ZMIERZCH NOWOCZESNOŚCI

Transkrypt

1 ZMIERZCH NOWOCZESNOŚCI NOWOCZESNOŚĆ I PONOWOCZESNOŚĆ W WYBRANYCH KONCEPCJACH ZYGMUNTA BAUMANA. 1

2 SPIS TREŚCI 1. Pierwsze ślady str ToŜsamość str Miłość str Postaci str Biel str Idea str Technika str Europa Wolności str Wolność str Ponowoczesność str Inne drogi str Bibliografia str

3 PIERWSZE ŚLADY nad światem znowu wzeszło słońce (Dante Alighieri) W miarę jak dojrzewają i dorośleją, pojęcia zaczynają poruszać się o własnych siłach i czasami zapędzają się daleko od miejsca, w jakim je poczęto. Wędrują w przeszłość, która nie wiedziała o ich istnieniu wtedy, gdy była jeszcze teraźniejszością, albo zaglądają w przyszłość, która być moŝe równie mało będzie ich świadoma, bo nie znajdzie w nich poŝytku. Tak to trochę wygląda, jakby pojęcia rodziły się jak rośliny mocno w grunt korzeniami wczepione, karmione sokami gleby, w której tkwią; ale z upływem czasu odrywałyby się od gruntu, dostawały nóg, wybierały się na wędrówkę w poszukiwaniu bardziej urozmaiconego pokarmu. 1 Niezmiernie trudno przystąpić do analizy koncepcji ponowoczesnych, które w swoich kilkunastu ksiąŝkach, na przestrzeni dziesięcioleci, opisał Zygmunt Bauman. Dzieje się tak za sprawą przede wszystkim ogromnej rozległości poruszanych tematów (niektóre myśli są jak zamach 2 ) oraz niespotykanej wręcz wnikliwości, z jaką autor 1 Z. Bauman, Ponowoczesność jako źródło cierpień, Warszawa 2000, str M. Kundera, Nieznośna lekkość bytu, Warszawa 1999, str

4 kaŝdorazowo przystępuje do próby sprecyzowania tego, co wszelkim precyzjom i nazwaniom zdaje się wymykać. Poruszana tematyka nie dość, Ŝe sama w sobie zawiera niewiarygodny wręcz ładunek znaczeń, powiązań i treści, to takŝe ogniskuje wokół czasów nam współczesnych, opisując cezurę milenium z przełomem wieków oraz towarzyszące tym czasom przemiany. Trudność opisu próby Baumanowskich analiz polega takŝe na nieustannej zmianie znaczeń, która czasom ponowoczesnym przyświeca niemal od ich zarania. W miarę upływu lat, na naszych oczach i za naszym przyzwoleniem (lub teŝ nie), następują po sobie wydarzenia, które z jednej strony zrazu stają się potwierdzeniem wielu przypuszczeń, Ŝe tak właśnie stać się miało i mogło, z drugiej zaś strony stoimy przed wydarzeniami, których spodziewać się wypada i których pojawienia moŝemy oczekiwać. W niniejszym opracowaniu postaram się więc zarysować szereg egzystencjalnych przyczyn, z powodu których znajdujemy się dziś w takim miejscu historii, a nie innym. TakŜe poprzez krótką na wstępie charakterystykę postaw nowoczesnego i ponowoczesnego człowieka (głównie w aspekcie poszukiwania toŝsamości), praca ta ma na celu wskazać główne załoŝenia Baumanowskich koncepcji zrozumienia świata. Wydarzenia ostatnich wieków, ze szczególnym uwzględnieniem wieku ubiegłego, spowodowały oto pojawienie się coraz to nowszych koncepcji, które przewijają się przez setki kart ksiąŝek Zygmunta Baumana. Ponowoczesność jako źródło cierpień oraz rozmowa z Benedetto Vecchim zatytułowana ToŜsamość stała się kanwą do przeanalizowania wybranych zagadnień ponowoczesnych, z Baumanowskim zastrzeŝeniem co do faktu, Ŝe ponowoczesność moŝe być częścią nowoczesności stąd często uŝywana zamienność obu nazw. Główne załoŝenia analizy czasów ponowoczesnych zostały zawarte takŝe w pozycjach, które ukazały się na polskim rynku wydawniczym stosunkowo niedawno, tj. w Płynnej nowoczesności (2006), w Płynnych czasach (2007), czy wreszcie w Europie niedokończonej przygodzie (2005). Z punktu widzenia zawartych rozwaŝań pomocnymi okazały się takŝe dwie inne pozycje, które przywołać naleŝy ze względu na ich dialogowy charakter, gdzie Profesor, odpowiadając na pytania swoich rozmówców, kreśli obraz syntezy końca XX wieku (Humanista w ponowoczesnym świecie oraz O szansach i pułapkach ponowoczesnego świata). Nowoczesna i ponowoczesna rzeczywistość wywarła i nadal wywiera niebagatelny wpływ na wszystkie niemal dziedziny codziennego Ŝycia, odciskając 4

