WYBRANE TEORIE I POGLĄDY NA UŻYCIE LOTNICTWA W DRUGIEJ RZECZYPOSPOLITEJ

Transkrypt

1 Zeszyty Naukowe AON nr 2 (103) 2016 ISSN WYBRANE TEORIE I POGLĄDY NA UŻYCIE LOTNICTWA W DRUGIEJ RZECZYPOSPOLITEJ dr hab. Ryszard BARTNIK Akademia Obrony Narodowej dr hab. Wiesław MARUD Akademia Obrony Narodowej Streszczenie Samolot, jako nowy rodzaj broni, który na większą skalę pojawił się w czasie pierwszej wojny światowej, nie dokonał przełomu w sztuce jej prowadzenia. Dostrzeżono jednak w lotnictwie potencjalną siłę, która może zmienić obraz przyszłej wojny. Dlatego po wojnie podjęto działania zmierzające z jednej strony do uporządkowania doświadczeń z tego okresu, z drugiej zaś do opracowania nowych koncepcji zastosowania lotnictwa w walce zbrojnej. Poglądy teoretyków ewoluowały. Było to spowodowane szybkim rozwojem lotnictwa, który umożliwiał spojrzenie na ten rodzaj broni w sposób odmienny. Krytyczna analiza teorii i poglądów wskazuje, że wojskowe środowisko Drugiej Rzeczypospolitej pilnie śledziło głosy płynące zarówno z państw ościennych, jak i tych dalszych, kształtując w ten sposób nową jakość w walce zbrojnej. Niektórzy z polskich teoretyków głosili pogląd, że lotnictwo przy odpowiednim wsparciu ze strony sił lądowych i marynarki wojennej będzie w stanie opanować nieprzyjaciela z powietrza i tym samym skłonić go do kapitulacji. W przekonaniu autorów artykułu, powyższa kwestia jest pochodną rozwiązania problemu badawczego, sformułowanego w postaci pytania: jakie teorie i poglądy na użycie polskiego lotnictwa istniały w okresie Drugiej Rzeczypospolitej? Słowa kluczowe: wojna powietrzna, lotnictwo, samodzielna operacja powietrzna, ewolucja roli lotnictwa, teoria i zastosowanie bojowe lotnictwa Wprowadzenie Międzywojnie jest okresem wyjątkowym w rozwoju teorii wojny powietrznej, składającej się na szerszy dorobek ówczesnej myśli wojskowej. Wyjątkowość ta wynika z faktu, że dopiero co zakończona pierwsza wojna światowa dostarczyła rzeczywiście użytecznych obserwacji i wniosków z praktyki użycia lotnictwa. Wprawdzie próby używania samolotu jako narzędzia walki podejmowano już wcześniej, jednak dopiero w latach można było zaobserwować, do czego ten nowy środek walki jest naprawdę zdolny. 175

2 RYSZARD BARTNIK, WIESŁAW MARUD Specjalizujący się w badaniach dziejów potęgi powietrznej znakomity brytyjski historyk wojskowości prof. Richard J. Overy międzywojnie nazywa okresem teoretycznego i doktrynalnego porządkowania znanych wcześniej sposobów wykorzystania samolotu. Była to bardziej rekapitulacja, niż nowa wizja 1. Jednocześnie wyróżnia on cztery główne obszary wykorzystania lotnictwa, na których koncentrowały się wysiłki teorii, strategii, doktryny i techniki. Były to: współpraca samolotów z okrętami, współpraca lotnictwa z armią, «niezależne» lub «strategiczne» bombardowanie i obrona powietrzna 2. By zachować walory użyteczności proponowanych rozwiązań, ich twórcy zazwyczaj uwzględniali uwarunkowania specyficzne dla ojczystego kraju. Stąd zróżnicowanie pomysłów, mimo że zasadniczo dotyczyły one wskazanych obszarów użycia lotnictwa lub tylko niektórych z nich. Prezentowana przez autorów artykułu problematyka jest znana, lecz relatywnie słabo upowszechniona. Stąd pomysł, by na tle dorobku światowej teoretycznej myśli wojskowej międzywojnia przedstawić poglądy teoretyków znad Wisły. Zabiegiem niewątpliwie podnoszącym atrakcyjność prezentowanych przez nich poglądów jest przedstawienie ich w kontekście niekorzystnej dla lotnictwa wojskowego atmosfery panującej w tamtych latach w Polsce. Światowe trendy w rozwoju teorii wojny powietrznej międzywojnia Pokłosiem pierwszej wojny światowej w kontekście użycia lotnictwa na tak wielką skalę były wysiłki zamierzone z jednej strony na zrozumienie nowego ówcześnie zjawiska wojny powietrznej, z drugiej zaś wypracowanie koncepcji rozwoju i używania lotnictwa w przyszłych wojnach. W zbiorze poglądów opisujących wojenną misję lotnictwa można wyodrębnić dwa główne nurty, które nazywamy autonomicznym i kooperacyjnym. Nie jest to podział dychotomiczny, ponieważ niektóre elementy głoszonych koncepcji użycia lotnictwa były wspólne dla obu głównych nurtów, jak na przykład potrzeba uzyskania panowania lub przewagi w powietrzu. W nurcie autonomicznym mieszczą się poglądy preferujące działania lotnictwa bombowego kierowane przeciwko siłom zbrojnym, ośrodkom miejskim, centrom przemysłowym i morale nieprzyjaciela. Istotnym wyróżnikiem działań powietrznych realizowanych według tych założeń było przekonanie o możliwości samodzielnego osiągania strategicznych celów wojny w wyniku projekcji siły z powietrza. Teorie te koncentrowały się na możliwościach wpływania potęgą powietrzną na przebieg całej wojny, a nie tylko na teatrze działań wojennych. Do wiodących twórców i propagatorów koncepcji z tego nurtu należeli Giulio Douhet we Włoszech, Hugh Trenchard w Wielkiej Brytanii, Pierre Cot we Francji, William Mitchell w Stanach Zjednoczonych i Stanisław Jasiński w Polsce. 1 R.J. Overy, Wojna powietrzna , przekł. S. Białostocki, Bellona, Warszawa 2007, s Tamże, s

