Andrzej Augustynek. Rok: Wydawnictwo: Miejsce wydania: Wprowadzenie

Transkrypt

1 Andrzej Augustynek Rok: Wydawnictwo: Miejsce wydania: Wprowadzenie Obecnie sugestia jest omawiana jedynie i to sporadycznie w pracach poświęconych hipnozie i psychoterapii. Od wielu lat brak jest nowych opracowań na ten temat. A przecież sugestia była ważnym pojęciem w psychologii i psychiatrii od połowy XIX wieku do lat siedemdziesiątych XX wieku. Za jej pomocą opisywano wiele zjawisk psychicznych. Można wyróżnić dwie podstawowe tendencje w wyjaśnianiu sugestii. Pierwsza, historycznie starsza wiąże sugestywność z zaburzeniami emocjonalnymi. Druga traktuje sugestię jako pewien stan wewnętrzny, będący rezultatem sugerowania, a przejawiający się w zachowaniu pod postacią sugestywności. Czołowym przedstawicielem pierwszej tendencji był J. Charcot uważający, że najwyraźniejszą cechą osobowości histeryka jest jego nadmierna sugestywność. Skrajny pogląd reprezentował nasz rodak J. Babiński, który twierdził, że nadmierna sugestywność jest tożsama z histerią. A obydwa procesy w dużej mierze polegają na mniej lub bardziej świadomej symulacji. Drugi sposób pojmowania sugestii zapoczątkowali H. Bernheim i A. Liebeault, którzy dowodzili, że sugestywność jest cechą zdrowego człowieka i nie ma nic wspólnego z zaburzeniami psychicznymi. Pogląd o patologicznej naturze sugestywności przeważał do lat dwudziestych naszego wieku. Dopiero badania J. Browna i M. Bleulera wykazały, że sugestywność histeryków jest często bardzo niska. Od tego też czasu zaczęła dominować druga tendencja w wyjaśnianiu sugestii. Przykładem takiego stanowiska mogą być poglądy H. Eysencka. Definiuje on sugestywność jako mechanizm gotowości i skłonności do zachowania zgodnego z poleceniem lub z kontekstem sytuacji. Nie istnieją jego zdaniem ogólne cechy sugestywności, lecz występują trzy odmienne jej typy: 1. Sugestywność pierwotna - dotyczy czynności motorycznych (ruchowych). 2. Sugestywność wtórna - ma charakter wyobrażeniowo-sensoryczny (zmysłowy). 3. Sugestywność prestiżu - zachodzi w sytuacji społecznych interakcji. Poszczególne typy sugestywności mierzy się przy użyciu odpowiednich testów. Testy badające sugestywność pierwotną mierzą wielkość ruchu wykonywanego przez badanego w ślad za podaną sugestią. Najpopu larniejszym testem tego typu jest "wahadełko Chevreuilla" (od naz wiska badacza, który zastosował je po raz pierwszy w 1854 roku). Polega on na tym, że badany trzyma w ręku nić z zawieszonym na niej nie wielkim ciężarkiem tak, aby ten zwisał nieruchomo nad środkiem wykreślonej linii. Badający podaje sugestię niemożności utrzymania nieruchomo ciężarka. Rezultatem testu jest liczba i amplituda wychyleń ciężarka. Podobny był wprowadzony przez C. Hulla test wychyleń ciała: badany stoi nieruchomo z 1 / 5

2 zamkniętymi oczyma i słucha osoby przeprowadzającej badanie, która sugeruje mu pochylanie się w przód. Wskaźnikiem sugestywności jest liczba i amplituda wychyleń ciała oraz niekiedy czas upływający od począ tku badania do utraty równowagi Sugestywność wtórną bada się przy użyciu testów mierzących zmiany we wrażeniach zmysłowych. Jednym z najprostszych jest test linii i ciężarków wprowadzony przez A. Bineta. Badany otrzymuje do oceny zestaw ciężarków lub linii, z których pierwszych pięć różni się od siebie o stałą jednostkę miary lub wagi, a pozostałe są równe. Stosowano zwykle 15 linii lub ciężarków. Wyni kiem testu jest liczba oce nionych jako dłuższe lub cięższe wśród równych. W teście "iluzji węchowej" od badanego wymaga się, aby powiedział, w jakim momencie wyczuje zapach substancji znajdujących się w buteleczkach. Pierwsze trzy zawierają substancje zapachowe, następne wypełnione są czystą wodą. Natomiast stopień sugestywności "prestiżu" określany jest przez wielkość zmian poglądów w zależności od poglądów reprezento wanych przez osoby lub instytucje stanowiące dla badanego duży autorytet. H. Eysenck badał uczniów szkoły średniej kwestionariuszem postaw. Po jego wypełnieniu