NARUSZENIE PRAW AUTORSKICH

Transkrypt

1 NARUSZENIE PRAW AUTORSKICH We współczesnej dobie ułatwionej transmisji i transformacji danych, prawa autorów są szczególnie narażone na naruszenia. Dotyczy to zwłaszcza sfery utworów audiowizualnych, która łączy się z dużymi dochodami, a co za tym idzie, z większą możliwością oraz chęcią bezprawnego sięgnięcia po to dobro. Dlatego temat ingerencji w prawa autorskie, powinien zainteresować twórców i producentów związanych z branżą filmową. Naruszenie prawa autorskiego może dotyczyć jedynie utworu, więc na początek, należy go zdefiniować. Ustawa o prawie autorskim określa go jako przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalonych w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości i sposobu wyrażenia. Warto podkreślić, że ochroną objęty może być jedynie sposób wyrażenia, nie zaś idea (pomysł) 1. Sytuacja ochrony utworu w postaci scenariusza, jak i filmu, zasadniczo nie różni się poza polami eksploatacji, na jakich naruszenie może zostać dokonane. Środki ochrony pozostają takie same. Do wystąpienia z powództwem przeciwko naruszycielom niezbędna jest legitymacja procesowa czynna (uprawnienie do uczestniczenia w konkretnym postępowaniu cywilnym w charakterze powoda) i posiada je nie tylko twórca, ale i inne podmioty wymienione w dalszej części.

2 Ochrona cywilnoprawna Prawa autorskie obejmują prawa osobiste i majątkowe. W stosunku do każdej kategorii występują inne podmioty uprawnione do roszczeń cywilnoprawnych jak również różne są sposoby dochodzenia ochrony, dlatego przedstawione zostaną oddzielnie. Ochrona praw osobistych Cywilnoprawne środki ochrony dóbr osobistych przysługują w momencie dokonania naruszenia oraz w wypadku narażenia na ich naruszenie, jeżeli czynności te mają charakter bezprawny 2. W razie ich naruszenia bądź zagrożenia naruszeniem, twórcy przysługuje skarga o zaniechanie tych działań 3. Ponadto w przypadku ich naruszenia twórca może także się domagać wykonania czynności niezbędnych do usunięcia skutków naruszenia poprzez przywrócenie stanu poprzedniego. Do środków służących do osiągnięcia tego celu można przede wszystkim zaliczyć złożenie publicznego oświadczenia o odpowiedniej treści i formie. Oświadczenie takie zazwyczaj publikowane jest przede wszystkim w środkach przekazu, w których doszło do naruszenia. Poszkodowanemu zazwyczaj zezwala się ustalić treść i formę tego oświadczenia 4. Wyżej wspomniane środki znajdują zastosowanie wówczas, jeśli naruszenie było niezawinione. Natomiast, jeżeli sprawcy można przypisać winę to poza dotychczas wymienionymi środkami, podmiot uprawniony może jeszcze domagać się, aby sprawca uiścił odpowiednią sumę na wskazany cel społeczny. Sąd bez wniosku poszkodowanego może mu przyznać stosowną sumę pieniężną tytułem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę. Należy nadmienić, że legitymację procesową czynną w sprawach ochrony dóbr osobistych mają przede wszystkim sami twórcy. Nie może ona przysługiwać np. nabywcy prawa autorskiego nawet w całości, gdyż prawa osobiste są niezbywalne i pozostają przy autorach. Poza nimi upoważnionymi do wszczęcia postępowania są producent (filmu) i wydawca (drukiem) scenariusza, ale tylko w przypadku, gdy autorstwo nie było ujawnione. Po śmierci twórcy, legitymację procesową uzyskują osoby przez niego wskazane, a jeżeli tego nie uczynił to: małżonek zmarłego, a w jego braku kolejno: zstępni, rodzice, rodzeństwo, zstępni rodzeństwa, stowarzyszenie twórców, właściwe ze względu na rodzaj twórczości zmarłego, organizacja zbiorowego zarządzania prawami autorskimi, która zarządzała prawami zmarłego. Wymienione wyżej podmioty uprawnione są do zastępstwa we wskazanej tam kolejności. Czyny godzące w autorskie prawa osobiste ścigane są z oskarżenia prywatnego, za wyjątkiem przestępstwa z art. 116 ust. 3 ustawy o prawie autorskim 5, które ścigane jest z oskarżenia publicznego (w tym przypadku prokurator nie musi uzyskać wniosku poszkodowanego o ściganie naruszenia). Wysokość wpisów w sprawach cywilnych dotyczących ochrony autorskich praw osobistych wynoszą generalnie 600 zł. 2

