Wprowadzenie do ogrzewnictwa

Transkrypt

1 dr inż. Michał Strzeszewski Politechnika Warszawska Wydział Instalacji Budowlanych, Hydrotechniki i Inżynierii Środowiska Zakład Klimatyzacji i Ogrzewnictwa Wprowadzenie do ogrzewnictwa Materiały do wykładów v r. Spis treści: 1 Cel materiału Wprowadzenie Rys historyczny Zarys podstaw higienicznych ogrzewania Parametry kształtujące komfort cieplny i temperatura odczuwalna 6 6 Wymagania stawiane instalacjom ogrzewczym Klasyfikacja ogrzewań Ilość ogrzewanych pomieszczeń Sposób przekazywania ciepła Temperatura powierzchni grzejnych Nośnik ciepła Sposób wywołania krążenia czynnika Materiał przewodów Sposób rozdziału czynnika Schemat instalacji Połączenie z atmosferą Wytwarzanie ciepła Podstawy projektowania systemów ogrzewania Ustalenie koncepcji systemu Projektowe obciążenie cieplne Zasadniczy projekt systemu ogrzewania Sieć przewodów Dobór grzejników Regulacja hydrauliczna instalacji Projektowanie wspomagane komputerowo Zalecana literatura Oprogramowanie Literatura

2 1 Cel materiału Celem niniejszego materiału jest ogólne przedstawienie tematyki ogrzewnictwa i stosowanego systemu pojęć. Czytelnik powinien wyrobić sobie obraz całości dziedziny, co ułatwi mu później zrozumienie treści, omawianych na kolejnych zajęciach. 2 Wprowadzenie Zadaniem instalacji ogrzewczych jest stworzenie warunków, możliwie dobrze odpowiadających potrzebom cieplnym ludzi lub procesów technologicznych. Wymagane warunki (przede wszystkim temperatura) zależą od przeznaczenia danego pomieszczenia. Inne są w pomieszczeniach mieszkalnych, inne na klatkach schodowych, a inne np. w magazynach. Generalnie system grzewczy wytwarza w pomieszczeniu warunki cieplne, odmienne od panujących na zewnątrz. Cel ten jest realizowany poprzez dostarczenie odpowiedniej ilości ciepła, równoważącego straty ciepła przez przenikanie oraz dodatkowo umożliwiającego ogrzanie powietrza wentylacyjnego. Na instalację centralnego ogrzewania składają się najczęściej następujące elementy: źródło ciepła, sieć przewodów, armatura (uzbrojenie przewodów), grzejniki, pompa (w instalacjach pompowych), urządzenia zabezpieczające. 3 Rys historyczny Rozprzestrzenianie się cywilizacji uwarunkowane było historycznie rozwojem technik grzewczych. Wykazano bowiem, że izoterma średnioroczna +21ºC przechodzi w pobliżu terenów, na których rozwinęły się wszystkie dawne cywilizacje: Egiptu, Palestyny, Asyrii, Persji, jak również w pobliżu Mohenjodary kolebki kultury hinduskiej. Także w Meksyku i w Andach starożytne cywilizacje rozwijały się w okolicach izotermy +21ºC. Warunki tam panujące były korzystne dla ludzi. Dopiero rozwój technik ogrzewczych umożliwił rozprzestrzenienie się cywilizacji na północ do Aten (średnioroczna temperatura +17ºC) i Rzymu (+15,6ºC). Obecnie nowoczesne techniki ogrzewcze umożliwiają zapewnienie w pomieszczeniach warunków komfortu cieplnego nawet w klimacie arktycznym, przy temperaturze powietrza zewnętrznego schodzącej nawet poniżej 45ºC. Podstawową umiejętnością, istotną z punktu widzenia zamieszkiwania w chłodniejszych warunkach, było rozpalanie ogniska. Udoskonaleniem ogniska było obłożenie go kamieniami. W czasie, gdy ognisko się paliło, kamienie się nagrzewały, a następnie oddawały ciepło nawet po wygaśnięciu ognia. Paleniska, umieszczone centralnie w domu, były powszechne zarówno w starożytnej Grecji, jak i w Rzymie. Palono zazwyczaj węglem drzewnym, dodając do niego czasami zioła, w celu zamaskowania nieprzyjemnego zapachu. Następnym wynalazkiem było hypokaustum. Greckie słowo ηψποχαυστον (hypocauston) pochodzi od hypo czyli pod oraz kaiein czyli palić [2], a więc razem oznacza ogrzewanie od dołu. 2

