Lietuvos muzikos ir teatro akademija / Litewska Akademia Muzyczna i Teatralna J. Karoso salė / Sala im. J. Karosasa

Transkrypt

1 PROGRAMA / PROGRAM Birželio 4 d., penktadienis / Piątek, 4 czerwca Lietuvos muzikos ir teatro akademija / Litewska Akademia Muzyczna i Teatralna J. Karoso salė / Sala im. J. Karosasa Atidarymas / Otwarcie Sveikinimo žodžiai konferencijos dalyviams / Powitanie uczestników konferencji Rūta Stanevičiūtė (Lietuvos kompozitorių sąjungos Muzikologų sekcijos pirmininkė / Prezes sekcji muzykologicznej Związku Kompozytorów Litwy) Małgorzata Kasner (Lenkijos instituto Vilniuje direktorė / Dyrektor Instytutu Polskiego w Wilnie) Juozas Antanavičius (Lietuvos muzikos ir teatro akademijos prorektorius / Prorektor Litewskiej Akademii Muzycznej i Teatralnej w Wilnie) Stanisław Krawczyński (Krokuvos muzikos akademijos rektorius / Rektor Akademii Muzycznej w Krakowie) Zita Bružaitė (Lietuvos kompozitorių sąjungos pirmininkė / Prezes Związku Kompozytorów Litwy) Krzysztof Droba (Krokuvos muzikos akademija / Akademia Muzyczna w Krakowie) Koncertas / Koncert Zita Bružaitė (1966) Bangos / Fale (2010, premjera / prawykonanie) Šviesė Čepliauskaitė (fortepijonas / fortepian) Onutė Narbutaitė (1956) Rudens riturnelė. Hommage à Fryderyk / Autumns Ritornello. Hommage à Fryderyk (1999) Indrė Baikštytė (fortepijonas / fortepian), Ingrida Rupaitė (smuikas / skrzypce), Tomas Petrikis (altas / altówka), Povilas Jacunskas (violončelė / wiolonczela) 1

2 Birželio 5 d., šeštadienis / Sobota, 5 czerwca Kompozitorių namai / Dom Kompozytorów Konferencija / Sesje naukowe Posėdžiui vadovauja / Prowadzenie: Rūta Stanevičiūtė Mieczysław Tomaszewski (Krokuvos muzikos akademija / Akademia Muzyczna, Kraków) Fryderykas Chopinas ir tikėjimo klausimai / Fryderyka Chopina stosunek do spraw wiary Krzysztof Droba (Krokuvos muzikos akademija / Akademia Muzyczna, Kraków) Chopinspira : Chopinas šiuolaikinių lenkų kompozitorių savimonėje / Chopinspira : Chopin w świadomości współczesnych kompozytorów polskich Gražina Daunoravičienė (Lietuvos muzikos ir teatro akademija, Vilnius / Litewska Akademia Muzyczna i Teatralna, Wilno) A la Chopin (J. Gruodis) versus I like Chopin (V. Bartulis) Kavos pertrauka / Przerwa na kawę Posėdžiui vadovauja / Prowadzenie: Mieczysław Tomaszewski Małgorzata Janicka-Słysz (Krokuvos muzikos akademija / Akademia Muzyczna, Kraków) Szymanowskis apie Chopiną / Lektura Chopina przez Szymanowskiego Beata Baublinskienė (Vilnius / Wilno) Šokame Chopiną: Johno Neumeierio baletas Die Kameliendame / Tańczymy Chopina: balet Johna Neumeiera Die Kameliendame Teresa Malecka (Krokuvos muzikos akademija / Akademia Muzyczna, Kraków) Henrykas Mikołajus Góreckis ir lenkų muzikos tradicija (Vaclovas Šamotulietis, 2

3 Chopinas, Szymanowskis, lenkų liaudies ir bažnytinė muzika) / Henryk Mikołaj Górecki wobec polskiej tradycji muzycznej (Wacław z Szamotuł, Chopin, Szymanowski, polska muzyka ludowa i kościelna) Pietų pertrauka / Przerwa Dvigubas portretas / Portret podwójny Susitikimas su lenkų kompozitoriumi Jerzy Kornowicziumi ir lietuvių kompozitore Zita Bružaite / Spotkanie z kompozytorami Jerzym Kornowiczem (Polska) i Zitą Bružaitė (Litwa) Vedėja / Moderator Beata Baublinskienė Lietuvos muzikos ir teatro akademija / Litewska Akademia Muzyczna i Teatralna J. Karoso salė / Sala J. Karosasa Iškilmė ir koncertas / Uroczystości i koncert m. geriausių lietuvių muzikologijos darbų konkurso laureatų apdovanojimo iškilmė / Uroczystości nagrodzenia laureatów konkursu najlepszych litewskich prac muzykologicznych za rok Koncertas Chopino idealai Baltijos kraštų muzikoje / Koncert Idealy chopinowskie w muzyce krajów Baltyckich Kazimieras Viktoras Banaitis ( ) Sonata smuikui ir fortepijonui / Sonata na skrzypce i fortepian (1935) Jāzeps Vītols ( ) Fantazija latvių liaudies dainų temomis op. 42 / Fantazja na lotewskie tematy ludowe na skrzypce i fortepian ( ) Rued Langgaard ( ) Sonata nr 3 smuikui ir fortepijonui / Sonata nr 3 na skrzypce i fortepian ( ) Raimondas Butvila (smuikas / skrzypce), Zecharia Plavin (fortepijonas / fortepian) 3

4 Birželio 6 d., sekmadienis / Niedziela, 6 czerwca Kompozitorių namai / Dom Kompozytorów Konferencija / Sesje naukowe Posėdžiui vadovauja / Prowadzenie: Edmundas Gedgaudas Zecharia Plavin (Jeruzalės muzikos ir šokio akademija / Akademia Muzyki i Tańca, Jerozolima) Chopino veidai. Kompozitoriaus istorinė sociologija ir dialogas su jo [nykstančiomis] idėjomis / Obrazy Chopina. Historyczna socjologia kompozytora i dialog z jego [zanikającymi] ideami Eva Maria Jensen (Kopenhaga) Chopino recepcija Danijoje istorinė apžvalga ir dabartis / Recepcja Chopina w Danii rys historyczny i stan współczesny Eugenijus Ignatonis (Lietuvos muzikos ir teatro akademija, Vilnius / Litewska Akademia Muzyczna i Teatralna, Wilno) Chopino interpretacija Lietuvoje / Interpretacja Chopina na Litwie Kavos pertrauka / Przerwa na kawę Posėdžiui vadovauja / Prowadzenie: Teresa Malecka Kasparas Uinskas (Vilnius / Wilno) Šopeniškojo rubato unikalumas / Unikalność rubato w twórczości Chopina Andrzej Mądro (Krokuvos muzikos akademija / Akademia Muzyczna, Kraków) Chopinas lenkų džiaze / Obecność Chopina w polskim jazzie Baigiamoji diskusija / Dyskusja końcowa 4

5 Lietuvos muzikos ir teatro akademija / Litewska Akademia Muzyczna i Teatralna J. Karoso salė /Sala J. Karosasa Paskaita ir koncertas / Wykład i koncert Paskaita / Wykład Mieczysław Tomaszewski Apie Chopino dainas jo epochos kontekste / Pieśni i piosnki Chopina w kontekście swego czasu Koncertas Fryderyko Chopino, Karolio Szymanowskio, Jerzy Kornowicziaus dainos / Koncert Pieśni Fryderyka Chopina, Karola Szymanowskiego, Jerzy Kornowicza Fryderyk Chopin ( ) Troškimas / Życzenie op. 21 (S. Witwicki) Lietuviška daina / Piosenka litewska op. 38 (lietuvių l. žodžiai, vert. L. Osińskis / litewskie słowa ludowe, tłum. L. Osiński) Krenta lapai nuo medžio / Leci liście z drzewa op. 49 (W. Pol) Gražus vaikinas / Śliczny chłopiec op. 54 (B. Zaleski) Liūdna upė / Smutna rzeka op. 39 (S. Witwicki) Melodija / Melodia op. 60 (Z. Krasiński) Jerzy Kornowicz (1959) Pavasaris / Wiosna (S. Witwicki) (2010, premjera / prawykonanie) Iš kalnų, kur nešė... / Z gór, gdzie dźwigali... (Z. Krasiński) (2010, premjera / prawykonanie) Karol Szymanowski ( ) Gulbė / Łabędź op. 7 (W. Berent) Allah, Allah Akbar iš ciklo Pamišusio muedzino giesmės / z cyklu Pieśni muezina szalonego op. 42 (J. Iwaszkiewicz) Tamsi naktelė iš ciklo Kurpių giesmės / Ciamna nocka z cyklu Pieśni kurpiowskie op. 58 (liaudies žodžiai / słowa ludowe) 5