3 WYBRANE TEORIE I POGLĄDY NA UŻYCIE LOTNICTWA W DRUGIEJ RZECZYPOSPOLITEJ Na nurt kooperacyjny składają się teorie użycia lotnictwa w ścisłym związku z siłami lądowymi i marynarką wojenną. Budowane według tych poglądów lotnictwo powinno cechować się zdolnością do bezpośredniego i pośredniego wsparcia walki sił lądowych i marynarki wojennej oraz do walki z przeciwnikiem powietrznym zarówno w powietrzu, jak i na ziemi. Najdojrzalsze teorie z tego nurtu powstały w Wielkiej Brytanii (np. John Slessor), Niemczech (np. komitet lotniczy kierowany przez Helmuta Wilberga) i ZSRR (np. Andriej N. Łapczinski). Wpływ dorobku teorii wojny powietrznej na doktryny i strategie preparacyjne lotnictwa analizowanych państw był zróżnicowany. We Włoszech po początkowym sukcesie w pierwszej połowie lat dwudziestych i usamodzielnieniu lotnictwa w 1923 roku, już na początku lat trzydziestych Douhet przegrał z Meccozim, zwolennikiem używania lotnictwa we współpracy z innymi rodzajami sił zbrojnych. Doktryna powietrzna Włoch przybrała charakter zrównoważony, zdominowany wprawdzie przez paradygmat współpracy lotnictwa z siłami lądowymi i marynarką wojenną, niewykluczający jednak możliwości podjęcia działań autonomicznych przez lotnictwo. Brytyjskie Królewskie Siły Powietrzne jako pierwsze w świecie uzyskały status rodzaju sił zbrojnych, trzeciego filaru potęgi militarnej państwa, równorzędnego marynarce wojennej i siłom lądowym. Jednym z zasadniczych argumentów służących uzasadnieniu ich pozycji była strategiczna wojna powietrzna, którą zamierzały prowadzić w wypadku zaistnienia konieczności użycia sił zbrojnych do ochrony żywotnych interesów narodowych. Koncepcja autonomicznego użycia lotnictwa, pomimo że dominująca, nie była jedyną w doktrynie powietrznej Królewskich Sił Powietrznych. Dojrzałe pomysły włączenia lotnictwa w działania sił lądowych opracowane przez Johna Slessora, uwzględniające przemyślenia Johna Fullera i Basila Liddel Harta, znalazły odzwierciedlenie w brytyjskiej koncepcji lotnictwa taktycznego kooperującego z siłami lądowymi. W Stanach Zjednoczonych lotnictwo wchodziło w skład sił lądowych, lecz oficerowie lotnictwa w dążeniu do uzyskania autonomii dla swojej formacji używali tych samym argumentów co Brytyjczycy. Można odnieść wrażenie, że skupiając się na rozwoju teorii strategicznej wojny powietrznej, niewielkie postępy poczyniono w nurcie kooperacyjnym. Pierwsza operacja wojsk amerykańskich na kontynencie afrykańskim dobitnie uzmysłowiła dowództwu lotnictwa, że rozwiązania z pierwszej wojny światowej nie sprawdzają się, zmuszając tym samym do przyjęcia brytyjskiego modelu współpracy lotnictwa z siłami lądowymi. W międzywojennych Niemczech oba nurty rozwoju teorii wojny powietrznej miały swoich ideologów i propagatorów. Ostatecznie doktryna powołanych w 1935 roku sił powietrznych, mimo że zorientowana na współpracę wszystkich rodzajów sił zbrojnych, nie wykluczała możliwości prowadzenia przez Luftwaffe autonomicznych operacji powietrznych. W praktyce operacje tego typu prowadzono wszędzie tam, gdzie z różnych względów nie można było użyć sił lądowych. Natomiast na najwyższe uznanie zasługiwała koncepcja używania lotnictwa w operacjach lądowych, nadając im autentyczną formułę operacji powietrzno-lądowych, a nie tylko wsparcia działań sił lądowych przez lotnictwo. 177

4 RYSZARD BARTNIK, WIESŁAW MARUD We Francji głosy zwolenników i propagatorów tak autonomicznych, jak i postępowych kooperacyjnych teorii wojny powietrznej nie mogły przebić się przez mur defensywnego myślenia wyższych elit politycznych i wojskowych. Teoria Cota nie wpisywała się w doktrynę wojenną Francji, nie znalazła także uznania wśród części wyższych dowódców lotnictwa. Działania zmierzające ku jej urzeczywistnieniu podjęte przez samego Cota jako ministra lotnictwa zostały zablokowane. Podobnie potraktowano nawet te koncepcje kooperacyjne, które wykraczały poza standardy wypracowane w wojskach francuskich w ostatnim roku pierwszej wojny światowej. W efekcie doktryna powietrzna Francji była całkowicie zorientowana na wsparcie sił lądowych według archaicznych wzorców nieprzystających do sytuacji kształtowanej przez powietrzno-lądowe operacje niemieckie. Podobnie jak we Francji, tak i w Polsce wielu dostrzegało dynamiczny rozwój technicznych środków walki (lotnictwo, broń pancerna) i ich wielki wpływ na ewolucję koncepcji prowadzenia działań wojennych. Wśród opublikowanych przeważały poglądy wpisujące się w nurt kooperacyjny, chociaż kilku zwolenników miały także teorie autonomicznego wykorzystywania lotnictwa. Żadne z tych pomysłów nie znalazły odzwierciedlenia w polskiej doktrynie powietrznej, rozpraszającej i ściśle podporządkowującej lotnictwo związkom operacyjnym sił lądowych. Pośpieszne działania podjęte w 1939 roku zmierzające w kierunku centralizacji części lotnictwa bombowego i myśliwskiego nie mogły naprawić szkód dwudziestoletnich zaniedbań. Porównanie doktryn powietrznych omawianych państw prowadzi do konkluzji, że bez względu na intensywność wewnętrznej debaty i dojrzałość budowanych i prezentowanych teorii użycia lotnictwa w działaniach wojennych, w kontynentalnych państwach europejskich priorytet uzyskiwały koncepcje kooperacyjne. Państwa takie jak: Włochy, Francja, Niemcy, ZSRR czy Polska, pozostające z sąsiadami w różnych, często napiętych stosunkach kształtowanych zwykle sprzecznymi interesami narodowymi, własny potencjał militarny budowały w oparciu o siły lądowe, lotnictwu powierzając misję wspierania na różne sposoby wojny na lądzie. Mocarstwa takie jak Wielka Brytania czy Stany Zjednoczone, pierwsze wyspiarskie, drugie o niezagrożonych granicach lądowych, były bardziej skłonne zaakceptować koncepcje autonomiczne wojny powietrznej, powierzając swojemu lotnictwu misje strategiczne. Gotowość tę zwiększała konieczność ochrony interesów ekonomicznych tych państw ulokowanych z dala od ich linii brzegowych w różnych zakątkach świata, ochrony ich terytoriów zamorskich oraz morskich szlaków komunikacyjnych. Polscy teoretycy operacji powietrznej międzywojnia Zainteresowanie sprawami lotnictwa w Europie i za Atlantykiem nie ominęło także odradzającej się Polski. Wojskowe środowisko lotnicze Drugiej Rzeczypospolitej pilnie śledziło głosy płynące zarówno z państw ościennych, jak i tych dalszych, próbując zaszczepić niektóre pomysły w kraju. Jakie były efekty tych starań, 178