3 Istniały trzy typy hypokaustum: ogrzewanie podłogowe, ogrzewanie podłogowo-ścienne (w obu tych systemach gorące powietrze przepływało kanałami, ale nie dostawało się do ogrzewanych pomieszczeń) oraz system, w którym powietrze przedostawało się do pomieszczeń przez specjalne otwory. Hypokaustum było pierwszym systemem centralnego ogrzewania, który umożliwiał ogrzewanie kilku pomieszczeń. Po upadku Rzymu hypokaustum stosowano sporadycznie, np. występuje w zamku w Malborku. Natomiast powszechnie do celów grzewczych wykorzystywano paleniska. Początkowo paleniska były umieszczane w środku domu. Jednocześnie nie przewidywano żadnych wylotów dla dymu i musiał się on wydostawać na zewnątrz poprzez drzwi i okna. Dopiero w późniejszym okresie zaczęto wykonywać specjalne otwory w dachu. Palenisko przesunięte do ściany i wyposażone później w komin dało początek piecom i kominkom. Rozpowszechniły się one w XII i XIII wieku. Następnie na przestrzeni wieków wprowadzano w piecach szereg udoskonaleń. Przełomowym wydarzeniem było wynalezienie rusztu przez Louisa Savota w roku Wynalazek ten umożliwiał znacznie lepszy dopływ powietrza do ognia. W XVIII wieku w Anglii i Francji zaczęto stosować ogrzewania parowe, najpierw wysokoprężne o ciśnieniu 0,1 do 0,2 MPa, a następnie instalacje niskoprężne o ciśnieniu poniżej 0,07 MPa. Pierwszy duży system ciepłowniczy wybudowano w Dreźnie w latach według projektu Rietschela i Henneberga. Sieć ciepłownicza wykorzystywała parę wodną jako nośnik ciepła. Natomiast instalacje wewnętrzne były typu wodnego. W drugiej połowie XIX wieku zwłaszcza w Niemczech rozwinęło się ogrzewanie wodne. Skonstruowano m.in. pierwsze grzejniki żeliwne i kotły członowe. Kolumnowe grzejniki żeliwne były stosowane powszechnie, aż do wprowadzenia stalowych grzejników płytowych w latach pięćdziesiątych ubiegłego stulecia. W Polsce, z uwagi na niską jakość stali, stosowano bardziej odporne na korozję grzejniki żeliwne aż do upadku komunizmu. W XX wieku w wodnych instalacjach centralnego ogrzewania zaczęto stosować pompy. Za ojca obliczania zapotrzebowania na ciepło uważa się Thomasa Tredgolda ( ). Wcześniej zakładano, że powierzchnia grzejnika powinna być proporcjonalna do kubatury ogrzewanego pomieszczenia. Natomiast Tredgold w roku 1824 wykazał, że nie ma uniwersalnej proporcji pomiędzy zapotrzebowaniem na ciepło (czy wymaganą powierzchnią grzejników) a kubaturą pomieszczenia. Tredgold opracował metodę określania zapotrzebowania na ciepło z uwzględnieniem powierzchni i konstrukcji przegród budowlanych, powierzchni okien i intensywności wentylacji. Ostatnie lata przyniosły rozwój technik automatycznej regulacji, racjonalizację zużycia ciepła oraz tendencję do stosowania ogrzewań niskotemperaturowych. 4 Zarys podstaw higienicznych ogrzewania Człowiek cały czas wydziela pewną ilość ciepła. Np. przy niskiej aktywności fizycznej człowiek, przebywający w pomieszczeniu mieszkalnym lub biurowym, wydziela W ciepła. W ogólnym przypadku ilość ta zależy od szeregu czynników takich jak: płeć, wiek, stan zdrowia, ubranie czy też predyspozycje indywidualne. Jednocześnie pewna ilość ciepła jest odbierana przez otoczenie. Jeśli otoczenie odbiera nadmierną ilość ciepła, to odczuwamy chłód. Z kolei jeśli ilość ciepła odbieranego przez otoczenie jest za mała, to odczuwamy, że jest nam za ciepło. Człowiek wymienia ciepło z otoczeniem poprzez następujące procesy: 3