3 Ochrona praw majątkowych Jeżeli doszło do naruszenia autorskich praw majątkowych 6 ich właścicielom przysługuje roszczenie o jego zaniechanie i wydanie uzyskanych w jego wyniku korzyści. Mogą oni również żądać zapłacenia podwójnej wysokości wynagrodzenia z chwili jego dochodzenia 7. Jeżeli naruszenie było zawinione, twórca może żądać naprawienia wyrządzonej szkody oraz zapłaty wymienionego wynagrodzenia w potrójnej wysokości. W istocie podmiot uprawniony ma do wyboru dwie możliwości. Może żądać wydania uzyskanych przez sprawcę w wyniku naruszeń jego prawa korzyści, a gdy działanie sprawcy było zawinione stosownego odszkodowania albo może też żądać wypłaty zwielokrotnionego wynagrodzenia 8. UWAGA PRODUCENCI, w przypadku gdyby naruszenie praw dokonane zostało przez sprawcę w ramach prowadzonej działalności gospodarczej (w tym spółki prawa handlowego), uprawniony może się domagać by uiścił on odpowiednią sumę pieniężną (nie niższą niż dwukrotna wysokość uprawdopodobnionych korzyści) na Fundusz Promocji Twórczości. Na uwzględnienie tego wniosku nie ma wpływu to czy sprawca działał w cudzym, czy we własnym imieniu. Do regulacji szczególnych dotyczących postępowania cywilnego, zawartych w prawie autorskim zaliczyć można ustawowe zobowiązanie sądu do rozpatrzenia w terminie trzydniowym wniosku powoda o: zabezpieczenie dowodów, zobowiązanie pozwanego do udzielenia informacji i udostępnienia dokumentacji mającej znaczenie dla roszczeń, Sąd może uzależnić wydanie zarządzenia o zabezpieczeniu dowodów od złożenia przez wnioskodawcę stosownej kaucji. Urządzenia oraz przedmioty służące do naruszenia, mogą być na wniosek powoda przyznane mu na poczet należnego odszkodowania. Czynnie legitymowani (uprawnieni) do wniesienia pozwu są poszkodowani właściciele naruszonego prawa w chwili ich naruszenia, a po ich śmierci osoby dziedziczące te prawa. Poza nimi w tej roli występować mogą: licencjobiorca wyłączny; za naruszenia dokonane na przedmiocie licencji w okresie jej ważności, jeżeli umowa nie stanowi inaczej, producent lub wydawca; w przypadku gdy twórca pozostał nie ujawniony, organizacja zbiorowego zarządzania prawami autorskimi; w zakresie pól eksploatacji, objętych przez nią zbiorowym zarządem. W przypadku dochodzenia roszczeń z tytułu autorskich praw majątkowych wpis jest uzależniony od wartości przedmiotu sporu i stanowi zwykle 5 % tej wartości. Warto zwrócić uwagę, że w sprawach cywilnych sądem właściwym do rozpatrywania sporów związanych z ochroną praw autorskich jest sąd okręgowy miejsca siedziby (bądź zamieszkania) pozwanego. Poza wniesieniem pozwu do sądu, poszkodowany może próbować zawrzeć z naruszycielem ugodę. Strony mogą umownie zobowiązać się do poddania wszelkich rozstrzygnięć związanych z realizacją umowy pod osąd sądu polubownego. Zobowiązanie takie może przybrać postać klauzuli arbitrażowej lub zapisu na sąd polubowny. Zapis na sąd polubowny powinien być sporządzony na piśmie i podpisany przez obie strony. Przedawnienie roszczeń 9 majątkowych następuje z upływem 10 lat od momentu, w którym stały się wymagalne, za wyjątkiem (UWAGA PRODUCENCI!) roszczeń o świadczenia okresowe oraz związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej, których termin przedawnienia jest 3-letni. 3

