Garapich, przemysł migracyjny, czyli infrastruktura umożliwiająca polskim emigrantom pozostanie w Wielkiej Brytanii, był organizowany na granicy legalności, nie pozbawiony często elementów kryminalnych oraz prowadzący do uzależniania i wykorzystania polskich migrantów przez pracodawców 22. Był to okres, w którym Polacy mogli być kojarze- 16 Ibidem; A. Położyński, Z drogi i przydroża, Wydawnictwo Vipart, Warszawa M. Ostrowski, To Return To Poland Or Not To Return The Dilemma Facing The Polish Armed Forces At The End Of The Second World War, praca nieopublikowana, 18 Określenie to było przede wszystkim używane w stosunku polskich pracowników londyńskiego Claridge s, ale używano go również w innych miastach Wielkiej Brytanii, np. Bradford. 19 J. Fomina, wywiady z przedstawicielami drugiego pokolenia (po)wojennej Polonii oraz polskimi migrantami poakcesyjnymi w Bradford, w ramach projektu Bilingualizm, Identity and Media (BIM), finansowanego przez Akademię Fińską. 20 J. Fomina, C. Husband, Heteroglossic Media Spaces op.cit ; A. Położyński, Z drogi i przydroża op.cit. 21 R. Miles, A. Phizacklea, White Man s Country, London Pluto Press, Londyn1984; J. Solomos., Race and Racism in Britain. Houndmills Palgrave Macmillan 2003; J. Fomina, wywiady w ramach projektu BIM. 22 M. Garapich, The Migration Industry and Civil Society: Polish Immigrants in the United Kingdom Before and After EU Enlargement, Journal of Ethnic and Migration Studies, 34 (5), 2008.

12 Wizerunek Polski i Polaków w Wielkiej Brytanii 13 ni z osobami pracującymi poniżej kwalifikacji, często półlegalnie, nawet jeżeli w rzeczywistości wielu z nich szybko wyszło z szarej strefy, nostryfikowało polskie dyplomy, zdobyło nowe kwalifikacje i zajęło stosunkowo wysoką pozycję społeczną 23. Jak zostało wspomniane wcześniej, migracje poakcesyjne mają przede wszystkim charakter ekonomiczny. Potwierdzają to wyniki Eurobaromentru dotyczące mobilności geograficznej wewnątrz UE. Według badania, najważniejszym motywatorem migracji z nowych krajów członkowskich są kwestie społeczno-ekonomiczne (wysokość wynagrodzenia, dostęp do służby zdrowia) 24. Warto tutaj jednakże podkreślić, iż obecnie Polaków do wyjazdu skłaniają przede wszystkim lepsze perspektywy zawodowe, możliwość zdobycia nowych doświadczeń życiowych, ale już nie bezrobocie. Polacy wyjeżdżają, bo tego chcą, a nie dlatego, że są do tego zmuszeni nie widząc żadnych perspektyw na przyszłość w kraju. Potwierdzają to np. badania Ośrodka Badań nad Migracjami UW, według których 47% osób, które podjęły decyzję o wyjeździe, miało w Polsce pracę, a tylko 22% pozostawało bez pracy 25. Warto w tym miejscu przyjrzeć się poakcesyjnym strategiom migracyjnym. Obok krótkookresowych migracji o ściśle ekonomicznym charakterze, których celem jest przede wszystkim zgromadzenie oszczędności i powrót do kraju, funkcjonują także inne strategie, określane niekiedy jako innowacyjne. Obok tak zwanych bocianów (typowi migranci sezonowi) i chomików (migracja jako jednorazowy sposób akumulacji kapitału) 26, na wyjazd decydują się również osoby, dla których duże znaczenie (poza awansem ekonomicznym) ma możliwość zdobycia wykształcenia za granicą, nauka języka, przygoda. Określani w literaturze mianem buszujących bądź łososi, skupiają się na zwiększaniu własnego kapitału społecznego, akceptując pracę poniżej kwalifikacji jako (konieczny i tymczasowy) etap w swojej karierze zawodowej. Poakcesyjni migranci są nastawieni bardziej indywidualistycznie niż ich poprzednicy, są też bardziej mobilni społecznie. Osoby, które wyjechały z Polski, początkowo zaspokajają przede wszystkim swoje potrzeby, a nie potrzeby rodziny w kraju. Wiąże się to z pewnością z młodym wiekiem i stanem wolnym. W Wielkiej Brytanii i Irlandii, 90% respondentów przeznacza swoje zarobki na potrzeby codzienne, 42% wydaje zarobione pieniądze na rozrywkę i podróże, a 30% oszczędza 27. O dużym zindywidualizowaniu migracji świadczy również wielkość i przeznaczenie transferów finansowych do Polski. Tylko połowa respondentów przesyła rodzinie dochody zgromadzone za granicą, pozostali czynią to w minimalnym stopniu. Konsumpcjonizm wydaje się być z jednej strony wyborem stylu życia, na który nie mogli sobie pozwolić w Polsce, a z drugiej formą rekompensaty za podejmowanie się typowo imigranckich prac określanych mianem 3D (Dull, Dirty, Dangerous). Warto podkreślić, że chociaż na początku Polacy często podejmują