5 swoje piętno takŝe w literaturze zarówno innych krajów europejskich, jak i tej polskiej. Stąd uzasadnionym wydaje się przywołanie w dalszych częściach szkicu kilku fragmentów przemyśleń Delacroix, Eco, Kundery Balzaca czy Gasseta, oraz takŝe Kapuścińskiego i Janion. Nowoczesność i ponowoczesność są ze sobą trwale związane, stąd przez antynomię, mówiąc o ponowoczesności, mówi się o nowoczesności, która tej pierwszej jest przeciwieństwem, choć wyrosłym z tej samej gleby na stromym jednak urwisku. Sportowe powiedzenie: Ŝe to jest pewne, Ŝe nic nie jest pewne, a wszystko moŝliwe skłania do wielorakich refleksji. Wszak ponowoczesna droga, która rozpoczęła się około lat siedemdziesiątych ubiegłego stulecia, okazuje się i krętą ścieŝką, i labiryntowym tunelem przechodzącym w wędrówkę po rozgrzanych i ruchomych piachach pustyni, a wszystko to dzieje się na płaszczyźnie niespotykanie szybkich informatycznych autostrad. Często dziś nie sposób odróŝnić, co jest stare, a co nowe. Zacierające się granice, w czasie nieustających rynkowych promocji, kaŝą kupować rzeczy całkowicie nieprzydatne i niepotrzebne. WyprzedaŜe jawią się jako kolejne szanse z jednej strony, a z drugiej demaskują skalę burŝuazyjnych zysków. Podobnie jak nasi przodkowie trzy stulecia temu, wspinamy się zboczem w stronę przełęczy nie tkniętej ludzką stopą, nie mamy zatem pojęcia, jaki widok ukaŝe się naszym oczom, gdy tam staniemy. Nie wiemy, dokąd prowadzi kręty wąwóz; wiemy jedynie, Ŝe nie moŝemy przerwać naszej wędrówki tutaj, na stromo wznoszącej się ścieŝce. 3 Pionowy start promu kosmicznego z Przylądka Cannaverall na Florydzie jest obrazem, który wszyscy znamy. Potem, gdy Discovery okrąŝa Ziemię z prędkością trzydziestu kilku tysięcy kilometrów na godzinę, czasem dociera do naszej świadomości suma tej właśnie prędkości, choć prom wydaje się być nieruchomo zawieszonym w kosmosie, z astronautami na kolejnym spacerze w przestworzach. Idziemy więc dalej bo nie moŝemy zbyt długo stać w miejscu. Dopiero, gdy staniemy (jeśli staniemy) na przełęczy i ogarniemy wzrokiem krajobraz po drugiej 3 Z. Bauman, Europa - niedokończona przygoda, Kraków 2005, str

6 stronie, nadejdzie pora w pełni świadomej wędrówki. Ruszymy w dalszą drogę, co przyciągani przez nowe widoki, nowe cele i wybrane przez nas miejsca. 4 Zmierzch nowoczesności to fakt, który nie stał się faktem na raz, ale raczej procesem, którego opis na kartach publikacji Zygmunta Baumana zajmuje miejsce pierwsze i najwaŝniejsze. Gdy bowiem prześledzić logikę ciągu wypowiedzi, nie sposób nie odnieść wraŝenia, Ŝe nastąpienie ponowoczesności jest wynikiem niepodwaŝalnym, opartym na przesłankach, które do takiego dowodu prowadzą. Wg Ulricha Becka ów czas to druga nowoczesność 5, choć często mówi się teŝ o późnej nowoczesności rozumianej przez deregulację 6 lub dekompozycję. Ponowoczesne myślenie o kulturze niesie teŝ w sobie termin czasu drugiej przełęczy, ze względu na trwającą tzw. drugą rewolucję antropologiczną. Zamiennie uŝywa się takŝe słowa nadnowoczesność. 7 Próba streszczenia w kilku słowach procesów przemian, które dzieją się obecnie (czy to zaczęły się wcześniej, czy zaczynają teraz) kaŝe takŝe przypuszczać, Ŝe wnikliwość i spostrzegawczość Baumanowskich przemyśleń i refleksji jest konkluzją sumaryczną, popartą wieloma latami pracy oraz na bieŝąco weryfikowaną w dyskusjach z największymi myślicielami naszych czasów. Gdy więc mowa o ponowoczesności (ang. Postmodernism/Postmodernity), z jednej strony myśleć moŝna o czasie, który nastał po nowoczesności (ang. Modernism/Modernity) jako więc osobny nurt, kierunek, trend czy epokowa tendencja. Chodzi, co oczywiste, o pojęcie modernite, neologizm ten inauguruje bowiem nowoczesną teorię sztuki, rozumianej nie jako juŝ ponadczasowa i esencjalna, lecz ściśle związana z czasem i teraźniejszością. 8 MoŜna jednak takŝe, i to przyjmuje się jako częściej uprawnione, ponowoczesnością nazywać czasy, które są zwieńczeniem nowoczesności, zawierają się w niej samej z zaznaczeniem, Ŝe są właśnie jej zmierzchem, jej późnym trzy czwarte. Często więc mówiąc i pisząc o nowoczesności, moŝna mieć na myśli ową schyłkową jego część, z gramatycznym prefiksem po-. 4 Z. Bauman, Europa - niedokończona przygoda, Kraków 2005, str Z. Bauman, Płynna nowoczesność, Kraków 2006, str Z. Bauman, Ponowoczesność jako źródło cierpień, Warszawa 2000, str Z. Bauman, Płynna nowoczesność, Kraków 2006, str E. Rybacka, Modernizowanie miasta, Kraków 2003, str

