IV Polsko-Niemieckie Forum Rekultywacja i Rewitalizacja Obszarów Pogórniczych września 2017 roku, Leipzig-Brehna Niemcy

Transkrypt

1 Plany dot. przywrócenia do użytkowania terenów pogórniczych oraz regionalnego rozwoju Doświadczenia i priorytetowe kierunki działania dla Regionu Lipsk-Zachodnia Saksonia Prof. dr hab. Andreas Berkner, Kierownik Regionalnej Agencji Planowania Przestrzennego, Stowarzyszenie Planowania Regionalnego Lipsk-Zachodnia Saksonia Agencje i stowarzyszenia planowania szczebla krajowego i regionalnego Wolnego Kraju Związkowego Saksonia obchodzą w roku 2017 dwa ważne jubileusze 25 lat Krajowej Ustawy o Planowaniu oraz 25 lat istnienia stowarzyszeń planowania regionalnego. Przejmując od samego początku odpowiedzialność również za planowanie zagospodarowania terenów węgla brunatnego stowarzyszenia planowania regionalnego na poziomie samorządowym wraz ze swoimi organami administracyjnymi mocno zakorzeniły się w regionach Lipsk-Zachodnia Saksonia i Górne Łużyce-Dolny Śląsk jako powszechnie akceptowane i sprawnie funkcjonujące instytucje. 4 plany eksploatacji czynnych kopalni węgla brunatnego oraz 21 ramowych planów rekultywacji dla terenów poeksploatacyjnych wyznaczają obecnie w wyniku przeprowadzenia czasochłonnych prawno-publicznych procedur (wielokrotnie aktualizowanych i kontynuowanych) ramy działania dla podmiotów zobowiązanych na mocy prawa górniczego (LEAG, MIBRAG, LMBV), jak też stanowią bazę dla działań planistycznych i wdrożeniowych na szczeblu samorządowym. Poza tym agencje i stowarzyszenia planowania regionalnego odgrywają również kluczową rolę w rozwoju regionalnym oraz wchodzą w skład regionalnych rad ds. rekultywacji z prawem głosu. Wyznaczają one też akcenty w ramach budżetowania, towarzyszą wdrażaniu środków podejmowanych zgodnie z 4 umów administracyjnych mających na celu podwyższenie standardów późniejszego użytkowania [terenów poeksploatacyjnych] a także świadczą usługi doradcze na szczeblu samorządowym. I w końcu Stowarzyszenie Planowania Regionalnego Lipsk-Zachodnia Saksonia działa jako podmiot przy realizacji federalnych Modelowych Przedsięwzięć Ładu Przestrzennego (MORO), dot. np. strategii adaptacyjnych w obliczu zmian klimatycznych ( ) wzgl. rozwoju regionalnego i ochrony przeciwpowodziowej dla dorzeczy (Łaba) ( ). Przy tym specyfiką Lipska jest to, że tutejsze stowarzyszenie planowania regionalnego na bazie uchwały swojego zgromadzenia moderuje od roku 2013 działania gremium koordynującego problematykę górnictwa węgla brunatnego i regionalnej gospodarki wodnej włączając w to głównych aktorów, a celem tego jest przede wszystkim nadanie kontekstu tematycznego nieprzejrzystym skomplikowanym lokalnym sytuacjom (do których trudno jest przyporządkować zakresy kompetencji), przekazywanie tych problemów do konkretnych adresatów oraz szybsze znajdowanie konkretnych rozwiązań. 1

