RAPORT. Inwestycje japońskie w Polsce STUDENCKIE KOŁO NAUKOWE GOSPODARKI I KULTURY JAPOŃSKIEJ

Transkrypt

1 STUDENCKIE KOŁO NAUKOWE GOSPODARKI I KULTURY JAPOŃSKIEJ przy Katedrze Polityki Gospodarczej SZKOŁA GŁÓWNA HANDLOWA W WARSZAWIE RAPORT Inwestycje japońskie w Polsce autor: mgr Krzysztof Piech Warszawa, listopad 1998

2 SPIS TREŚCI 1. WSTĘP INWESTYCJE ZAGRANICZNE W EUROPIE ŚRODKOWO-WSCHODNIEJ INWESTYCJE ZAGRANICZNE W POLSCE Krótka charakterystyka specjalnych stref ekonomicznych INWESTYCJE JAPOŃSKIE NA ŚWIECIE INWESTYCJE JAPOŃSKIE W POLSCE Najwięksi inwestorzy japońscy w Polsce Czynniki wpływające na wartość japońskich inwestycji w Polsce Dlaczego Polska potrzebuje japońskich FDI? POLSKO-JAPOŃSKIE KONTAKTY GOSPODARCZE Negocjacje w sprawie redukcji polskiego zadłużenia Działania konieczne dla zwiększenia japońskich inwestycji bezpośrednich w Polsce OPINIE INWESTORÓW Przyczyny nieinwestowania zdaniem Japończyków Odpowiedzi na wątpliwości Japończyków BIBLIOGRAFIA... 38

3 STUDENCKIE KOŁO NAUKOWE GOSPODARKI I KULTURY JAPOŃSKIEJ SGH 3 1. Wstęp W niniejszym opracowaniu przeprowadzona została analiza sektora japońskich inwestycji bezpośrednich w Polsce, na tle krajów Europy Środkowo-Wschodniej, z uwzględnieniem zmian zachodzących w strukturze japońskich inwestycji bezpośrednich za granicą. Autor zastanawia się nad ewentualnymi możliwościami zwiększenia skuteczności polityki proinwestycyjnej prowadzonej względem podmiotów japońskich. Japonia, będąc drugą po USA potęgą gospodarczą świata, krajem o potężnym potencjale kapitałowym, znajduje się obecnie dopiero na siedemnastym miejscu na liście krajów, które najwięcej zainwestowały w Polsce. Inwestorzy japońscy są szczególnie bardzo oczekiwani w naszym kraju. Warte zastanowienia więc są przyczyny zbyt niskiego, w powszechnej opinii, zaangażowania się kapitału japońskiego w Polsce. Kwestia inwestycji zagranicznych jest niezmiernie istotna w naszym transformującym się kraju. Mimo, że stanowią one jedynie 10% ogółu nakładów na środki trwałe w Polsce 1, to są źródłem wielu, niezmiernie ważnych czynników dla naszego, rozwijającego się kraju. Do nich zaliczyć należy postęp techniczny wprowadzany poprzez import nowych technologii, know-how, nowoczesnych metod zarządzania, itd. Takie jest również powszechny odbiór wzrostu zagranicznych inwestycji w Polsce. Większość Polaków (ok. 75 proc.) akceptuje zagraniczny kapitał w naszej gospodarce, a duża część (36,6 proc.) uważa, że jest ich za mało. 2 Zgodnie z powszechną opinią, mogą one doprowadzić do wzrostu gospodarczego, spadku bezrobocia, wzrostu konkurencyjności polskiej gospodarki, wzrostu dochodu narodowego, modernizacji produkcji, stworzenia nowych miejsc pracy, wzrostu jakości produktów i usług, polepszenia zaopatrzenia rynku, wzrostu eksportu, itd. 3 Omawiając tematykę inwestycji należy dokonać rozróżnienia pomiędzy kapitałem krótkoterminowym (spekulacyjnym), a długoterminowym. Zagraniczny kapitał krótkoterminowy, zwabiony wyższą niż w innych krajach stopą zysku, może przy 1 J. Kotowicz-Jawor, raport Rady Strategii Społeczno-Gospodarczej (RSSG) przy Radzie Ministrów, za: A. Kowalik, Wzrost szybki, ale nakłady nieduże, Rzeczpospolita 1998, nr 4. 2 Polska sprzyja inwestycjom zagranicznym, PAIZ, Warszawa 1997, s. 6.