się takich niechcianych przez tubylców prac ze względu na łatwy dostęp do tego typu zatrudnienia, jak również słabą znajomość angielskiego, dla większości z nich nie jest to koniec ka- 23 J. Fomina, wywiady w ramach projektu BIM. 24 Geographic Mobility in the context of EU enlargement, [w:] Employment in Europe 2008 report, Komisja Europejska, Bruksela P. Kaczmarczyk, Współczesne migracje zagraniczne Polaków. Aspekty lokalne i regionalne, Ośrodek Badań nad Migracjami, Uniwersytet Warszawski, Warszawa J. Eade, S. Drinkwater, M. P. Garapich, Polscy migranci w Londynie klasa społeczna i etniczność, Centre for Research on Nationalism, Ethnicity and Multiculturalism, University of Surrey M.P. Garapich, D. Osipovič, MIGPOL. Badanie sondażowe wśród obywateli polskich zamieszkałych w Wielkiej Brytanii i Irlandii, wrzesień 2007 roku.

13 14 Joanna Fomina, Justyna Frelak riery zawodowej. Po lepszym rozeznaniu się na brytyjskim rynku pracy oraz poprawieniu znajomości angielskiego, spory odsetek Polaków znajduje pracę w wyuczonym zawodzie lub, po odpowiednich szkoleniach, w innych zawodach o wyższym statusie 28. Pomimo, że mobilność społeczna nowych polskich emigrantów jest dosyć znacząca, jak wynika z wcześniejszych badań ISP, słowo Polak stało się w Wielkiej Brytanii synonimem taniego i solidnego pracownika. Media podkreślały, że Polacy są pracowici, solidni, niedrodzy oraz dobrze wykwalifikowani 29. W naszym badaniu postanowiliśmy sprawdzić, jakich prac podejmują się w mniemaniu Brytyjczyków Polacy oraz jaka jest opinia brytyjskich pracodawców o nich jako pracownikach. Co ciekawe, zhierarchizowany podział na ideowe vs. materialne jest również bardzo wyraźny we wzajemnym postrzeganiu się przedstawicieli powojennej Polonii oraz polskich emigrantów z początku tego wieku 30. Jak wynika z badań, przedstawiciele Polonii (po)wojennej często nie mogą zrozumieć, jak można opuścić Polskę z własnego wyboru. Często krytykują ich również za zbyt materialistyczne nastawienie oraz podejście roszczeniowe 31. Wejście Polski do Unii Europejskiej oraz otwarcie brytyjskiego rynku pracy dla Polaków miało ogromne znaczenie w budowaniu wizerunku Polski i Polaków. Wbrew alarmowaniu polskich mediów o nagonce na Polaków w Wielkiej Brytanii, dokładniejsza analiza dyskursu prasowego pokazała, że wizerunek Polaków w mediach brytyjskich jest zaskakująco pozytywny. Nawet kochające się w sensacjach i sianiu niepokoju wśród czytelników brukowce często pisały o Polakach z dużą sympatią, lub przynajmniej neutralnie. Jeżeli przedstawiały Polaków w kontekście negatywnym, chodziło im najczęściej o krytykę rządu, napędzaną anty-imigracyjną paniką moralną, nie zaś krytykowanie Polaków jako takich szczególnie dotyczy to konserwatywnej, wówczas opozycyjnej wobec rządu, Daily Mail. Konstruowanie wyobrażeń na temat innego narodu odbywa się często w sposób dychotomiczny zakłada dzielenie ludzi na my i oni. Należy również pamiętać, że w odróżnieniu np. od Polski, Wielka Brytania jest krajem mocno zróżnicowanym kulturowo, gdzie oprócz Polaków znalazło swój nowy dom wielu innych przedstawicieli grup etnicznych. Tak więc, wizerunek Polaków jest budowany nie tylko poprzez porównanie Polaków i Brytyjczyków, ale również na podstawie postrzegania Polaków na tle innych grup narodowych, etnicznych, kulturowych. Ponieważ w niniejszym badaniu interesuje nas przede wszystkim postrzeganie Polski i Polaków po rozszerzeniu UE, nie zadawaliśmy pytań o wiedzę i ocenę wkładu Polaków w zwycięstwo w drugiej wojnie światowej lub o ich wkład w kulturę światową. Zapytaliśmy natomiast o to, jak Polacy są postrzegani względem innych grup etnicznych mieszkających w Wielkiej Brytanii. Warto w tym miejscu podkreślić, iż przedstawiciele elit brytyjskich wysyłały w stronę społeczności polskiej w Wielkiej Brytanii sygnały sugerujące że Polacy są wybraną mniejszością etniczną. Dla przykładu, konserwatywny poseł Greg Hands zaapelował do polskich migrantów o to, by nie wracali do Polski, twierdząc że Polacy są ulubionymi migrantami Wielkiej Brytanii ( you re Britan s favourite migrants ) 32. Polacy nie po- 28 J. Fomina, wywiady w ramach projektu BIM. 29 J. Frelak, J. Fomina, Next Stopski London. Wizerunek polskich imigrantów w prasie brytyjskiej, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa J. Fomina, wywiady w ramach projektu BIM. 31 Ibidem. 32 M. P. Garapich, Migracje, społeczeństwo obywatelskie op.cit.