2 W oparciu o przedłożone w roku 2014 studium pod tytułem Koncepcja LMBV dotycząca zalewania, uzdatniania i uzupełniania poziomu wody w byłych wyrobiskach Niemiec Środkowych przeprowadzono w latach 2015/2016 obszerną inwentaryzację górnictwa węgla brunatnego i regionalnej gospodarki wodnej w ramach procesu dyskursywnego. Koncepcję tę oficjalnie przedłożył drezdeński Instytut Badań Wód Gruntowych (GFI), który był zleceniobiorcą w tamach tego przedsięwzięcia, a opublikowali ją promotorzy projektu. Wspomniana inwentaryzacja obejmuje szczególnie takie obszary, które jeszcze wymagają podjęcia zasadniczych decyzji lub doprecyzowania realizowanych już działań restytucyjnych. Przykładowo można wymienić tu następujące priorytetowe kierunki działania: Zmiana warunków wodnych i ochrona przeciwpowodziowa na obszarze byłych odkrywek Goitzsche/Holzweißig/Rösa, Konflikty związane z użytkowaniem obszarów pogórniczych ochrona przyrody turystyka port i ruch lotniczy, Działania Administracji Wodnej Nowego Pojezierza Lipskiego konfrontowane z wymogami gospodarki wodnej, Możliwości usuwania, wzgl. łagodzenia problemów, jakie stwarza skażona rzeka Pleiße oraz Środki podejmowane w czynnych kopalniach węgla brunatnego w celu polepszenia jakości wód gruntowych. Wyniki tych działań wykorzystuje się dla bieżącej całościowej kontynuacji generacji planowania regionalnego 3.0 oraz w nowej wersji ramowego planu rekultywacji dla rejonu na północ od Lipska. Przy tym konfrontuje się je dokładnie z organami nadzoru górniczego oraz organami zarządzającymi gospodarką wodną. W przypadkach, gdy nie zapadły jeszcze wodno-prawne decyzje administracyjne stowarzyszenie planowania regionalnego może wnieść swój konkretny wkład w uporządkowanie i rozwój rekultywowanych terenów podtrzymując swoje opcje rozwojowe oraz odnosząc się do planistycznych celów zagospodarowania przestrzennego. Dzięki umowie administracyjnej dot. rekultywacji terenów po zakończeniu wydobycia węgla brunatnego pomiędzy szczeblem federalnym a poszczególnymi krajami związkowymi na okres dysponujemy obecnie wystarczającymi ramami finansowymi dla zadań rekultywacyjnych, z którymi jeszcze musimy się uporać. Teraz więc w dużej mierze będzie zależało od kompetencji i zgrania ze sobą głównych aktorów działających w okręgach górniczych i regionach planistycznych, jak uda się kontynuować bogatą w sukcesy historię rekultywacji terenów poeksploatacyjnych (której efekty są już widoczne w wielu miejscach), zakończyć ją z wynikiem pozytywnym w niezbyt odległym czasie, pokazując w ten sposób, że przemiana terenów po eksploatacji surowców w atrakcyjne powęglowe krajobrazy może być na wskroś udana. 2

3 Przywracanie do użytkowania kopalń odkrywkowych zasady, priorytety i finansowanie Grit Uhlig, Kierownik Działu Rekultywacji, Niemcy Środkowe, spółka LMBV mbh Spółka LMBV została utworzona r. Główne zadanie spółki działającej w charakterze podmiotu odpowiedzialnego na mocy prawa górniczego to prowadzenie rekultywacyjnych robót górniczych od projektowania, organizowania przetargów i udzielania zleceń na roboty rekultywacyjne aż do kontroli i odbioru zrealizowanych prac, z perspektywą zakończenia nadzoru górniczego. Podstawę ustawową dla przeciwdziałania zagrożeniom, gwarantowania bezpieczeństwa publicznego w górnictwie odkrywkowym i podziemnym a także dla działań związanych z przywracaniem do użytkowania powierzchni zajętych przez górnictwo stanowi Federalna Ustawa Górnicza. Natomiast na podstawie ustaw o gospodarce wodnej przywraca się na tych obszarach zrównoważony bilans wodny, który w dużej mierze sam się reguluje. Z kolei podstawę finansowania stanowią umowy administracyjne dotyczące rekultywacji terenów po zakończeniu wydobycia węgla brunatnego. W ramach 2 LMBV realizuje działania związane z rekultywacją gruntów jako podmiot odpowiedzialny na mocy prawa górniczego. 3 obejmuje przeciwdziałanie zagrożeniom, związanym ze wzrostem poziomu wód gruntowych, a 4 reguluje finansowanie działań mających na celu podwyższenie standardów dla późniejszego użytkowania tych terenów, za które odpowiedzialność ponoszą poszczególne kraje związkowe. Spektrum działalności rekultywacyjnej spółki LMBV obejmuje szczególnie zabezpieczenie skarp oraz rekultywację terenów podejrzewanych jako skażone ale również działania zmierzające do poprawy bilansu wodnego i jakości wód. W związku ze wzrostem poziomu wód gruntowych buduje się liczne zabezpieczenia zagrożonych wolnostojących domów, wzgl. baterie pomp głębinowych i systemy drenażowe (które mają umożliwiać stałe sztuczne obniżanie zwierciadła wód gruntowych) albo odtwarza się względnie realizuje systemy rowów do kontrolowanego odprowadzania wód gruntowych. W rejonie Niemiec Środkowych działaniom rekultywacyjnym poddano 21 byłych kopalni odkrywkowych i 9 zakładów uzdatniania surowca. Powstaje 49 jezior pogórniczych o łącznej powierzchni lustra wody ok. 126 km² i łącznej objętości mln m³. Takim wzorcowym przykładem dla przemian odkrywek w parki krajobrazowe jest obszar Goitsche. Tradycja wydobywania węgla brunatnego w regionie Bitterfeld sięga połowy XIX wieku. Aktywną działalność górniczą zakończono tam w roku Ciekawostką tamtejszego zagłębia górniczego było również pozyskiwanie bursztynu. Poczynając od roku 1994 przemieszczono już 60 milionów metrów sześciennych 3