4 STUDENCKIE KOŁO NAUKOWE GOSPODARKI I KULTURY JAPOŃSKIEJ SGH 4 niestabilności gospodarki wywołać dość poważne turbulencje na rynku finansowym (przykład Meksyku czy Korei Południowej). Wydaje się więc, że dla trwałej poprawy stanu gospodarki potrzebny byłby kapitał długoterminowy, który zapewni polepszenie funkcjonowania gospodarki w dłuższym okresie czasu. Wyróżnia się dwa podstawowe rodzaje inwestycji: kapitałowe (portfelowe) i bezpośrednie. Te pierwsze polegać mogą na zakupie akcji (np. na Warszawskiej Giełdzie Papierów Wartościowych) oraz zakupie obligacji. Te drugie mogą przybierać dwie formy prawne: spółki z ograniczoną odpowiedzialnością oraz spółki akcyjnej. Zagraniczne inwestycje bezpośrednie mogą to być spółki joint venture (spółki z kapitałem mieszanym, zazwyczaj z lokalnym partnerem), inwestycje typu greenfield (zakładanie przedsiębiorstwa od podstaw) oraz typu brownfield. 2. Inwestycje zagraniczne w Europie Środkowo-Wschodniej Polska była pierwszym z krajów naszego regionu, które rozpoczęły proces transformacji systemowej. Jednakże poziom rozwoju poszczególnych krajów naszego regionu był różny. Różne jest również tempo i efekty zachodzących tam przemian, co ma swoje odzwierciedlenie w wielkości inwestycji trafiających do każdego z państw. Duża rolę przy wyborze państwa, w którym ulokowana ma być inwestycja, odgrywa stabilność jego gospodarki. Jest to ważne w przypadku bezpośrednich inwestycji zagranicznych, ponieważ jedną z cech charakterystycznych tego typu inwestycji jest ich długoterminowość. Okres zwrotu zainwestowanego kapitału jest relatywnie długi. Nie jest to też inwestycja, z której można w każdym momencie się wycofać, jak jest to w przypadku rynków kapitałowych. Dlatego też zagraniczni inwestorzy, dokonując wyboru konkretnego kraju-miejsca przeznaczenia ich inwestycji, kierują się nie tylko kosztami, wielkością rynku, itp. ale również prognozami co do jego rozwoju, uwzględniając sytuację polityczną regionu. Jest to istotne zwłaszcza w tak niestabilnym gospodarczo i politycznie (w porównaniu np. do bardziej rozwiniętych państw Europy Zachodniej) obszarze geograficznym, jakim jest Europa Środkowa i Wschodnia. 3 Opinie w tej sprawie uległy znacznej zmianie w ciągu ostatnich kilku lat, choć jeszcze sporadycznie można usłyszeć głośne protesty, np. w sprawie inwestycji zagranicznych supermarketów. Wykorzystują to również

5 STUDENCKIE KOŁO NAUKOWE GOSPODARKI I KULTURY JAPOŃSKIEJ SGH 5 Wielkość zagranicznych inwestycji bezpośrednich w Europie Środkowo-Wschodniej w 1996 i 1997 r , Polska Węgry 9,3 6,5 7,28,2 Rosja Czechy Rumunia 2,2 1,61,9 1,41,8 0,81,8 0,91,2 0,80,9 0,60,7 0,5 Słowenia Serbia Bułgaria Słowacja Litwa Estonia Łotwa Źródło: Oprac. wł. na podst. Waldemar Dąbrowski, Poland: Long Term Destination, The Warsaw Voice, Rozmiary bezpośrednich inwestycji zagranicznych w Polsce na tle państw naszego regionu są relatywnie duże. Pod względem skali dokonanych inwestycji w 1997 roku w państwach Europy Środkowo-Wschodniej, Polska zajmuje pierwsze miejsce (ok. 30 proc. ogółu inwestycji w regionie), wyprzedzając Węgry (17 mld USD) i Czechy (8,2 mld USD). Czechy - 12% Zagraniczne inwestycje bezpośrednie w Europie Środkowo-Wschodniej w 1996 r. Rosja - 14% 4% 3% 3% 3% 2% 1% Węgry - 26% 1% 1% Polska - 30% Polska Węgry Rosja Czechy Rumunia Słowenia Serbia Bułgaria Słowacja Litwa Estonia Łotwa Źródło: Oprac. wł. na podst. Waldemar Dąbrowski, Poland: Long Term Destination, The Warsaw Voice, niektórzy politycy próbując na tym zbić kapitał polityczny.