6 Atskriejo debesis iš ciklo Kurpių giesmės / Wysła burzycka z cyklu Pieśni kurpiowskie op. 58 (liaudies žodžiai / słowa ludowe) Šventas Dieve iš ciklo Trys Jano Kasprowicziaus poemų fragmentai (Himnai) / Święty Boże z cyklu Trzy fragmenty z poematów Jana Kasprowicza (Hymny) op. 5 Izabela Matuła (sopranas / sopran), Maria Rydzewska (fortepijonas / fortepian), Jerzy Kornowicz (fortepijonas / fortepian) 6

7 Įžangos žodis Praeities ir dabarties sankirtos, klasikos ir šiuolaikinės kūrybos dialogas tvarūs daugiau nei dvidešimtį metų rengiamų lietuvių ir lenkų muzikologų konferencijų leitmotyvai. Pasauliniais Chopino metais birželio 4 6 d. Vilniuje vyksiančią tradicinę tarptautinę konferenciją įcentrino didžiojo lenkų muzikos genijaus figūra ir palikimas. Konferencijos tema Chopino recepcija šiuolaikinėse lenkų ir lietuvių muzikos kultūrose kreipia apmąstyti Chopino ir aktualiosios kultūrinės tradicijos ryšius. Jos metu keturių šalių (Lietuvos, Lenkijos, Izraelio, Danijos) muzikologai savo pranešimuose nagrinės daugelį temų: nuo Chopino kūrybos ir asmenybės plotmių, jo muzikos inspiracijų šiuolaikinėje lietuvių ir lenkų kompozitorių kūryboje, Chopino parafrazių įvairiose dabarties meninėse apraiškose ligi lenkų muzikos klasiko kūrybinio palikimo interpretavimo tradicijų bei recepcijos šiuolaikinėje kultūroje. Lietuvių ir lenkų muzikologų konferencijų tradicija jau tapo specialios koncertinės programos ir susitikimai su kompozitoriais. Kviestiniai šiųmetinio renginio svečiai lenkų kompozitorius Jerzys Kornowiczius ir lietuvių kompozitorė Zita Bružaitė. Koncertinėse programose skambės specialiai šiam renginiui sukurti Chopino inspiruoti nauji jų opusai. Klasikos inspiracijų svarba šiuolaikinei kūrybai bus svarstoma ir susitikime su šiais kompozitoriais, o diskusijas šia tema pratęs originalios muzikinės programos, atveriančios Chopino muzikos atgarsius lietuvių, lenkų, latvių, danų kompozitorių kūriniuose. Lietuvių ir lenkų muzikologų konferencijų tradicija įžengė į trečią dešimtmetį tai renginio brandos, o kartu ir jo gyvybingumo patvirtinimas. Nuo 1989 metų, Nepriklausomybės priešaušrio, rengiamose konferencijose visuomet buvo gyvai diskutuojama aktualiais muzikinės kultūros klausimais, nevengta ir aštrių temų. Chopino inspiruotos konferencijos temos bei koncertinėse programose skambėsiantys kūriniai taip pat suponuoja galimybes svarstyti ne vien su didžiojo lenkų muzikos genijaus kūryba ir 7

8 jos recepcija susijusius klausimus, bet ir diskutuoti bendruosius gyvosios kultūrinės tradicijos dalykus. XI lietuvių ir lenkų muzikologų konferencijos programos autoriai muzikologai Rūta Stanevičiūtė ir Krzysztofas Droba, renginio organizatoriai Lietuvos kompozitorių sąjungos Muzikologų sekcija ir Krokuvos muzikos akademija. Didelis renginio talkininkų ir partnerių būrys: Lietuvos muzikos ir teatro akademija, Lenkijos kompozitorių sąjunga, Lietuvos muzikos informacijos ir leidybos centras, Jeruzalės muzikos ir šokio akademija bei kitos įvairių šalių muzikos institucijos. Konferencijos organizavimą svariai parėmė Kultūros rėmimo fondas, Lenkijos institutas Vilniuje, Sauliaus Karoso labdaros ir paramos fondas. Rūta Stanevičiūtė LKS Muzikologų sekcijos pirmininkė 8

9 Słowo wstępne Punkty przecięcia przeszłości i teraźniejszości, dialog klasyki i twórczości współczesnej to motywy przewodnie polsko-litewskich konferencji muzykologicznych, organizowanych już od przeszło dwudziestu lat. Obszar tematyczny tradycyjnej konferencji międzynarodowej, która odbędzie się w Wilnie w dniach 4 6 czerwca w roku światowych obchodów Roku Chopinowskiego, został wyznaczony przez postać i dziedzictwo polskiego geniusza muzycznego. Temat konferencji Recepcja Chopina we współczesnej polskiej i litewskiej kulturze muzycznej skłania do przemyśleń związków Chopina i dzisiejszej tradycji kulturalnej. Podczas tej konferencji muzykolodzy z czterech krajów (Litwy, Polski, Izraela, Danii) omówią w swoich referatach szeroki zakres zagadnień: od obszarów twórczości i osobowości Chopina, inspiracji jego muzyki we współczesnej twórczości litewskich i polskich kompozytorów, parafraz Chopina w różnych obecnych przejawach artystycznych po tradycje interpretacyjne spuścizny twórczej klasyka polskiej muzyki i jego recepcję w kulturze współczesnej. Tradycją polsko-litewskich konferencji muzykologicznych stały się specjalne programy koncertowe i spotkania z kompozytorami. Gośćmi specjalnymi tegorocznej imprezy będą polski kompozytor Jerzy Kornowicz i litewska kompozytorka Zita Bružaitė. Podczas programów koncertowych zabrzmią ich nowe utwory, specjalnie skomponowane na tę okazję, a zainspirowane muzyką Chopina. Znaczenie inspiracji klasycznych we współczesnej twórczości będzie jednym z tematów spotkania z tymi kompozytorami, a przedłużeniem dyskusji staną się oryginalne programy muzyczne, ukazujące echa muzyki Chopina w utworach litewskich, polskich, łotewskich i duńskich kompozytorów. Tradycja polsko-litewskich konferencji muzykologicznych wkroczyła w trzecie dziesięciolecie jest to potwierdzenie dojrzałości, a zarazem żywotności imprezy. Konferencjom organizowanym od 1989 roku (wówczas jeszcze u progu niepodległości) zawsze towarzyszyły żywe dyskusje poruszające aktualne zagadnienia kultury muzycznej, nie unikano też tematów 9