7 Natomiast za Baudelairem, cytowanym przez Rybacką, nowoczesność jest przemijająca, ulotna, przypadkowa, to połowa sztuki; druga połowa jest wieczna i niezmienna. 9 Sprawy zaczynają jednak wyglądać inaczej, gdy uznamy ponowoczesność a wydaje się to uzasadnione nie tylko za coś nowego w stosunku do nowoczesności, ale równieŝ za formę zniesienia kategorii nowości, za doświadczenie kresu historii, nie zaś za kolejną, nie waŝne czy mniej czy bardziej zaawansowaną, fazę historii. 10 WaŜnym w tym miejscu opracowania zdaje się takŝe zarysowanie pewnego, charakterystycznego w analizach Zygmunta Baumana, ciągu przyczynowo-skutkowego, który ukazywany w odpowiedniej kolejności, niemal zawsze zmierza do uzyskania treści najbardziej przydatnych i niczego nie pomijających, bowiem historyczność konstytuuje ludzką kondycję. 11 Sam jednak autor zaznacza za Georgiem Simmelem, Ŝe wszelka wartość jest wartością o tyle, o ile dla jej uzyskania trzeba wyrzec się innych wartości. 12 Stąd teŝ nie sposób w pełni satysfakcjonujący odnieść się do wszystkich aspektów w opisywanych koncepcjach ponowoczesnych, to rezygnując z jednych na korzyść drugich, to zaś pobieŝnie opisując zagadnienia, by innym waŝniejszym pozostawić miejsca więcej. Coś się zyskuje, coś się w zamian traci ta stara zasada obowiązuje dziś tak samo, jak u początków nowoczesnej cywilizacji. Tyle tylko, Ŝe zyski i straty zamieniły się miejscami: ludzie ponowocześni stracili dozę swego bezpieczeństwa w zamian za przyrost szansy czy nadziei szczęśliwości. 13 Swego czasu Henry Kissinger zwykł mawiać, Ŝe wślizgujemy się w świat, który wymyka się spod kontroli. Dla Ŝyjącego sto lat wcześniej Charlesa Baudelaire a świat przypominał szpital, w którym kaŝdy owładnięty był pragnieniem, by zamienić łóŝko na 9 Ch. Baudelaire, Dzienniki poufne, Warszawa 1971, str. 320 w: E. Rybacka, Modernizowanie miasta, Kraków 2003, str G. Vattimo, Koniec nowoczesności, Kraków 2007, str A Heller, Nowoczesność z perspektywy ponowoczesnej, tłum. Tomasz Markiewka, w: Świat i Słowo, Pytania o nowoczesność, Bielsko-Biała 2005, nr 1(4)/2007, str Z. Bauman, Ponowoczesność jako źródło cierpień, Warszawa 2000, str ibidem, str. 9. 7

8 inne. Zygmunt Bauman, z socjologiczno-filozoficznym zacięciem, parafrazował te i inne przemyślenia, zaznaczając, Ŝe zgryzoty specyficzne dla nowoczesności zrodziły się, rzec moŝna, z nadmiaru ładu i jego nieodłącznego towarzysza braku wolności. 14 Pewnym jest takŝe, w świetle np. po wielokroć cytowanego Freuda, Ŝe tak jesteśmy zrobieni, Ŝe tylko z kontrastu czerpać moŝemy duŝo zadowolenia, a bardzo niewiele tylko ze stanu rzeczy. 15 Słowa te zawierają w sobie tę oto pewność, Ŝe aby lepiej zrozumieć cechy ponowoczesności, nie bez znaczenia jest konfrontowanie tego okresu z latami minionymi, by z takiej perspektywy odsłonić całą pełnię schyłku wieku dwudziestego z początkiem stulecia obecnego. Zestawianie wydarzeń historycznych, które dla literatury bardzo często mają wagę i siłę sprawczą ku kolejnym pisarskim przełomom, niesie więc w sobie przekonanie, Ŝe jeśli coś i jakoś było wcześniej, to teraźniejszość jest odpowiedzią na wtedy zadane pytania, a postawy ponowoczesne wynikają bezpośrednio z poniechania wzorców juŝ wyeksploatowanych i zuŝytych. Poszukiwania zaś dowodów na przełom i zmianę moŝna szukać nie w konkretnym wydarzeniu społeczno-politycznym, czy na mapie geograficznych i jednorazowych odkryć, a raczej wokół porównań: tego, co jest - z tym, co było. Przez większą część ery nowoczesności było jasne jak słońce, z czego powinien się składać taki dowód. KaŜda klasa miała, jak moglibyśmy to dziś nazwać, wytyczone ścieŝki kariery z drogowskazami i kamieniami milowymi, pozwalającymi wędrowcowi na kontrolowanie postępów. Nie istniały prawie wątpliwości, jak naleŝy być, dajmy na to, burŝujem, rozpoznawalnym burŝujem. Przede wszystkim wzorzec danego Ŝycia wydawał się wyrzeźbiony raz na zawsze. MoŜna było podąŝać za nim krok po kroku, otrzymując kolejne klasowe insygnia we właściwym, niejako naturalnym, porządku, nie martwiąc się o to, Ŝe drogowskazy mogą zmienić swoje miejsce i skierować wędrowca na inną drogę, zanim podróŝ dobiegnie końca. 16 W poetyce Baumanowskich wypowiedzi warto takŝe we wstępie zwrócić uwagę na niebagatelną rolę symboliki, która towarzyszy wielu opisom, przykładom i cytowanym zdarzeniom. Ponowoczesne zapisy pozwalają sobie w tym miejscu na wiele, zrywając z jednoznacznością, by za niemal kaŝdym obrazem stać mogło 14 Z. Bauman, Ponowoczesność jako źródło cierpień, Warszawa 2000, str ibidem, str Z. Bauman, ToŜsamość, rozmowy z Benedetto Vecchim, Gdańsk 2007, str