6 STUDENCKIE KOŁO NAUKOWE GOSPODARKI I KULTURY JAPOŃSKIEJ SGH 6 Obok wartości bezpośrednich inwestycji zagranicznych ogółem ważna jest również wartość inwestycji na jednego mieszkańca. Na koniec 1996 roku współczynnik ten wynosił w Polsce 534 USD. Jest to wielkość niższa niż na Węgrzech (1475), Słowenii czy w Republice Czeskiej (515). 4 Na koniec 1997 roku wielkości te wyniosły kolejno: Węgry 1666 USD per capita, Czechy 796 USD oraz Polska 534 USD. Pod tym względem nie dorównujemy więc ani Węgrom, ani Czechom. Napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych w wybranych krajach Europy Środkowo-Wschodniej mld USD Polska Węgry Rosja Rumunia Ukraina Czechy Łotwa Litwa Słowacja Bułgaria Estonia Albania Żródło: Oprac. wł. na podst. danych UNCTAD w: B. Durka (red.), Inwestycje zagraniczne w Polsce, IKiCHC, warszawa 1998, s. 98 Wartość bezpośrednich inwestycji zagranicznych w Polsce w samym roku 1997 wyniosła 6,6 mld USD, czyli prawie 10 proc. więcej niż w poprzednim, rekordowym roku. Łącznie zagraniczne firmy zainwestowały w Polsce do końca grudnia ubiegłego roku około 20,6 mld USD. Pozwoliło to naszemu krajowi zająć pierwsze miejsce w naszej części Europy pod względem wartości inwestycji w Europie Środkowej i Wschodniej. 5 Jeszcze w połowie 1997 roku Polska zajmowała drugie miejsce (za Węgrami). Jeżeli utrzymana zostanie 4 World Investment Report 1997, UNCTAD/UN, New York-Geneva 1997.

7 STUDENCKIE KOŁO NAUKOWE GOSPODARKI I KULTURY JAPOŃSKIEJ SGH 7 dotychczasowa tendencja, bieżący rok może być kolejnym rekordowym rokiem pod względem wzrostu inwestycji. Wartość bezpośrednich inwestycji zagranicznych na świecie rośnie z 238,7 mld USD w 1994 roku i 316,5 mld USD w 1995 do 349,2 mld USD w 1996 roku. Natomiast wartość napływu inwestycji w krajach Europy Środkowej i Wschodniej rósł odpowiednio z 5,8 mld USD przez 14,3 do 12,2 mld USD (spadek w porównaniu z rokiem poprzednim o 17,5 proc., podczas gdy napływ światowych inwestycji wzrósł o 10,3 proc.). Daje to stosunkowo niewielki udział inwestycji w naszym regionie w światowych inwestycjach: 2,4 proc. w 1994 roku, 4,5 proc. w 1995 oraz 3,5 proc rok Inwestycje zagraniczne w Polsce W Polsce kapitał zagraniczny pojawił się po roku 1976, kiedy to został on dopuszczony do operowania w naszym kraju, ale jedynie w formie przedstawicielstwa spółek zagranicznych. Później, na podstawie innej ustawy, zezwolono na działalność kapitału zagranicznego w drobnej wytwórczości. Dotyczyło to jednak tylko osób o polskim pochodzeniu (stąd nazwa: firma polonijna). Jednak mimo spowodowanego ożywienia (powstało ok. 800 firm) nie przyczyniły się istotnie do poprawy funkcjonowania gospodarki i wzrostu eksportu. W 1986 roku weszła w życie pierwsza ustawa o spółkach z obcym kapitałem. Jej efekty jednak nie były zadowalające (tylko 53 zezwolenia na utworzenie joint ventures). Zmiany wprowadziła nowelizacja ustawy w 1989 roku (dolny limit kapitału obcego 20 proc., brak górnego limitu dopuszczalne 100 proc.). Po uzyskaniu zezwolenia wydawanego przez utworzoną w 1989 roku Agencję do Spraw Inwestycji Zagranicznych na utworzenie spółki, mogła ona liczyć na różnorodne ulgi (zwolnienie z podatku dochodowego na okres trzech lat, a w szczególnych przypadkach do sześciu lat, zwolnienie z opłat celnych w przypadku importu do Polski maszyn i wyposażenia). 5 P. Apanowicz, Kolejny rekordowy rok, Rzeczpospolita 1998, nr ibidem.

8 STUDENCKIE KOŁO NAUKOWE GOSPODARKI I KULTURY JAPOŃSKIEJ SGH 8 Napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych do Polski w latach mln USD dany rok plany Źródło: oprac. wł. na podst. danych i szacunków PAIZ Wielkość bezpośrednich inwestycji zagranicznych w Polsce w latach Łączne inwestycje zagraniczne w Polsce Inwestycje powyżej 1 mln USD Źródło: Oprac. wł. na podst. PAIZ. Wraz z przeobrażeniami polityczno-gospodarczymi zachodzącymi w ostatnich latach w Polsce, zmianie uległ również kierunek prowadzenia działalności handlowej. O ile w 1989 roku udział obrotów handlowych z krajami UE wyniósł 30 proc. (7 mld USD), o tyle teraz jest on ponad dwukrotnie większy 65 proc. (43 mld USD). Zarówno polski eksport, jak i

