ENKOLPION Z ZAMKU KRZYŻACKIEGO W BRODNICY, WOJ. KUJAWSKO-POMORSKIE

Transkrypt

1 SPRAWOZDANIA ARCHEOLOQICZNE, T. 55, 2003 PL ISNN KAZIMIERZ GRĄŻAWSKI ENKOLPION Z ZAMKU KRZYŻACKIEGO W BRODNICY, WOJ. KUJAWSKO-POMORSKIE Na obszarze dzisiejszej Polski znajdowane są charakterystyczne dla sztuki średniowiecznej składane krzyżyki enkolpiony 1. Nazwa enkolpion jest pochodzenia greckiego i oznacza dosłownie na pierś" (zamiennie z określeniem pektorał o łacińskim rodowodzie). W starożytności był to przeważnie rodzaj pojemnika amuletu, zawieszanego najczęściej na szyi na pasku lub sznurku 2. Amulety te, przejęte przez chrześcijan, przyjmowały formy krzyża, ryby, serca, kotwicy, z ikonografią związaną z symboliką biblijną (chrystologiczną). Przechowywano w nich relikwie świętych lub fragmenty tekstów biblijnych pisanych na pergaminie. Krzyżowe enkolpiony nosili papieże, biskupi, ale i cesarze jak i kanonicy lub prałaci. Traktowane były jako znak dystynkcji 3. Wyrażały też formę wyznania wiary i prośbę o opiekę i ochronę przed złem (funkcja apotropeiczna) lub upamiętniały jakieś ważne wydarzenie, np. chrzest lub pielgrzymkę do miejsca świętego. W czasie powszechnych krucjat i pielgrzymek z okresu średniowiecza (szczególnie XII XIII w.), często nabywano je jako widomy znak odbytej podróży do Ziemi Świętej. W trakcie badań archeologiczno-architektonicznych, prowadzonych na terenie zamku krzyżackiego w Brodnicy przez autora niniejszego komunikatu w latach , dokonano szeregu istotnych odkryć między innymi: dwóch pie- 1 E. Gródek-Kciuk, Enkolpiony znalezione na terenie Polski. Próba klasyfikacji i datowania materiałów, Prz. Arch. 36, 1989, s por. K. Szczepkowska-Naliwajek, Relikwiarze średniowiecznej Europy od IV do początku XVI wieku, Warszawa K. Kupiec, T. Głogowski, Enkolpion [w:] Encyklopedia katolicka, red. R. Łukaszyk, L. Bieńkowski, F. Gryglewicz 4, Lublin 1989, kol

2 232 KAZIMIERZ GRĄŻAWSKI Rye. 1. Rzut przyziemi zamku krzyżackiego w Brodnicy z zaznaczonym miejscem odkrycia enkolpionu Fig. 1. Ground level layout of the Teutonic castle at Brodnica with the place where the encolpion was found ców typu hypokaustycznego, kanałów grzewczych oraz odkopano całą kamienną cembrowinę studni wraz z jej drewnianym filtrem posadowionym na dnie w strefie uwodnionej. Pozyskano tamże bogaty zespół zabytków dotyczących kultury materialnej mieszkańców zamku, datowany na okres XIV-XIX w 4. 4 H. Mechlińska, Kultura materialna mieszkańców zamku krzyżackiego w Brodnicy, Toruń 1999, (praca magisterska w Archiwum IA i E UMK w Toruniu); K. Grążawski, Odkrycia na zamku krzyżackim w Brodnicy w świetle badań w latach [w:] Pogranicze polsko-pruskie i krzyżackie, Materiały z konferencji naukowej Górzno, 1-2 czerwca 2002, pod red. K. Grążawskiego, Włoclawek-Brodnica2003, s Pragnę w tym miejscu serdecznie podziękować p. Janowi Majewskiemu, którego zapobiegliwości i sumienności w pracach archeologicznych na zamku brodnickim zawdzięczamy m.in. odkrycie i konserwację enkolpionu.