5 WYBRANE TEORIE I POGLĄDY NA UŻYCIE LOTNICTWA W DRUGIEJ RZECZYPOSPOLITEJ dowiadujemy się z dociekliwej, powstałej w oparciu o szeroką kwerendę materiałów archiwalnych książki Lotnictwo w myśli wojskowej II Rzeczypospolitej autorstwa Andrzeja Przedpełskiego 3. Przedpełski słusznie przypisuje Francuzom wielki wpływ, jaki wywarli na organizację oraz założenia bojowego wykorzystania formującego się polskiego lotnictwa wojskowego 4. Konsekwencją sojuszu polsko-francuskiego zawartego 19 lutego 1921 roku i jego konwencji wojskowej były dostawy francuskiego sprzętu lotniczego oraz napływ do Polski personelu z Troisième Republique techników lotniczych, instruktorów i wykładowców Wojennej Szkoły Sztabu Generalnego 5. Także funkcja szefa Departamentu IV Żeglugi Powietrznej Ministerstwa Spraw Wojskowych nominalnego zwierzchnika polskiego lotnictwa wojskowego pomiędzy styczniem 1923 roku a sierpniem 1924 roku została powierzona francuskiemu generałowi brygady François Leveque owi. I chociaż konsekwentna realizacja projektu modernizowania polskiego lotnictwa stała się główną sferą jego działalności, to nie mniej istotny był fakt zaszczepienia na gruncie polskim francuskich wzorców i francuskiej myśli lotniczej 6. Koncepcję użycia lotnictwa polskiego na początku lat dwudziestych określił generał Leveque jako szef Departamentu IV Żeglugi Powietrznej w swoim programie rozwoju lotnictwa z 1923 roku 7. Rok później został wydany, wzorowany na dokumentach francuskich, Tymczasowy regulamin formacyj lotniczych, którego tom drugi zawierał założenia bojowego wykorzystania lotnictwa 8. Dokument o objętości 251 stron podzielony został na trzy działy, dedykowane kolejno działaniom lotnictwa obserwacyjnego (dział I, 123 strony), myśliwskiego (dział II, 60 stron) i niszczycielskiego (dział III, 37 stron). Kolejność podawania treści i ich objętość nie są przypadkowe, gdyż odzwierciedlały znaczenie nadawane ówcześnie działaniom lotnictwa. Misją lotnictwa obserwacyjnego było: 1) poszukiwanie wiadomości o nieprzyjacielu (czynność rozpoznawcza); 2) współdziałanie z artylerią (wyszukiwanie celów, obserwacja wstrzeliwania, kontrola ognia skutecznego); 3) współdziałanie z piechotą (wykonywanie dla niej zadań łączności w walce). Ponieważ działania lotnictwa obserwacyjnego jest zawsze połączone z możliwością walki powietrznej, musi być ono przygotowane do tej walki 9. Z kolei misją lotnictwa myśliwskiego było zapewnienie głównie własnemu lotnictwu obserwacyjnemu swobody działań oraz przeszkadzanie jednocześnie 3 A. Przedpełski, Lotnictwo w myśli wojskowej II Rzeczypospolitej, Wyd. Adam Marszałek, Toruń Tamże, s W maju 1921 roku było to 496 oficerów i podoficerów oraz 150 osób cywilnych, zob.: J. Ciałowicz, Polsko-francuski sojusz wojskowy , Warszawa 1971, s A. Przedpełski, Lotnictwo w myśli, dz. cyt., s Tamże, s Tymczasowy regulamin formacyj lotniczych, t. 2, Lotnictwo w walce (W.L. 1 Tymcz./1923), MSWojsk., Warszawa Tamże, s

6 RYSZARD BARTNIK, WIESŁAW MARUD działalności lotnictwa nieprzyjacielskiego. Dopięcie zaś tego podwójnego celu, za pomocą lotnictwa myśliwskiego, oznacza osiągnięcie przewagi lotniczej 10. Przewaga ta, w myśl zapisów regulaminu, mogła być tylko miejscowa i chwilowa. By ją osiągnąć, należało zgrupować lotnictwo myśliwskie tam, gdzie była ona potrzebna, oraz używać go tak, by górować ilościowo nad nieprzyjacielem. Główną zasadą użycia lotnictwa myśliwskiego była koncentracja sił i skupienie wysiłku w określonym miejscu i czasie 11. Dedykowany lotnictwu niszczycielskiemu dział III formułował cele bombardowania lotniczego: Lotnictwo niszczycielskie ma głównie na celu działania zaczepne: a) w całokształcie operacyjnym niszczy ono i niepokoi nieprzyjaciela na polu bitwy, przedłużając w ten sposób działalność artylerii; b) jego stałym zadaniem jest niszczenie środków bojowych nieprzyjaciela jak przedmiotów wojskowych tak przemysłowych (zwłaszcza położonych bardzo daleko poza frontem 12. Autorzy regulaminu podkreślali bardzo ważne znaczenie bombardowań dla walk powietrznych: Bombardowanie na daleką metę powoduje rozproszenie środków obrony nieprzyjaciela (specjalnych armat przeciwlotniczych, płatowców myśliwskich, karabinów maszynowych itd.) 13. Jednostki lotnictwa niszczycielskiego (dywizjony dzienne, nocne i samodzielne eskadry) miały pozostawać w dyspozycji naczelnego wodza, który stosownie do okoliczności przydziela je czasowo do dyspozycji dowódcy frontu lub armii 14. Regulamin ten wiernie odwzorowywał instrukcję francuską i w warunkach ubóstwa naszego lotnictwa nie mógł znaleźć pełnego zastosowania. Praktycznie do końca lat dwudziestych nie dysponowaliśmy samolotami bombowymi przewidywanymi do działań niszczycielskich. Kolejne zmiany na stanowisku szefa Departamentu IV Ministerstwa Spraw Wojskowych utrwaliły założenia użycia lotnictwa polskiego w działaniach wojennych według wzorców francuskich. Po przewrocie majowym z 1926 roku i objęciu przez marszałka Józefa Piłsudskiego dwóch najważniejszych w państwie funkcji wojskowych ministra spraw wojskowych oraz Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych losy lotnictwa i innych tzw. broni technicznych do końca 1935 roku zostały przesądzone. Piłsudski był wielbicielem geniuszu wojskowego Napoleona i do końca życia pozostawał pod wpływem jego myśli o znaczeniu kawalerii na polu walki i użyciu jej do wykonania decydującego manewru. W rezultacie polskie koncepcje wojskowe aż do 1935 roku uwzględniały przede wszystkim wykorzystanie kawalerii 15. Jednakże zrozumienie napoleońskiej myśli wojskowej przez Piłsudskiego było dla części 10 Tamże, s Tamże, s Tamże, s Tamże. 14 Tamże. 15 W. Jędrzejewicz, Józef Piłsudski Życiorys, Polska Fundacja Kulturalna, Londyn 1986, s

7 WYBRANE TEORIE I POGLĄDY NA UŻYCIE LOTNICTWA W DRUGIEJ RZECZYPOSPOLITEJ zawodowych żołnierzy śmieszną parodią 16. W latach po odzyskaniu niepodległości aż do 1936 roku koncepcje zagranicznych i polskich teoretyków wojskowych, rozważających charakter przyszłych wojen, były ignorowane przez Marszałka i jego popleczników, zajmujących kluczowe stanowiska kierownicze w polityczno-wojskowym aparacie władzy Drugiej Rzeczypospolitej 17. U podstaw polskiej doktryny wojennej legły założenia, że przyszła wojna będzie wojną koalicyjną, a walka zbrojna będzie mieć charakter manewrowy. Odrzucono francuską doktrynę wojny pozycyjnej, kultywując ducha ofensywnego sił zbrojnych w oparciu o wspaniałe tradycje oręża polskiego. Początkowo rozważano dwa warianty działań wojennych wariant Wschód (ZSRR) i wariant Zachód (Niemcy). Prace nad nimi przebiegały równolegle do 1926 roku, kiedy to ograniczono studia nad wariantem zachodnim i skupiono się na wschodnim. W 1936 roku podjęto wprawdzie wstępne studia nad planem Zachód, ale prowadzono je dorywczo. Do konkretnych prac nad tym planem przystąpiono dopiero wczesną wiosną 1939 roku 18. Doktryna operacyjna (polowa) przyjmowała założenie walki ruchowej jako podstawowego i rozstrzygającego czynnika wojny. Działanie zaczepne stanowi istotę walki ruchowej, a zarazem odbicie zasadniczych wartości naszego ducha narodowego 19. Zapóźnienie techniczne naszych sił zbrojnych, przesadne liczenie na możliwości prowadzenia działań manewrowych wobec braku silnych związków szybkich spowodowały, że doktryna budowana była na zbyt optymistycznych podstawach, w oderwaniu od konkretnego układu sił w Europie, od konkretnej rzeczywistości, a przez to była mało przydatna w konkretnej epoce historycznej. Skromne możliwości ekonomiczne państwa nie pozwalały na dynamiczny rozwój broni pancernej i lotnictwa, a ich użycie miało wspierać działania piechoty. O samodzielnym, operacyjnym stosowaniu nowych rodzajów wojsk (pancernych, zmotoryzowanych i lotnictwa), na których w latach trzydziestych oparły swoją potęgę Niemcy i ZSRR, nie mogło być mowy. W prowadzeniu operacji poszukiwano wzorów z przeszłości, 16 Tamże, s Tamże, s Polskie Siły Zbrojne w drugiej wojnie światowej, t. 1, cz. 1, Londyn 1951, cyt. za J. Orzechowski, Dowodzenie i sztaby. Okres międzywojenny ( ), Wydawnictwo MON, Warszawa 1980, s Por. L. Wyszczelski, Polska doktryna wojenna [w:] Planowanie wojenne i przygotowania obronne II Rzeczypospolitej. Studia i materiały, T. Kośmider (red. nauk.), AON, Warszawa 2012, s. 53: Rozpatrując realność zagrożenia, do marca 1939 roku uważano, iż będzie to Armia Czerwona. Z myślą o konfrontacji z tym przeciwnikiem przygotowywano plany wojny W. ( ) Uznano natomiast za nierealistyczne, z uwagi ma szczupłość aparatu planistycznego, przygotowanie planu wojny z Niemcami plan Z. W marcu 1939 r. nastąpiła gruntowna zmiana w polskiej doktrynie wojennej. Zaniechano zupełnie myśli o wojnie z ZSRR, koncentrując uwagę tylko na przygotowaniu do wojny z Niemcami. Wyrazem tego było odłożenie do akt planu wojny W, gwałtowne przyspieszenie prac nad planem wojny Z. 19 Ogólna instrukcja walki, część I (tymczasowa), MSWojsk., Warszawa 1931, s