9 STUDENCKIE KOŁO NAUKOWE GOSPODARKI I KULTURY JAPOŃSKIEJ SGH 9 import, w znacznie większym stopniu skoncentrowany jest na krajach zachodnich. Głównym kierunkiem polskiego handlu są Niemcy (eksport 34 proc., import 24 proc.). Pozostałe kraje mają mniejszy niż 10-cio procentowy udział w handlu (najwięcej Rosja i Włochy). Wartość zagranicznych inwestycji bezpośrednich w Polsce stale rośnie. PAIZ podaje, że w grudniu 1994 roku łączna wartość inwestycji powyżej 1 mln USD wyniosła 4,321 mld USD, rosnąc do 6,832 mld USD w 1995 roku, do 12,027 mld USD w 1996 roku. W końcu grudnia 1997 roku wyniosła ona około 20,6 mld USD, z czego 17,705 mld USD to udział podmiotów, które zainwestowały powyżej 1 mld USD. Ich zobowiązania pod koniec 1997 roku wyniosły ponad 10,7777 mld USD. Duża część z tego deklarowanego kapitału powinna wpłynąć do Polski w bieżącym roku. I tak już się dzieje. W pierwszym kwartale 1998 roku do Polski napłynęło około 1,5 mld USD bezpośrednich inwestycji zagranicznych mimo, że zazwyczaj w pierwszym kwartale roku napływa najmniej zagranicznych inwestycji. Pozwala to sądzić, że zakładana na ten rok łączna wartość zagranicznych inwestycji (30 mld USD) zostanie znacznie przekroczona. 7 Z najnowszych danych PAIZ wynika, że w ciągu pierwszych sześciu miesięcy br. wartość strumienia bezpośrednich inwestycji zagranicznych wpływających do Polski wyniosła 5 mld USD, z czego 4,8 mld USD to inwestycje o wart. powyżej 1 mln USD. Natomiast plany inwestycyjne największych inwestorów na koniec czerwca br. wyniosły 13,109 mld USD. Do końca roku wartość napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych może wynieść nawet 9-10 mld USD. Pochodzenie bezpośrednich inwestycji zagranicznych pow. 1 mln USD według krajów 9% 9% 7% 6% 6% 9% Niemcy - 12% 19% USA - 23% USA Niemcy międzynarodowe Włochy Francja Holandia Korea Południowa Wielka Brytania pozostałe Źródło: oprac. wł. na podst. danych PAIZ 7 wypowiedź W. Dziemianowicza z Departamentu Badań PAIZ w: P. Apanowicz, W tym roku rekord może zostać pobity, Rzeczpospolita 1998, nr 98.

10 STUDENCKIE KOŁO NAUKOWE GOSPODARKI I KULTURY JAPOŃSKIEJ SGH 10 Analizując powyższy wykres można zauważyć, że kraje Unii Europejskiej miały największy wartościowo udział w zagranicznych inwestycjach w Polsce (70 proc.) i poprzedzały firmy międzynarodowe (9 proc.) i kraje azjatyckie (9 proc.) z Koreą na czele. Najwięcej zapewne w dalszym ciągu zainwestują podmioty ze Stanów Zjednoczonych (22,5 proc. udziału w dotychczasowych inwestycjach), Niemiec (11,9 proc.), korporacje międzynarodowe (9,3 proc.), a także firmy z Włoch (9,2 proc. w tym głównie FIAT), Francji (9,1 proc.), Holandii, Południowej Korei (Daewoo) i Wielkiej Brytanii (pozostałe kraje udział poniżej 5 proc.). Polska staje się regionalnym centrum produkcji samochodów i w związku z tym wzrosną inwestycje firm motoryzacyjnych. Liczba bezpośrednich inwestycji zagranicznych w Polsce o wartości powyżej 1 mln USD Źródło: oprac. wł. na podst. danych PAIZ Jeśli chodzi o liczbę głównych inwestorów zagranicznych w Polsce, to pod koniec czerwca 1998 roku wyniosła ona 638 podmiotów, pochodzących z 31 krajów. Na koniec 1997 roku lista PAIZ (List of Major Foreign Investors) zawierała 583 inwestorów, w końcu Największa grupa inwestorów pochodziła z Niemiec 141 podmiotów. Na następnych miejscach uplasowały się Stany Zjednoczone 96 podmiotów (mimo mniejszej od Niemiec liczby dużych inwestorów, zajmują pierwsze miejsce pod względem wartości inwestycji). Następnie kolejno: Włochy 61, Francja 53, Szwecja 35, Holandia 34, Austria 32, Wielka Brytania 29 i Dania 25.