4 mas nadkładu kształtując nimi bezpieczne zbocza wokół byłych wyrobisk. Usunięto też 200 km torowisk oraz zezłomowano ton ciężkiego sprzętu i pojazdów szynowych. Oprócz tego przyjęto i zrealizowano kierunek leśny dla powierzchni użytkowych o łącznej wielkości 570 ha. Od roku 2004 udało się stworzyć obszerną i bogatą ofertę turystyczną. Obejmuje ona liczne imprezy sportowe (np. biegi terenowe i sporty wodne), festyny nad jeziorami i w portach a także różne imprezy kulturalne na półwyspie Pouch. 4

5 Impulsy infrastrukturalne dla obiektów kultury przemysłowej na Pojezierzu Łużyckim mgr inż. arch. Karsten Feucht, IBA Studierhaus, Großräschen Międzynarodowa Stała Wystawa Budowlana (IBA) Fürst-Pückler-Land była obszernym programem przyszłego rozwoju Regionu Górniczego Łużyce w Południowej Brandenburgii. Pod hasłami Zachowanie tożsamości, Podziwianie krajobrazów przejściowych, Kształtowanie przyszłości wystawa IBA wykreowała nowe krajobrazy prezentując 30 własnych projektów oraz projekty unijne, a także pokazała, jak w sposób pozytywny dla rozwoju danego regionu można wykorzystać przemiany strukturalne w ramach rekultywacji obszarów pogórniczych. Po zakończeniu wystawy IBA jej główna siedziba (tj. były budynek mieszkalny dla pracowników spółki Ilse-Bergbau-Aktiengesellschaft ) została przekształcona w Ośrodek Studyjny IBA, który obecnie dzięki swojej bazie wiedzy, swoim kontaktom regionalnym oraz niewyszukanym możliwościom zakwaterowania oferuje jak najlepsze warunki dla pobytów studyjnych, doskonalenia zawodowego, sympozjów oraz realizacji projektów regionalnych. Obecnie, kilka lat po zakończeniu wystawy IBA realizowany jest projekt INKULA, zaplanowany na trzy lata. Ma on dostarczyć impulsy infrastrukturalne dla obiektów kultury przemysłowej na Pojezierzu Łużyckim. We współpracy z sześcioma miastami i gminami Pojezierza Łużyckiego personel Ośrodka Studyjnego IBA w Großräschen bada potencjał, jaki tkwi w kulturze przemysłowej poszczególnych miejsc projektowych, poszukuje dalszych możliwości rozwojowych oraz opracowuje na tej podstawie szyte na miarę koncepcje dla infrastrukturalnego rozwoju tych lokalizacji. 5

6 Rewitalizacja zespołu żwirowni szansą rozwoju gmin rezultaty współpracy samorządów z sektorem nauki i biznesu na rzecz wykreowania markowego produktu turystycznego POJEZIERZE TARNOWSKIE Mg Marian Zalewski, Wójt Gminy Szczurowa Mgr Zbigniew Mączka, Burmistrz Miasta i Gminy Radłów Zbigniew Drąg, Wójt Gminy Wierzchosławice Małopolska zajmuje czołową pozycję w kraju pod względem zasobów piasków i żwirów oraz ich eksploatacji skoncentrowanej w okolicach Tarnowa. Bez wątpienia można stwierdzić, że eksploatacja kopalin podnosi walory krajobrazowe i turystyczne rejonów naturalnie pozbawionych jezior. Dzięki odkrywkowej działalności wydobywczej powstają zbiorniki, na które nie byłoby stać prawdopodobnie żadnej gminy w Polsce. Szacuje się, że na terenie subregionu tarnowskiego jest ich około 250. Liczba ta będzie wzrastać w miarę zagospodarowywania nowych złóż. Stwarzają one jednak niebezpieczeństwo w przypadku nielegalnego korzystania z wyrobisk jako kąpielisk, co wobec deficytu urządzonych miejsc rekreacji wodnej, jest nagminne i niejednokrotnie tragiczne w skutkach. Dostrzegając ten problem, ale także i potencjał działania lokalnych samorządów ukierunkowane są na wykorzystanie zawodnionych żwirowni, a także innych walorów gmin, dla rekreacji i turystyki. Pierwsze próby polegały na działaniach przypadkowych, zarówno jak chodzi o sposób zagospodarowania zbiorników poeksploatacyjnych, tak i organizację tego zamierzenia. Podjęta w 2013 r. przez Gminę Szczurowa w porozumieniu z Cemex Polska sp. z o.o. współpraca z Wydziałem Górnictwa i Geoinżynierii AGH w Krakowie oraz Biurem Architektonicznym 55Architekci s.c. wprowadziła te działania na właściwe tory. Opracowana została koncepcja rewitalizacji żwirowni Jagniówka II, będącej wówczas w końcowej fazie eksploatacji. W koncepcji uwzględniono także przylegające żwirownie (łącznie ok. 250 ha), a także kontekst subregionalny żwirownie zlokalizowane na terenie powiatów: brzeskiego, tarnowskiego i dąbrowskiego. Zdefiniowano wówczas także główne założenia oraz ideę kompleksowego projektu, który nazwany został POJEZIERZEM TARNOWSKIM. Opracowanie to było podstawą rozbudowy Pojezierza o kolejne kompleksy żwirowni w Borzęcinie, Radłowie, Wierzchosławicach i Łętowicach oraz Starych Żukowicach. Gminne inwestycje obejmują tworzenie w obrębie zawodnionych żwirowni przestrzeni publicznych o charakterze rekreacyjno-turystycznym i kulturowym, a wartością dodaną jest aspekt edukacyjny. Poprzez struktury nawiązujące do znanych postaci związanych z gminami (Wyspiański, Przybyszewski, Nitschowa, Witos) wypoczywający zgłębiać będą lokalną kulturę i historię, a gminy wzmacniać swój wizerunek i prestiż. Współpraca z inwestorami prywatnymi pozwala na wprowadzanie 6