8 RYSZARD BARTNIK, WIESŁAW MARUD szczególnie wnikliwie studiując kampanie Napoleona i doświadczenia z wojny polsko-rosyjskiej w 1920 roku 20. We wrześniu 1926 roku Generalny Inspektor Sił Zbrojnych wydał wytyczne określające organizację i użycie lotnictwa, stanowiące faktycznie filary doktryny lotniczej. W dokumencie podpisanym przez marszałka Piłsudskiego stwierdzano, że lotnictwo w czasie wojny musi przede wszystkim pracować dla zapewnienia wywiadu i łączności 21. Jak decyzja ta została przyjęta przez przedstawicieli nurtu postępowego rozwoju lotnictwa, chyba najtrafniej oddaje komentarz Mariana Romeyki, ówczesnego kierownika referatu lotniczego w Oddziale III Sztabu Generalnego: Nie wiem, czy można było zadać bardziej decydujący cios naszemu lotnictwu zaledwie powstającemu, zaledwie szukającemu nowych dróg. Lotnictwo ma służyć tylko do wywiadu ta uproszczona koncepcja cofała nas do roku 1912, kiedy to w Bułgarii, podczas wojny bułgarsko-tureckiej, i w Libii, podczas wojny włoskiej w 1913 roku, samoloty spełniały tylko takie zadania, chociaż nawet i tam zrzucano bomby! Sformułowanie zadań polskiego lotnictwa przez samego naczelnego wodza w dużym stopniu rozwiązywało ręce (ku ich radości!) wielu przełożonym. Można było więc odmawiać kredytów, obcinać etaty, hamować rozwój lotnictwa, można je było teraz w ogóle lekceważyć, powołując się na decyzję samego marszałka 22. Dyrektywne zamknięcie dróg rozwoju lotnictwa w Polsce nie zahamowało dyskursu i polemiki, których kanwą stały się założenia teoretyczne organizacji i użycia nowoczesnego lotnictwa w wojnie. W latach dwudziestych debata ta ograniczała się głównie do komentowania pomysłów teoretyków tak zachodnich, jak i rosyjskich, publikowanych w prasie zagranicznej. Z kolei w latach trzydziestych, poza nieustannym przeglądem i relacjonowaniem nowości zagranicznych, pojawiają się już własne, dojrzałe przemyślenia naszych profesjonalistów dotyczące miejsca i roli lotnictwa w działaniach wojennych. Próbą zainteresowania decydentów narodowych problematyką lotnictwa i przekonania ich do potrzeby rozwijania tej broni była konferencja przygotowana przez grono oficerów Departamentu Żeglugi Powietrznej Ministerstwa Spraw Wojskowych wiosną 1921 roku. Materiałem otwierającym dyskusję był referat przygotowany i wygłoszony przez ówczesnego pomocnika szefa Departamentu III Żeglugi Powietrznej, majora pilota Stanisława Jasińskiego, zatytułowany Najpilniejsze postulaty polskiego lotnictwa wojskowego 23. W swoim wystąpieniu Jasiński zrelacjonował zebranym oficerom nowoczesne poglądy na organizację i użycie lotnictwa, opierając się w głównej mierze na sprawozdaniu amerykańskiej komisji lotniczej oraz koncepcjach brytyjskich. Istotą wystąpienia były uzasadniane przez Jasińskie- 20 Tamże, ss Wytyczne GISZ dla organizacji i użycia lotnictwa z 13 października 1926 r., CAW, akta kancelarii Sztabu Generalnego, t. 9, cyt. za. A. Przedpełski, Lotnictwo w myśli, dz. cyt., s M. Romeyko, Przed i po maju, t. 2, Wyd. MON, Warszawa 1967, s S. Jasiński, Najpilniejsze postulaty polskiego lotnictwa wojskowego, Warszawa

9 WYBRANE TEORIE I POGLĄDY NA UŻYCIE LOTNICTWA W DRUGIEJ RZECZYPOSPOLITEJ go potrzeby, których zaspokojenie miało przyczynić się do osiągnięcia przez polskie lotnictwo zdolności do sprostania wyzwaniom przyszłych wojen. Postulat pierwszy, wyprowadzony z założenia, iż tylko lotnictwo silne i samodzielne może odegrać znaczącą rolę w działaniach bojowych, dotyczył stworzenia niezależnej od ustroju armii lądowej organizacji lotnictwa. Mając na względzie trudności ekonomiczne odradzającego się państwa, wysunął drugi postulat konieczność rozbudowy lotnictwa cywilnego, które mogłoby na wypadek wojny stanowić bardzo ważną rezerwę osobową i sprzętową sił zbrojnych. Trzeci postulat dotyczył poprawy warunków służby w lotnictwie tak, by zwiększyć jej atrakcyjność, co mogłoby przełożyć się na większą liczbę wartościowych kandydatów, spośród których byłby selekcjonowany personel latający. W czwartym postulacie zaprezentował założenia operacyjnego użycia lotnictwa, wywiedzione z zagranicznych doświadczeń i koncepcji teoretycznych. Pomimo niezależności organizacyjnej lotnictwa jako rodzaju sił zbrojnych, zwracał uwagę na konieczność współpracy wszystkich trzech rodzajów sił zbrojnych w działaniach wojennych. Jego zdaniem najważniejsze kierownictwo całej zjednoczonej siły zbrojnej a więc lądowej, morskiej i powietrznej musi być jedno, współpraca tych trzech gatunków siły zbrojnej musi być jak najdalej posunięta a jednak rozwój każdej z tych sił zbrojnych musi być przystosowany do tego, by każde swe zadanie w swym sobie właściwym «terenie», że się tak wyrażę (a więc armia lądowa na lądzie, marynarka na morzu i siły powietrzne w powietrzu) samodzielnie i chlubnie spełniać mogły 24. Niezależnie od współpracy lotnictwa z siłami lądowymi i marynarką wojenną, Jasiński wskazywał także na możliwości prowadzenia samodzielnych operacji powietrznych, których rezultaty połączone z wysiłkiem pozostałych rodzajów sił zbrojnych pozwoliłyby na osiągnięcie strategicznych celów wojny. Samodzielne operacje miałyby koncentrować się na atakowaniu i niszczeniu takich obiektów jak centra mobilizacyjne i środki komunikacyjne oraz linie kolejowe wiodące ku rejonom koncentracji nadgranicznej 25. W swoim wystąpieniu Jasiński nawiązał także do kwestii panowania w powietrzu, twierdząc, że w wielkiej wojnie jedna ze stron walczących może przypuśćmy uzyskać przewagę tę w jednym miejscu, a jednocześnie czasowo ją stracić na innym froncie 26. Tym samym wyrażał przekonanie, że zdobycie i utrzymanie na stałe przewagi w powietrzu na wszystkich frontach jest niemożliwe, zatem należało ją osiągać i utrzymywać na decydującym w danym czasie odcinku frontu. Następna praca Jasińskiego, zatytułowana Wojna powietrzna, została opublikowana w częściach, na łamach trzech kolejnych numerów (3 5) Przeglądu Lotniczego z 1929 roku. W pracy tej Jasiński twierdził, że wojna powietrzna nie tylko winna być rozpatrywana na równi z wojną lądową czy morską, ale że ma nad nimi wyraźną przewagę. Wyrażała się ona w tym, że lotnictwo jest w stanie zupełnie niezależnie 24 Tamże, s Tamże, s Tamże. 183