10 drażliwych. Zakres tematyczny konferencji zainspirowanej twórczością Chopina, jak też utworów, które zabrzmią podczas programów koncertowych, obejmuje nie tylko zagadnienia związane z recepcją dzieł polskiego geniusza muzycznego, ale i dyskusje na temat żywotności tradycji kulturalnej. Autorami programu XI Polsko-Litewskiej Konferencji Muzykologicznej są muzykolodzy Rūta Stanevičiūtė i Krzysztof Droba, trud organizacyjny imprezy wzięli na siebie Sekcja Muzykologów Związku Kompozytorów Litwy i Akademia Muzyczna w Krakowie. Wśród licznych sponsorów i partnerów imprezy należy wymienić Litewską Akademię Muzyczną i Teatralną, Związek Kompozytorów Litwy, Litewskie Centrum Informacji Muzycznej i Wydawnictwo, Akademię Muzyki i Tańca w Jerozolimie i inne instytucje muzyczne z różnych krajów. Szczególny wkład w organizację konferencji wnieśli: Fundacja na rzecz Kultury, Instytut Polski w Wilnie oraz Fundacja Charytatywna Sauliusa Karosasa. Rūta Stanevičiūtė Prezes Sekcji Muzykologów Związku Kompozytorów Litwy 10

11 TEZĖS TEZY 11

12 12

13 Mieczysławas Tomaszewskis (Krokuvos muzikos akademija) Fryderykas Chopinas ir tikėjimo klausimai Jau savaitė, kaip nieko nesukūriau nei žmonėms, nei Dievui (Iš Chopino laiško Tytusui Woyciechowskiui, 1828 XII 26). Laiškas Tytusui Woyciechowskiui buvo rašytas antrą 1828 m. Kalėdų dieną. Jame Chopinas perduoda naujamečius ir vardadienio sveikinimus, rašo apie tai, kas vyksta Varšuvos menininkų pasaulyje, primena apie pažįstamus sklandančius gandus; visas šias žinias jis pateikia nesistemingai, be to, dar pasidalija mintimis apie savo rankraščius. Ir netikėtai, tarp šių chaotiškai pateikiamų naujienų, kurios atrodo lyg cicer cum caule, skaitome priverčiantį susimąstyti sakinį: Jau savaitė, kaip nieko nesukūriau nei žmonėms, nei Dievui 1. Apie tai, kad Chopinas kūrė žmonėms, žinome iš jo paties. Tiesa, kalbėjo jis apie tai netiesiogiai, bet expressis verbis. Sukūręs vieną iš savo genialių kūrinių, jis rašė: Šiandien baigiau Fantaziją ir [nors] dangus gražus, mano širdis liūdi, bet tai nieko tokio. Jeigu būtų kitaip, gal mano egzistencija niekam nebūtų reikalinga 2. Ji buvo reikalinga žmonėms, todėl jis jiems ir kūrė, šitaip suvokdamas savo gyvenimo tikslą ir prasmę. Bet kurti Dievui? Tarp 65 opusų ir tokio pat kiekio ineditų neaptiksime sakralinio pobūdžio kompozicijų. Taigi, kaip reikėtų suprasti jo 1828 m. parašytus žodžius? Žinome, kad kompozitorius nemėgo tuščiažodžiauti. Šie žodžiai turėjo ką nors reikšti. Nėra likę liudijimų, kad Chopino muzika, ypač sukurta brandžiuoju jo kūrybos laikotarpiu, būtų tiesiogiai skiriama ad maiorem Dei gloriam. Kita vertus, pagal tam tikrus požymius galima teigti, kad ši muzika yra kūrybinės asmenybės raiška. Ir kaip tokia ji ne tik liudija kompozitoriaus 1 Korespondencja Fryderyka Chopina, zebrał i opracował B. E. Sydow, t.1., Warszawa, 1955, p Do Juliana Fontany, Nohant,

14 genialumą ir meninį tobulumą, bet kalba ir apie jo vidinį pasaulį. Šis pasaulis yra nušviestas dvasingumo ir juo spinduliuoja. Kai kuriose vietose tam tikra šio dvasingumo rūšis, rezonuojanti su religija, Chopino muzikoje skamba itin ryškiai. Tačiau didesnę reikšmę turi tai, jog visa preliudų, etiudų, baladžių, noktiurnų, mazurkų, polonezų, fantazijų ir sonatų autoriaus kūryba tarytum kalba, kad jo vertybių pasaulyje svarbiausia vieta yra skiriama tiesai ir gėriui, grožiui ir meilei. Jau savaitė, kaip nieko nesukūriau nei žmonėms, nei Dievui. Ar šie žodžiai turėtų reikšti, jog buvo toks laikas, kai greta pasaulietinių kūrinių Chopinas kūrė ar planavo kurti sakralinio pobūdžio muziką? Kol nebus aptikti kokie nors pėdsakai religiniais tekstais paremtų kūrinių, galima tik daryti prielaidą, jog bent jau dalį savo kūrinių Chopinas parašė su dviguba intencija. Žinoma, tai tėra prielaida. Mieczysławas Tomaszewskis muzikologas, teoretikas, leidėjas, ilgametis Lenkijos muzikos leidyklos (PWM) direktorius, Krokuvos muzikos akademijos profesorius, Teorijos ir muzikos kūrinio interpretavimo katedros vedėjas. Mokslinių interesų centre XIX XX a. muzikos teorija ir istorija, ypač chopinologija, romantinė lyrika ir šiuolaikinė lenkų muzika. Išsamių studijų apie Chopiną autorius: Chopin. Człowiek, dzieło, rezonans (Chopinas. Žmogus, kūrinys, rezonansas, 1998, 2006), Frederic Chopin und seine Zeit (Fredericas Chopinas ir jo epocha, Laber, 1999), Chopin. Fenomen i paradoks (Chopinas. Fenomenas ir paradoksas, 2009). Taip pat parašė monumentalią monografiją apie Krzysztofą Pendereckį Bunt i wyzwolenie (Maištas ir išsivadavimas): I tomas Rozpętanie żywiołów (Gaivalų pažadinimas) 2008, II tomas Odzyskiwanie raju (Rojaus atgavimas) Krokuvos muzikos akademijos ir Bydgoščiaus muzikos akademijos (nuo 2010 gegužės 28) daktaras honoris causa. 14

15 Mieczysław Tomaszewski (Akademia Muzyczna, Kraków) Fryderyka Chopina stosunek do spraw wiary Od tygodnia nicem nie napisał ani dla ludzi, ani dla Boga (Chopin do Tytusa Woyciechowskiego, 26 XII 1828). List do Tytusa Woyciechowskiego, pisany pierwszego dnia po świętach Bożego Narodzenia roku 1828, oprócz życzeń noworocznych i imieninowych zawierał, jak zazwyczaj, luźny zbiór nowin i plotek z życia towarzyskiego i artystycznego Warszawy, przeplatających się nawzajem bez ładu i składu, dopełnionych paroma wiadomościami o stanie własnych rękopisów. I nagle, wśród tego epistolarnego zamieszania sprawiającego wrażenie cicer cum caule, pojawia się zdanie dające do myślenia: Od tygodnia nicem nie napisał, ani dla ludzi ani dla Boga 1. O tym, że Chopin komponował dla ludzi, wiemy od niego samego. Wyznał to wprawdzie pośrednio, ale expressis verbis. Tuż po skomponowaniu jednego ze swych dzieł arcy-dzielnych, pisał: Dziś skończyłem Fantazję i [choć] niebo piękne, smutno mi na sercu ale to nic nie szkodzi. Żeby inaczej było, może by moja egzystencja nikomu na nic się nie przydała 2. Miała się przydać ludziom, dla nich więc pisał, w pisaniu dla ludzi znajdując cel i sens swojej egzystencji. Ale: dla Boga? Pośród 65 dzieł opusowanych i tyluż numerów ineditów nie ma kompozycji o charakterze sakralnym. Jak więc należy rozumieć jego słowa z roku 1828? Nie miał w zwyczaju puszczać ich na wiatr. Coś musiały znaczyć. Nic nie wskazuje na to, by muzyka Chopina, w każdym razie w latach jego twórczej dojrzałości i pełni, była komponowana wprost ad maiorem Dei gloriam. Natomiast wiele przemawia za tezą, iż była muzyką stanowiącą bezpośredni wyraz osobowości twórczej. Jako taka zaś, stała się 1 Korespondencja Fryderyka Chopina, zebrał i opracował B. E. Sydow, t. 1., Warszawa 1955, s Do Juliana Fontany, Nohant,