11 STUDENCKIE KOŁO NAUKOWE GOSPODARKI I KULTURY JAPOŃSKIEJ SGH 11 Największym inwestorem w Polsce jest od kilku lat włoska firma Fiat. Jej ogólne inwestycje wliczając w to zagraniczne i polskie źródła finansowania wyniosły 1691,8 mln USD. Również następny w kolejności inwestor Deawoo pochodzi z branży motoryzacyjnej. Natomiast na trzecim miejscu, na liście PAIZ z końca czerwca br. znalazł się rosyjski Gazprom, budujący rurociąg na trasie Jamał-Europa. Tab. 1. Lista 10 największych inwestorów zagranicznych w Polsce (30 czerwca 1998) L.p. Inwestor Kapitał zainwestowany (mln USD) Plany (mln USD) Kraj 1. Fiat 1247,8 708,8 Włochy 2. Daewoo 1207,9 390,9 Korea 3. Gazprom 834,0 826,1 Rosja 4. EBRD 653,5 216,0 międzynarodowy 5. Metro AG 537,4 650,0 Niemcy 6. Pol-Amer. Ent. Fund 510,0 0,0 USA 7. ING Group 420,0 0,0 Holandia 8. PepsiCo 412,0 380,0 USA 9. IPC 370,0 0,0 USA 10. Coca-Cola Beverages 285,0 0,0 Wielka Brytania 11. ABB 282,0 258,0 międzynarodowy 12. Philip Morris 282,0 90,0 USA Źródło: Lista głównych inwestorów zagranicznych w Polsce, PAIZ, 1998 Jak dotychczas najwięcej inwestycji trafiło do sektora produkcyjnego (11 mld USD 62,4 proc.), usług finansowych (17,7 proc.), handlu hurtowego i detalicznego (8 proc.) oraz transportu i handlu. Największym zainteresowaniem cieszyło się polskie rolnictwo i górnictwo. Jeżeli chodzi o produkcję, najwięcej zainwestowano w przetwarzanie żywności, przemysł tytoniowy, środki transportu.

12 STUDENCKIE KOŁO NAUKOWE GOSPODARKI I KULTURY JAPOŃSKIEJ SGH 12 Struktura przeznaczenia bezpośrednich inwestycji zagranicznych w Polsce 8% 8% 4% 62% produkcja usługi finansowe handel transport i kominikacja pozostałe 18% Źródło: oprac. wł. na podst. danych PAIZ 3.1. Krótka charakterystyka specjalnych stref ekonomicznych Podmiot inwestujący w strefach może liczyć na preferencje fiskalne (np. zwolnienie z podatku dochodowego) po wniesieniu odpowiednio dużego kapitału. 1 metr kwadratowy gruntu w strefie kosztuje średnio 15 dolarów. Dla porównania z Walią (gdzie ulokowanych jest wiele inwestycji japońskich), koszt budowy hali jest niższy w Polsce. Siła robocza w Polsce jest tańsza o około 30-5-% w porównaniu z Walią. Elektryczność, gaz, woda, oczyszczalnie ścieków, sprzężone powietrze, również są argumentami na rzecz Polski. W porównaniu z innymi krajami Europy Środkowo-Wschodniej i byłego ZSRR Polska również wychodzi korzystnie. 1. Istnienie specjalnych stref ekonomicznych - Polska ma najlepsze (w porównaniu z innymi krajami) ustawowo zagwarantowane zachęty. 2. Istnieje duży potencjał ludzki: wykształcona siła robocza. 3. Dostrzegany jest również obrót przygraniczny.

13 STUDENCKIE KOŁO NAUKOWE GOSPODARKI I KULTURY JAPOŃSKIEJ SGH Inwestycje japońskie na świecie Poniżej w dużym skrócie zostanie opisanych kilkanaście lat historii gospodarczej Japonii z koncentracją na sferze inwestycji. W latach wystąpił w Japonii okres nazwany gospodarką bańki mydlanej (Bubble Economy). Okres ten charakteryzował się m.in. wzrostem (aż czterokrotnym) kursu akcji na Giełdzie Tokijskiej oraz stałą aprecjacją jena (z poziomu około 240 do 140 jenów za dolara). W samym 1985 roku kurs jena został obniżony z 250 do 170 jenów za dolara. Działo się to na skutek nacisków Białego Domu w celu zmniejszenia zbyt dużego dodatniego salda handlowego pomiędzy Japonią a USA. Uważano, że aprecjacja jena zmniejszy eksport z Japonii. Jednak mimo niekorzystnego kursu jena w stosunku do dolara, eksport japoński stale rósł. W związku z tym wzrostem siły jena, szczególnie atrakcyjne stały się inwestycje, w tym produkcyjne, za granicą, zwłaszcza w USA. Sprzyjało temu też utrzymywanie niskiej stopy procentowej (na poziomie 2-2,5 proc. w skali rocznej). Powstało w ten sposób wiele fabryk samochodów, maszyn czy elektroniki. Japonia jest krajem o dużej gęstości zatrudnienia (332 os./km 2 ). Fakt ten potęgowany jest dodatkowo przez czynniki geograficzne sprawiające, że ok. 70 proc. powierzchni kraju pokryte jest górami, a 80 proc. ludności mieszka w miastach. Kredyty w Japonii zazwyczaj udzielane były pod zastaw ziemi, która ma tam ogromną (w tym też symboliczną) wartość. Od połowy lat 80-tych ceny ziemi zaczęły gwałtownie rosnąć. Ten boom na rynku nieruchomości wzmocniony był przez fakt udzielania kredytów pod zastaw ziemi w wysokości nawet do 90 proc. jej wysokości. 8 Doszło do tego, że ludność nie mogła sobie pozwolić na zakup ziemi. W styczniu 1990 roku rozpoczął się spadek cen akcji na Giełdzie Tokijskiej. W ciągu 8 miesięcy wartość wskaźnika Nikkei zmniejszyła się o ponad połowę, a do jesieni 1991 roku spadła ponad trzykrotnie. 9 W maju 1990 roku rząd japoński zmienił politykę wobec rynku nieruchomości i wydał bankom nakaz nieudzielania kredytów na transakcje ziemią pozarolniczą. Efektem decyzji stał się drastyczny spadek cen ziemi J. Kaja, Eseje o japońskiej ekonomii i gospodarce, Semper, Warszawa 1996, ss ibidem. 10 ibidem, s. 36.