14 Wizerunek Polski i Polaków w Wielkiej Brytanii 15 zostają dłużni i potrafią zagrać na obawach związanych z wyzwaniami wielokulturowości (w tym strachu przed domorosłym terroryzmem) i podkreślić swoją bliższość kulturową w porównaniu z innymi grupami etnicznymi. Po zamachach terrorystycznych w 2005 r., londyńskie biuro Polskiej Organizacji Turystycznej zaprezentowało plakat z wizerunkiem polskiego lotnika z podpisem: Londoners, we are with you again 33. Co więcej, sami polscy emigranci na ogół są przekonani o tym, że w porównaniu z innymi, są bardziej lubiani i szanowani za swoją chęć uczenia się języka, integrowanie się ze społeczeństwem brytyjskim, pracowitość, ale również za ten sam kolor skóry i przynależność do europejskiego kręgu kulturowego 34. Postrzeganie zjawiska imigracji w Wielkiej Brytanii Brytyjczycy uchodzą za społeczeństwo bardzo liberalne, otwarte na inność. Brytyjska polityka wielokulturowości wciąż jest stawiana za wzór do naśladowania, jeżeli chodzi o radzenie sobie z różnorodnością kulturową oraz integracją imigrantów. Jednocześnie jednak brytyjskie społeczeństwo od lat uważa imigrację za jedno z największych wyzwań i problemów społecznych, z jakimi nie radzi sobie ani rząd ani władze lokalne 35. Jest to szczególnie uderzające na tle innych krajów europejskich. Jak wynika z badań Transatlantic Trends 36, imigracja jest postrzegana jako jeden z największych problemów przez jedną piątą mieszkańców Wielkiej Brytanii (rok wcześniej było to nawet 35%), przy czym średnia w UE stanowi jedynie 11%. Co więcej, średnia unijna jest mocno podbita przez Włochy (18%), ponieważ w pozostałych państwach unijnych imigrację jako palący problem postrzega jedynie 5-7% ludności. Co ciekawe, trend wzrostowy rozpoczął się pod koniec lat 90-ch. Jeszcze w połowie lat 90-ch tylko 5% społeczeństwa uważało imigrację za jedno z ważniejszych wyzwań stojących przed społeczeństwem brytyjskim 37. Ponadto, w Wielkiej Brytanii można odnotować największy poziom negatywnego postrzegania imigracji wśród państw UE 66% brytyjskiego społeczeństwa traktuje imigracje raczej jako zagrożenie niż szansę. Brytyjczycy prawie trzykrotnie przeceniają faktyczną liczbę imigrantów na Wyspach. Połowa społeczeństwa brytyjskiego jest również zdania, że obecność imigrantów na rynku pracy sprzyja obniżeniu płac pracownikom brytyjskim, a ponad połowa uważa, że imigranci odbierają pracę rdzennym Brytyjczykom. Brytyjczycy w szczególności obawiają się migracji niskowykwalifikowanych pracowników, 58% społeczeństwa popiera ograniczenie imigracji osób o niskich kwalifikacjach. Mając na uwadze siłę mitów migracyjnych funkcjonujących w społeczeństwie brytyjskim, w ramach projektu badawczego postanowiliśmy przyjrzeć się, do jakiego stopnia dotyczą one również Polskich imigrantów. Co ważne w kontekście niniejszego raportu, 47% Brytyjczyków uważa, że w ich kraju jest zbyt wielu imigrantów z innych krajów Unii Europejskiej chodzi tu niewątpli- 33 Ibidem. 34 J. Fomina, Światy równoległe wizerunek własny Polaków w Wielkiej Brytanii, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2009; J. Fomina, Husband, Heteroglossic Media Spaces op.cit por. M. P. Garapich, Migracje, społeczeństwo obywatelskie op.cit. 35 J. Frelak J. Fomina, Next Stopski London op.cit. 36 Transatlatic Trends: Immigration, German Marshall Fund of the United States, A. Thorp (red.), Impacts of Immigration, House of Commons Research Papers 08/65, 25 czerwca 2008.