16 nie tylko przekazem i dowodem genialności kompozytora i doskonałości w sztuce, lecz również przesłaniem jego świata wewnętrznego. A jest to świat prześwietlony i promieniujący duchowością. W niektórych momentach nacechowanie określoną odmianą duchowości, tą rezonującą w wymiarze religijnym, dochodzi w muzyce Chopina do głosu szczególnie wyraziście. Lecz ważniejsze jest to, iż cała twórczość autora preludiów i etiud, ballad i nokturnów, mazurków i polonezów, fantazji i sonat, zdaje się świadczyć o tym, że w jego świecie wartości miejsce naczelne zajmowały kategorie prawdy i dobra, piękna i miłości. Od tygodnia nicem nie napisał, ani dla ludzi ani dla Boga. Czy słowa te miałyby znaczyć, że był czas, kiedy obok utworów profanicznych Chopin komponował lub zamierzał komponować jakąś muzykę o charakterze sakralnym? Dopóki nie wyjdą na jaw jakieś ślady utworów opartych na tekstach religijnych, można domniemywać, że choćby część z tego, co Chopin tworzył, pisał z ową pełną, czyli podwójną intencją. Oczywiście można jedynie domniemywać. Mieczysław Tomaszewski, muzykolog, teoretyk muzyki, edytor wieloletni dyrektor Polskiego Wydawnictwa Muzycznego, profesor Akademii Muzycznej w Krakowie, kierownik Katedry Teorii i Interpretacji Dzieła Muzycznego. Główny obszar zainteresowań naukowych to teoria i historia muzyki XIX i XX wieku, szczególnie chopinologia, liryka romantyczna i polska muzyka współczesna. Autor m. in. fundamentalnych książek o Chopinie: Chopin. Człowiek, dzieło, rezonans (1998, 2006), Frederic Chopin und seine Zeit (Laber 1999), Chopin. Fenomen i paradoks (2009) oraz monumentalnej monografii Krzysztofa Pendereckiego Bunt i wyzwolenie (tom I Rozpętanie żywiołów 2008, tom II Odzyskiwanie raju 2009). Doktor honoris causa Akademii Muzycznej w Krakowie, ostatnio (28.V.2010) Akademii Muzycznej w Bydgoszczy. 16

17 Krzysztofas Droba (Krokuvos muzikos akademija) Chopinspira: Chopinas šiuolaikinių lenkų kompozitorių savimonėje Prieš pusamžį Mieczysławas Tomaszewskis išleido lenkų kompozitorių kalbų apie Chopiną antologiją (1959), kurioje surinko Józefo Elsnerio (Chopino mokytojo Varšuvoje), Stefano Kisielewskio ir Zygmunto Mycielskio (kompozitorių ir įtakingų muzikos kritikų po Antrojo pasaulinio karo) mintis. Ją perskaičius peršasi kelios išvados: nuo to, kaip buvo mąstoma apie Chopiną, daugiausia priklausė lenkų muzikos meno ateitis, formos ir akiračiai; be to, Chopinas nebūtinai tiesiogiai sekėjų kūriniais, bet ir idėjomis, viešomis refleksijomis veikia muzikos meno realybę, o plačiąja prasme nacionalinės kultūros kokybę. Tokių minčių paakintas ir būdamas tikras dėl iniciatyvos prasmingumo jubiliejiniais 200-aisiais metais po Chopino gimimo, paprašiau šiuo metu aktyviausiai kuriančių Lenkijos kompozitorių atsakyti į klausimą, ką jie mano apie Chopiną. Prašiau jų kalbėti savo vardu ir atvirai, atsiribojant nuo kanoninių Chopino kūrinių interpretacijų ir aplinkos korektiškumo; prašiau atsakinėti į klausimus taip, lyg tai būtų savotiška menininko išpažintis, ir beveik visada sulaukdavau, ko norėjau. Iš daugelio atsakymų išrinkau dvidešimt tris, juos galima rasti knygoje, pavadintoje neologizmu Chopinspira. Šiuolaikiniam kūrėjui kalbėti apie Chopiną nėra lengva. Viena vertus, vyrauja įsitikinimas, jog apie jį jau viskas pasakyta, tad bijoma kalbėti banaliai, kita vertus, ne kiekvienas išdrįsta kaip menininkas viešai atlikti išpažintį, be to, ne kiekvienas kūrėjas apskritai jaučia poreikį kalbėti apie muziką, nes gan dažnai laikomasi nuostatos, jog muzika turėtų kalbėti pati už save. Tuo didesnę vertę turi tai, kad daugelis menininkų sutiko kalbėtis ir kalbėjo nuoširdžiai. Chopinspira parodo skirtingą šiuolaikinių kompozitorių požiūrį į Chopiną: vieni jį vertina šaltai, kiti apyšilčiai ar šiltai, o dar kiti karštai ir netgi su užsidegimu. Bet netgi šaltieji ir apyšilčiai neneigia jo kūry- 17

18 bos vertybių ir reikšmės, o dauguma kalbėjusiųjų teigia jaučiantys savyje ir lenkų šiuolaikinėje muzikoje genetinį Chopino buvimą (Chopinas mūsų šaknų muzika ). Gal būtent tai ir išskiria šiuolaikinę lenkų muziką iš pasaulinės muzikos konteksto. XX a. pradžioje susiformavo dvi Chopino interpretavimo kryptys, kurioms atstovavo Ignacas Janas Paderewskis ir šiek tiek vėliau Karolis Szymanowskis. Paderewkis, žvelgdamas per nacionalinių vertybių prizmę, interpretavo Chopiną kaip pranašą, kalbantį pavergtos tautos balsu. Szymanowskis pasisakė už dievobaimingojo Chopino mito reinterpretaciją ir pabrėžė jo kūryboje tai, kas universalu ir amžina, kas yra tarsi rasės šaknys (rasę suvokiant pagal Taine o apibrėžimą). Šios dvi naracijos gyvavo per visą XX a.; be to, jas galima susieti su genialia ir ilgai neįvertinta Chopino interpretacija, kurią XIX a. pristatė poetas ir mąstytojas Cyprianas Kamilis Norwidas. Chopinspiroje pateikiamas tekstas, kurį dėl jo reikšmingumo drąsiai galima lyginti su Norwido, Paderewskio ir Szymanowskio darbais. Turiu omenyje Romano Bergerio esė. Chopino problema iš esmės ir Norwidui, ir Paderewskiui, ir Szymanowskiui reiškė Lenkijos ir lenkų problemą. Bergerio pateikiami klausimai ir diagnozės parodo, kad jį domina ne tiek šopeniškoji Lenkija, kiek šopeniškasis pasaulis; kad jam labiau rūpi ne tiek lenko, kiek šiuolaikinio žmogaus dvasinė būklė. Bergerio postuluojamo šiuolaikinio žmogaus dvasinio persimainymo nebuvimas tai pasaulis be Chopino, tai Žmogaus pasaulio pabaiga. Krzysztofas Droba yra muzikos teoretikas ir kritikas, Krokuvos muzikos akademijos dėstytojas m. rengė festivalius Staliova Volioje, Baranove ir Sandomiere, paskatinusius jaunosios lenkų kompozitorių kartos susiformavimą (Staliova Volios karta). Šių renginių metu buvo pristatoma nepriklausomų kompozitorių iš buvusių SSRS respublikų kūryba, ypatingą dėmesį skiriant Lietuvos autoriams. Keliasdešimties darbų (straipsnių, esė) apie šiuolaikinę muziką, verčiamų į daugelį užsienio kalbų, autorius. Nuo 1989 m. iš lenkų pusės vadovauja Lenkų ir lietuvių muzikologų konferencijoms. Pastaruoju metu bičiulų skatinamas svarsto galimybę rašyti atsiminimus, be kita ko, daug vietos juose būtų skirta Lietuvai. 18