9 znaczenie kolejne i kolejne. Ponowoczesność tym się róŝni od nowoczesności, Ŝe nie lubi się procesować, Ŝe nie chodzi do sądu (zresztą nie bardzo wiadomo, do jakiego sądu miałaby się udać) i Ŝe w związku z tym ponowoczesny dom zamieszkuje wielu lokatorów, którzy z uporem, bezkarnie będą negowali tytuł własności posesji 17 Symboliczne sądy, domy, wędrowcy z tubylcami, turyści burzący ład, czy wreszcie włóczędzy okupujący miejskie parkingi, bo niewpuszczani są do hipermarketów, stają się plastycznymi metaforami naszych charakterów, związków, miejsc pracy i domostw. Gdy mowa o kolekcjonerze doznań 18 lub o uchodźcach stanowiących ludzkie odpady 19, jest pewnym, Ŝe za przywołanymi przenośniami stoją znaczenia inne, dla kaŝdego niosące za sobą róŝną treść i odmienne znaczenie. W powiastce tej mówi się o pokoju, do którego moŝna wchodzić przez róŝne drzwi; przy kaŝdych drzwiach znajduje się włącznik światła, ale jeden słuŝy do włączania światła Ŝółtego, drugi zielonego, a trzeci czerwonego itd. Wchodzący róŝnymi drzwiami ludzie naciskają róŝne włączniki, wobec czego jednym pokój prezentuje się jako Ŝółty, a dla innych jest czerwony, a jeszcze innym przedstawia się jako zielony. Powstaje pytanie; który z moŝliwych opisów pokoju jest prawdziwy? Odpowiedź: Ŝaden sam przez się, ale wszystkie naraz. KaŜde światło wydobywa o czym dobrze wiedzą fotograficy inne aspekty rzeczywistości: kaŝdy z opisów jest tak samo prawdziwy, a Ŝaden z nich nie wyklucza pozostałych. 20 NiemoŜliwość nazywania dla ponowoczesności jest symptomatyczna, a pytania o prawdziwość zdają się nie mieć jednej odpowiedzi. Czasem i nauka bezradnie zaczyna rozkładać ręce: nowoczesna nauka zrodziła się z nieprzepartej ambicji pokonania przyrody i podporządkowania jej potrzebom ludzkim. 21 Gdy nastała nowoczesność właściwa, świat zorganizowany był wokół koncepcji feudalnych i stanowych, które to od dawna przeŝywały kryzys, oczekując nadejścia przemiany. 17 Z. Bauman, O szansach i pułapkach ponowoczesnego świata, materiały z seminarium, Warszawa 1997, str ibidem, str Z. Bauman, Płynne czasy Ŝycie w epoce niepewności, Warszawa 2007, str Z. Bauman, O szansach i pułapkach ponowoczesnego świata, materiały z seminarium, Warszawa 1997, str Z. Bauman, Wieloznaczność nowoczesna, nowoczesność wieloznaczna, Warszawa 1995, str

10 Zmurszałe okowy podziałów na ludzi lepiej urodzonych i tych z nizin, sypały się i pękały niczym dzisiejsze antarktyczne lodowce, których wysokie, białe, pionowe ściany z lodu pękają i osuwają się do arktycznych mórz. Czasy nowoczesne zastały przednowoczesne ciała stałe w stadium dość zaawansowanego rozkładu i jednym z głównych motywów dla zamiaru ich roztopienia było pragnienie odkrycia lub wynalezienia ciał stałych cechujących się dla odmiany trwałą stałością, stałością, której moŝna by ufać i na której moŝna by polegać, i która uczyniłaby świat przewidywalnym, a przez to posłusznym. 22 Racjonalność takiego przekonania, rozpoczęta Bastylią i znajdująca swój kres w XX wiecznych -izmach doprowadziła w konsekwencji do upadku klas i zmierzchu nowoczesności. Teoria nowoczesna weszła w fazę potęŝnego kryzysu wraz z poststrukturalizmem, a współcześnie coraz częściej uznaje się, Ŝe naleŝy juŝ ona do przeszłości. 23 Równocześnie, w ramach jakby innych prędkości, nieco na innej płaszczyźnie, nadszedł czas mas, który swą przyczynę i korzenie zdaje się mieć w ogólnym podniesieniu poziomu dziejowego. 24 Nie ma juŝ tajemnicy. Oto do czego doszliśmy. 25 śyjemy w okresie zrównywania poziomów: zrównują się majątki, zacierają się róŝnice poziomu kulturalnego róŝnych klas społecznych, zrównują się płcie. Zrównują się równieŝ kontynenty. 26 Czas ten przyniósł i przynosi wartości, które z perspektywy naszych ojców wartościami juŝ nie są będąc zwyczajnie niczym. Dzisiaj wzorce i porządki nie są juŝ dane, a tym bardziej oczywiste. Jest ich zbyt wiele; zderzają się z sobą, a ich przykazania przeczą sobie wzajemnie, co pozbawia je nieodpartej, zniewalającej siły. 27 Ponowoczesne koncepcje Zygmunta Baumana nie są jednak koncepcjami samymi w sobie, a raczej ogólną próbą uchwycenia i wytłumaczenia tendencji, które przesiąkają naszą codzienność, skutkując niejednokrotnie rozczarowaniami, 22 Z. Bauman, Płynna nowoczesność, Kraków 2006, str A. Burzyńska, M. P. Markowski, Teorie literatury XX wieku Podręcznik, Kraków 2006, str J. Ortega Y Gasset, Bunt mas, Warszawa 1997, str Z. Bauman, ToŜsamość, rozmowy z Benedetto Vecchim, Gdańsk 2007, str J. Ortega Y Gasset, Bunt mas, Warszawa 1997, str Z. Bauman, Płynna nowoczesność, Kraków 2006, str