4 Odpowiedzialność karna Wkroczenie na grunt cudzych praw autorskich do utworu łączyć się może z odpowiedzialnością karną sprawcy naruszenia. W praktyce może się okazać trudne do rozróżnienia, jaki zakres korzystania z czyjegoś utworu jest jeszcze dozwolonym użytkiem, a jaki wkraczaniem w sferę cudzych praw. Dlatego niezbędne wydaje się sprecyzowanie tych granic. Dozwolony cytat Odpowiedzialność za bezprawne korzystanie z cudzego dobra intelektualnego wyklucza prawo do tzw.: dozwolonego cytatu. Zgodnie z nim, wolno przytaczać w utworach stanowiących samoistną całość urywki rozpowszechnionych utworów lub drobne utwory w całości, w zakresie uzasadnionym wyjaśnianiem, analizą krytyczną, nauczaniem lub prawami gatunku twórczości 10. Cytaty filmowe pojawiają się dość często także w przypadku nawiązania przez twórców filmu do dzieł np. plastycznych (obrazów, rzeźb), gdzie celem cytatu jest np. przybliżenie epoki bądź charakterystyki głównej postaci filmu (przy filmach biograficznych). Wystarczy przekroczyć granice objętościowe lub nie zachować celu, któremu cytat powinien służyć a już można uznać, że wkroczono w sferę cudzych praw wyłącznych. Cytat jest dozwolony jedynie w utworze stanowiącym samoistną całość, a to oznacza, że film/ scenariusz w ramach którego zamieszcza się cytat, musi być samodzielnym stanowiącym przedmiot prawa autorskiego dziełem. Celem, któremu ma służyć prawo do cytatu, jest stworzenie warunków dla myśli twórczej oraz wypowiedzi artystycznej. Dlatego też jakakolwiek działalność, która nie posiada charakteru twórczego (cech utworu), nie ma uzasadnienia dla dobrodziejstwa korzystania z dozwolonego cytatu. Dozwolona objętość cytatu zdeterminowana jest jego celem ukierunkowanym na wyjaśnianie, analizę krytyczną, nauczanie, i prawa gatunku twórczości. Nie mogą one jednak spowodować uszczuplenia po stronie cytowanego autora jego prawa do normalnego korzystania z utworu lub godzić w jego słuszne interesy. Wszelkie pojawiające się w związku z taką sytuacją konflikty rozstrzygane są zazwyczaj na korzyść twórcy utworu wykorzystywanego. Dozwolony cytat nie może prowadzić do zniekształcenia zamysłu autora dotyczącego treści (przekazu, intencji), jaką chciał danym fragmentem wywrzeć na odbiorcy. Dokładniej rzecz ujmując, umieszczenie cytatu w konkretnym kontekście nie może sugerować, że autor cytowanego fragmentu chciał nim przekazać coś innego niż rzeczywiście chciał przekazać. Ponadto umieszczenie fragmentu cudzej twórczości bez żadnych zmian w sposób niczego nie sugerujący w dziele, którego treści mogą budzić uzasadniony sprzeciw autora 11, może być potraktowane jako naruszenie dóbr osobistych. Zakres prawa do cytatu obejmuje również dozwolony użytek prywatny, który jest przytaczaniem w całości lub części cudzej pracy intelektualnej bez wprowadzania żadnych zmian, gdy nie ma ono charakteru komercyjnego. Każdorazowo korzystanie z prawa cytatu dozwolone jest wyłącznie wtedy, gdy podany jest (w miarę możliwości) twórca i źródło, z którego zaczerpnięte jest zapożyczenie. Brak odpowiedniego oznaczenia uniemożliwiający rozpoznanie charakteru przekazu jako cytatu nosi w sobie przesłanki plagiatu. 4