19 Krzysztof Droba (Akademia Muzyczna, Kraków) Chopinspira: Chopin w świadomości współczesnych kompozytorów polskich Pół wieku temu (1959) Mieczysław Tomaszewski wydał antologię wypowiedzi polskich kompozytorów o Chopinie, od Józefa Elsnera (nauczyciela Chopina z czasów warszawskich) po Stefana Kisielewskiego i Zygmunta Mycielskiego (kompozytorów i równocześnie wpływowych po II wojnie światowej krytyków muzycznych). Po lekturze tej antologii nasuwa się parę wniosków: że od tego jak myślano o Chopinie w dużym stopniu zależały losy i kształt, także horyzonty polskiej sztuki-muzyki; że obecność Chopina niekoniecznie wprost/bezpośrednio w dziełach jego następców, ale w myśli, w kompozytorskiej refleksji wyrażonej dyskursywnie ma wpływ na kształt rzeczywistości muzycznej, i szerzej na jakość kultury narodowej. Powodowany takim przekonaniem i z wiarą w sens przedsięwzięcia właśnie w jubileuszowym roku 200 po Ch. (po narodzeniu Chopina) zwróciłem się z pytaniem o Chopina do współcześnie aktywnych kompozytorów polskich. Prosiłem o wypowiedzi osobiste, szczere, bez przymusu odwoływania się do kanonicznych interpretacji dzieła Chopina, nie skrępowane środowiskową poprawnością; o wypowiedzi, które byłyby czymś w rodzaju artystycznego rachunku sumienia. I takie też w większości odpowiedzi otrzymałem. Odpowiedzi nadeszło więcej, z nich wybrałem 23, które zamieszczone zostały w książce pod tytułem-neologizmem Chopinspira. Współczesnemu twórcy mówić o Chopinie wcale nie jest łatwo. Trudno, bo z jednej strony przekonanie, że o Chopinie powiedziano już wszystko jest wręcz aksjomatyczne (stąd strach przed banałem), z drugiej strony nie każdego stać na przełamanie oporów przed publicznym rachunkiem swego sumienia artystycznego, a wreszcie nie każdy artysta w ogóle odczuwa potrzebę mówienia o muzyce wyznając (jakże często) zasadę, że muzyka ma mówić sama za siebie. Tym bardziej cenny jest fakt, iż większość twórców zechciała mówić i to mówić szczerze. 19

20 Chopinspira dokumentuje bardzo różny stosunek współczesnych kompozytorów do Chopina w skali od chłodu, letniości, ciepła, gorąca, aż po żar. Ale nawet ci chłodni i letni nie negują wartości i znaczenia dzieła Chopina, a przeważająca większość nie zaprzecza genetycznej obecności Chopina w sobie, w polskiej muzycznej współczesności (Chopin muzyka naszych korzeni ). I to być może jest jednym z wyróżników swoistej odrębności współczesnej muzyki polskiej na tle muzyki światowej. U zarania XX wieku pojawiły się dwie wielkie kompozytorskie narracje interpretacyjne Chopina: Ignacego Jana Paderewskiego i, trochę później, Karola Szymanowskiego. Paderewski ujmował Chopina przez pryzmat wartości narodowych, jako wieszcza wypowiadającego swoim głosem zniewolony naród. Szymanowski natomiast postulował reinterpretację bogoojczyźnianego mitu Chopina, akcentując w jego dziele to, co uniwersalne i ponadczasowe, co jednak zakorzenione jest w rasie ( w taine owskim rozumieniu rasy). Te obie narracje interpretacyjne ciągnęły się przez cały XX wiek; obie też można sytuować w kontekscie XIX-wiecznej, genialnej i długo niedocenianej interpretacji Chopina przez poetę-myśliciela Cypriana Kamila Norwida. W Chopinspirze znalazł się tekst, który ze względu na jego doniosłość śmiało zestawić można z Norwidem, Paderewskim i Szymanowskim. To esej Romana Bergera. Pytanie o Chopina było w istocie i dla Norwida, i Paderewskiego, i Szymanowskiego pytaniem o Polskę i Polaka. Pytania i diagnozy, które stawia Berger wskazują, że już nie tylko o Chopinowską Polskę mu chodzi, ale chopinowski świat, nie o kondycję Polaka, ale kondycję duchową człowieka dzisiaj. Brak postulowanej przez Bergera przemiany duchowej współczesnego człowieka będzie w istocie światem bez Chopina, końcem świata Człowieka. Krzysztof Droba teoretyk i krytyk muzyczny, wykładowca Akademii Muzycznej w Krakowie. W latach twórca i organizator autorskich festiwali w Stalowej Woli, Baranowie i Sandomierzu, gdzie formowało się młode pokolenie kompozytorów polskich ( pokolenie stalowowolskie ) i gdzie przedstawiana była twórczość niezależnych kompozytorów z krajów ówczesnego ZSRR ze szczególnym akcentem na muzykę litewską. Autor kilkudziesięciu prac (artykuły, eseje) o muzyce współczesnej tłumaczonych na wiele języków. Od 1989 przewodniczy ze strony polskiej Polsko-Litewskim Konferencjom Muzykologicznym. Ostatnio, usilnie namawiany przez przyjaciół, zastanawia się nad spisaniem wspomnień (z rozbudowanym rozdziałem litewskim). 20

21 Gražina Daunoravičienė (Lietuvos muzikos ir teatro akademija, Vilnius) A la Chopin (J. Gruodis) versus I like Chopin (V. Bartulis) Pranešimo pavadinime sukritusi konstrukcija savo reikšmėmis bei kryptimi tapo prasminga. Prancūziško prielinksnio à la mode de santrumpa galėtų apibendrinti pagarbaus požiūrio, kompozicinių paralelių ar panašių vertybių išpažintis. Fryderyko Chopino muzikos atveju čia patenka stilizacijos á la Chopin (Schumannas, Čaikovskis, Berkeley s, Gruodis, Merikanto), rikiuojasi meninės hipotezės Hommage à Chopin (Villa-Lobosas, Gogard as, Leschetizkys, Napravnikas, Langas), ekspromtai, fantazijos, variacijos Chopino temomis (Lisztas, Rachmaninovas, Busoni, Mompou, Godowskys), rekompozicijos su galūne ana (Chopiniana Balakirevas, Glazunovas), elegantiški pastišai (Honeggeras, Bendelis), Musikalishes Opfer ir pan. Antra vertus, kur kas asmeniškesnį, kartais ne itin išrankų ir paradoksalų santykį su bet kuria praeities muzika šįkart pažymi kasdienio naudojimo banalių situacijų aplamdyta I like etiketė. Šis Vidmanto Bartulio įsteigto žanro logotipas pritiktų potmodernistinei praeities genijų muzikos būčiai: čia pasidėti ant stalo jų opusų kūnai šaltakraujiškai apžiūrimi, įvertinami ir preparuojami kone prozektoriumo maniera. Akiplotin patekę jų gabalai po X kompozitoriaus pažastim iškeliauja į jo dvasinio pasaulio kūrybines dirbtuves. Jie vėl pakartotinai perrūšiuojami, vartojami, tiražuojami, kol ima suktis naujoje apyvartoje neprognozuojamais (nuo dokumentinio tapatumo iki absurdiškai iškreipto santykio) būdais. Šio pranešimo autorės požiūris į tokius iš antrų rankų perparduotus kūnus bemaž sutapo su M. L. Kleino (2005) raginimu nepasiduoti dabarties lingvistų, antropologų, semiotikų bei menotyrininkų vilionėms atsižvelgti į visus įmanomus semiotikos, euristikos, hermeneutikos diskursus ir privalomai naudoti poststruktūralizmo, dekonstrukcijos metodus. Kaip teigia Kleinas, neretai visos tos maksimalios pastangos išvirsta rūgščia analitiko mina natūrali transplantantų gyvybė bei muzikinės analizės aistra gęsta teksto ryšių vertimo paieškose. Todėl centruojant dviejų lietuvių 21