15 16 Joanna Fomina, Justyna Frelak wie o nowe państwa członkowskie, w tym Polskę. Nie bez znaczenia są tutaj relacje prasy brytyjskiej o rosnącej liczbie przybyszy z Europy Wschodniej, w szczególności Polaków 38. Dlatego też, w naszym badaniu pytaliśmy Brytyjczyków również o opinię na temat decyzji o otwarciu rynku pracy dla Polaków w 2004 r. Jak pokazują różne badania, postawy Brytyjczyków wobec imigracji są zróżnicowane według regionu i zależą bardziej od postrzeganego oddziaływania imigracji, niż faktycznego jej wpływu. Inne czynniki odgrywające rolę w kształtowaniu postaw wobec imigracji to pozycja społeczna respondentów, ich kontakty z grupami etnicznymi, jak również debata polityczna oraz relacje medialne 39. Warto również zauważyć, że w Wielkiej Brytanii poparcie dla równego dostępu legalnych migrantów do świadczeń społecznych jest znacznie niższe niż średnia europejska (50%-72%). Takich rozbieżności nie ma jednak, jeżeli chodzi o poparcie dla politycznych praw imigrantów odsetek osób w Wielkiej Brytanii opowiadający się za nadaniem równych praw w partycypacji politycznej legalnym migrantom jest prawie identyczny ze średnią europejską. Co istotne, ocena pracy rządu, jeżeli chodzi o zarządzanie migracjami, jest w Wielkiej Brytanii najbardziej negatywna spośród wszystkich krajów objętych badaniem 40. Carey i Geddes swoim artykule udowadniają, że przekonanie o tym, że rząd nie jest w stanie zapanować nad imigracją, w dużym stopniu przyczyniło się do zmiany politycznej ekipy w Zjednoczonym Królestwie 41. Skutki migracji poakcesyjnej do Wielkiej Brytanii: obiektywne analizy, media, opinia publiczna Jak już zostało wspomniane w poprzednim podrozdziale, zjawisko migracji jest często postrzegane przez pryzmat konsekwencji społecznych i ekonomicznych. Równocześnie stoi to w pewnej sprzeczności z opinią na temat samych imigrantów. Tak jest np. w Wielkiej Brytanii, gdzie (jak pokazały wcześniejsze badania ISP) postrzeganie Polaka-imigranta jest dużo bardziej pozytywne niż polskiej imigracji jako takiej. Wiedza na ten temat jest jednak bardzo ograniczona, opinie zmieniają się pod pływem czasu i sytuacji, np. podczas kampanii wyborczej czy też kryzysu gospodarczego. Najbardziej gorąca dyskusja dotyczy prawie zawsze wpływu imigracji na rynek pracy i poziom bezrobocia. Tym aspektom warto przyjrzeć się bliżej. Jak potwierdziły liczne niezależne ekspertyzy, liberalizacja rynków pracy zapoczątkowana w 2004 r., miała niewielki, aczkolwiek pozytywny, wpływ na gospodarkę krajów przyjmujących. W jednym z badań szacuje się, że przemieszczanie się osób z państw UE-8 w latach zwiększyło łączny PKB rozszerzonej UE o około 0,17% w krótkiej perspektywie czasowej i o 0,28 % w dłuższej perspektywie J. Frelak J. Fomina, Next Stopski London op.cit. 39 A. Thorp, Arabella (red.) Impacts of Immigration, op.cit. 40 Transatlantic Trends op.cit. 41 S. Carey, A. Geddes, Less Is More: Immigration and European Integration at the 2010 General Election, Parliamentary Affairs 63 (4), Oxford University Press Skutki swobodnego przepływu pracowników w kontekście rozszerzenia UE. Sprawozdanie z pierwszego etapu (od dnia 1 stycznia 2007 r. do dnia 31 grudnia 2008 r.) funkcjonowania uzgodnień przejściowych określonych w Traktacie o przystąpieniu z 2005 r. oraz zgodnie z wymogami uzgodnień przejściowych określonych w Traktacie o przystąpieniu z 2003 r., Komisja Europejska, Bruksela 2008.