7 usług komercyjnych np.: strzeżonych kąpielisk, wypożyczalni sprzętu wodnego, saunarium, obiektów dla rekreacji tanecznej i muzykoterapii, czy obiektów gastronomicznych. Ich zróżnicowanie pomiędzy gminami stworzy szeroką i harmonijną ofertę wypoczynku, co w powiązaniu z gminnymi inwestycjami pozwoli na rozwój wielu rodzajów turystyki. Wpisuje się to w regionalne i lokalne strategie rozwoju stawiające na rozwój turystyki, jako jednego z filarów gospodarki. Współpraca z sektorem nauki umożliwia wykorzystanie najnowszych wyników badań i doświadczeń w zakresie kompleksowej rewitalizacji terenów pogórniczych. Na podstawie dotychczasowych doświadczeń, możemy stwierdzić, że rewitalizacja terenów poprzemysłowych jest zadaniem trudnym, ale jednocześnie dającym szanse na rozwój gmin. Powodzenie przedsięwzięcia oparte musi być na zgodnej współpracy sektora samorządowego oraz biznesu i nauki, także ponad granicami gmin i powiatów. Tylko taka współpraca stwarza realną szansę na wykreowanie markowego produktu turystycznego. 7

8 Rewitalizacja zespołu żwirowni dla funkcji rekreacyjno-turystycznych i przyrodniczych z uwzględnieniem ich roli w łagodzeniu i adaptacji do zmian klimatu POJEZIERZE TARNOWSKIE Dr hab. inż. ANNA OSTRĘGA, prof. nadzw., mgr inż. KATARZYNA PAWEŁCZYK, AGH w Krakowie, Wydział Górnictwa i Geoinżynierii Mgr inż. arch. ANNA SZEWCZYK-ŚWIĄTEK, mgr inż. arch. WOJCIECH ŚWIĄTEK, 55Architekci s.c. Projekt POJEZIERZE TARNOWSKIE jest pierwszą w kraju inicjatywą spójnej rewitalizacji zespołu obszarów poeksploatacyjnych. Realizowany jest w subregionie tarnowskim (województwo małopolskie), gdzie występowanie dużej liczby zawodnionych żwirowni stwarza różnorakie możliwości ich zagospodarowania. Pełne i zgodne z ochroną środowiska wykorzystanie potencjału obszarów poeksploatacyjnych i lokalnych walorów nie jest jednak możliwe za pomocą działań punktowych, bez kompleksowej i dalekosiężnej wizji. W związku z tym, sformułowane założenia jakie stanowią podstawę kreowania Pojezierza Tarnowskiego są następujące: Spójność polegająca na projektowaniu dopełniających się funkcji (unikanie powtórzeń) i łączeniu ich w sieć przestrzennych atrakcji, uwzględnienie subregionalnego kontekstu. Równoważenie potrzeb człowieka, gospodarki i środowiska poprzez lokowanie inwestycji na terenach już przekształconych, organizowanie miejsc wypoczynku w ograniczonych przestrzeniach pozostawiając miejsce na rozwój siedlisk przyrodniczych, projektowanie przestrzeni publicznych i usług komercyjnych (miejsca pracy). Projektowanie unikatowych atrakcji zakorzenionych w lokalnej kulturze i dziedzictwie przemysłu, (np. POMOST METEOR PRZYBYSZEWSKIEGO, BARWNY BELWEDER WYSPIAŃSKIEGO, SYRENA RADŁOWSKA, BIWAK WITOSA). Obiekty te mają wymiar turystyczny, rekreacyjny i edukacyjny. Synergiczne współdziałanie jezior skupionych w strukturach Pojezierza zwiększa szanse na rozwój turystyki i tworzenie nowych miejsc pracy, niż gdyby funkcjonowały każde z osobna. Zróżnicowanie oferty wypoczynkowo-turystycznej oraz spójne funkcjonowanie mają w zamierzeniu wywołać chęć przemieszczania się turystów poszukujących nowych wrażeń i zatrzymania ich na dłużej niż kilkugodzinny pobyt nad wodą w sezonie letnim. Zawodnione wyrobiska poeksploatacyjne tworzą także sieć zielonej i niebieskiej infrastruktury, która pomoże na nowo połączyć istniejące obszary przyrodnicze i podnieść jakość ekologiczną terenów wiejskich. W aspekcie przystosowania do zmian klimatu, zbiorniki mają szczególne znaczenie na obszarach zurbanizowanych i podmiejskich ze względu na zapewnienie retencji i poprawy bilansu wodnego, rozwój bioróżnorodności, czy sprzyjanie kształtowaniu się odpowiedniego mikroklimatu. Ponadto zbiorniki wodne zlokalizowane w pobliżu miast oferujące całoroczne funkcje 8