22 autorių kūrinius bus pirmiausia žvelgiama, kaip lietuvių autoriai suvokia Chopino fenomeno paslaptį, kaip inspiracija valdo jų stilizacijos įrankius, kas įstringa kompozitoriui tyrinėjant kitą kompozitorių iš labai betarpiško atstumo. Vertikalioji analizės ašis (J. Kristeva, 1980) ir hermeneutinio lygmens paralelių kontekstas bus svarbiausi Bartulio I like F. Chopin. Sonata B Minor (2000) aptarime. Chopino muzika (greta Skriabino) buvo Juozo Gruodžio repertuaro dalis ir kartu nuolat primenamas modernios muzikos pavyzdys (pasak Gruodžio, Šopenas buvo didelis, užrėktas savo laiko modernistas ). Sutapo abiejų požiūris į harmonijos, jos kolorizmo reikšmę, modernėjimo krypties numatymas. Minėdamas (ir skambindamas) Chopiną ir Skriabiną greta, Gruodis intuityviai nujautė giluminę jų harmonijos bendratį (L. Bronarski,1935 ; Z. Lissa 1959). Panašūs buvo Chopino ir Gruodžio užmojai kurti nacionalinę muziką. Leipcigo konservatorijoje pirmaisiais studijų metais (1920) Gruodžio sukurtų Variacijų fortepijonui B-dur (1920) VI variacijos stilistinį identitetą a la Chopin, beje, įvardijo ne Gruodis, o Balys Dvarionas. Mokomojoje prof. S. Krehlio užduotyje jungėsi charakteringųjų laisvųjų ir kartu griežtųjų variacijų (temos formos bei harmoninio plano išsaugojimo) ypatybės, ir tai savaip ribojo natūralesnį ekspresijos ir fantazijos atsiskleidimą. Bandydamas prisiliesti prie Chopino stiliaus, Gruodis įdiegė tai, ką galėtume nusakyti Mieczysławo Tomaszewskio (1996) susistemintomis ekspresyviomis semantinėmis Chopino muzikos idiomomis: tai noktiurno, pianizmo bei nostalgijos idiomos. Šis kompleksas maitino lyrinę nostalgišką melodiją (b-moll), jos sąsają su minkštais laužytais arpeggio akordais, stilizacija provokavo šopeniškų harmonijų kaitą, nors buvo prisilaikoma temos harmoninio plano. Panašu, kad Gruodis, kaip kadaise ir pats Chopinas, iškentė visą tokios melodijos despotizmą, kai išprievartavęs visą savo išradingumą, jis sekė paskui šitos reiklios ir pavergiančios esybės rafinuotumą ir pildė jos kaprizus, ją harmonizuodamas ir puošdamas (B. Pasternak, 1945). Jau pirmajame takte įsteigtas plačios aplikatūros Chopino akordas (D9 su seksta melodijoje), melodija skęsta dainingose grupetinėse bangose, ekspresyvūs smulkėjantys ornamentai apraizgo plačius šopeniškus melodijos šuolius. Gruodžio A la Cho- 22

23 pin melodija skleidžiasi laisvai, alsuoja slystančia, neapibrėžtos ritmikos dalyba, kas padeda neblogai maskuoti kvadratines struktūras. O atlikėjams, taikant accelerando ir rallentando priemones, randasi įstabaus Chopino rubato galimybė ir kartu šopeniško toucher taikymo prielaida. Galbūt šią variaciją Gruodis sukomponavo tame noktiurnui priderančiame pilkosios valandos (lenk. szara godzina) prieblandos, prietemos, svajonių laike, kuris išvytam iš jaukių namų kompozitoriui buvo tikras prisiminimų, ilgesio ir improvizavimo metas. Gal netyčia pabrėžti melodikos centrai f ir c paprastosios 2 dalių reprizinės formos I ir II dalyse buvo slapuko Gruodžio noras signifikuoti F. C. inicialus? Ir ar bandymas rašyti kaip Chopinas galėjo nors kiek patikti pačiam Chopinui? Greičiausiai, ne. Jis abejingai žvelgė ne tik į savo laikų muziką (Lisztą, Berliozą), bet ir į savo atvaizdą Karnavale bei jo autorių: Chopino mokiniai niekada neskambino Roberto Schumanno repertuaro (M. Tomaszewski, 2001). Bartulio rekompozicija I like F. Chopin. Sonata B Minor (2000) 2 fortepijonams ir orkestrui atskleidžia tipišką postmodernizmo Nebenstück meną. Asmeniška refleksija, marginalija, išaugusi ant iškarpyto Chopino Sonatos fortepijonui h-moll rankraščio ir įkalinta Bartulio įsteigtame I like žanre. Iš filosofinės į psichologinę sferą atkeliavusi Alighieri Dante s Convivio (Puotos, ) įžvalga La Musica, (la quale) è tutta relativa ( Visa muzika yra santykis ) neblogai atskleidžia postmodernios sąmonės požiūrio esmę. Nors už svetimos muzikos meilios glamonės Bartulio kūryboje gali slypėti nenuspėjamas, pašiepiantis, dargi geliantis žvilgsnis (net į Bacho, Beethoveno, Puccini muziką), I like Chopin priklauso prie neabejotinų naujų meilės pasireiškimų, atvirų meilės įrodymų (A. Martinaitis). Nes geros manieros, pagarbus (reverential, pagal M. Hyde o klasifikaciją, 1996) prisilietimas Bartulio dovanojamas tik mentaliai artimiems kompozitoriams (Schubertui, Chopinui). Tačiau XXI a. pradžios kompozitoriaus etiketas ženkliai skiriasi tiek nuo Chopino laiko, tiek nuo XX a. pirmos pusės modernistų (Stravinskio ir Schönbergo kartos) susikurtų rekompozicijų pobūdžio. Bartulio I like Chopen, panašiai kaip I like Schubert (1998), galima apibūdinti perfrazuojant patį Bartulį: Visos natos F. Chopino muzika 23

24 mano (V. Bartulis). Atskiriant tai, kas yra mano ir kas Chopino, Sonatos fortepijonui Nr. 3 h-moll, op. 58 (1844) natose nesunku rasti paliktus dekompozicijos randus. Bartulis išsikirpo medžiagą, beje, ne visada nuo svarbiausiųjų sonatos fasadų: tai Scherzo citata koliažas (1-60 t.); Allegro maestoso III šalutinės partijos ir baigiamosios partijos temos, Largo dalies Sostenuto fragmentas. Ši medžiaga iškarpoma dar savo viduje ir repetityviniu principu montuojama ant dviejų priešpriešiais sukryžmintų metalinių konstrukcijų. Tai du Chopinui būdingi kulminacijų modeliai ilgas crescendo augimas (nuo ribinio piano iki visuotinio tutti) ir, antra vertus, katarsiška, tyli (dolcissimo ar delicatissimo) finalinė kulminacija (pvz., Etiude As-dur, op. 25). Paties Bartulio pirštų atspaudus bene geriausiai atspindi būtent skercišką centrą aprėminančios išplėsto erdvėlaikio formos dalys. Jose Chopino Allegro maestoso medžiagos viršūnes Bartulis intensyvina itin subtilia melodizacija, o kodą visiškai patiki šopeniškosios morbidezza (it. meilus švelnumas, delikatus subtilumas) apsėdimui. Jos dvasinėje struktūroje, atrodytų, plevena Bartulio nusiplėšta paties Chopino skambinimo fortepijonu, jo kerinčios, neskubrios, net delsiančios improvizacijos aura (A.G. Gide, 1938). Ilgesingo tirpimo, mirimo tylos gravitacijoje, sakralioje kodos ekstazėje bando įsikūnyti tikroji ἐπιφάνεια, epiphaneia reikšmė: nes būtent Chopinas atskleidė mums tą Dievo pusę, kurios niekas kitas iki jo nesugebėjo parodyti (A. Gavrilov). P. S. Fryderyko Chopino muzikos atbalsių girdėti ir kituose Bartulio fortepijoniniuose opusuose: Ūkanose (1985) Noktiurno op. 9, Nr. 3, H dur; Auksinių debesų lietuje Preliudo Des-dur, op. 28, Nr. 15. Lietuvių muzikoje jo muzikos kerai įsigėrę kur kas plačiau: Onutės Narbutaitės Rudens riturnelėje, Leono Povilaičio A la Chopin, Teisučio Makačino Paskyrime F. Chopinui, Zitos Bružaitės Dedikacijoje Frederikui, Jono Tamulionio Fantaisie à la Frédéric, op. 295 ir kt. Visiems jiems pritinka I like Chopin nusiteikimas. 24