16 Wizerunek Polski i Polaków w Wielkiej Brytanii 17 Otwarcie rynku pracy nie spowodowało wypierania ludności miejscowej z rynku pracy, natomiast pracownicy z nowych państw członkowskich w korzystny sposób wpłynęli na kombinację umiejętności siły roboczej w państwach przyjmujących, w tym w Wielkiej Brytanii uzupełniając niedobory miejscowej siły roboczej. Polacy, pomimo obiegowej opinii na temat dumpingu płacowego, nie spowodowali obniżenia poziomu płac. Pracownicy z nowych państw członkowskich koncentrują się bowiem w innych sektorach gospodarki i nie konkurują z pracownikami rodzimymi. Z drugiej jednak strony, masowe podejmowanie pracy za najniższą stawkę przekłada się niekiedy na poziom wynagrodzeń na lokalnym rynku pracy ograniczając, w określonych sytuacjach, presję płacową ludności miejscowej 43. Generalnie w całej UE nie zaobserwowano masowego pobierania zasiłków przez imigrantów z nowych państw członkowskich. Czy Polacy dokładają do brytyjskiego systemu socjalnego, czy na nim żerują? Jak wynika z raportu brytyjskiego Centre for Research and Analysis of Migration (CreAM), Polacy oraz inni emigranci z nowych państw członkowskich więcej wpłacają do budżetu państwa niż z niego otrzymują. Wynika to m.in. z wyższej stopy zatrudnienia oraz rzadkiego korzystania z zasiłków. Wśród imigrantów pracuje 90% mężczyzn i 74% kobiet. Dla porównania, wśród Brytyjczyków, będących w wieku produkcyjnym, pracuje 78% mężczyzn i 71% kobiet 44. Co więcej, według CreAM prawdopodobieństwo, iż migranci z A8 (którzy przepracowali minimum rok w Wielkiej Brytanii) będą pobierali zasiłki czy żyli w mieszkaniach socjalnych jest o 60% mniejsze niż w przypadku rodzimych mieszkańców Wielkiej Brytanii. Z drugiej jednak strony, migracja wywarła w niektórych przypadkach presję na brytyjski sektor usług publicznych i mieszkaniowych na poziomie lokalnym. Problem ten był często podchwytywany przez media brytyjskie. Gazety poświęcały wiele uwagi obciążeniu sektora usług publicznych krytykując władzę za brak przygotowania w tej kwestii 45. Na fali recesji i wzrostu bezrobocia Polacy, jak i inni imigranci, stali się jednakże łatwą pożywką dla mediów, przede wszystkim tabloidów 46. Przykładowo, jak donosi Daily Mail: Jobs dry up but Poles stay to reap the benefits 47 czy też Foreign workers surge by 114, but the number of Britons with jobs falls 48. W 2009 r. w Wielkiej Brytanii kilkakrotnie dochodziło do strajków przeciwko zatrudnianiu cudzoziemców, w tym Polaków (np. w elektrowniach), pod hasłem British jobs for British workers. 49 Polacy byli też przedmiotem ataku ze strony skrajnie prawicowej organizacji Combat 18 w Irlandii Północnej, która wezwała ich i inne mniejszości imigranckie do niezwłocznego opuszczenia jej terytorium pod hasłem: Irlandia Północna jest tylko dla białych Brytyjczyków 50. W sytuacji kryzysu Polacy, tak jak i inni imigranci, mogą być postrzegani jako jeszcze większe zagrożenie na rynku pracy, co wynika między innymi z przymusu podejmowania 43 Por.: S. Lemos, J.N. Portes, New Labour? The Impact of Migration from Central and Eastern European Countries on the UK Labour Market, Institute for the Study of Labor, Bonn C Dustmann, T Frattini, C. Halls, Assessing the Fiscal Costs and Benefits of A8 Migration to the UK, Centre for Research and Analysis of Migration, Londyn J. Frelak, J.Fomina, Next Stopski London op.cit. 46 A. Koziński Bezcenni imigranci, Polska Times z 31 lipca 2009 roku. 47 Daily Mail z 9 stycznia Daily Mail z 12 sierpnia R. Booth, Mediators called in as wildcat strikes spread across UK, The Guardian, z 31 stycznia D. McKittrick, Belfast immigrants warned: Get out by tomorrow or you die, Independent z 10 lipca 2009.