9 rekreacyjno-turystyczne stanowią dla ich mieszkańców zachętę do spędzania wolnego czasu na łonie natury z korzyścią dla zdrowia, co stanowi jeden z obszarów wrażliwych, w których należy podejmować działania zmierzające do łagodzenia i adaptacji do skutków zmian klimatu. Inwestowanie w zieloną infrastrukturę ma także wymiar ekonomiczny. Utrzymywanie bowiem zdolności przyrody do świadczenia usług ekosystemowych, czy łagodzenia negatywnych skutków zmiany klimatu jest mniej kosztowne niż zastępowanie tych utraconych funkcji znacznie droższymi rozwiązaniami technicznymi. W zakresie kulturowych usług ekosystemowych mieści się także rekreacja i turystyka. Zatem projekt Pojezierze Tarnowskie doskonale łączy działania na rzecz rozwoju społeczno-gospodarczego opartego na sektorze turystyki, jak również łagodzenia i adaptacji do skutków zmian klimatu. Tym samym wpisuje się w unijne strategie zielonej infrastruktury i bioróżnorodności Wymaga to wielosektorowej współpracy i zintegrowanego podejścia do gospodarowania przestrzenią. Pojezierze Tarnowskie jest projektem badawczym oraz inwestycyjnym, bazującym na wynikach badań naukowych. 9

10 Geotechniczne i wodno-gospodarcze aspekty, ochrona przeciwpowodziowa oraz budowa kanałów łączących jeziora na obszarach pogórniczych Dirk Sonnen, Kierownik Działu Planowania Rekultywacji, LMBV mbh Na rekultywowanych obszarach pogórniczych istotnym zadaniem spółki LMBV obok podyktowanego prawem górniczym obowiązku przywrócenia do użytkowania powierzchni zajętych uprzednio pod działalność wydobywczą oraz zagwarantowania publicznego bezpieczeństwa w tych rejonach jest również odbudowa bilansu wód pod kątem ich ilości i jakości. Główne działania w ramach przywracania i odbudowy bilansu wodnego (w dużej mierze samoregulującego się) to: tworzenie jezior pogórniczych, zlokalizowanych w pustych wyrobiskach po byłych odkrywkach węgla brunatnego poprzez zawadnianie ich z pobliskich rzek oraz samoczynny dopływ wód gruntowych, oraz łączenie ich z innymi systemami wodnymi za pomocą odpowiednich kanałów dopływowych i odpływowych. Na przykładzie byłej odkrywki Zwenkau ( Study Trip September 22, 2017) przedstawione zostaną odpowiednie działania interakcyjne, prowadzone nad jeziorem Zwenkauer See. Już dawno zostały spełnione geotechniczne warunki dla zalania pustego wyrobiska po tej odkrywce, zlikwidowanej w roku 1999, w związku z czym obok wdrożenia działań wodno-gospodarczych w centrum uwagi znalazło się obecnie również zapewnienie tym wodom odpowiedniej jakości. Oprócz wybudowanych kanałów dopływowych i odpływowych dla jeziora oddanego publicznie do użytku w roku 2015 przedstawione zostaną również działania już podjęte w ramach zalewania wyrobiska, monitoringu i ulepszania jakości wód. Nawiąże się również do cech szczególnych wód wypełniających zbiornik powyrobiskowy, spełniających przeciwpowodziową funkcję retencyjną jak również do aktualnych wyzwań, jakie niesie ze sobą budowa krótkiego kanału łączącego ten zbiornik ze sąsiednim akwenem, który ma również służyć turystyce wodnej. 10