14 STUDENCKIE KOŁO NAUKOWE GOSPODARKI I KULTURY JAPOŃSKIEJ SGH 14 Po 1990 roku bańka pękła. Ceny ziemi zaczęły spadać a firmy, nie mogąc spłacić zaciągniętych kredytów, ubiegały się o nowe. Banki udzielały kredytów bojąc się niewypłacalności swoich klientów i ich bankructw. Nieruchomości nie tylko w USA, ale i w Japonii były często kupowane za pieniądze pożyczone z banków japońskich. Kiedy boom na nieruchomości się skończył i ich wartość zaczęła nagle spadać okazało się, że banki japońskie posiadają ogromne ilości nieściągalnych lub trudno-ściągalnych długów. W ten sposób w japońskim systemie finansowym pojawiła się duża ilość złych długów. (mld USD) Bezpośrednie inwestycje zagraniczne Japonii w latach ,3 8,1 10,2 12, , ,5 56,9 50, ,6 41,1 34, Źródło: Współczesna Japonia, International Society for Educational Information, Tokyo 1996, s. 49; Nippon Business Facts & Figures, JETRO, Tokyo 1997; Nippon Business Facts & Figures, JETRO, Tokyo 1998 Od roku finansowego 1990 do roku 1992 inwestycje bezpośrednie zagraniczne znacznie spadły, co wiązało się z pogarszającą się sytuacją gospodarki bańki mydlanej. W roku finansowym 1993 wartość inwestycji wzrosła po raz pierwszy od czterech lat do 36 miliardów USD. Było to związane ze zwyżką kursu jena, która skłoniła producentów do inwestowania w Chinach i innych krajach. Firmy japońskie, między innymi w celu poprawy efektywności działania, chcąc obniżyć koszty produkcji, rozpoczęły inwestycje w Azji. Region ten stał się atrakcyjny również ze względu na stabilność walut powiązanych z dolarem i rosnącą siłą nabywczą mieszkańców.

15 STUDENCKIE KOŁO NAUKOWE GOSPODARKI I KULTURY JAPOŃSKIEJ SGH 15 W tym czasie, koszty jednoczenia się Niemiec i wątpliwości, co do przebiegu procesu integracji państw UE sprawiły, że wielkość inwestycji japońskich w Azji wzrosła 3-krotnie, a w Europie spadła. 11 Spadek ten dotyczył również Europy Środkowo-Wschodniej. Ograniczone zasoby finansowe nie pozwalały na rozwinięcie inwestycji również w naszym, mniej stabilnym regionie. Ostatnio sytuacja w Japonii zaczęła się zmieniać. Między połową 1995 a końcem 1997 kurs jena spadł z 79 jenów za dolara, do poziomu 130 jenów. Japońskie firmy ponownie przetrwały trudny okres silnego kursu jena i wraz z jego deprecjacją, rozwinęły działalność eksportową. Ponieważ popyt krajowy jest ograniczony, japońskie firmy zaczynają szukać innych rynków zbytu. Dodatkowo naciski Waszyngtonu sprawiają, że poszukiwane są inne, nowe rynki, również w celu rozpoczęcia w nich inwestycji. Japoński sektor finansowy, mimo dodatniego salda handlowego, będąc w nieco gorszym stanie na skutek dużej wartości złych długów (głośny upadek siedmiu banków hipotecznych, jednego z towarzystw ubezpieczeń na życie, kilku średniej wielkości banków i wreszcie krach Yamaichi Securities w listopadzie ), raczej nie jest w stanie tak efektywnie wykorzystać posiadanych środków, jak to było wcześniej. Wskutek kryzysu w południowo-wschodniej Azji, kraje te nie są w stanie wchłonąć dotychczasowej ilości towarów z Japonii (trafiało tam 40 proc. Japońskiego eksportu). Może to spowodować wzrost zagranicznych inwestycji firm japońskich. 13 Zamiast lokować nadwyżki finansowe w i tak nisko oprocentowane japońskie lokaty bankowe, znacznie bardziej opłacalne jest szukanie innych źródeł zysku. A zyski te mogą dostarczyć rynki zagraniczne. 11 Informacje te pochodzą z odczytu: Hashimoto, Japanese Direct Investment. Its Characteristic and Future Trend, Nomura Research Institute, Wiedeń 1998 (materiały niepublikowane). Hashimoto jest pracownikiem Departamentu Projektów Zagranicznych w Nomura Securitas największym japońskim banku inwestycyjnym. W latach był szefem wiedeńskiego oddziału tego banku. 12 Yamaichi to najstarszy i czwarty co do wielkości dom maklerski w Japonii. Jego upadek to największe bankructwo w historii japońskiej gospodarki (kapitał 3,3 mld USD, pozostawione długi sięgały 25 mld USD). Upadek ten spowodował spadek kursu akcji drugiego i trzeciego co do wielkości domu maklerskiego Japonii: Daiwa Securities i Nikko Securities o 20 proc (akcje największego domu, Nomura Securities, były bardziej stabilne), co pociągnęło za sobą spadek kursów kilku słabszych instytucji, m.in. Daiwa-Bank, Long Term Credit Bank. 13 Przyczynić się może do tego zapowiadane na kwiecień br. rozluźnienie prawa kontroli wymiany walut w Japonii.