3 ENKOLPION Z ZAMKU KRZYŻACKIEGO W BRODNICY, WOJ. KUJAWSKO-POMORSKIE 233 Ryc. 2. Stratygrafia znaleziska enkolpionu w piwnicy skrzydła północnego zamku w Brodnicy. Legenda: I rumosz ceglany z ziemia oraz spalenizna, II grudki zaprawy wapiennej z rumoszem ceglanym, III przewarstwienia żółtego piasku, IV intensywna spelenizna z czarną ziemią i szczątkami organicznymi, rumoszem ceglanym i kamiennym, V szarobrunatna ziemia z rumoszem ceglanym i kamieniami polnymi (u dołu przekrój masywu pieca hypokaustum) Fig. 2. Stratigraphy of the encolpion finding in the cellar of the castle northern wing. The legend: I brick debris with earth and burnt remains, II particles of lime mortar with brick debris, III layers of yellow sand, IV strongly burnt remains with black earth, organic vestiges, and brick and stone debris, V gray-brown earth with brick debris and erratic stones (at the bottom part of the cross-section of the bulk of the oven of the hypocaustum type) Enkolpion, którego przedmiotem jest niniejszy komunikat znaleziony został w 1994 r. w północnym skrzydle zamku, w wypełnisku piwnicy, na głębokości około 195 cm, w warstwie rumowiskowej (datowanej na XIV w.), bezpośrednio nad odkrytym poniżej wspomnianym piecem typu hypokaustum, datowanym na XIV wiek (ryc. 1 i 2). Jest to relikwiarz w formie otwartego krzyża, odlanego z brązu, zaopatrzonego (zachował się tylko awers) w uszka do zawieszania na piersiach oraz nisze do przechowywania relikwii.

4 234 KAZIMIERZ GRĄŻAWSKI Jego wymiary: 9,5 x 6 cm (wraz z parą uszek wysokich na 8 mm) sytuują go w rzędzie większych egzemplarzy tego typu zabytków (ryc. 3 i 4). Takie enkolpiony odlewano najczęściej w dwuczęściowych składanych formach kamiennych wykonanych z łupku bądź wapienia lub kamienia litograficznego, z wydrążonym negatywem dekoracji. Enkolpion z zamku krzyżackiego w Brodnicy zaliczyć możemy pod względem technologiczno-typologicznym do tzw. enkolpionów reliefowych typu I wg E. Gródek-Kruk 5. Ma on kształt zbliżony do krzyża typu palestyńskiego (łacińskiego) z rozszerzającymi się ramionami oraz dwoma wypustkami w miejscach złączeń ramienia poprzecznego z pionowym. Ikonografia przedstawionego na nim wyobrażenia ma formę rytu (być może wypełnianego techniką niello) przedstawiającego w centralnym miejscu postać Chrystusa Ukrzyżowanego w przepasce okrywającej biodra i spływającej do kolan. Nogi Chrystusa są wyprostowane, głowa zaś otoczona jest nimbem i lekko przechylona na prawe ramię. Na zakończeniach poprzecznych ramion krzyża umieszczone są popiersia Marii w nimbie (po prawej) oraz św. Jana Ewangelisty (po lewej), ujęte en face. Ponad głową Chrystusa znajduje się symboliczny znak krzyża (zamiast występującego tu zazwyczaj titulusa) a nad nim znaki słońca (koło) i księżyca (półksiężyc). Motyw słońca w scenie Ukrzyżowania jest w sztuce chrześcijańskiej nawiązaniem do Ewangelii (Mat. 27, 115, 33, Łuk. 23, 44) oraz jednego z proroctw Starego Testamentu (Amos 8, 9). Umieszczenie słońca obok księżyca można interpretować jako chęć utrzymania symetrii kompozycji lub widzieć w obu znakach symbole Starego i Nowego Testamentu. Księżyc staje się jasny, gdy padnie na niego światło słońca. Nie da się zatem zrozumieć przesłania Nowego bez znajomości Starego Testamentu (św. Augustyn). W symbolice chrześcijańskiej Słońce to Chrystus. Wczesny Kościół skierował rzymski kult słońca na osobę Chrystusa, widząc w słońcu symbol zmartwychwstania i sprawiedliwości I wzejdzie wam, bojącym się imienia mego, słońce sprawiedliwości" (Malachiasz 4, 2). Księżyc natomiast to atrybut Kościoła odbijającego światło Chrystusowe 6. Brodnicki enkolpion wykazuje cechy sztuki prowincjonalno-bizantyjskiej. Wskazuje na to tak kształt krzyża oraz stylistyka programu ikonograficznego 7. Jak dotąd nie ma on bliższych analogii wśród znalezionych w Polsce tego typu 5 E. Gródek-Kciuk, Enkolpiony..., s ; Korzuchina, Russkije kłady IX-XII1 v.v, Moskva- Leningrad W. Kopaliński, Słownik symboli, Warszawa 1990, s. 180, 388, D. Forstner, Świat symboliki chrześcijańskiej, Warszawa 1990, s i Z. S. Lovag, Byzantine type reliquary pectoral crosses in the Hungarian National Museum, FA, 1971, s