5 Plagiat 12 Plagiat nazywany jest przywłaszczeniem cudzego autorstwa. Zgodnie z prawem osoba, która przywłaszcza sobie autorstwo albo wprowadza w błąd, co do autorstwa całości lub części cudzego utworu podlega karze. Tak więc przesłankami pozytywnymi plagiatu (elementami niezbędnymi do uznania za plagiat) są: przywłaszczenie autorstwa lub wprowadzenie w błąd co do niego i umyślność czynu. W przypadku przywłaszczenia autorstwa plagiat może być popełniony wyłącznie z działania z zamiarem bezpośrednim. Natomiast przy wprowadzeniu w błąd może być dokonane zarówno z działania jak i zaniechania (świadome zatajenie autorstwa) oraz nacechowane zamiarem bezpośrednim, jak i ewentualnym. Przywłaszczenie autorstwa może mieć postać: plagiatu jawnego plagiatu ukrytego Plagiat jawny polega na przejęciu cudzego utworu w całości lub w znacznej jego części, w niezmienionej postaci lub ze zmianami, które są niewielkie. Plagiat ukryty zaś, jest reprodukcją cudzego utworu w istotnych elementach jego treści, lecz w postaci bardziej lub mniej zmienionej 13. Autorowi pierwowzoru przysługuje ochrona w drodze skargi publicznoprawnej (ściganie z urzędu na wniosek pokrzywdzonego). Przedawnienie ścigania z oskarżenia publicznego przestępstwa plagiatu, w zależności od wysokości sankcji karnej, ulega po 3 lub 5 latach od jego popełnienia. Jeżeli w wyniku przeprowadzonego postępowania okaże się, że przytoczony cytat rzeczywiście spełnia przesłanki plagiatu, osoba, która się go dopuściła podlega grzywnie, karze ograniczenia albo pozbawienia wolności do lat 3. W przypadku plagiatu zawartego w filmie, odpowiedzialności takiej podlegają te osoby, które swym działaniem lub zaniechaniem przyczyniły się w sposób świadomy do takiego naruszenia. Ma to również odniesienie do scenariuszy współautorskich. Odpowiedzialność za przygotowanie w przypadku plagiatu jest wykluczona, natomiast podlega jej usiłowanie, podżeganie i pomocnictwo. Właściwymi rzeczowo dla ochrony z zakresu prawa autorskiego (w przypadku spraw karnych) są sądy rejonowe. Natomiast właściwość miejscową wyznaczają właściwe sądy okręgowe. W związku z tym, sprawy karne z zakresu prawa autorskiego rozpatruje sąd rejonowy wyznaczony przez właściwy miejscowo sąd okręgowy. 5

6 PRZYPISY 1 Dzieło filmowe jest chronione niezależnie od ochrony dzieł reprodukowanych w filmie, jeżeli jednak film nie posiada piętna oryginalności, może korzystać z ochrony jako dzieło fotograficzne. M. Żelazowska, Studium porównawcze polskiego prawa autorskiego z prawem międzynarodowym, PWSFTviT, Łódź 1999, str Ustawa chroni autorskie dobra osobiste jedynie przed bezprawnymi zagrożeniami i naruszeniami. Dochodzący ochrony autorskich dóbr osobistych winien udowodnić, że takie zagrożenie lub naruszenie miało miejsce i wykazać jego bezprawność J. Sobczak, Prawo autorskie i prawa pokrewne, str Zaniechanie działań naruszających przykładowo może polegać na wstrzymaniu wyświetlania filmu w kinach ze zniekształconą ścieżką dźwiękową. I. Jaroszewska, Ochrona prawna utworu audiowizualnego, Wydawnictwo PWSFTviT, Łódź 1997, str W przypadku naruszenia praw osobistych chodzi bowiem w pierwszym rzędzie o skutki niemajątkowe zaistniałe w sferze psychicznej twórcy, a te są właściwie nierestytuowalne. Zatem chodzi raczej o zatarcie w świadomości twórcy ujemnych skutków naruszenia, a nie o przywrócenie stanu poprzedniego. Złożenie przez sprawcę naruszenia publicznego oświadczenia o odpowiedniej treści i formie jest tylko egzemplifikacją czynności, które należy podjąć celem usunięcia naruszenia. A. Jakubecki, Postępowanie zabezpieczające w sprawach z zakresu własności intelektualnej, str Jeżeli sprawca uczynił sobie z popełniania tego przestępstwa stałe źródło dochodu albo działalność przestępną organizuje lub nią kieruje. 