16 STUDENCKIE KOŁO NAUKOWE GOSPODARKI I KULTURY JAPOŃSKIEJ SGH 16 Japońskie inwestycje bezpośrednie zagranicą w roku podatkowym % 6% 8% 1% 24% 44% Ameryka Północna Azja Europa Australia i Oceania Ameryka Południowa Afryka Źródło: oprac. własne na podst.: Nippon Business Facts & Figures, JETRO, Tokyo 1997 W roku podatkowym 1995 roku suma japońskich inwestycji bezpośrednich za granicą wyniosła 50,694 mld USD i wzrosły one o 23,5 proc. w porównaniu z rokiem poprzednim. Najwięcej zainwestowano w Ameryce Północnej (wzrost o 27,7 proc.) 22,76 mld USD (z czego 93 proc. w USA), a dalej w Azji 12,26 mld USD, a w Europie 8,47 mld USD (wzrost o 35,9 proc.). Spośród państw europejskich najwięcej zainwestowano w Wielkiej Brytanii (3,4 mld USD), Holandii (1,5 mld USD). We Francji wartość inwestycji wzrosła 2,5- krotnie. 14 Japońskie inwestycje bezpośrednie zagranicą w roku podatkowym % 2% 9% 1% 24% 49% Ameryka Północna Azja Europa Australia i Oceania Ameryka Południowa Afryka Źródło: oprac. własne na podst.: Nippon Business Facts & Figures, JETRO, Tokyo 1998 Natomiast w następnym roku podatkowym, JETRO podało, że japońskie inwestycje zagraniczne spadły do 48,019 mld USD (5,3 proc. mniej niż w roku poprzednim). W Ameryce Północnej zainwestowano (wzrost o 1,1 proc.) 23,02 mld USD (z czego 96 proc. w USA), a dalej w Azji 11,61 mld USD, w Europie 7,37 mld USD (wzrost o spadek o

17 STUDENCKIE KOŁO NAUKOWE GOSPODARKI I KULTURY JAPOŃSKIEJ SGH 17 13,0 proc.). Największymi odbiorcami inwestycji w Europie była Wielka Brytania (3,4 mld USD) i Holandia (1,1 mld USD). Był to pierwszy taki spadek w ciągu ostatnich czterech lat. Japońskie inwestycje bezpośrednie w Chinach spadły o 43,9 proc. Spadły też o 71,3 proc. w Australii i o 27,2 proc. w Holandii. 15 Japońskie inwestycje bezpośrednie za granicą w latach mld Y ,6 4956,8 4418,7 4151,4 4280, ,4 652,5 828,1 830, Ogółem Europa Źródło: oprac. wł. na podst. ASEAN in figures, JETRO, Tokyo Sondaż, przeprowadzony przez japoński EXIM Bank wykazał, że w 1995 roku 69,2 proc. japońskich firm zamierzało rozwijać inwestycje bezpośrednie w Azji, natomiast w połowie 1997 roku już tylko 59,3 proc (spadek o 10 proc. w ciągu dwóch lat). W tym roku wskaźnik ten może być jeszcze mniejszy na skutek problemów gospodarczych tego regionu. Plany inwestycyjne związane z Azją przenoszone więc do innych regionów, np. na kontynent amerykański (zwłaszcza do Ameryki Południowej), do krajów UE i pozostałych państw. Plany związane z ostatnią grupą wzrosły dwukrotnie w ciągu ostatnich dwóch lat (od 3,4 proc. w 1995 roku do 7 proc. w połowie 1997 roku). 16 Około 80 proc. tych planów dotyczy naszego regionu. Tak więc można się spodziewać napływu bezpośrednich inwestycji japońskich do Europy Środkowo-Wschodniej w następnych latach, mimo wciąż trwającego kryzysu finansowego w Japonii Nippon Business Facts and Figures, JETRO, Tokyo 1997, ss Nippon Business Facts & Figures, JETRO, Tokyo odczyt Hashimoto. 17 Japońskie ministerstwo finansów przyznało w styczniu 1998, że ryzykowne kredyty banków wynoszą aż 583 mld USD. Dochodzi też do przejmowania banków japońskich o najgorszej kondycji finansowej przez banki silniejsze (planowane przejęcie Long Term Credit Bank przez Sakura Bank).