5

6 Rye. 4. Enkolpion z Brodnicy fotografia (awers) Fig. 4. Encolpion from Brodnica the photograph (аѵеве)

7 ENKOLPION Z ZAMKU KRZYŻACKIEGO W BRODNICY, WOJ. KUJAWSKO-POMORSKIE 235 zabytków (ponad 50 egzemplarzy) 8. Pewne analogie co do kształtu krzyża odnajdujemy np. w znaleziskach z Moraw Mikulćice 9, Rusi 10, czy Bułgarii 11 ) datowane na początek XII wieku, 1 ćwierć XII oraz 1 połowę XIII wieku. Enkolpion brodnicki możemy wstępnie datować na ok. połowę XIII w. Kierowano się tu nie tylko treścią ikonograficzną, ale także techniką i stylistyką wykonania zabytku. Trudno na obecnym etapie studiów przesądzić, czy brodnicki egzemplarz był inkrustowany w miejscach rytego rysunku postaci i znaków symbolicznych. Również nie wiadomo, czy pierwotnie zawierał on relikwie (?). Można przyjąć hipotezę, iż jest to pierwszy (lub jeden z pierwszych) egzemplarz enkolpionu typu palestyńskiego, znaleziony na ziemiach polskich. Być może był on własnością jednego z dostojników zakonnych lub rycerzy świeckich (najemnych krzyżackich) i przywieziony został jako pamiątka (dewocjonaliat) z odbytej pielgrzymki lub krucjaty do Ziemi Świętej. Brak tego typu znalezisk sugerować może ograniczoność ruchu pielgrzymkowego do Palestyny z naszych terenów oraz obszarów państwa Zakonu Krzyżackiego. Wedle panującego ideologiczno-duchowego uzasadnienia cała kampania krzyżacka na Prusy traktowana była jako jedna wielka krucjata, zwalniająca ich z obowiązku odbywania wypraw do Ziemi Świętej. Warto 8 por. W. Antoniewicz, Brązowy krzyżyk składany, znaleziony w Drohiczynie nad Bugiem pow. Siemiatycze, WA 24, s ; E. Gródek-Kciuk, op cit; A. Chmielowska, Enkolpion z Bogusławie, koło Wolborza w woj. piotrkowskim, [w:]archeologia i starożytnicy, Wrocław 1997, s ; B. Dąb-Kalinowska, Trzy enkolpiony kijowskie w Polsce, Biuletyn Historii Sztuki", 1976, R. 38 nr 1, s. 3-10; E i A. Kokowscy, Nieznany enkolpion brązowy z Przemyśla, Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego za lata ", 1991, s ; Trzy znaleziska wczesnośredniowieczne z Gródka nad Bugiem, woj. Zamość, APolski 37, 1992, z. 1-2, s ; Miniaturowe relikwiarze enkolpiony z Gródka nad Bugiem, Archeologia Polski Środkowowschodniej" 2, 1997, s ; Dalsze wczesnośredniowieczne relikwiarze enkolpiony z Gródka nad Bugiem, Archeologia Polski Środkowowschodniej" 3, 1998, s ; J. Rogatko, Nowe znaleziska z okolic Gródka nad Bugiem woj. Zamość, Spraw. Arch. 46,1997, s ; K. Szczepkowska-Naliwajek, op. cit; A. Żak, Średniowieczne enkolpiony z ziem polskich, Toruń 2001 (praca magisterska w Archiwum IAE UMK w Toruniu); P. Górny, Dlaczego warto zgłaszać znaleziska i odkrycia stanowisk archeologicznych, Warmińsko- Mazurski Biuletyn Konserwatorski", Rocznik II, Olsztyn 2000 r., s. 10 (tamże wzmianka o enkolpionie znalezionym w Sątocznie, gm. Korsze), T. Płóciennik, Ikonografia enkolpionu z Satoczna. Próba częściowej rewizji typologii tzw. enkolpionów kijowskich (komunikat), [w:] Malbork. Konferencja Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego 5-7 listopada 2001, s (w druku). 9 W. Hensel, Słowiańszczyzna wczesnośredniowieczna, Warszawa 1987, s H. V. Sedova, Kurnelivnyje izdelja drevnego Novgoroda (X-XVw.) Moskva 1981; V.V. Sedov, Ob odnoj grupp drevnorusskich krestov [w:] Drevnosti Slavjan i Rusi, Moskva 1988, s ; M. Wołoszyn, Bizantyjskie i ruskie zabytki o charakterze sakralnym z Polski wybrane przykłady, [w:] Człowiek, sacrum, środowisko. Miejsca kultu we wczesnym średniowieczu, red. S. Moździoch, Wrocław 2000, s Ż.N.Vazarova, Slavjani i Protobołgari (Na bazie nekropolii z VI-XI w w Bułgarii), Sofia 1976, s. 255.