badani zapoznawali się z wynikami kolegów, a także z wynikami znanych sportowców, aktorów i polityków. Następnie po tygodniowej przerwie uczniowie wypełniali ponownie ten sam kwestionariusz. Miarą sugestywności była różnica pomiędzy pierwszym a drugim wypełnieniem kwestionariusza. Analiza pojęcia sugestii Sugestię definiuję jako nakaz działania zgodnego z jej treścią (Augustynek ). Zachodzi ścisły związek pomiędzy ilością informacji zawartej w sugestii a swobodą sposobów jej realizacji. Im więcej informacji, tym mniejsze możliwości wyboru. Np. sugestię "zdobądź dla mnie ciekawą książkę" można różnie zrealizować: kupić, pożyczyć, dać własną. Może to być książka beletrystyczna, popularnonaukowa, czy też inna. Natomiast sugestia "kup mi rozprawę o mechanice kwantowej", poprzez zwiększenie ilości informacji w niej zawartej, ogranicza możliwości realizacji. Treść sugestii jest zawsze zwerbalizowana. Najczęściej sugeruje się za pomocą słów (werbalnie). Może być jednak przekazywana także niewerbalnie - gestami, mimiką, intonacją głosu lub w formie symbolicznej (np. znaku drogowego). Przekazuje się ją wprost lub w postaci zakamuflowanej (metaforycznej). Zawsze zawiera jednak określoną, zwerbalizowaną treść. Jeżeli osoba, do której sugestia została skierowana, nie zrozumie jej treści, to ta nie stanie się dla niej sugestią. W procesie komunikacji interpersonalnej sugestia przybiera wiele form. Może być rozkazem, prośbą, perswazją, dyrektywą, poradą, poleceniem, zakazem, nakazem, zarządzeniem, itd. Nie każda sugestia jest realizowana. Wiele z nich zostaje odrzuconych. Można uznać, że istnieje siła nakazu sugestii i reakcja na nią. Siłą nakazu będzie subiektywna ocena sugestii dokonana przez osobę, do której została skierowana. Od tej oceny zależy reakcja na sugestię. Gdy jest pozytywna - zostaje przyjęta, gdy negatywna - powstaje opór przed jej przyjęciem. Jeżeli opór ten jest mniejszy od siły nakazu, zostaje wykonana, gdy większy - odrzucona. Reakcja na różne sugestie jest cechą indywidualną. Kształtuje się w zależności od przekonań człowieka, jego postaw, wcześniejszego doświadczenia, autorytetu osoby wypowiadającej sugestię, kontekstu sytuacyjnego, sankcji za nią stojących (lęk przed karą), itd. Ta sama osoba może różnie zareagować na odmienne sugestie wypowiadane przez tę samą osobę (na przykład wspólnego spędzenia popołudnia czy zmiany przekonań politycznych). Różna może być także reakcja na tę samą sugestię w zależności od tego, kto ją wypowiada. Przykładowo na sugestię "posprzątaj pokój" inaczej zareagujemy, gdy wypowiada ją nasz szef lub 2 / 5

3 atrakcyjny partner, a inaczej, gdy osoba przez nas lekceważona lub nielubiana. Dlatego nie można mówić o sugestywności jako względnie trwałym wymiarze osobowości człowieka. Możemy jedynie analizować reakcje na konkretne sugestie wypowiadane w określonym kontekście sytuacyjnym. Jeżeli tak zdefiniujemy sugestywność, to będzie ona funkcją reakcji na różne sugestie. Natomiast sugerowanie to przekazywanie sugestii podczas komunikowania się. Wpływ sugestii na człowieka W życiu codziennym człowieka sugestia odgrywa znaczącą rolę. Na niej opiera się w znacznym stopniu proces wychowywania dzieci. Ona potrafi wyzwolić w tłumie żywioł trudny do opanowania. Pod jej wpływem ludzie zmieniają poglądy. Posługują się nią lekarze (efekt placebo), psychoterapeuci, wychowawcy, politycy, a praktycznie każdy z nas na co dzień. Może służyć do manipulowania zachowaniem, postawami i poglądami innych ludzi. Odpowiednią sugestią wywołuje się zmiany w funkcjach fizjologicznych organizmu. Przykładem może być eksperyment opisany przez L. Wolberga. Sugerowano w nim badanym, że jedna ręka staje się coraz chłodniejsza, a druga rozgrzewa się coraz bardziej. W ciągu kilkunastu minut osiągnięto u osób uczestniczących w badaniu różnicę ciepłoty dłoni dochodzą do 4 C. Sugestie pokrewne medytacji pozwalają zwolnić akcję serca do kilkunastu uderzeń na minutę, a w jednym udokumentowanym przypadku do 7 na minutę (Bilikiewicz ). Natomiast L. Wolberg w innym swoim eksperymencie sugerował pod hipnozą: Jesz masło i popijasz je bulionem". Parę minut po tym treść dwunastnicza badanych zawierała duże ilości enzymów trawiących tłuszcze. W czasie podobnego badania pod hipnozą jednym sugerowano spożycie smacznego posiłku, drugim niesmacznego. Analiza treści żołądkowej ujawniła większą niż normalnie kwasowość w grupie pierwszej, natomiast w grupie drugiej znacznie obniżoną. Także, gdy osobie badanej znajdującej się w stanie hipnozy powiedziano, że wypiła dużą ilość wody z naczynia, które w rzeczywistości było puste, stwierdzono u niej wzrost ilości wydalanego moczu z równoczesną utratą płynów ustrojowych. Przedmiot badań Wiele zagadnień dotyczących sugestii zostało już wyczerpująco opisanych i dostatecznie wyjaśnionych. Inne są ciągle kontrowersyjne, a wyniki uzyskiwane w badaniach często sprzeczne. Inne czekają dopie ro na zbadanie (Augustynek ). Jeżeli chodzi o aspekty sugestii dostatecznie poznane, należy wśród nich wymienić przede wszystkim następujące: Sugestia jest formą werbalnych oddziaływań zachodzących podczas komunikowania interpersonalnego. Efektem specyficznych sugestii jest hipnoza, a hipnotyzowanie techniką przekazywania sugestii hipnotycznych. Już H. Bernheim pisał: "Nie ma hipnozy bez sugestii". Sugestywność zmienia się z wiekiem. Najbardziej sugestywne są dzieci w wieku od 6 do 8 lat. W następnych latach sugestywność stopniowo maleje, by około 15 roku życia ustabilizować się mniej więcej na stałym poziomie i dopiero po 50 roku życia znowu stopniowo maleć. Natomiast dzieci do trzech lat są praktycznie niesugestywne. Wynika to z ich małego doświadczenia werbalnego (E. Hilgard, 1967 ). Sugestia może wywołać zmiany w procesach fizjologicz nych (M. Erickson, 1980). 3 / 5

4 Autorzy podejmujący zagadnienie związku sugestywności z normalnymi, czy też patologicz nymi cechami osobowości, nie uzyskali znaczących rezultatów. Jeżeli nawet w niektórych badaniach pojawiły się istotne za leżności, to w następnych nie zostały potwierdzone. Spowodo wało to, że w ostatnich latach tego typu badań nie prowadzi się prawie wcale. W opinii niektórych badaczy na obecnym po ziomie wiedzy o osobowości człowieka zależności takiej nie da się wykryć (T. Barber). Także efekt powtarzania sugestii budzi kontrowersje. Zdaniem wielu badaczy reakcja na sugestię jest względnie stałą cechą osobowości i nie podlega modyfikacji (np. T. Barber). Inni uważają, że reakcja na sugestię jest dynamicznym procesem, który zależy od wielu, często niezbadanych jeszcze czynników (H. Eysenck). Przystępując do omówionych poniżej badań, podjąłem próbę uzyskania odpowiedzi na pytanie: Jaki efekt wywoła powtarzanie sugestii w zależności od wyjściowej reakcji na sugestię osoby badanej? Zagadnienie to ma znaczenie nie tylko teoretyczne. Pozwoli bowiem stwierdzić, kiedy powtarzanie sugestii jest skuteczne, a kiedy należy się od tego powstrzymać, aby nie zatracić uzyskanego już efektu. Wyniki tych poszuki wań mogą znaleźć liczne i bezpośrednie zastosowania w wychowaniu, leczeniu, reklamie i propagandzie. Badania własne W dwuetapowym eksperymencie uczestniczyło 70 studentów II i III roku psychologii UJ (50 kobiet i 20 mężczyzn w wieku lat, wszyscy byli ochotnikami). W pierwszym etapie każda osoba badana była trzykrotnie poddawana (w odstępach tygodniowych) identycznej procedurze indukcji hipnotycznej składającej się z kolejnego podawania sugestii wymienionych w Skali Stopnia Zahipnotyzowania A. Augustynka przedstawionej w aneksie. Sugestie podawano do momentu, aż trzy kolejne zostały odrzucone. Już wstępna analiza wyników ujawniła, że badani zwiększali lub zmniejszali liczbę realizowanych przez siebie sugestii w kolejnych posiedzeniach. Dlatego też podzielono ich na dwie grupy: 1. Sugestywnych (podatnych na sugestię) - 52 badanych (74%), którzy realizowali coraz więcej sugestii. 