18 STUDENCKIE KOŁO NAUKOWE GOSPODARKI I KULTURY JAPOŃSKIEJ SGH 18 Struktura japońskich firm w Europie Środkowo- Wschodniej w 1996 roku 9,0% 20,5% 16,7% Węgry 32,5% Czechy Polska Rumunia 21,3% pozostałe Źródło: oprac. wł. na podst. danych Nomura Research Institute Nomura Research Institute podaje, że w 1996 roku spośród 4156 japońskich firm działających w Europie, tylko 2,8 proc. z nich działało w Europie Środkowo-Wschodniej. Spośród firm naszego regionu, 20,5 proc. ulokowanych było w Polsce, 21,3 proc. w Czechach, 32,5 proc. na Węgrzech, 9 proc. w Rumunii (w pozostałych krajach poniżej 5 proc.) Inwestycje japońskie w Polsce Jak to było wcześniej wspomniane, zaangażowanie kapitału japońskiego w inwestycje bezpośrednie nie było zbyt duże w Europie Środkowo-Wschodniej. Jedną z przyczyn może być niestabilność gospodarek tego regionu (zmieniające się przepisy), czy też brak wiedzy o poziomie rozwoju regionu i możliwych do uzyskania zyskach Najwięksi inwestorzy japońscy w Polsce W końcu roku 1997 wartość japońskich inwestycji zagranicznych wyniosła 69,5 mln USD, dając Japonii 20. miejsce wśród państw inwestujących w Polsce. Plany inwestycyjne wyniosły 172,3 mln USD (z czego 92,5 proc. to zobowiązania firmy Isuzu). 19 Część z tych planów została zrealizowana w pierwszej połowie 1998 roku. Japońskie inwestycje zagraniczne osiągnęły wartość 178,4 mln USD, z zobowiązania wzrosły do 208,3 mln USD. 18 ibidem.

19 STUDENCKIE KOŁO NAUKOWE GOSPODARKI I KULTURY JAPOŃSKIEJ SGH 19 Największą realizowaną japońską inwestycją w Polsce jest fabryka silników diesel do samochodów osobowych budowana przez firmę Isuzu. 20 Fabryka powstająca na terenie Specjalnej Strefy Ekonomicznej w Tychach ma dostarczać od połowy 1999 roku do 300 tys. diesli rocznie. Wartość całej inwestycji ma wynieść ok. 185 mln dolarów (do końca 1997 roku wyniosła 35,7 mln USD, a deklarowane inwestycje 159,2 mln USD). Wartość inwestycji Isuzu może osiągnąć jednak kwotę około 350 mln USD, co będzie jedną z największych inwestycji zagranicznych w Polsce w tym roku. Jako przyczynę do inwestowania akurat w Polsce przedstawiciele Isuzu podawali spodziewany wzrost popytu na nowe auta w Europie Środkowej, niewysokie koszty produkcji i rozwiniętą infrastrukturę przemysłową. Tab. 2. Największe inwestycje japońskie w Polsce (w mln USD) L.p. Inwestor Kapitał zainwestowany (plany) Kapitał zainwestowany (plany) Bridgestone Corporation 45,00 (0,0) - 2. NSK-RHP Europe Ltd. 39,24 (0,3) - 3. Isuzu 35,7 (159,3) 35,7 (159,3) 4. Matsushita Electric Industrial Co. Ltd. 22,5 (1,0) 19,0 (13,0) 5. Nomura 17,8 (0,0) - 6. Nichimen Corporation 5,6 (5,8) - 7. Toyota 5,0 (0,0) 5,0 (0,0) 8. Nissho Iwai 4,5 (0,0) 4,5 (0,0) 9. Tohoku Pioneer Electronic Corporation 1,1 (2,0) 2,3 (0,0) 10. Mitsui O.S.K. Lines - 1,0 (0,0) 11. Kanematsu Gosho 1,0 (0,0) 1,0 (0,0) 12. Itochu 1,0 (0,0) 1,0 (0,0) Źródło: Lista głównych inwestorów zagranicznych w Polsce, PAIZ, Lista głównych inwestorów zagranicznych w Polsce, PAIZ, Warszawa 1998