25 Prof., habil. dr. (hp) Gražina Daunoravičienė 1978 m. su pagyrimu baigė muzikologijos studijas Valstybinėje konservatorijoje (dabar Lietuvos muzikos ir teatro akademija) m. apgynė humanitarinių mokslų daktarės disertaciją, 2008 m. perėjo habilitacijos procedūrą. Nuo 1979 m. dėsto Lietuvos muzikos ir teatro akademijoje, Muzikos teorijos katedroje. Stažavo Maskvos P. Čaikovskio konservatorijos Muzikos teorijos katedroje ( ir ), Zalcburgo Mozarteume (1993), Oksfordo universitete (2002) m. Saksonijos žemių Kultūros ir švietimo ministerija jai skyrė stipendiją moksliniam darbui Vokietijoje m. gavo DAAD stipendiją. Nuo 2003 m. Lietuvos mokslo tarybos ekspertė, šiuo metu Mokslo tarybos narė. Įsteigė, sudarė ir išleido 10 Lietuvos muzikologijos tomų, Muzikos kalbos I ir II dalis (2003, 2006), knygas Feliksas Bajoras: viskas yra muzika (2002); Algirdas Jonas Ambrazas: muzikos tradicijos ir dabartis (2007). Paskelbė daugiau kaip 200 įvairaus pobūdžio straipsnių, publikavo darbus ir skaitė pranešimus Latvijoje, Suomijoje, Šveicarijoje, Vokietijoje, Lenkijoje, Jugoslavijoje, Rusijoje, Belgijoje, JAV, Slovėnijoje, Anglijoje ir kt. Mokslinių interesų sritys: muzikos žanro (genotipo), istorinių kompozicinių technikų modelių, XX a. lietuvių muzikos kompozicinių tendencijų problematika. 25

26 Gražina Daunoravičienė (Litewska Akademia Muzyczna i Teatralna, Wilno) A la Chopin (J. Gruodis) versus I like Chopin (V. Bartulis) Tytuł niniejszego wystąpienia, w swojej obecnej postaci, zawiera w sobie wiele znaczeń i kierunków rozważań. Skrót francuskiego przyimka à la mode de mógłby mieć charakter pewnych uogólnień, wyrażających nacechowany szacunkiem stosunek, paralele kompozycyjne i podobne wartości. W wypadku muzyki Fryderyka Chopina problematyka ta obejmuje także stylizacje á la Chopin (Schumann, Czajkowski, Berkeley, Gruodis, Merikanto), hipotezy artystyczne Hommage à Chopin (Villa-Lobos, Gogard, Leschetizky, Napravnik, Lang), impromptu, fantazje, wariacje na temat Chopina (Liszt, Rachmaninow, Busoni, Mompou, Godowsky), rekompozycje z końcówką -ana (Chopiniana Bałakirew, Głazunow), eleganckie pastisze (Honegger, Bendel), Musikalishes Opfer itp. Z drugiej strony, o wiele bardziej osobisty, niekiedy niezbyt wybredny i paradoksalny stosunek do wszelkiej muzyki przeszłości tym razem określa frazesowa etykietka I like. To logo gatunku stworzonego przez Vidmantasa Bartulisa byłoby odpowiednie dla postmodernistycznej egzystencji muzyki geniuszów przeszłości: rozłożone tu na stole ciała ich opusów oglądane są z zimną krwią, oceniane i preparowane niejako z prosektoryjną manierą. Kawałki, które przyciągnęły uwagę kompozytora X, zabierane są do pracowni twórczych jego świata duchowego, gdzie poddawane są kolejnej selekcji, konsumowane, powielane, aż zaczynają funkcjonować w nowym obiegu w sposób nieprognozowany (od tożsamości dokumentalnej po absurdalnie wypaczony stosunek). Pogląd autorki niniejszego wystąpienia na takie secondhandowe dzieła jest niemal zbieżny z apelem M. L. Kleina (2005) o niepoddanie się mamidłom współczesnych lingwistów, antropologów, semiotyków i historyków sztuki, którzy nakłaniają do uwzględnienia wszystkich możliwych dyskursów semiotycznych, heurystycznych i hermeneutycznych oraz obowiązkowego stosowania metod dekonstrukcji stosowanych przez poststrukturalistów. Jak zauważa Klein, często wszystkie te maksymalne wysiłki przybierają 26

27 kwaśną minę analityka naturalny żywot transplantatów i pasja analizy muzycznej gaśnie w poszukiwaniach tłumaczenia związków tekstu. Dlatego wysuwając na plan pierwszy utwory dwóch litewskich autorów, skupimy się głównie na sposobach pojmowania tajemnicy fenomenu Chopina przez litewskich autorów, na analizie wyboru narzędzi stylizacji podyktowanych twórczą inspiracją oraz zespołu elementów, które uderzają kompozytora badającego innego kompozytora z bardzo bezpośredniej odległości. Przy omawianiu I like F. Chopin. Sonata B Minor (2000) Bartulisa najważniejsze będą pionowa oś analizy (J. Kristeva, 1980) i kontekst paraleli poziomu hermeneutycznego. Muzyka Chopina (obok Skriabina) była częścią repertuaru Gruodisa, a zarazem stale przywoływanym przykładem muzyki nowoczesnej ( Chopin był wielkim, zakrzyczanym modernistą swojej epoki Juozas Gruodis). Zbieżny był pogląd obu muzyków na znaczenie harmonii i jej koloryzmu, obaj potrafili przewidzieć kierunek modernizacji. Wymieniając (i wykonując) obok siebie Chopina i Skriabina, Gruodis intuicyjnie zdefiniował wspólny mianownik łączący ich harmonię (L. Bronarski, 1935; Z. Lissa 1959). Podobne też były zamierzenia Chopina i Gruodisa w kwestii muzyki narodowej. Na stylistyczną tożsamość a la Chopin VI wariacji z cyklu wariacji na fortepian B-dur (1920), skomponowanych przez Gruodisa na pierwszym roku studiów w konserwatorium w Lipsku, wskazał notabene nie Gruodis, a Balys Dvarionas. W tym szkoleniowym zadaniu prof. S. Krehla łączyły się cechy charakterystycznych, swobodnych, a zarazem surowych wariacji (zachowanie formy tematu i planu harmonicznego), co w pewien sposób ograniczało naturalniejsze wyrażenie ekspresji i fantazji. Próbując dotknąć stylu Chopina, Gruodis zastosował to, co możemy określić usystematyzowanymi przez Mieczysława Tomaszewskiego (1996) ekspresyjnie-semantycznymi idiomami muzyki Chopina: są to idiomy nokturnu, pianizmu i nostalgii. Takie zestawienie zasiliło lirycznonostalgiczną melodię (b-moll) i jej związek z miękko łamanymi akordami arpeggio, stylizacja prowokowała zmienność chopinowskich harmonii, aczkolwiek w obrębie harmonicznego planu tematu. Wydaje się, że Gruodis, tak jak niegdyś Chopin, wycierpiał cały despotyzm takiej melodii, 27