8 236 KAZIMIERZ GRĄŻAWSKI w tym miejscu nadmienić, iż w średniowieczu w kościele parafialnym w Brodnicy, znajdowała się kaplica św. Krzyża z relikwiami tegoż, gdzie podobnie jak do kaplic na zamku malborskim i zamku elbląskim oraz kościoła w Nowym Mieście Lubawskim, odbywały się liczne pielgrzymki z terenów Prus 12. Dalsze poszukiwania analogii ikonograficznych dla enkolpionu z Brodnicy wydają się wielce uzasadnione wobec niedostatku podobnych znalezisk. Sprzyjać temu powinny gruntowne kwerendy archiwalno-muzealne w Europie, które niedawno podjęto. Muzeum w Brodnicy KAZIMIERZ GRĄŻAWSKI ENCOLPION FROM THE TEUTONIC CASTLE AT BRODNICA, KUJAWSKO-POMORSKIE VOIVODSHIP (Summary) The Medieval encolpion from Brodnica, found in 1994 during the excavation conducted on the Teutonic castle, is a unique find in Poland. It has no close analogies among more than 50 published artifacts of that type known from our country. It depicts the Crucified in the central plan with bust of Holly Mary in nimbus on the right and St. John on the right, both en face. In style and iconographic program the artifact resembles breast reliquaries of the Provincial Byzantine circle. It might have belonged to a church official or a knight visiting as a pilgrim the Holy Land at the turn of 12 th and 13 th centuries. Research in European archives and museums may results in discovering closer analogies to the artifact in question. Translated by Jerzy Kopacz 12 A. Paner, H. Paner, Gdańszczanie na pielgrzymkowych szlakach w XIV i XV wieku, [w:] Gdańsk średniowieczny w świetle najnowszych badań archeologicznych i historycznych, red. H. Paner, Gdańsk 1998, s ; E. Gródek-Kciuk, op. cit., s. 120.