10 RYSZARD BARTNIK, WIESŁAW MARUD od sytuacji walczących ze sobą wojsk lądowych, względnie zmagających się na morzach flot zaatakować bezpośrednio wolę danego narodu, zniszczyć chęć do dalszej obrony i zdemoralizować do tego stopnia, że odnośny rząd będzie albo obalony, albo zmuszony do zawarcia pokoju 27. Ewolucja poglądów Jasińskiego od czasu opublikowania Najpilniejszych postulatów... zmierzała w kierunku teorii Douheta, włącznie ze stwierdzeniem, że lotnictwo może niezależnie od rozwoju sytuacji na lądowym czy morskim teatrze działań osiągnąć samodzielnie strategiczny cel wojny. Jak większość teoretyków lotnictwa zwolenników używania siły powietrznej na strategicznym poziomie działań wojennych, Jasiński odrzucał clausewitzowski, trójfazowy model prowadzenia wojny. Twierdził, że strategiczny cel wojny można osiągnąć przez złamanie woli narodu nieprzyjacielskiego. Rozbicie wojsk nieprzyjaciela i opanowanie jego terytorium w nowoczesnych wojnach są już tylko środkami pośrednimi, prowadzącymi do osiągnięcia celu podstawowego. Cel strategiczny, tzn. złamanie woli nieprzyjaciela, można osiągnąć poprzez: prowadzenie propagandy polegającej na szerzeniu postrachu i zniszczeń na całym terytorium nieprzyjaciela; doprowadzenie do głodu i nędzy, m.in. w wyniku blokady oraz zniszczenia przemysłu i miast; pobicie i zniszczenie wojsk nieprzyjacielskich 28. Jasiński przewidywał zatem, że przyszła wojna będzie się toczyła na frontach: politycznym, ekonomicznym i militarnym. Lotnictwu we wszystkich tych obszarach wyznaczał rolę przodującą, gdyż łatwo może przenosić punkt ciężkości swego działania z jednego sposobu prowadzenia wojny na drugi 29. Jasiński przywiązując, podobnie jak Douhet czy Trenchard, olbrzymią wagę do roli czynnika moralnego w przyszłej wojnie był zdania, że uderzenia z powietrza mogą przyczynić się do załamania morale obrońców. Pisał on m.in., że wojna powietrzna umożliwi zaatakowanie ducha mas walczących u jego źródła przez zaatakowanie ducha ojczyzny, tak w podstawach ich technicznego zaopatrzenia, jak w przemyśle wojennym 30. Jasiński przyjął stanowisko, że obojętnie, przeciwko jakim obiektom zostanie skierowane lotnictwo w wojnie powietrznej (walczące na froncie siły lądowe, ludność, przemysł czy obszary zurbanizowane), wojna ta będzie skierowana wyłącznie i bezpośrednio przeciwko tym czynnikom, które podtrzymują opór narodu, z którym prowadzi się wojnę. Według założeń Jasińskiego, lotnictwo obok celu głównego, jakim powinno być bombardowanie strategicznych obiektów nieprzyjacielskich, może także wykonywać zadania uboczne, jak zniszczenie nieprzyjacielskiego lotnictwa. Zadanie to uważał za defensywne, bo służące obronie własnego kraju przed atakami powietrznymi nieprzyjaciela. Utrzymywał, iż nie należy dążyć za wszelką cenę do wywalczenia 27 Tenże, Wojna powietrzna [w:] Przegląd Lotniczy 1929, nr 3, s Tenże, Wojna powietrzna [w:] Przegląd Lotniczy 1929, nr 4, s Tamże. 30 Tamże, s

11 WYBRANE TEORIE I POGLĄDY NA UŻYCIE LOTNICTWA W DRUGIEJ RZECZYPOSPOLITEJ bezwzględnego panowania w powietrzu, ponieważ jest to praktycznie nieosiągalne. Twierdził, że zupełne zniszczenie materiału i załóg w portach lotniczych jest mocno wątpliwe 31. Dlatego opowiadał się za wywalczeniem przewagi lokalnej, ściśle ograniczonej zarówno w czasie, jak i przestrzeni 32. Przewagę tę, w opinii Jasińskiego, można osiągnąć tylko przez stoczenie bitwy powietrznej. Do niej zaś bardzo rzadko może dojść w trakcie wykonywania przez obie floty samodzielnych działań strategicznych. Teoretykiem, a jednocześnie publicystą, który odegrał doniosłą rolę w propagowaniu problematyki lotniczej w Polsce, był pułkownik pilot Sergiusz Abżółtowski. Jan Orzechowski nazwał go zapalonym wyznawcą teorii Douheta 33, lecz w swoich poglądach Abżółtowski był bardziej umiarkowany i bliższy Trenchardowi niż włoskiemu teoretykowi strategicznej wojny powietrznej. W roku 1923 Abżółtowski opublikował pracę Taktyka lotnictwa, w której jeszcze bez pełnego przekonania opowiadał się m.in. za wykorzystywaniem lotnictwa w samodzielnych operacjach strategicznych. Dokonując podziału lotnictwa na bojowe i obserwacyjne, proponował, by prawie całe lotnictwo bojowe było rezerwą lotniczą naczelnego dowództwa 34. Lotnictwo bojowe dzielił z kolei na myśliwskie i niszczycielskie. Pod tą drugą nazwą kryło się lotnictwo bombowe, które miało być bronią wyłącznie zaczepną i bronią wyższych dowództw 35. Naczelną zasadą działania lotnictwa niszczycielskiego miała być koncentracja wysiłku na wybranych obiektach uderzenia miały być realizowane przez duże grupy samolotów, gdyż tylko taki sposób działania gwarantował rozległe zniszczenia i osiągnięcie dużego efektu moralnego. Abżółtowski przewidywał, że głównym zadaniem lotnictwa niszczycielskiego w przyszłej wojnie będzie niszczyć materiał i ludzi nieprzyjaciela i działać na jego stan moralny 36. Zadaniem dodatkowym i pomocniczym powinno być wsparcie lotnictwa myśliwskiego przy wywalczeniu przewagi w powietrzu przez odciągnięcie i rozproszenie nieprzyjacielskiej obrony przeciwlotniczej w głębi kraju 37. Rok później Abżółtowski opublikował dwie kolejne prace, jedną wspólnie z Janem Szczerskim. Praca Czy potrzebne nam lotnictwo (1924) w założeniu była adresowana do masowego odbiorcy i miała m.in. udowodnić, że wbrew powszechnej opinii lotnictwo wcale nie jest drogą bronią. Natomiast rozwój lotnictwa może się przyczynić nie tylko do zapewnienia pożądanej jakości obrony kraju, ale pozwoli w czasie pokoju utrzymywać siły zbrojne o znacznie mniejszych stanach liczebnych. W pracy Lotnictwo w wojnie współczesnej Abżółtowski postawił tezę, że należy dążyć do rozwoju lotnictwa samodzielnego, które przeznaczone byłoby do wykony- 31 Tamże. 32 Tamże, s J. Orzechowski, Dowodzenie i sztaby..., dz. cyt., s S. Abżółtowski, Taktyka lotnictwa, Warszawa Tamże, s Tamże, s Tamże. 185