11 rozgoryczeniem i nieukrywaną nostalgią za tym, co było, a bezpowrotnie nie wróci. Parafrazując Freuda coś się dzięki cywilizacji zyskuje, ale coś się w zamian traci. 28 Gdy więc mowa o koncepcjach, na próŝno będzie szukać recept i gotowych rozwiązań, co zresztą, w świetle pogłębionej analizy ponowoczesnych postaw i zachowań, wydaje się marnowaniem czasu, ze względu chociaŝby na zasobność słowa moŝe w kontekście dopuszczenia moŝliwości, Ŝe czasy prawdy jednej i autorytatywnej dawno się skończyły. Są więc Baumanowskie rozwaŝania odległe od moralizatorstwa, dogmatyzmu oraz zakreślania nowych i obowiązujących definicji raczej pełne refleksji, opisu zjawisk z dopuszczeniem do głosu wszelkich kontrowersji, ukazując zarówno zalety, jak i wady systemów zyski i koszty nadchodzących idei. Dzieje się tak z pewnością za sprawą tolerancji w zrozumieniu, Ŝe wolność jednostkowa panuje dziś niepodzielnie. 29 Przez pryzmat takiego załoŝenia rodzi się szacunek dla poglądów odmiennych z nadzieją, Ŝe i moje poglądy będą rozwaŝone bez odrzucenia i klasyfikacji. Wolność wyboru (która w przemyśleniach Baumana zajmuje miejsce niepoślednie) - zwrot ów odpowiada na wiele pytań i ponowoczesnych zagadek, otwierając drzwi do kolejnych pokojów róŝnorodności, inności, z odmiennymi charakterystykami. To ona jest dziś wartością ponad wszystkie inne; wartością, wedle której ocenia się walor względny wszystkich innych, z załoŝenia pomniejszych, wartości; metrem, jakim mierzy się mądrość i cnotę wszelkich ponadjednostkowych zasad i ustaleń. [ ] Dziś jednak poszukiwać je musi i zaspokajać jednostka własnym sumptem, mocą własnej woli, puszczając wodze własnym siłom Ŝywotnym. 30 Paweł VI mawiał, Ŝe dzisiejszy świat bardziej słucha świadków niŝ nauczycieli, a gdy słucha nauczycieli, to tylko dlatego, Ŝe byli świadkami. Wolność wyboru daje moŝliwości nieograniczone. Wiele treści popierających własne przemyślenia wypływa u Baumana z jego zawiłego, i na swój sposób pogmatwanego Ŝyciorysu, który dopełniany dziesięcioleciami wnikliwych studiów, prac naukowych, rozpraw i dysput nie był wolny takŝe od przymusowej emigracji roku 1968, a wcześniej fascynacji powojennym ruchem komunistycznym, poprzedzonej szlakiem bojowym II wojny światowej. 28 Z. Bauman, Ponowoczesność jako źródło cierpień, Warszawa 2000, str ibidem, str ibidem, str

12 Bach przeszedł pieszo połowę Niemiec, by spotkać swego mistrza. Herodot Przewędrował sześć tysięcy kilometrów, by sprawdzić pewien detal swojej historii. Dziś nikt juŝ nie robi podobnych rzeczy. Dlaczego? Ta pustka, wy teŝ ją czujecie. Macie internet, prawda? Ale to wam nie wystarcza, bo doskonale wiecie, Ŝe jesteście manipulowani. Szukacie tradycyjnych narzędzi. Potrzebujecie świadków historii takich jak ja. 31 Koleje losu człowieka wpływają na jego światopogląd, a za nieśmiertelnym Hemingwayem moŝna powiedzieć, Ŝe kaŝdy ma rację, póki się nie pomyli. Urodzony w 1925 roku Bauman, w czasach powojennych uzyskał tytuł magistra socjologii, a jego pierwszymi nauczycielami byli Stanisława i Julian Hochfeld, którzy wyposaŝyli go przede wszystkim w zdolność otwartego patrzenia na świat, bez odwoływania się do z góry przyjętych ideologii. 32 Stąd moŝe i jego późniejsza krytyka, wyraŝona polskim rokiem Nie tak dawno Sławomir MroŜek, przenosząc się w jesień swoich lat do francuskiej Nicei powiedział, Ŝe Polak musi raz w Ŝyciu emigrować. Nowoczesny intelektualista jest wiecznym tułaczem i wszędzie, gdzie jest, jest przybyszem. Z tej przyczyny nikt go naprawdę nie lubi. W kaŝdym miejscu jest nie na miejscu. 33 Emigracja, będąca dla wielu chlebem powszednim, staje się więc zaletą, o którą warto kruszyć kopie, wszak często w świat ruszają wielcy odkrywcy, zdobywcy i wojownicy. O zawiłości tego procesu, na przykładzie kilku postaci, wspomina takŝe Kundera w swoich Zdradzonych testamentach 34, gdzie oto przywołując kolejne nazwiska emigrantów, pisze o emigracji jako o czymś trudnym ze względu na ból wyobcowania. 35 Doświadczenie to, nieobce takŝe Baumanowi, skutkowało potem dwuletnim okresem wykładów na uniwersytetach w Tel Awiwie i Hajfie oraz objęciem w 1971 roku Katedry Socjologii w angielskim Leeds. Dziś, odpowiadając na pytanie Romana Kubickiego w rozmowie zatytułowanej Humanista w ponowoczesnym świecie mówi, Ŝe była socjologia dla mnie kiedyś nauczycielką Ŝycia, dziś pragnie być co najwyŝej (co najwyŝej?) towarzyszką w trudnej sztuce wolności. [ ] Jeśli kiedyś pouczałem, dziś 31 R. Kapuściński, Dałem głos ubogim, Kraków 2008, str Z. Bauman, ToŜsamość, rozmowy z Benedetto Vecchim, Gdańsk 2007, str Z. Bauman, Wieloznaczność nowoczesna, nowoczesność wieloznaczna, Warszawa 1995, str M. Kundera, Zdradzone testamenty, Warszawa 1996, str ibidem, str