11 Bioróżnorodność w obrębie gatunków i ich siedliska na obszarach pogórniczych wyniki analizy Dr inż. Christian Hildmann, Kierownik Wydziału Rekultywacji Wód/Ochrony Przyrody, Instytut Badawczy Obszarów Pogórniczych stow. zarej. Finsterwalde (FIB) Jörg Schlenstedt, konsultant specjalista, LMBV mbh Chociaż górnictwo węgla brunatnego dosłownie stawia na głowie całe krajobrazy, obszary te po zakończeniu eksploatacji stopniowo stają się nowymi siedliskami przyrodniczymi. W ramach analizy, zleconej przez LMBV podsumowano aktualny stan wiedzy na temat różnorodności biologicznej na obszarach pogórniczych Łużyckiego i Środkowoniemieckiego Zagłębia. Osady, zgromadzone na powierzchni ziemi w związku z eksploatacją górniczą stwarzają szczególne warunki siedliskowe. Są to grunty ubogie w składniki odżywcze, które dopiero formują się, gdzie powierzchnie o większej wilgotności oraz bardzo suche częściowo łączą się ze sobą, a działalność człowieka obecnie jest raczej ograniczona. W dłuższej perspektywie utrzymują się one w takiej postaci tam, gdzie nie przywiązuje się aż tak dużej wagi do zagospodarowania terenu, gdzie ochrona przyrody zajmuje właściwe miejsce tak jak to miało miejsce w ramach kilku większych projektów na rzecz ochrony przyrody w obydwóch byłych zagłębiach górniczych. Najpierw zaczynają rozwijać się pionierskie zbiorowiska roślinne, dla których na zwykłych otaczających terenach jest zbyt mało miejsca. Wraz z postępującą naturalną sukcesją zmienia się też krajobraz pomimo coraz większych powierzchni leśnych długo przecież można jeszcze tu odnajdywać miejsca obfitujące w specjalne gatunki roślinne, chociażby wskutek występowania na powierzchni ziemi osadów trzeciorzędowych. Zdumiewająco wysoka jest różnorodność gatunków, które odkryto w istniejących warunkach na powyższych terenach. Dane na ten temat zgromadzono na podstawie przedłożonych ekspertyz, publikacji i innych licznych źródeł, np. informacji pochodzących od wolontariuszy kartografów. Wyniki przeprowadzonej analizy obejmują szereg gatunków zarówno flory jak i fauny, reprezentowanej np. przez ssaki, ptaki, ważki, owady z rzędu chrząszczy i grupy żądłówek, szarańczaki i wiele innych. Okazało się przy tym, że wiele grup gatunkowych posiada zaskakująco wysoki udział w gatunkach występujących na obszarach pogórniczych: różnorodny charakter siedlisk (które również zostały udokumentowane) oddziałuje bardzo korzystnie na tutejsze środowisko. W obydwóch byłych zagłębiach górniczych udało się zlokalizować na przykład między innymi gatunków roślin, 145 gatunków ptaków lęgowych, 457 gatunków pająków i 44 gatunków szarańczaków. Poza tym wiele tych gatunków występuje bardzo rzadko na zwykłych terenach i figurują one w czerwonej księdze gatunków zagrożonych. 11

12 Obszary pogórnicze stały się w ten sposób ważnym siedliskiem dla wielu gatunków zwierząt i roślin i warto utrzymać je przy życiu. 12

13 Zbiorniki poeksploatacyjne i technologiczne w kopalniach węgla brunatnego - cechy ekologiczne i podobieństwa do ekosystemów naturalnych dr inż. Anna Godziejewska, dr hab. inż. Andrzej Skrzypczak, prof. nadzw. Wydział Nauk o Środowisku, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie; mgr inż. Jarosław Czyż, PAK Kopalnia Węgla Brunatnego Konin; mgr inż. Antoni Florczyk, Koło PZW Górnik Nr 3 przy Kopalni Węgla Brunatnego Bełchatów. Celem pracy było określenie cech ekologicznych dwóch typów zbiorników, związanych z obszarami odkrywkowej eksploatacji węgla brunatnego. Pierwszy stanowiły zbiorniki technologiczne, funkcjonujące w systemie odwadniania odkrywki i służące do redukcji zawiesin mineralnych. Drugi typ to zbiorniki utworzone w procesie rekultywacji wyrobisk pogórniczych w kierunku wodnym. Badaniami objęto osadniki systemu odwodnienia KWB Bełchatów oraz osadniki i zbiorniki poeksploatacyjne PAK KWB Adamów S.A. Zbiorniki były zróżnicowane pod względem cech morfometrycznych i morfologicznych, tła hydrogeochemicznego oraz parametrów fizykochemicznych wody. Funkcjonowanie tych ekosystemów analizowano w zakresie czynników ekologicznych, regulujących produkcję biologiczną (warunki termiczno-tlenowe, zawartość biogenów, ilość materii organicznej, natężenie światła), stopnia wykształcenia i dynamiki dziedzin ekologicznych oraz zróżnicowania siedliskowego i gatunkowego biocenoz. Warunki środowiskowe zbiorników technologicznych są kształtowane budową oraz reżimem ich pracy w zakresie intensywności zasilania i parametrów wody dopływającej. Zachowują przy tym wiele cech naturalnych zbiorników polimiktycznych. Z upływem czasu i wskutek naturalnych procesów sukcesji ekologicznej stają się siedliskiem wielu gatunków flory i fauny. Stopień podobieństwa zbiorników poeksploatacyjnych do jezior w zakresie ich produktywności biologicznej oraz bioróżnorodności, jest uzależniony od końcowego ukształtowania dna oraz skarp podwodnych i nadwodnych zalewanego wyrobiska. Szczególnie istotna jest powierzchnia dna leżącego w zasięgu strefy eufotycznej i dysfotycznej przy korzystnych warunkach przenikania światła. Nie mniej ważne jest uformowanie zwałowiska zewnętrznego w sposób skutecznie ograniczający powierzchnię zlewni bezpośredniej i jej wpływ na chemizm wód zbiornika poeksploatacyjnego. 13