17 18 Joanna Fomina, Justyna Frelak przez rodzimych pracowników prac wcześniej uznanych za typowo imigranckie, na przykład w rolnictwie 51. Niechęć może wynikać również z preferencji pracodawców, którzy wolą zatrudniać imigrantów, ze względu na ich mniejsze wymagania płacowe oraz większą elastyczność i determinację aby utrzymać miejsce pracy 52. Istotny w tym kontekście wydaje się problem, który bywa określany mianem marnotrawstwa mózgów, czyli podjęcia przez osobę pracy poniżej swojego poziomu kompetencji. Polacy koncentrują się w typowo imigranckich niszach, ponieważ taki jest popyt na siłę roboczą w krajach docelowych. Badania wskazują, że sytuacja ta dotyczy od 40% do 80% polskich emigrantów. Długookresowo taka sytuacja może prowadzić do dewaluacji bądź całkowitej utraty kwalifikacji i pogorszenia pozycji na rynku pracy, zarówno zagranicznym, jak i polskim. Z drugiej jednak strony, podejmowanie przez Polaków tego typu prac jest często tymczasowe. Wraz ze zdobywaniem kompetencji językowych oraz doświadczenia, zmieniają oni stopniowo pracę na bardziej odpowiadającą ich aspiracjom. Polska Marka Wizerunek kraju w znacznej mierze określa postrzeganie działalności i oferty danego państwa (np. firm, produktów) w innych krajach. Wywołuje reakcje, które wpływają na opinię publiczną, zachowania i postawy konsumenckie. Nabywcy oceniają produkty na podstawie kraju pochodzenia 53. Sposób postrzegania danego państwa staje się odpowiednikiem marki i często warunkuje ich decyzje. Wagę tej kwestii obrazują korzyści, jakie uzyskują właściciele marek, którzy kapitalizują renomę jaką cieszą się japońskie samochody, włoska odzież czy francuskie wina 54. Jak postrzegana jest marka polska? Percepcję Polski na tle innych krajów obrazuje Anholt-GfK Nation Brands Index. Ranking, obejmujący 50 państw wylicza reputację każdego z nich w oparciu o sześć składowych opinii: na temat jego mieszkańców, towarów eksportowych, polityki, walorów turystycznych, kultury, zdolności przyciągania kapitału. W rankingu za rok 2008 Polska uplasowała się na 30 miejscu między Chinami (29) a Czechami (31) 55. Najlepszy wskaźnik Polska osiągnęła w punkcie polityka obejmującym ocenę kompetencji i uczciwości rządu, poszanowania praw obywatelskich i polityki zagranicznej. W rankingu towarów eksportowych, obrazującym percepcję marek, umiejscawiamy się na 25. pozycji. W dwóch dziedzinach jesteśmy na dole rankingu w turystyce i kulturze. Polska nie jest więc postrzegana na świecie jako atrakcyjny cel podróży, kraj ciekawych zabytków czy ośrodek życia kulturalnego, a nasze produkty należą do średniaków. Z badań Polskiej Agencji Turystycznej (POT) wynika, że wizerunek Polski nie jest zły, ale raczej nijaki i rozmyty. Co więcej, nie mamy jednego, spójnego i wyrazistego wizerunku 56. Na pewno w dużym stopniu wpływa na to zarządzanie wizerunkiem kraju rozczłon- 51 S. Bates, British workers compete for seasonal jobs as recession bites, The Guardian z 14 kwietnia R. Ford, Britons vie with immigrants for low-paid jobs, The Times z 16 marca P. Kotler, Marketing, Gebethner i Ska, Warszawa Analiza wyników badań wizerunku Polski i postrzegania polskiej marki na świecie. Założenia i rekomendacje do pozycjonowania Polski, jako kraju docelowego podróży turystycznych na lata , Instytut Marki Polskiej, Warszawa W. Smoczyński, Polska: kraj bez twarzy, Polityka z 30 czerwca Analiza wyników badań...op.cit.

18 Wizerunek Polski i Polaków w Wielkiej Brytanii 19 kowane na wiele elementów składowych, które nie składają się w żadną całość. Często promuje się to, co nie wymaga reklamy bądź konserwuje stare stereotypy (np. sztuka ludowa). Wraz z napływem imigrantów z Polski do Wielkiej Brytanii, wiele produktów żywnościowych, stało się dostępnych we wszystkich regionach Wielkiej Brytanii. Ze względu na wysoką liczbę Polacy szybko stali się znaczącą grupą konsumencką, co potwierdzają statystyki dotyczące eksportu polskich artykułów spożywczych do Wielkiej Brytanii. Do końca 2003 r. wyeksportowano z Polski do Wielkiej Brytanii towary żywnościowe o łącznej wartości 619 mln złotych 57, podczas, gdy w 2009 r. eksport osiągnął już wartość 2,9 miliarda złotych. Polska jest jednym z czterech państw (poza Chinami, Indiami