12 RYSZARD BARTNIK, WIESŁAW MARUD wania zadań o charakterze zaczepnym. Obiektami rażenia tego lotnictwa miały być węzły komunikacyjne (zwłaszcza kolejowe), lotniska wraz ze znajdującymi się na nich samolotami, zaopatrzenie wojsk, ośrodki przemysłowe oraz frontowe jednostki nieprzyjaciela walczące z wojskami własnymi 38. Od początku lat trzydziestych w poglądach Abżółtowskiego na wykorzystanie lotnictwa stopniowo dokonywała się znamienna ewolucja w kierunku działań strategicznych. Już w roku 1931 postulował on, aby w początkowym okresie wojny w celu zapewnienia osłony mobilizacyjnej własnego kraju przeprowadzić samodzielną operację lotnictwa bojowego, mającą na celu opóźnianie i przeszkadzanie mobilizacji i transportom w rejonie osłony lotnictwa nieprzyjacielskiego 39. W wydanej w roku 1932 swej najbardziej wartościowej pracy, Operacyjne użycie lotnictwa, już we wstępie Abżółtowski zaznaczył, że jego dotychczasowe poglądy uległy w znacznym stopniu dezaktualizacji i że niezbędne jest nowe spojrzenie na wiele zagadnień 40. Jego zdaniem szybki rozwój lotnictwa umożliwia spojrzenie na ten rodzaj broni w sposób odmienny niźli na początku lat dwudziestych. Zdaniem Abżółtowskiego lotnictwo nie jest zdolne do samodzielnego pokonania nieprzyjaciela. Twierdził także, iż wpływ totalnych bombardowań na załamanie ducha moralnego ludności jest wątpliwy, bowiem doświadczenia wojenne wykazują, że lotnictwo bombardujące jako czynnik decydujący w tym kierunku zawodzi 41. Uważał, że do wykonywania zadań samodzielnych należałoby wydzielić ze składu lotnictwa specjalną flotę powietrzną, która powinna liczyć około 50% wszystkich samolotów. Obiektami rażenia w samodzielnych operacjach lotniczych miały być głównie obszary o znaczeniu żywotnym dla przeciwnika 42. Miało je razić lotnictwo wyodrębnione w niezależny od sił lądowych i marynarki wojennej rodzaj sił zbrojnych. Znakomita część pracy poświęcona jest organizacji lotnictwa i nowym typom samolotów bombowych do realizacji samodzielnych bombardowań. Abżółtowski opowiadał się za budową bombowców ciężkich, uzbrojonych w armaty i karabiny maszynowe, opancerzonych oraz przenoszących dużą liczbę bomb różnych typów. Taki samolot bombowy miał z powodzeniem spełniać swe zadania zarówno podczas prowadzenia walki powietrznej, jak i bombardowania obiektów naziemnych. Uważał on, że taki typ samolotu bombowego winien stać się podstawowym samolotem flot powietrznych. W pracy Operacyjne użycie lotnictwa Abżółtowski wskazywał na potrzebę istnienia, obok samodzielnej floty powietrznej, także lotnictwa współpracującego z siłami lądowymi i marynarką wojenną. Twierdził, że ten drugi rodzaj lotnictwa nie 38 S. Abżółtowski, J. Szczerski, Lotnictwo w wojnie współczesnej, Warszawa 1924, s S. Abżółtowski, Udział lotnictwa w poszczególnych operacjach [w:] Przegląd Lotniczy 1931, nr 3, s S. Abżółtowski, Operacyjne użycie lotnictwa, Warszawa 1932, s. xi-xii. 41 Tamże, s Tamże, s

13 WYBRANE TEORIE I POGLĄDY NA UŻYCIE LOTNICTWA W DRUGIEJ RZECZYPOSPOLITEJ powinien być organicznie włączany w skład związków taktycznych. Należało za to rygorystycznie przestrzegać zasady, by nie używać lotnictwa do tych zadań, które można było wykonać innymi środkami. Uważał, że użycie lotnictwa w ramach prowadzonych przez siły lądowe operacji będzie najbardziej celowe w chwilach przełomowych. Miało ono stanowić ostatni odwód dowódcy i wykonywać następujące zadania: 1) zastąpić wojska naziemne; 2) uzupełnić jego działania; 3) wykonać główne zadania, które wojsko naziemne rozwinie i wykorzysta 43. Analizując możliwości wykonywania wyżej wymienionych zadań, Abżółtowski utrzymywał, że pierwszy przypadek należy rozpatrywać tylko wówczas, gdy lotnictwo rozporządza wielkimi siłami. Aby w ten sposób prowadzić działania, trzeba mieć przewagę w powietrzu, a poza tym należy się liczyć ze znacznymi stratami samolotów. Także i trzeci sposób prowadzenia działań wojennych wymaga istnienia silnego lotnictwa. Dlatego Abżółtowski opowiadał się za wariantem drugim, jego zdaniem optymalnym. Abżółtowski twierdził, że maleć będzie rola lotnictwa współpracującego z siłami lądowymi. Powinno ono współdziałać ze związkami operacyjnymi i taktycznymi oraz poszczególnymi rodzajami broni. Omawiając przydział lotnictwa dla piechoty, stał na stanowisku, by organizacyjnie znajdowało się ono jedynie w składzie sił lądowych, dywizjom piechoty zaś należałoby przydzielać tylko kilka lotów, w zależności od wykonywanych zadań. Do współdziałania z piechotą, zdaniem Abżółtowskiego, winny być wykorzystywane następujące typy samolotów: samolot dowództwa, samolot piechoty, samolot artylerii. Na korzyść piechoty mogły też działać inne rodzaje lotnictwa, jak lotnictwo liniowe lub szturmowe. Rozważając współpracę lotnictwa z kawalerią, Abżółtowski postulował, by brygada kawalerii miała w swym składzie pluton lotnictwa towarzyszącego, dywizja zaś eskadrę liniową. Opowiadał się także za organizowaniem specjalnych jednostek lotniczych kawaleryjskich, wyposażonych w samoloty najnowszego systemu. Konserwatywne były natomiast jego poglądy dotyczące współdziałania lotnictwa z wojskami zmechanizowanymi i zmotoryzowanymi. Co się tyczy współdziałania lotnictwa bojowego z jednostkami zmotoryzowanymi, racjonalna wydaje mi się jedynie ochrona powietrzna bezpośrednia i pośrednia przed lotnictwem nieprzyjacielskim 44. Twierdził wręcz, że działanie lotnictwa przeciwko celom naziemnym wyłącznie na korzyść czołgów nie wydaje się być wskazane 45. W tej sytuacji współdziałanie lotnictwa z wojskami zmechanizowanymi lub zmotoryzowanymi sprowadzał on do rozpoznania wojsk nieprzyjacielskich; rozpoznania stanu dróg; utrzymywania łączności pomiędzy kolumnami i członami poszczególnych kolumn 46. Abżółtowski był także bardzo aktywnym publicystą, popularyzującym swoje poglądy na łamach miesięczników Przegląd Lotniczy, wydawanego od 1928 roku, i Bellony, wydawanej od 1918 roku. O ile Bellona zamieszczała artykuły z wie- 43 S. Abżółtowski, Operacyjne użycie lotnictwa..., dz. cyt., s Tamże, s Tamże. 46 Tamże. 187