13 chcę raczej prowokować Wytrącać z uśpienia, przekłuwać pajęczynę rutyny, zachęcać do tego, by spojrzeć na nowo na sprawy tak oczywiste, Ŝe juŝ niedostrzegalne. 36 Retoryka Baumanowskiej wypowiedzi zdaje się być na tyle charakterystyczną, Ŝe zawiera w sobie ową szczyptę prowokacji, sytuując autora z jednej strony jako nauczyciela, z drugiej zaś jako świadka właśnie, na oczach którego zakręty nowoczesności się dokonywały, skutkując de facto nowoczesności zmierzchem nastaniem ponowoczesności. Chciałoby się, oj chciało, by moŝna było o bycie powiedzieć coś prostego i niedwuznacznego i dać proste i niedwuznaczne wskazówki, jak w bycie być. Sęk w tym, Ŝe aby wynieść świat ludzki do poziomu takiej wiedzy i takich wskazówek, trzeba go wpierw gruntownie ogołocić z wolności. A i wtedy teŝ się do końca niespodzianek nie wykluczy, jak dobitnie wskazują doświadczenia epoki pieców czy obozów koncentracyjnych. 37 W jakimś stopniu Ŝyciorys Baumana pogmatwany jest tak, jak losy jego ojczyzny, a dowieść dziś o zakrętach historii nie jest łatwo. Tym bardziej niejednoznacznym moŝe być sytuowanie autora w jakimś miejscu mapy, nie znając wielu okoliczności takich lub innych jego zachowań. Przez dzieło moŝna pisarza zrozumieć, ale aby zrozumieć dzieło, naleŝy poznać najpierw człowieka. 38 Odwrotność ta zaprasza dziś do klikania w strony internetowe poświęcone biografii autora, do penetrowania zawiłości faktograficznych i systematyzowania wiedzy na temat jego postaw, które w konkluzji określają światopogląd, definiowany później w spisanych rozwaŝaniach. Uściśla Saint-Beuve: poznać odpowiedź na niektóre pytania, nawet gdyby wydać się one mogły obce naturze utworów: Co sadził o religii? Jak wpływał na niego widok przyrody? Jaką postawę przyjmował wobec kobiet, wobec pieniędzy? Był zamoŝny czy biedny; jaki był jego rozkład dnia? Ta policyjna niemal metoda, komentuje Proust, wymaga od krytyka, by otoczył się wszystkimi moŝliwymi 36 Z. Bauman, R. Kubicki, A. Zeidler-Janiszewska, Humanista w ponowoczesnym świecie, Poznań 1997, str Z. Bauman, O szansach i pułapkach ponowoczesnego świata, materiały z seminarium, Warszawa 1997, str M. Kundera, Zdradzone testamenty, Warszawa 1996, str

14 wiadomościami o pisarzu, zbadał wszystkie jego listy, przepytał ludzi, którzy go znali. 39 Wartą wspomnienia w tym miejscu wydaje się jeszcze jedna okoliczność, która mimo zapisanych stron kaŝe na Baumanowską ponowoczesność patrzeć oczami właśnie braku aksjomatów, gdzie niepewność uwiła swoje gniazdo. Gdy bowiem ludzie podejmują Ŝyciowe decyzje, odczuwają niepewność i niestabilność. Wszelkie próby łagodzenia tych odczuć lub wyjaśniania owego zagubienia przez odwoływanie się do minionych pewników i znanych tekstów są równie skuteczne, co wyczerpywanie oceanu za pomocą wiadra. 40 Nie jest więc niczym dziwnym, Ŝe pomimo zderzenia się z ponowoczesnym koncepcjami i obserwacjami róŝnej postaci, spostrzeŝeń tych nie podzielimy znajdując prawo w moŝliwości innego postrzeŝenia panującej codzienności. Choć prawo to dane przez ponowoczesność właśnie, skutkować moŝe nie mniejszym zagubieniem, niezrozumieniem oraz poszukiwaniem odpowiedzi wg innych, dogodniejszych paradygmatów. Camus, napastowany jako reakcjonista przez Sartre a i jemu podobnych, replikował w słynnych słowach o tych, co ustawili fotel zgodnie z ruchem Historii ; Camus miał rację, tyle Ŝe nie wiedział, iŝ ów cenny fotel był na kółkach i Ŝe juŝ od pewnego czasu wszyscy popychali go do przodu, nowoczesne gimnazjalistki, ich mamusie, ich tatusiowie, bojownicy o zniesienie kary śmierci i wszyscy członkowie komitetów dla ratowania niemowląt, i, oczywiście, wszyscy politycy, którzy popychając fotel, odwracali swe roześmiane twarze w stronę publiczności, biegnącej za nimi i równieŝ roześmianej, świadomej, Ŝe tylko ten, kto cieszy się z bycia nowoczesnym jest autentycznie nowoczesny. 41 Camusowski fotel pędzi więc w nieznane nadal, przysparzając udręczeń kolejnym pokoleniom, a nie ma cierpliwości, jeśli brak jest nadziei. 42 Wszystkie omawiane przez Baumana punkty widzenia na nowoczesność zawierają w sobie przesłanie zdystansowanej refleksji, Ŝe oto takie mamy czasy są to strony opisu i opowiadania, a nie recept ze zbawiennymi miksturami. Ponowoczesność pełna jest 39 M. Kundera, Zdradzone testamenty, Warszawa 1996, str Z. Bauman, ToŜsamość, rozmowy z Benedetto Vecchim, Gdańsk 2007, str M. Kundera, Zasłona, Warszawa 2006, str Z. Bauman, Ponowoczesność jako źródło cierpień, Warszawa 2000, str

15 niepewności, tak jak nowoczesność przepojona była ładem i zorganizowaniem, a nowoczesne gimnazjalistki wydają się coraz bardziej popychać rozpędzony fotel w stronę albo to katastrofy, albo innych, nieznanych nam jeszcze rozwiązań. W toku tych pogoni, jak przeczytać moŝna w niemal kaŝdym rozdziale ksiąŝek Profesora, znajdują się jednak miejsca, gdzie odpoczywają utrudzeni, poniewaŝ Ŝycie nawet najszczęśliwszych z nas nie jest wcale wolne od problemów. Niewielu moŝe zadeklarować, Ŝe wszystko w ich Ŝyciu układa się tak, jak tego chcieli i z całą pewnością nawet oni przeŝywają momenty zwątpienia Z. Bauman, Płynne czasy, Warszawa 2007, str

16 TOśSAMOŚĆ świat jest polem udręki (Zenon z Kition) Dzisiaj jednak toŝsamość, to najgłośniejsza sprawa, o której się trąbi na kaŝdym rogu, gorący temat, który wszyscy mają na ustach. 44 Szeroko pojęta problematyka toŝsamości wydaje się dla Baumana szczególnie waŝna. Temat ten powraca w róŝnych postaciach na kartach wielu jego ksiąŝek, szczególnie jednak tych nowszych, które wydane zostały zarówno pod koniec ubiegłego wieku, jak i na początku wieku XXI. ToŜsamość to takŝe tytuł wywiadu-rzeki, którego 44 Z. Bauman, ToŜsamość, rozmowy z Benedetto Vecchim, Gdańsk 2007, str