4 Strumień oddawanego ciepła, W Michał Strzeszewski: Wprowadzenie do ogrzewnictwa konwekcyjna wymiana ciepła z otaczającym powietrzem, wymiana ciepła przez przewodzenie (przede wszystkim z podłogą), wymiana ciepła na drodze promieniowania pomiędzy powierzchnią ciała lub ubrania i otaczającymi powierzchniami, odparowanie wody (potu) z powierzchni skóry, oddychanie, wraz z wydzielinami, przyjmowanie pokarmów. Dwa ostatnie czynniki stanowią niewielki procent całkowitej ilości oddawanego ciepła i są niezależne od warunków panujących w otoczeniu. Dlatego można je pominąć w bilansie ciepła człowieka. Bardzo istotne jest, żeby pamiętać, że aby wymieniać ciepło z przegrodami budowlanymi, nie jest potrzebny bezpośredni kontakt z nimi. Człowiek odczuwa wpływ zimnej ściany i gorącego grzejnika mimo, że ich nie dotyka. Wymienia z nimi ciepło na drodze promieniowania. Oddawanie ciepła na drodze przewodzenia, konwekcji i promieniowania jest możliwe tylko jeśli temperatura otoczenia jest niższa od temperatury powierzchni ciała (patrz rys. 1). Natomiast w miarę, jak temperatura otoczenia rośnie i zbliża się do temperatury ciała, oddawanie ciepła w ten sposób jest coraz mniejsze, rośnie natomiast rola odparowywania potu odparowywanie konwekcja przewodzenie promieniowanie i in Temperatura powietrza, ºC Rys 1. Przeciętne oddawanie ciepła przez normalnie ubranego człowieka, nie wykonującego aktywnych czynności ruchowych. Na podstawie [16] Intensywność konwekcyjnej wymiany ciepła zależy od różnicy temperatury między powierzchnią ciała a otaczającym powietrzem oraz od prędkości przepływu powietrza. Dlatego w pewnym zakresie rosnącą temperaturę powietrza można kompensować wzmożonym ruchem powietrza stąd właśnie działanie wentylatorów sprawia wrażenie chłodu. Powietrze, które omywa ciało człowieka z większą prędkością, może odebrać podobną ilość ciepła nawet przy mniejszej różnicy temperatury. Jeśli jednak temperatura powietrza osiągnie temperaturę powierzchni ciała, to działanie wentylatorów nie przynosi już skutków cieplnych. W tej sytuacji wentylator ani grzeje ani chłodzi. Zaś samemu widokowi pracującego wentylatora przypisuje się oddziaływanie psychologiczne na człowieka na zasadzie jest chłodno, bo wentylator chodzi. Natomiast przy temperaturze powietrza przekraczającej temperaturę powierzchni ciała, działanie wentylatora zwiększa konwekcyjne przekazywanie ciepła od powietrza do ludzkiego ciała. A więc wentylator już nie chłodzi, lecz grzeje tak jak opiekacz. 4

5 Orientacyjną strukturę bilansu ciepła, oddawanego przez człowieka w stanie spoczynku, przedstawiono w tab. 1. Tab. 1. Struktura bilansu ciepła oddawanego przez człowieka do otoczenia (odzież normalna, stan spoczynku, temperatura powietrza +20ºC, wilgotność względna ok. 50%). Na podstawie [16] Sposób oddawania ciepła Strumień cieplny W Udział Konwekcja i przewodzenie 45 38% Promieniowanie 45 38% Parowanie 17 14% Oddychanie 6 5% Inne 6 5% Razem % Strumień ciepła, przekazywany z zewnętrznej powierzchni ciała ludzkiego, w rozbiciu na podstawowe części ciała, przedstawiono w tab. 2. Tab. 2. Przykładowe strumienie ciepła przekazywane przez podstawowe części ciała człowieka (warunki jak w tab. 1). Na podstawie [16] Natężenie Wielkość Strumień Część ciała strumienia powierzchni oddany do Uwagi człowieka ciepła, wymiany otoczenia, W/m 2 ciepła, m 2 W Korpus 49 1,84 90 Ręce 73 0,16 12 z przedramionami Głowa 121 0,055 7 Nogi (stopy) 143 0, Przewodzenie ciepła od stóp do podłogi Razem 2, Jak już wspomniano, ilość ciepła wydzielanego przez człowieka silnie zależy od aktywności fizycznej. W tab. 3 przytoczono ilość wydzielanego ciepła w zależności od aktywności fizycznej. Tab. 3. Przeciętna ilość ciepła wydzielanego przez ciało człowieka przy różnych poziomach aktywności fizycznej. Na podstawie [16] Aktywność fizyczna Moc cieplna W Pozycja leżąca 83 Pozycja siedząca zrelaksowana 104 Pozycja stojąca zrelaksowana 126 Praca siedząca (np. w biurze, w domu, w szkole) 146 Lekki wysiłek w pozycji stojącej (np. zakupy, lekka praca) 167 Średni wysiłek (np. sprzedawca, prace domowe, praca 209 przy maszynie) Ciężki wysiłek 313 5