14 RYSZARD BARTNIK, WIESŁAW MARUD lu dziedzin, to Przegląd Lotniczy stanowił forum nieskrępowanej lotniczej myśli wojskowej. Zdecydowana większość publikowanych w nim artykułów interpretowała, poszerzała lub wyjaśniała problemy wynikające z obowiązujących w lotnictwie ustaleń, w tym zasady współdziałania z innymi rodzajami sił zbrojnych i wojsk. Wiele miejsca poświęcano sprawom organizacyjnym i szkoleniowym, w specjalnie do tego wydzielonym dziale Na czasie, oraz światowym wydarzeniom związanym z lotnictwem w dziale Przegląd lotnictwa państw obcych 47. Spośród teoretyków i dowódców spoza kręgów lotnictwa wyważone opinie o roli tej broni w przyszłej wojnie wyraził Władysław Sikorski w książce opublikowanej w 1934 roku 48. Sikorski był pod wrażeniem nowych środków walki, lecz podobnie jak Foch, nie uważał, by zmieniły one charakter przyszłej wojny. Natomiast ze wszech miar zalecał rewizję sposobów prowadzenia wojny w przyszłości właśnie przez wzgląd na postęp techniczny w rozwoju lotnictwa, wojsk pancernych i zmotoryzowanych oraz chemicznych. Prognozy Sikorskiego dotyczące użycia lotnictwa w przyszłej wojnie opierały się na wnioskach z oceny działań lotnictwa w latach oraz olbrzymiego postępu w rozwoju techniki lotniczej, przekładającego się na zdecydowany wzrost możliwości bojowych samolotów. Porównując atuty i słabości konstrukcji lotniczych z okresu pierwszej wojny światowej do możliwości samolotów z roku 1934, dochodzi do wniosku, że nowoczesny aeroplan bojowy zatem usprawiedliwia poczesne miejsce, jakie obecnie zajął wśród broni głównych w następstwie zrealizowanego dotychczas w tej dziedzinie postępu technicznego 49. Uznając lotnictwo za broń uniwersalną, nadającą się zarówno do ataku, jak i obrony, Sikorski przewidywał dla niego szerokie spektrum zadań, mianowicie: bombardowanie i ostrzeliwanie z powietrza, rozpoznanie i wywiad, służba łączności, transporty itd. W pierwszym jednak rzędzie jego zadaniem będzie walka o przewagę w powietrzu i jego opanowanie oraz bombardowanie najpoważniejszych ośrodków siły przeciwnika na lądzie 50. Zagadnienie panowania w powietrzu Sikorski analizuje w kontekście teorii Douheta. Panowanie bezwzględne uznaje za warunek wstępny do zwycięskiego rozstrzygnięcia wojny przy pomocy lotnictwa, lecz osiągnięcie tego stanu, polegającego na całkowitym wyeliminowaniu lotnictwa nieprzyjaciela, w warunkach lat trzydziestych uznaje za niemożliwe. Atakowanie lotnictwa nieprzyjaciela w jego podstawach wyjściowych (na lotniskach) nie gwarantuje powodzenia przez wzgląd na wciąż doskonalone i coraz skuteczniejsze metody i środki ochrony i obrony baz lotniczych i stacjonujących w nich samolotów, jak też prognozowaną przez niego coraz mniejszą zależność lotnictwa od dobrze przygotowanych lotnisk. Z kolei możliwość unikania walk powietrznych przez uchylającego się od nich nieprzyjacie- 47 A. Przedpełski, Lotnictwo w myśli, dz. cyt., s W. Sikorski, Przyszła wojna. Jej możliwości i charakter oraz związane z nimi zagadnienia obrony kraju, Universitas, Kraków 2010 (na podstawie Wyd. MON, Warszawa 1984). 49 Tamże, s Tamże. 188

15 WYBRANE TEORIE I POGLĄDY NA UŻYCIE LOTNICTWA W DRUGIEJ RZECZYPOSPOLITEJ la ogranicza przydatność tego sposobu wywalczenia panowania w powietrzu. Nie oznacza to jednak, że w przyszłej wojnie należy zrezygnować z walki o przewagę w powietrzu ta musi być kontynuowana, gdyż bez rozegrania tej walki z wynikiem pozytywnym w pierwszej fazie wojny dokonanie mobilizacji i koncentracji sił zbrojnych natrafiłoby na tak wielkie przeszkody, że normalny ich rozwój oraz dalszy przebieg wojny mógłby przyjąć kierunek nieobliczalny i groźny 51. W konsekwencji uznaje atak na lotniska nieprzyjaciela, wymierzone przeciw niemu odwetowe rajdy oraz przyjęcie bitwy w powietrzu za trzy główne rodzaje działań lotnictwa w walce obronnej o przewagę w powietrzu. Działania te miałyby realizować samoloty bombowe skupione w samodzielnej armii powietrznej, jak i samoloty myśliwskie obrony przeciwlotniczej kraju 52. Obiektami bombardowań lotniczych wskazywanymi przez Sikorskiego mogły stać się wprost wojska nieprzyjaciela, jak też jego tyły. W tym drugim wypadku lotnictwo bombardujące będzie atakować drogi i komunikacje oraz najważniejsze ich węzły, magazyny i urządzenia, parki materiałowe przeciwnika, obozowiska i miejscowości, w których kantonują (kwaterują) jego wojska, jego lądowiska i tereny nieprzyjacielskiej awiacji itd. 53 Za szczególnie podatne na atak Sikorski uważał wszelkie ruchy wojsk, tym większe, im nowocześniejszą bronią zmotoryzowaną będzie dysponował nieprzyjaciel. Podkreślając, jak obszerny może być zbiór obiektów ataków lotniczych, skłaniał się ku przekonaniu, że zadaniem lotnictwa bombardującego będzie jednak torowanie drogi siłom lądowym i marynarce wojennej, a niezamierzone na osiąganie rozstrzygających skutków samodzielne operacje powietrzne 54. Wszelkie utrudnienia i opóźnienia w koncentracji i przegrupowaniu wojsk, uniemożliwiające manewrowanie nimi i niejednokrotnie wnoszące zaburzenia w przełomowych i krytycznych chwilach operacji, były według niego najcenniejszym wkładem lotnictwa bojowego w działania naziemne. Ponieważ nawet samoloty bombardujące lat trzydziestych nie gwarantowały wysokiej celności rażenia, to aby osiągnąć jak największe rezultaty, lotnictwo bombowe w przyszłej wojnie będzie działać w masie, atakując w pierwszej kolejności duże, dobrze widoczne cele 55. Przypisując znaczącą rangę funkcjonującemu stale wywiadowi zakrojonemu na bardzo wielką skalę, dostarczającemu niezbędnych wiadomości z godziny na godzinę, bez których dowódca byłby bezsilny, Sikorski tym samym przyznawał rozpoznaniu lotniczemu kapitalne znaczenie. Kawalerię w działaniach zwiadowczych dalekiego zasięgu miał zastąpić wywiad lotniczy, możliwy do prowadzenia w dzień i w nocy dzięki nowym środkom technicznym, dostarczający dokładnych informacji szczególnie przy użyciu fotografii. Przypominając, że obserwacja lotnicza doskonale sprawdziła się już w latach we współpracy z artylerią i w utrzymywa- 51 Tamże, s Tamże, s Tamże, s Tamże, s Tamże, s