17 autor udzielił Benedetto Vecchiemu, i w którym dokonuje swoistego przeglądu propagowanych koncepcji, poprzez rozmowę na tematy o trudnościach wyborów, przemijaniu autorytetów czy teŝ poszukiwaniu nowych idei, Boga i miłości. Jednak właśnie tytułowa ToŜsamość zdaje się być tutaj kluczowym pojęciem, wokół którego ogniskują wszystkie wątki publikowanej rozmowy. ToŜsamość jest więc z jednej strony punktem wyjścia do poszukiwań, a z drugiej celem, do którego nowoczesny i ponowoczesny człowiek dąŝy w szczególności. Jednak juŝ na wstępie Bauman podpiera się autorytetem wybitnego, skandynawskiego socjologa, Larsa Dencika, który zapisał: Wszystko to, co tworzy definicję toŝsamości, jej mniej lub bardziej dziedziczne zdolności jednostki do przynaleŝności społecznej, a więc rasa płeć kulturowa, kraj lub miejsce urodzenia, rodzina, klasa społeczna, w większości krajów zaawansowanych technologicznie i ekonomicznie uległo zmianie, straciło i traci waŝność. Równocześnie narodziło się pragnienie znalezienia lub utworzenia takich nowych grup społecznych, do których moŝna by się przyłączyć, wspomagając tym samym proces utoŝsamienia. Narasta poczucie niepewności 45 Wniosek o narastaniu poczucia niepewności, a wcześniej konstatacja stracenia waŝności i istotności praktycznie przez wszystko, skłoniły Baumana do wielu konkluzji, choć podana definicja jest tutaj raczej punktem wyjścia, z którego misternie budowany jest obraz bolączek naszych dziejów, a i zagroŝeń, które niesie i bezspornie dopiero przyniesie nam przyszłość. Wspominając jednak w innym miejscu o aspekcie toŝsamości, Bauman cofa się, by zaznaczyć, Ŝe ludzie musieli wpierw stać się czymś, by być kimś. ToŜsamość nie wyprzedzała bowiem czynów naszych przodków, a wlokła się za nimi, wypadając z Ŝyciorysu, jak spada z drzewa dojrzały owoc pracy sadownika. śe man jest self-made, nie było kiedyś zawołaniem chwatów i awanturników: było mądrością wysnutą z poznania konieczności. 46 ToŜsamość dla Baumana rozpatrywana jest więc w co najmniej dwóch głównych aspektach: jako toŝsamość społeczności i toŝsamość jednostki. Są to jednak tylko podziały robocze, poniewaŝ w samej swej istocie jak najbardziej wypływają one z siebie nawzajem: przenikając się, uzupełniając i poszukując oparcia w całych sobie, poprzez np. próby odpowiedzi na najwaŝniejsze egzystencjalne pytania tzw. czasów ponowoczesnych. Nieco więc w opozycji do 45 L. Dencik, Transformation of indentigies In rapidly changing societes, w: ToŜsamość, rozmowy z Benedetto Vecchim, Gdańsk 2007, str Z. Bauman, Ponowoczesność jako źródło cierpień, Warszawa 2000, str

18 Georga Simmela, który kwestie toŝsamości rozwaŝał ponad sto lat temu w roli ojcazałoŝyciela, Bauman zaznacza: Dzisiejsze kłopoty z toŝsamością mają swe źródło w czymś wręcz przeciwnym, w odejściu od owej zasady bądź niezbyt gorliwym jej stosowaniu i nieskutecznym promowaniu w razie potrzeby. Kiedy toŝsamość traci zakorzenienie społeczne, nadając jej charakter czegoś naturalnego, z góry ustalonego i niepodlegającego dyskusji, utoŝsamienie stało się jeszcze waŝniejsze dla jednostek, rozpaczliwie poszukujących owego my, bo pozwalałoby im korzystać z błogosławieństw uczestnictwa. 47 Wypowiedziane my jest więc tym celem poszukiwań jednostki, choć z drugiej strony, jeśli takim celem ma tylko zostać - nic nie zagwarantuje. Symptomatyczną wydaje się więc płynność, która dla Baumana, na przestrzeni lat, nabiera znaczenia wręcz symbolicznego, która tłumaczy jeśli nie wszystko, to z pewnością wiele. Podobnie toŝsamość, która wraz z tradycyjnie pojmowaną przynaleŝnością, nie jest jakby dana raz na zawsze, ciągle i nieustannie wymagając potwierdzeń i podlegając negocjacjom, będąc wynikiem i skutkiem własnych decyzji, działań oraz postaw. 48 Po wielokroć poetyka wypowiedzi Baumana kaŝe zastanawiać się nad kolejnymi zdaniami, które są opisem tego wszystkiego, co nam dziś towarzyszy. Autor nie rozdaje na lewo i prawo recept zdaje się jedynie rzeczywistość nazywać opisując. Gdy pisze: toŝsamości unoszą się w powietrzu niektóre moŝna sobie wybrać, inne zaś są rozdmuchane i wypromowane przez otoczenie 49, albo dalej: tak, w samej rzeczy, toŝsamość jawi się nam raczej jako coś, co naleŝy wytworzyć, a nie odkryć: jako przedmiot naszych wysiłków, cel, do którego naleŝy dojść; jako coś, co musimy dopiero sklecić z części lub wybrać z dostępnych całości, a potem o to walczyć i chronić 50 - wtedy moŝna być niemal pewnym, Ŝe tak jest naprawdę, pamiętając jednak, Ŝe aby wygrać, prawda o niepewnym statusie toŝsamości musi być wszakŝe (i tak się dzieje) wypierana i pracowicie ukrywana. 51 ToŜsamość jest więc swoistym kruchym 47 Z. Bauman, ToŜsamość, rozmowy z Benedetto Vecchim, Gdańsk 2007, str ibidem, str ibidem, str ibidem, str ibidem, str