6 Ochrona majątkowych praw autorskich przysługuje twórcy w stosunku do każdego kto te prawa narusza, a nie tylko w stosunku do tych osób, z którymi wiąże autora umowa lub inny węzeł prawny. Orzeczenie SN z 25. maja 1970 r., I CR 138/79. Za T Grzeszyk, Prawo autorskie w orzecznictwie. 7 Zapłata wielokrotności stosownego wynagrodzenia (...) przedstawia się jako swoiste <<zryczałtowanie>> pieniężnego obowiązku sprawcy i stanowi rodzaj <<kary cywilnej>>. A. Jakubecki, Postępowanie zabezpieczające, op.cit., str I. Jaroszewska, Ochrona prawna, op. cit., str Przedawnienia roszczeń nie należy jednak mylić z ich wygasaniem. Skutkiem przedawnienia nie jest, bowiem utrata przez określone roszczenie bytu prawnego, ale jego przekształcenie w zobowiązanie naturalne, którego spełnienia nie można dochodzić skutecznie przed sądem, ale jeśli spełnienie to dobrowolnie nastąpi, osoba realizująca przedawnione roszczenie nie może domagać się jego zwrotu jako nienależnego. R. Golat, Prawo autorskie i prawa pokrewne, str Niewykluczony jest również cytat filmowy. Najczęściej wystąpi on wtedy gdy będziemy mieli do czynienia z filmem analizującym dzieła filmowe z danej epoki czy określonego reżysera. Cytat filmowy może być także użyty celem nawiązania do poprzedniego filmu w przypadku kontynuacji. E. Traple, Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych Komentarz, str Np. jako motta filmu o treściach pornograficznych. 12 Jak właściciela gruntu nie zubożą cudze pszczoły, unoszące miód zarówno z polnych kwiatów, jak i z cieplarnianych roślin, tak też nie odejmie to wartości prawdziwemu dziełu sztuki, że kto inny przejął myśl w niem wyrażoną. A. Górski, W kwestyi własności literackiej, str Posługując się przykładem można podać obie wymienione definicje. Pierwsza z nich, dotycząca plagiatu jawnego, jest dokładną kopią fragmentu tekstu zawartego na str. 806 w Komentarzu..., (op. cit.) Z. Ćwiąkalskiego. Definicję plagiatu ukrytego przepisano z niewielkimi (nieistotnymi) zmianami z tej samej strony, tego samego autora w tej samej publikacji. Gdyby źródło nie zostało ujawnione, definicje te byłyby w niniejszej publikacji plagiatami. 6

7 BIBLIOGRAFIA - Barta J., Czajkowska-Dąbrowska M., Ćwiąkalski Z., Markiewicz R., E Traple., Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych Komentarz, Zakamycze, Warszawa Byrska M., Przestępczość komputerowa. Materiały z konferencji naukowej. Poznań kwietnia Garnecka-Żołyńska A., Ochrona praw autorskich i pokrewnych w polskim procesie karnym, Dom Organizatora, Toruń Goettel M., Prawo cywilne w zarysie, Zakamycze, Kraków 2003, - Golat R., Prawo autorskie i prawa pokrewne, C.H. Beck, Warszawa Górski A., W kwestyi własności literackiej, E. Lubowski i S-ka, Warszawa Grzeszyk T Prawo autorskie w orzecznictwie, CD-ROM wersja 1/98, Wydawnictwo ABC, Warszawa Jaroszewska I., Ochrona prawna utworu audiowizualnego, Wydawnictwo PWSFTviT, Łódź Jakubecki A., Postępowanie zabezpieczające w sprawach z zakresu własności intelektualnej, Zakamycze, Kraków Krajewski R., Prawnokarna ochrona własności intelektualnej na podstawie przepisów prawa autorskiego, Wydawnictwo WSHE, Wrocław Sobczak J., Prawa autorskie., t. 3, w. System Prawa Prywatnego, Prawo rzeczowe. ( red. T. Dybowskiego), Beck, Warszawa Szpunar A., Odszkodowanie za szkodę majątkową Szkoda na mieniu i osobie, Oficyna wydawnicza Branta, Bydgoszcz Szpunar A., Zadośćuczynienie za szkodę majątkową, Oficyna wydawnicza Branta, Bydgoszcz Żelazowska M., Studium porównawcze polskiego prawa autorskiego z prawem międzynarodowym, PWSFTviT, Łódź KONSULTACJA I KOREKTA PRAWNA: Mec. Ewa Lewszuk OPRACOWANIE: Dariusz Płatek WYDAWCA: Stowarzyszenie Film 1,2 broszura powstała przy wsparciu finansowym PISF 7