28 gdy po zgwałceniu całej swej pomysłowości, podążał za wyrafinowaniem tej wymagającej i zniewalającej istoty i spełniał jej kaprysy, harmonizując ją i ozdabiając (B. Pasternak, 1945). Już w pierwszym takcie został założony akord Chopina o szerokiej aplikaturze (D9 z sekstą w melodii), melodia tonie w śpiewnych falach gruppetto, ekspresywne zanikające ornamenty osnute są na szerokich chopinowskich skokach melodyjnych. Melodia A la Chopin Gruodisa leje się swobodnie, oddycha ślizgającymi się sekcjami o nieokreślonej rytmice, co pomaga w niezłym zamaskowaniu kwadratowych struktur. Tymczasem przed wykonawcami, przy zastosowaniu środków accelerando i rallentando, otwiera się możliwość wspaniałego rubato Chopina, a zarazem pojawia się pretekst do zastosowania chopinowskiego toucher. Możliwe, że tę wariację Gruodis skomponował podczas szarej godziny, idealnej dla nokturnu porze zmierzchu, marzeń, która wygnanemu z przytulnego domu kompozytorowi był czasem wspomnień, tęsknoty i improwizacji. Być może za podkreślonymi niby od niechcenia centrami melodyki f i c w I i II części zwykłej dwuczęściowej formy repryzowej kryła się chęć Gruodisa do uwiecznienia inicjałów F. C.? I czy próba pisania jak Chopin mogła choć w małym stopniu spodobać się samemu Chopinowi? Raczej nie. Chopin obojętnie traktował nie tylko muzykę swojej epoki (Liszt, Berlioz), ale i swój własny wizerunek w Carnavale, jak też jego autora: uczniowie Chopina nigdy nie grali repertuaru Roberta Schumanna (M. Tomaszewski, 2001). Rekompozycja Bartulisa I like F.Chopin. Sonata B Minor (2000) na dwa fortepiany i orkiestrę odzwierciedla typowo postmodernistyczne Nebenstück. Są to osobiste refleksje i marginalia wyrosłe na pociętym rękopisie Sonaty na fortepian h-moll Chopina i uwięzione w stworzonym przez Bartulisa gatunku I like. Sentencja La Musica, (la quale) è tutta relativa ( Cała muzyka jest względna ) pochodząca z Biesiady ( ) Dantego, która ze sfery filozoficznej przeniknęła do psychologii, całkiem trafnie wyraża istotę stosunku świadomości postmodernistycznej. Choć za czułą pieszczotą cudzej muzyki w twórczości Bartulisa może kryć się nieprzewidywalne, drwiące, nawet złośliwe spojrzenie (nawet na muzykę Bacha, Beethovena i Pucciniego), I like Chopin należy 28

29 do niezaprzeczalnych nowych wyznań miłosnych, jawnych dowodów miłości (A. Martinaitis). Gdyż dobre maniery i pełne szacunku (reverential wg klasyfikacji M. Hyde a, 1996) dotknięcie zastrzeżone jest u Bartulisa jedynie dla mentalnie bliskich kompozytorów (Schuberta, Chopina). Jednak etykieta kompozytora z początku XXI w. znacząco różni się od charakteru rekompozycji tworzonych w czasach Chopina, jak też przez modernistów z I połowy XX w. (pokolenie Strawińskiego Schönberga). I like Chopen Bartulisa, podobnie jak I like Schubert (1998), można określić następująco (parafrazując samego Bartulisa): Wszystkie nuty F. Chopina muzyka moja (V. Bartulis). Po oddzieleniu tego, co moje od tego, co chopinowskie, w partyturze Sonaty na fortepian nr 3 h-moll, op. 58 (1844) nietrudno znaleźć blizny pozostawione przez dekompozycję. Bartulis wyciął materiał, co prawda, nie zawsze od najważniejszych fasad sonaty, a mianowicie: cytat kolaż ze Scherzo (1-60 t.); tematy z III partii bocznej i partii końcowej Allegro maestoso, fragment Sostenuto z części Largo. Ten materiał zostaje pocięty jeszcze w swoim wnętrzu i na zasadzie powtórzeń montowany jest na dwóch naprzeciwlegle skrzyżowanych metalowych konstrukcjach. Są to dwa charakterystyczne dla Chopina modele kulminacji długi wzrost crescendo (od granicznego piano do całościowego tutti) i, z drugiej strony oczyszczająca, cicha (dolcissimo lub delicatissimo) kulminacja finałowa (np. w Etiudzie As-dur, op. 25). Odciski palców samego Bartulisa bodaj najlepiej ukazują części będące obramieniem centralnego scherzo w kształcie rozwiniętej czasoprzestrzeni. Kulminacje materiału Allegro maestoso Chopina Bartulis intensyfikuje nadzwyczaj subtelną melodyką, a kodę całkowicie zawierza chopinowskiej morbidezza (wł. skrajna delikatność, zmysłowa subtelność). W jej strukturze duchowej, zdawałoby się, roztacza się odarta przez Bartulisa aura czarującej, nieśpiesznej, nawet powściągliwej improwizacji samego Chopina (A.G. Gide, 1938). W grawitacji tęsknego topnienia, ciszy zamierania, w sakralnej ekstazie kody próbuje wcielić prawdziwe znaczenie ἐπιφάνεια, epiphaneia: gdyż właśnie Chopin ukazał nam tę stronę Boga, której nikt inny przed nim nie potrafił pokazać (A. Gawriłow). 29

30 P. S. Odgłosy muzyki Fryderyka Chopina słychać też w innych opusach fortepianowych Bartulisa: w Ūkanos (Mgławice) (1985) Noktiurnu Op. 9 nr 3 H-dur; w Auksinių debesų lietus (Deszcz złotych chmur) Preliudium Des-dur, op. 28, nr 15. W muzyce litewskiej czar jego muzyki roztacza się jeszcze szerzej: Rudens riturnelė (Jesienne ritornello) Onutė Narbutaitė, A la Chopin Leonasa Povilaitisa, Paskyrimas F. Chopinui (W dedykacji F. Chopinowi) Teisutisa Makačinasa, w Dedikacija Friderikui (Dedykacja Fryderykowi) Zity Bružaitė, Fantaisie à la Frédéric Op. 295 Jonasa Tamulionisa i in. Do wszystkich ich da się zastosować formuła I like Chopin. Prof. dr hab. Gražina Daunoravičienė w 1978 r. ukończyła z wyróżnieniem studia muzykologiczne w Państwowym Konserwatorium Muzycznym (ob. Litewska Akademia Muzyczna i Teatralna). W 1990 r. obroniła doktorat w dziedzinie nauk humanistycznych, w 2008 r. przeprowadziła procedurę habilitacyjną. Od 1979 r. wykłada w Katedrze Teorii Muzyki w Litewskiej Akademii Muzycznej i Teatralnej. Odbyła staże w Katedrze Teorii Muzyki w Moskiewskim Konserwatorium im. P. Czajkowskiego ( i ), w Mozarteum w Salzburgu (1993), na Uniwersytecie Oksfordzkim (2002). W 1996 r. Ministerstwo Kultury i Oświaty Saksonii przyznało jej stypendium naukowe w Niemczech. W 2007 r. otrzymała stypendium DAAD. Od 2003 r. jest ekspertem Litewskiej Rady Naukowej, obecnie również członkiem Rady. Była założycielką pisma Lietuvos muzikologija (dotąd wydano 10 tomów), opracowała też cz. I i II wydawnictwa Muzikos kalba (2003, 2006), wydała ponadto książki: Feliksas Bajoras: viskas yra muzika (2002); Algirdas Jonas Ambrazas: muzikos tradicijos ir dabartis (2007). Opublikowała ponad 200 artykułów o różnym charakterze, ma na swoim koncie publikacje zagraniczne i referaty wygłoszone na Łotwie, w Finlandii, Szwajcarii, Niemczech, Polsce, Jugosławii, Rosji, Belgii, USA, Słowenii, Wielkiej Brytanii i in. Zainteresowania naukowe: problematyka gatunku muzycznego (genotypu), historyczne modele technik kompozycyjnych, tendencje kompozycyjne w muzyce litewskiej XX w. 30