16 RYSZARD BARTNIK, WIESŁAW MARUD niu łączności pomiędzy jednostkami zaangażowanymi w boju, w przyszłej wojnie dostrzegał dla niej jeszcze większe możliwości, lecz także wyzwania. Wyzwaniem miał być wzrost skuteczności wrogiej artylerii przeciwlotniczej, natomiast przyrost możliwości zapewniało powszechne zastosowanie w samolotach radiotelegrafu, wydatnie powiększającego osiągane dotychczas rezultaty. Bez samolotów obserwacyjnych, zdaniem Sikorskiego, byłoby w przyszłej wojnie niemożliwe rozpoznanie we właściwym czasie i na dość dalekie odległości przygotowań do nagłych i gwałtownych uderzeń, które podejmować będą zmotoryzowane jednostki taktyczne oraz szybkobieżne czołgi 56. Eskadry wywiadowcze i obserwacyjne wyspecjalizowane we współpracy z wojskami lądowymi powinny pozostawać w dyspozycji grup operacyjnych, armii i grup armii. Kolejnym zadaniem realizowanym przez lotnictwo w przyszłej wojnie, według prognoz Sikorskiego, był transport wojsk. Przewidywał on, że będzie można przerzucać na dalekie odległości drobne i specjalnie dobrane oddziały, wyszkolone i przystosowane do wykonywania zadań specjalnych na tyłach nieprzyjaciela. Sikorski ostrzegał przed bardzo wysokim ryzykiem niepowodzenia działań tego typu, dlatego też uważał, że będą one realizowane tylko w pewnych szczególnych sytuacjach, jak np. demoralizacja nieprzyjaciela podczas wymuszonego na nim odwrotu strategicznego lub operacyjnego. Inne sytuacje, w których transport powietrzny okaże się niezastąpiony, to wzmocnienie lub zaopatrzenie z powietrza wojsk odciętych i izolowanych w wyniku wrogich działań lub wysadzanie desantów na najważniejszych węzłach dróg i komunikacji strategicznych, których utrata lub zniszczenie wnieść może poważne zamieszanie i dezorganizację po przeciwnej stronie 57. Wypowiadając się o organizacji przyszłego lotnictwa, Sikorski za wzorzec przyjmował poglądy Douheta, argumentując, że jak długo w życiu narodów istnieje ryzyko agresji, a w jej następstwie możliwość wojny lotniczej, należy brać poważnie w rachubę przy organizowaniu obrony narodowej te z poglądów Douheta, które głoszą konieczność powstania w przyszłości niezależnych armii powietrznych 58. W opinii Sikorskiego, poza lotnictwem związanym organicznie z siłami lądowymi i marynarką wojenną, czyli wspomnianymi wcześniej eskadrami wywiadu lotniczego i obserwacyjnymi oraz lekkim lotnictwem obrony przeciwlotniczej kraju, w zasadzie całe lotnictwo wojskowe zostanie skupione w siłach powietrznych. Siły te powinna być zdolna do niezależnych i czysto lotniczych działań, jak i do operacji prowadzonych wspólnie z armią lądową oraz flotą morską 59. Sikorski był przekonany, że główną rolą lotnictwa, zarówno niezależnego, jak i organizacyjnie wchodzącego w skład sił lądowych i marynarki wojennej, będzie nadal współdziałanie z tymi ostatnimi w walce o ostateczne zwycięstwo. 56 Tamże, s Tamże, s Tamże, s Tamże, s

17 WYBRANE TEORIE I POGLĄDY NA UŻYCIE LOTNICTWA W DRUGIEJ RZECZYPOSPOLITEJ Sikorski, podobnie jak wielu piszących przed nim o siłach powietrznych, odniósł się także do niektórych założeń teorii Douheta. Zwrócił uwagę na fakt, że znana formuła Douheta bronić się na lądzie i morzu, a atakować w powietrzu w znacznej mierze znajduje swe źródło w specjalnym położeniu geograficzno-wojskowym Włoch, których granice morskie stanowią 80%, a pozostałe to łatwy do obrony łańcuch alpejski 60. Zdaniem Sikorskiego rozstrzygnięcie wojny zależy nadal od celowego i skutecznego współdziałania wszystkich broni na lądzie, morzu i w powietrzu 61. Nie godzi się zatem z założeniem, by obrona narodowa oraz doktryna wojenna oparte zostały wyłącznie na jednej broni lotnictwie. W jego opinii siły lądowe i marynarka wojenna organizowane i wyposażane tylko do defensywy są niezdolne do skutecznej ofensywy. Niepowodzenie lotnictwa jako jedynej broni ofensywnej może przesądzić o porażce w wojnie. Pomimo że znaczenie lotnictwa wzrosło w ostatnim dziesiątku lat niepomiernie i że jest ono powołane do odegrania roli samodzielnej w przyszłym konflikcie zbrojnym narodów 62, to jednocześnie należy rozwijać także zdolności ofensywne pozostałych sił zbrojnych. Sikorski podważa także skuteczność zmasowanego ataku powietrznego, uzależniając ją od wielu złożonych czynników. Warunkiem wstępnym jego powodzenia byłoby bezwzględne panowanie powietrzu, a to, jak już wcześniej wspomniano, uważał za nieosiągalne. Utrzymywał, że złamanie morale narodu w wyniku bombardowań lotniczych jest bardzo wątpliwe. Osąd ten wyraził dobitnie słowami: Należy podkreślić z mocą, że naród posiadający silną więź moralną nie podda się tak łatwo w następstwie kilku częściowo udanych napadów lotniczo-gazowych skierowanych przeciwko jego miastom 63. Tylko częściowo udane ataki, o których wspomina, są następstwem w dalszym ciągu niskiej precyzji bombardowań, którą dodatkowo będą obniżały działania obronne. Miałyby one polegać na atakowaniu samolotów bombowych przez samoloty myśliwskie i artylerię przeciwlotniczą oraz stosowanie obłoków sztucznych dymów zmuszających bombowce do manewrowania i wznoszenia się na poważne wysokości uniemożliwiające celny zrzut bomb 64. Bombardowania nocne, bezpieczniejsze dla lotnictwa, będą o tyle skuteczniejsze, o ile zostaną przeprowadzone z zaskoczenia i zastaną nieprzyjaciela nieprzygotowanego należycie do obrony. W warunkach rozważanej przez niego wojny aerochemicznej, teoretycznie powszechnie potępianej, w praktyce zaś stanowiącej poważne i realne zagrożenie 65, widział potrzebę rozwijania wojsk pancernych i lotnictwa, wykazujących wysoką odporność na czynniki rażenia broni chemicznej. Załogi czołgów chroniła ich hermetyczna konstrukcja, zaś lotnictwo mogło wznieść się ponad sferę skutecznego 60 Tamże, s Tamże, s Tamże. 63 Tamże, s Tamże, s Tamże, s