14 Funkcja użytkowa oraz model gospodarki rybacko-wędkarskiej w osadnikach systemu odwodnienia kopalni węgla brunatnego i zbiornikach poeksploatacyjnych dr hab. inż. Andrzej Skrzypczak, prof. nadzw, dr inż. Anna Godziejewska, mgr Emil Karpiński, Wydział Nauk o Środowisku, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie; mgr inż. Jarosław Czyż, PAK Kopalnia Węgla Brunatnego Konin; mgr inż. Antoni Florczyk, Koło PZW Górnik Nr 3 przy Kopalni Węgla Brunatnego Bełchatów. Każdy sztuczny zbiornik wodny posiada swój indywidualny potencjał ekologiczny, ukształtowany przez szereg czynników abiotycznych i biotycznych. Odzwierciedleniem tego potencjału jest produktywność oraz warunki siedliskowe. W największym stopniu wyznaczają one możliwość oraz zakres użytkowania osadników i zbiorników poeksploatacyjnych. Jedną z najbardziej popularnych i społecznie ważnych form użytkowania zbiorników wodnych jest rekreacja wędkarska, realizowana w ramach różnych modeli zagospodarowania rybackiego. Dobór optymalnego modelu jest uzależniony od pierwszorzędowej funkcji zbiornika oraz jakości siedliska wodnego. Celem pracy było określenie zakresu i możliwości rybacko-wędkarskiego użytkowania zbiorników związanych z funkcjonowaniem kopalni odkrywkowej węgla brunatnego i rekultywacją wyrobisk w kierunku wodnym. Badania i obserwacje prowadzono w środowisku osadników systemu odwodnienia KWB Bełchatów oraz zbiorników poeksploatacyjnych PAK KWB Adamów S.A. W przypadku osadników warunki użytkowania i model gospodarki są wypadkową konstrukcji i wieku osadnika oraz reżimu jego pracy i fizykochemicznych parametrów wód zasilających. Ograniczeniem w ich użytkowaniu są niekorzystne warunki dla efektywnego rozrodu ryb i zaburzenia struktury troficznej. Właściwy model gospodarki dysfunkcje te może neutralizować poprzez dobór optymalnej strategii zarybieniowej w zakresie jakościowym i ilościowym materiału obsadowego. W przypadku zbiorników poeksploatacyjnych charakter użytkowania w ramach funkcji rybacko-wędkarskiej jest uzależniony od obecności, pojemności i produktywności poszczególnych jego stref (litoral, pelagial i profundal). Istotne znaczenie ma właściwe początkowe ukształtowanie optymalnej struktury jakościowej zespołu ryb. 14