2. Nie sugestywnych (nie podatnych na sugestię) - 18 badanych (26%), którzy przyjmowali coraz mniej sugestii. W drugim etapie eksperymentu uczestniczyli tylko badani z pierwszej grupy. Zostali oni poddani dodatkowo 7 razy, analogicznej jak w pierwszym etapie, procedurze indukcji hipnozy. Jednym z podstawowych problemów metodologicznych w omawianych badaniach było maksymalne zobiektywizowanie oceny przebiegu hipnotyzowania. Dlatego po każdym badaniu efekt hipnotyzowania oceniali niezależnie od siebie eksperymentator i osoba badana. Hipnotyzer opierał swoją ocenę na obserwacji zachowania hipnotyzowanego, hipnotyzowany zaś na samoocenie własnych przeżyć. W tym celu bezpośrednio po badaniu hipnotyzer i hipnotyzowany niezależnie od siebie zaznaczali w protokołach z badania, które ich zdaniem sugestie podczas indukcji zostały zrealizowane, a które odrzucone. Poniżej w tabeli nr 1 przedstawiono porównanie ocen przyjęcia sugestii dokonanych podczas wszystkich sesji eksperymentu, osobno dla osób podatnych i nie podatnych na sugestie. Tabela nr 1. 4 / 5

5 Różnice w ocenach eksperymentatora i osób badanych zbadane testem F okazały się całkowicie nieistotne statystycznie. Również wielkość odchylenia standardowego tych ocen jest zbliżona. Dotyczy to zarówno osób podatnych i niepodatnych na sugestię. Występującą niewielką różnicę cechuje pewne prawidło wość: hipnotyzowani mają tendencję do podawania nieznacznie niższych ocen od hipnotyzera. W przypadku osób niepodatnych różnica ta wynosiła 12%, a u podatnych 3%. Obliczono też korelację pomiędzy ocenami hipnotyzera i hipnotyzowanego. Dla podatnych r = 0,96, a dla niepodatnych r = 0,81. Obydwa współczynniki korelacji są istotne na poziomie 0,001. Przy opracowaniu uzyskanego materiału obliczono średnią arytmetyczną z liczby sugestii przyjętych przez badanych podczas kolejnych sesji. Osobno zrobiono to dla podatnych i niepodatnych na sugestię (tabela nr 2 i wykres nr 1). Tabela nr 2 Główne zmiany sugestywności nastąpiły w 2 i 3 próbie. Doszło wtedy do podziału grupy na osoby zmniejszające i zwiększające ilości realizowanych sugestii. Wśród podatnych istotna statystycznie tendencja wzrostu sugestywności utrzymywała się do 6 indukcji, potem stawała się nieistotna. Także w przypadku niepodatnych spadek ilości realizowanych sugestii był istotny. Badani łącznie podczas trzeciej sesji zwiększyli liczbę reali zowanych sugestii (w stosunku do pierwszej) o 19,7%. Działały jednak w tym przypadku dwie przeciwstawne tendencje: jedni zwiększali, drudzy zmniejszali ilość przyjmowanych sugestii. W efekcie początkowo jednorodna populacja (nie było istotnych różnic w pierwszej próbie pomiędzy sugestywnymi i nie sugestywnymi) dychotomicznie podzieliła się na grupy podatnych i niepodatnych. Osoby określone jako podatne zwię kszyły średnio liczbę realizowanych sugestii z 7,43 w pierwszej indukcji do 11,83 w trzeciej (czyli o 37%) i 12,54 w dziesiątej, (41%). Odwrotnie było z osobami niepodatnymi (zmniejszyły one ilość przyjmowanych sugestii z 5,57 w pierwszej indukcji do 4,67 w trzeciej (o 17%). Zarówno w przypadku podatnych, jak i niepodatnych wielkości tych zmian była statystycznie istotna. Podsumowując uzyskane wyniki, można stwierdzić, iż: 1. Efekt sugestii zmienia się przy kolejnych jej powtórzeniach. Występują tutaj dwie przeciwstawne tendencje: pierwsza, do zwiększenia sugestywności, druga, do jej zmniejszenia (odrzu cenia wcześniej przyjętych sugestii). Działanie tych dwóch przeciwstawnych tendencji w efekcie prowadzi do polaryzacji badanych na osoby podatne i niepodatne. Pierwsza tendencja jest silniejsza i w rezultacie prowadzi do wzrostu średniej sugestywności całej grupy. 2. Nie potwierdzono istnienia związku wyjściowej sugestyw ności z efektami powtórzeń sugestii. Tym samym początkowa sugestywność nie prognozuje jej zmian w przyszłości. Przyjęcie sugestii wywołuje więc stopniowe zmniejszenie siły oporu w stosunku do następnych. I odwrotnie, odrzucenie sugestii stopniowo wzmacnia opór na kolejne często do tego stopnia, że wcześniej przyjęta sugestia nie zostanie już ponownie zrealizowana. 5 / 5