i Irlandią), którym udało się w kryzysowym 2009 r. zwiększyć eksport do Wielkiej Brytanii 58. W wymianie polsko-brytyjskiej istotną rolę odgrywają Polacy, którzy zakładają swoje firmy na Wyspach specjalizujące się przede wszystkim w małej gastronomii, prowadzą sklepy detaliczne i hurtownie. Polski sklep jest już w prawie każdym miasteczku, a większe supermarkety (Sainsbury s, Morrisons, Asda czy Tesco) stworzyły specjalne działy z polską żywnością. W sieci Tesco można obecnie kupić ponad 200 polskich produktów, a asortyment rośnie z roku na rok. Najbardziej aktywni na brytyjskim rynku są producenci słodyczy, wędlin oraz soków i napojów. Również polskie piwa Tyskie, Lech i Żywiec są dostępne na ladach brytyjskich supermarketów i pubów. Konsumentami tych produktów są przede wszystkim Polacy. Co więcej, Polacy wydając na żywność średnio 67 funtów tygodniowo, aż 30% wydatków przeznaczają wyłącznie na polskie produkty. Kupując towary z Polski, preferują sklepy specjalizujące się w sprzedaży takiej żywności 59. Jak bardzo dochodowy jest to rynek, wskazują chociażby spektakularne zyski polskich browarów eksportujących na rynek brytyjski. Polskie piwo cieszy się coraz większym zainteresowaniem, również wśród brytyjskich konsumentów, którzy coraz chętniej sięgają po piwa z innych, do niedawna egzotycznych krajów. W badaniu postanowiliśmy sprawdzić, na ile Brytyjczycy znają polskie marki oraz czy są skłonni kupować towary wyprodukowane w Polsce. Z Polską Brytyjczycy mogą kojarzyć wódkę i piwo, ale co wiedzą o kulturze naszego państwa? Od wiosny 2009 i do końca 2010 r. w Wielkiej Brytanii trwa rok polskiej kultury Polska! Year, inicjatywa Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Ministerstwa Spaw Zagranicznych. Polska! Year objął cały szereg różnego rodzaju imprez kulturalnych na całym terytorium Zjednoczonego Królestwa. Celem tej inicjatywy jest promowanie Polski poprzez zapoznanie Brytyjczyków z kulturalnymi dokonaniami Polaków, jak również wzmocnienie kontaktów pomiędzy ludźmi kultury obu krajów. Ważne, że organizatorzy postawili na różnorodność oraz współpracę. Chopina zna wielu Brytyjczyków (chociaż nie koniecznie kojarzą go wyłącznie z Polską); zaś bardziej wyedukowani mieszkańcy Wielkiej Brytanii zapewne rozpoznają Mickiewicza czy Kieślowskiego. Jednakże znajomość współczesnej kultury polskiej, muzyki popularnej, teatru czy sztuki, jest znikoma poza granicami naszego kraju. Organizatorzy postanowili poprawić tę sytuację, a zarazem pomóc w kształtowaniu pozytywnego wizerunku Polski i Polaków pokazać Polskę jako kraj współczesny, nie tylko nadążający za trendami w kulturze i sztuce, ale również je współtworzący. Jest to również próba odwrócenia stereotypów 57 Polskie marki w Wielkiej Brytanii skazane na polskie półki? Cooltura/ Polarity UK z 15 października Mimo kryzysu rośnie polski eksport do Wielkiej Brytanii, PAP z 5 marca Polskie jedzenie częścią brytyjskiej kultury, Cooltura/ Polarity UK z 7 czerwca 2010.

19 20 Joanna Fomina, Justyna Frelak i negatywnych oraz płytkich wyobrażeń o Polsce i Polakach. W ramach projektu zorganizowano setki wystaw, pokazów filmów fabularnych, animowanych i dokumentalnych, koncertów muzyki klasycznej, jazzowej czy współczesnej, spotkań z wybitnymi postaciami kultury, pokazów teatralnych, konferencji i seminariów. Polska! Year miał bardzo dobry odzew w mediach. Prasa dużo uwagi poświęciła poszczególnym wydarzeniom kulturalnym oczywiście była to prasa z górnej półki, przede wszystkim The Guardian, The Financial Times oraz The Daily Telegraph oraz publikacje poświęcone przede wszystkim kulturze i sztuce. Relacje prasowe były entuzjastyczne, pozbawione protekcjonalności. Trzeba zauważyć, że Polska! Year był skierowany przede wszystkim do elit do osób ambitnych, które nie tylko interesują się kulturą, lecz również są na tyle otwarte, by eksperymentować z produktami kulturowymi Nowej Europy, a w bogatej ofercie wydarzeń kulturalnych wybiorą właśnie te proponowane przez Polskę. W naszym badaniu staramy się oszacować, na ile projekt ten odbił się echem w społeczeństwie brytyjskim oraz jaka część społeczeństwa faktycznie skorzystała z oferty kulturalnej tej inicjatywy. Natomiast nie możemy się