15 Innowacyjne rozwiązania w celu zabezpieczenia warstwami pokrycia hałd z odpadami potasowymi Pierwsze wyniki pewnego case study w Turyngii Dr inż. Friedrich-Carl Benthaus, konsultant specjalista, spółka LMBV mbh Charakterystyczne dla regionu wydobycia potasu na południe od gór Harzu pomiędzy Lipskiem i Getyngą są hałdy soli potasowych, pochodzące z kopalni Bischofferode, Bleicherode, Sollstedt, Sondershausen, Volkenroda i Roßleben. 100 lat wydobywania złóż potasu w tym regionie pozostawiło po sobie około 350 ha hałd z odpadami poeksploatacyjnymi o łącznej kubaturze ok. 135 mln m³. Hałdy w głównej mierze składają się z łatwo rozpuszczalnych soli (ok. 90 % NaCl), które na skutek opadów atmosferycznych przenikają do wód gruntowych. Tworzenie się nowych odcieków na hałdach można znacznie zredukować dzięki opracowanej koncepcji polegającej na pokryciu powierzchni hałd materiałem gruboziarnistym (gruzem budowlanym). Na tę podstawową warstwę nakłada się warstwy ziemi, sprzyjające wegetacji. Dzięki nasadzanym tam drzewom populacji hałdowej drastycznie redukuje się erozję i wypłukiwanie roztworów solnych, a tworzące się hydrotopy umożliwiają precyzowanie prognozowanych wielkości odcieków, występujących w różnych strefach hałd. W ten sposób można wyznaczyć priorytety dla prac zabezpieczania hałd warstwami pokrycia. Po zabezpieczeniu według tej metody wszystkich hałd odcieki zostaną zredukowane o 45 %. W tym celu opracowano również zalecenia dotyczące nasadzeń warstwy zielnej na powierzchni hałd. Obecnie bada się także możliwości umieszczania w warstwie nadającej kształt hałdom, poniżej rekultywowanej warstwy, osadów wodnych o zawartości związków żelaza oraz czerwonego szlamu (zawierającego wodorotlenki żelaza) w charakterze uszczelnienia, które mają jeszcze bardziej zredukować wodoprzepuszczalność. Bada się pod kątem prawnym oddziaływanie powyższych czynników na glebę i wodę. 15

16 Rewitalizacja wyrobiska wapienia w świetle uwarunkowań przyrodniczych na przykładzie Kamieniołomu Lipówka CEMEX Polska dr Anna Śliwińska-Wyrzychowska, dr Agnieszka Bąbelewska, dr Renata Musielińska, mgr Ewa Witkowska, Instytut Chemii, Ochrony Środowiska i Biotechnologii, Akademia im. Jana Długosza w Częstochowie; mgr Katarzyna Łopatkiewicz, mgr Monika Wosik, CEMEX Polska Sp. z o.o. Kamieniołom wapienia w Rudnikach koło Częstochowy charakteryzuje się krajobrazem kulturowym o wysokim stopniu atrakcyjności przyrodniczej. Duże zróżnicowanie siedliskowe wynikające m.in. z obecności stałych i okresowych zbiorników wodnych na tym terenie umożliwia egzystencję organizmów o bardzo zróżnicowanych wymaganiach siedliskowych, warunkując tym samym wysoką bioróżnorodność tego obszaru. Zbocza, ściany skalne i zbiorniki wodne pełnią rolę estetyczno-biocenotyczno-edukacyjną. Do roku 2013 jedynie niewielki fragment kamieniołomu był wykorzystywany jako boisko do piłki nożnej. Prace rewitalizacyjne rozpoczęły się od inwentaryzacji i waloryzacji przyrodniczej kamieniołomu. Wykorzystując wyniki tych badań, wytyczono ścieżkę dydaktyczną po najatrakcyjniejszych zakątkach kamieniołomu, opracowano przewodnik Lipówka kopalnia przywrócona naturze oraz tablice edukacyjne (omawiające bogactwo przyrody ożywionej i nieożywionej m.in. różnorodność florystyczno-faunistyczną obiektu i zależności międzygatunkowe, procesy ekologiczne obserwowane w kamieniołomie, paleontologię, speleologię). Obiekt został udostępniony do użytku publicznego jako teren rekreacyjno-spacerowy o charakterze edukacyjnym. Na terenie kamieniołomu przeprowadzane są zajęcia terenowe dla szkół, organizowane są wycieczki z przewodnikami - przyrodnikami oraz pikniki naukowe mające charakter otwartych imprez o charakterze edukacyjno-rekreacyjnym. Wyznaczono miejsca ogniskowe w lokalizacjach niezagrażających przyrodzie kamieniołomu Wklęsła forma kamieniołomu z różnicą poziomów ponad 20 metrów pomiędzy dnem wyrobiska, a jego brzegiem oraz wciąż istniejące pozostałości dróg technologicznych umożliwiają ich wykorzystywanie jako tras rowerowych o zróżnicowanym poziomie trudności, w tym tras o charakterze górskim. Pozwala to na organizowanie zawodów rowerowych adresowanych do grup o zróżnicowanych umiejętnościach i kategoriach wiekowych. Wybudowanie w kamieniołomie toru do dynamicznej jazdy rowerowej pumptrack, dodatkowo zwiększyło atrakcyjność tego miejsca dla rowerzystów. W kamieniołomie znajduje się jaskinia z jeziorkiem krasowym. Jest to potencjalna atrakcja, jednakże ze względu na brak możliwości zapewnienia przez właściciela terenu bezpiecznego z niej korzystania jest objęta zakazem wejścia. Kamieniołom Lipówka jest miejscem o dużym potencjale, stale zwiększana jest jego atrakcyjność poprzez realizację nowych przedsięwzięć w zakresie sportu, rekreacji i edukacji w oparciu o wartości przyrodnicze tego terenu. 16