19 naczyniem, która przydana nie jest raz na zawsze, nie jest tym bardziej dziedziczna, a w jej najgłębszej istocie znaleźć moŝna znamiona kryzysu przynaleŝności, bowiem właśnie idea toŝsamości zrodziła się z kryzysu przynaleŝności, chęci zbudowania pomostu między tym, co naleŝy, a tym, co jest, podniesienia i przetworzenia rzeczywistości do standardów i na podobieństwo owej idei. 52 Dla autora na poszukiwanie toŝsamości jesteśmy więc niejako skazani, dokonując codziennie wielorakich wyborów, uczestnicząc w swoistym codziennym plebiscycie 53, gdzie państwo i naród potrzebują się nawzajem, stanowiąc tym samym małŝeństwo, które postanowiono w niebie. 54 Warto w tym miejscu na chwilę zatrzymać się nad problemem toŝsamości, który Bauman często rozwaŝa takŝe w kontekście państwa i narodu, a raczej w swoistej opozycji obywatela do struktur państwowych. ToŜsamość jednostki i jej do niej prawo, na naszych oczach, codziennie i bez przerwy, zderza się z tym rodzajem toŝsamości, która ogranicza, a nie wyzwala. I pełno w tym wszystkim paradoksów, czasem teŝ zwykłych rechotów historii. Podobnie, jak prawa państwowe znosiły wszelkie zwyczajowo przyjęte formy sprawiedliwości i w sytuacji konfrontacji obracały je wniwecz, toŝsamość narodowa dopuszczała bądź tolerowała jedynie takie toŝsamości, których nie podejrzewano o wchodzenie w jakąkolwiek kolizję (zasadniczą lub tylko okazjonalną) z nadrzędnym priorytetem lojalności państwowej. Jeśli ktoś jest obywatelem państwa, uzyskuje potwierdzony przez władze dowód toŝsamości i paszport. Inne, mniejsze toŝsamości zachęca się i/lub zobowiązuje do poszukiwania wsparcia i ochrony upowaŝnionych do tego instytucji państwowych, do ukrytego potwierdzania najwyŝszej pozycji toŝsamości narodowej, legitymującej się dokumentami królewskimi czy republikańskimi, państwowymi dyplomami i świadectwami. Kimkolwiek chce się zostać, ostatnie słowo mają właśnie instytucje państwowe. Niepotwierdzona toŝsamość staje się fałszywa, a jej nosiciel oszustem Z. Bauman, ToŜsamość, rozmowy z Benedetto Vecchim, Gdańsk 2007, str ibidem, str ibidem, str ibidem, str

20 Posiadanie korzeni i umiejętność legitymowania się nimi staje się więc prawie nieodzownym atrybutem toŝsamości trzeba jakoby być gdzieś przypisanym, a brak staje się wadą. Chore to, czy normalne? ToŜsamość w tym wypadku zdaje się wyglądać tak, Ŝe nie znana jest nam dziś najbardziej aktualna definicja choroby i normalności, a nawet, jeśli ją poznajemy, w tym właśnie momencie wymyka się spod kontroli, znacząc juŝ coś innego. Konkluzją ostatnich dwu, cytowanych powyŝej zdań, moŝe być takŝe przygoda, którą Bauman kilkakrotnie przytacza w swoich ksiąŝkach jako anegdotę: wspomina o ceremonii nadania doktoratu honoris causa na Uniwersytecie Karola w Pradze, kiedy to tradycyjnie odgrywa się hymn państwowy kraju, z którego pochodzi laureat. W tym miejscu pozostawiono Baumanowi wybór, czy ma to być hymn polski, czy brytyjski Po namyśle i konsultacji z Janiną, towarzyszką Ŝycia, Zygmunt Bauman wybrał hymn europejski: a czemu nie europejski? No właśnie, czemu nie? Jestem przecieŝ Europejczykiem i nigdy nie przestałem nim być, trudno temu zaprzeczyć: urodziłem się w Europie, mieszkałem i pracowałem w Europie, czułem się Europejczykiem i myślałem o sobie w kategoriach europejskich. Co więcej, nie ma jak dotąd Ŝadnego europejskiego urzędu paszportowego z prawem do wydawania lub odmowy wydania takiego dokumentu, zatem nie moŝna zakwestionować naszych prawa do uwaŝania się za Europejczyka. 56 Wspomniany wyŝej rechot, czy chichot historii, tym bardziej uwypukla w tym wypadku paradoks sytuacji: nie dosyć, Ŝe zwarzyć trzeba na biografię laureata wzniosłego tytułu, ale takŝe na sam fakt, Ŝe sam brak instytucji staje się w tym przypadku gwarantem toŝsamości. Z jednej więc strony mamy do czynienia z instytucjami orzekającymi o naszej toŝsamości, z drugiej zaś brak tychŝe staję się zaletą wolności wyboru. Na marginesie wspomnianej anegdoty moŝna takŝe przypuszczać, śmiało wyciągając wniosek, Ŝe hymnu europejskiego nie ma nie ma go jako europejskiego, jednego i jedynego - jest natomiast hymn Europy: jeden właśnie i jedyny, w opozycji do wielu hymnów państwowych lub hymnów narodów, które jeszcze tej państwowości nie uzyskały. Poprosiliśmy więc, by zagrano hymn Europy. Miało to podwójną wymowę: było gestem włączającym, a zarazem wyłączającym. Nawiązywało do pewnej całości, obejmującej oba punkty odniesienia mojej toŝsamości, a równocześnie znosiło między nimi wszelkie róŝnice, przyczyniające się do podziału toŝsamości. 56 Z. Bauman, ToŜsamość, rozmowy z Benedetto Vecchim, Gdańsk 2007, str