spodziewać, że będziemy mogli ocenić głębsze skutki Polska! Year, ponieważ do tego celu potrzebne jest badanie jakościowe. Wyniki badania ilościowego Na wizerunek kraju i jego mieszkańców składa się wiele czynników. Jak wiadomo, posługiwanie się stereotypami dotyczących różnych narodów, nie wymaga istnienia bezpośrednich kontaktów z ich przedstawicielami. Natomiast dzięki bezpośrednim kontaktom, takie stereotypowe wyobrażenia na ogół nie tylko ulegają modyfikacji, lecz również przestają być zideologizowane oraz nacechowane emocjonalnie 60. Spotkania z przedstawicielami innych narodów dają nam możliwość odmitologizowania wizerunku danego narodu oraz przekształcenia go na podstawie naszych osobistych wrażeń i doświadczeń. Można się spodziewać, że sześć lat po wejściu Polski do UE, postrzeganie naszego kraju i jego mieszkańców gruntownie się zmieniło że Polska w oczach Brytyjczyków jest teraz widziana jako kraj nowoczesny i rozwinięty, znajdujący się po słusznej stronie limes, a Polacy jako mniej egzotyczni i dalecy. Biorąc pod uwagę masowe imigracje Polaków do Wielkiej Brytanii, na pewno zmieniła się intensywność kontaktów pomiędzy Polakami i Brytyjczykami. W tym rozdziale przyjrzymy się temu, jaki wpływ na postrzeganie naszych rodaków przez Brytyjczyków miało wejście Polski do Unii: czy Polacy są widziani jako bardziej podobni i bliscy jako my-europejczycy czy też wciąż jako inni, obcy oni. Zobaczymy, jak Brytyjczycy postrzegają skutki otwarcia brytyjskiego rynku pracy oraz w jaki sposób widzą typowego Polaka. Interesuje nas również to, jaki jest wizerunek Polski jako kraju. Ponadto, przyjrzymy się temu, na ile informacje o zmianach w polskim życiu politycznym i społecznym dotarły do brytyjskiej opinii publicznej i utrwaliły się w ogólnym postrzeganiu naszego kraju. W naszym badaniu pytaliśmy Brytyjczyków o opinię na temat różnych aspektów sytuacji wewnętrznej Polski (np. kościoła katolickiego, korupcji, wzrostu gospodarczego) oraz wybranych kwestii związanych z pozycją Polski na arenie międzynarodowej. Na koniec spojrzymy na to, na ile rozpoznawalne 60 J. Konieczna, Polacy-Ukraińcy, Polska-Ukraina. Paradoksy stosunków sąsiedzkich, Fundacja im. St. Batorego, Warszawa 2003.

20 Wizerunek Polski i Polaków w Wielkiej Brytanii 21 są polskie produkty, w tym produkty polskiej kultury, i jaki to ma wpływ na markę polską w Wielkiej Brytanii. Kontakty z Polską i Polakami a postrzeganie naszego kraju i jego mieszkańców Wejście Polski do UE oraz otwarcie brytyjskiego rynku pracy dla Polaków przyczyniło się do intensyfikacji kontaktów Brytyjczyków z Polakami, a co za tym idzie, zwiększenia wyrazistości wizerunku Polski. Dzięki tym kontaktom, ale również dzięki większej uwadze mediów, Polska staje się coraz bardziej rozpoznawalnym, bliskim i znanym krajem. Ponad połowa badanych deklaruje, że miała jakieś kontakty z naszym krajem i jego mieszkańcami (rysunek 1). Rysunek 1. Kontakty z Polską i Polakami 47% 53% Tak Nie N=1029 Co więcej, prawie 60% badanych, którzy mieli jakieś kontakty z Polską i Polakami, zna Polaków mieszkających w Wielkiej Brytanii. Bardzo często do spotkań pomiędzy Polakami i Brytyjczykami dochodzi w miejscu pracy. Wśród osób, które mają kontakty z Polską i Polakami, połowa badanych spotkała Polaków w pracy. Co ciekawe, nie ma tutaj wyraźnego zróżnicowania ani pod względem wieku (lekka przewaga osób młodych), ani pod względem grupy społecznej, czy też rodzaju wykonywanej pracy. Może to wynikać z faktu, iż polscy pracownicy są właściwie obecni we wszystkich sektorach rynku pracy. Natomiast o wiele mniej istotnym źródłem wiedzy o Polsce i Polakach są środki masowego przekazu, publikacje książkowe, produkty oraz imprezy kulturalne. Bezpośrednie kontakty z Polską miało dość mało Brytyjczyków, tylko 6% odwiedziło Polskę w ciągu ostatnich lat. Najczęściej do Polski przyjeżdżały osoby w wieku lata. Prawdopodobnie niemałą rolę odegrała popularność wśród Brytyjczyków urządzania wieczorów kawalerskich i panieńskich w egzotycznych miastach Europy Środkowej, do których łatwo się dostać za sprawą tanich linii lotniczych. W tej grupie wiekowej znalazło się prawie dwa razy więcej Brytyjczyków w porównaniu do reszty społeczeństwa (rysunek 2).