6 5 Parametry kształtujące komfort cieplny i temperatura odczuwalna Istnieje określony zestaw parametrów, zdefiniowany jako zakres komfortu cieplnego, w którym człowiek nie odczuwa ani ciepła, ani chłodu. Jednak jednoznaczne określenie tych parametrów nie jest możliwe, ponieważ każdy człowiek ma nieco inne wymagania cieplne. Ogólnie można powiedzieć, że na odczuwanie komfortu cieplnego przez człowieka mogą mieć wpływ takie czynniki jak: ubranie, płeć, wiek, stan zdrowia czy też co ma duże znaczenie nabyte przyzwyczajenia. W tab. 4 przedstawiono przykładowe wartości oporu cieplnego typowych zestawów ubrania. Clo jest jednostką oporu cieplnego ubrania (ang. cloth). Tab. 4. Termoizolacyjność różnych rodzajów ubrania. Na podstawie [16] Rodzaj ubrania Opór cieplny m 2 K/W clo bez ubrania 0 0 krótkie spodenki 0,015 0,1 lekkie ubranie letnie (bielizna, długie lekkie spodnie, koszula z krótkim 0,08 0,5 rękawkiem, lekkie skarpety, buty) lekkie ubranie robocze (bielizna, koszula bawełniana z długim rękawem, 0,11 0,7 długie spodnie robocze, skarpety wełniane, buty) typowe ubranie do przebywania w pomieszczeniu zimą (bielizna, koszula z długim rękawem, długie spodnie, marynarka lub sweter, grube skarpety, buty) 0,16 1,0 Na wrażenia cieplne człowieka przy danej termoizolacyjności odzieży i danym stopniu aktywności fizycznej mają wpływ cztery podstawowe parametry, charakteryzujące środowisko pod względem cieplnym. Są to: 1. temperatura powietrza, 2. prędkość przepływu powietrza wokół człowieka, 3. średnia temperatura powierzchni przegród, grzejników i przedmiotów w pomieszczeniach, będących w zasięgu tak zwanego widzenia cieplnego powierzchni ludzkiego ciała, 4. wilgotność względna powietrza. Temperatura powietrza i jego prędkość mają decydujący wpływ na intensywność przekazywania ciepła pomiędzy człowiekiem i otoczeniem na drodze konwekcji. Z kolei wartość temperatury przegród wpływa na strumień ciepła oddawanego na drodze promieniowania. Natomiast wilgotność względna, w połączeniu z trzema pozostałymi parametrami, decyduje o intensywności odparowywania wilgoci z powierzchni skóry, a więc o wielkości strumienia ciepła utajonego. W ogrzewnictwie w odniesieniu do pomieszczeń mieszkalnych i biurowych, jako podstawowy miernik komfortu cieplnego przyjęto tzw. temperaturę odczuwalną, która uwzględnia ciepło wymieniane przez człowieka z otoczeniem zarówno na drodze konwekcji, jak i promieniowania. W przybliżeniu temperatura odczuwalna (t o ) przyjmowana jest jako średnia arytmetyczna temperatury powietrza (t i ) oraz temperatury promieniowania przegród ( r ): 6

7 PPD, % Michał Strzeszewski: Wprowadzenie do ogrzewnictwa ti r to, C (1) 2 gdzie: t o temperatura odczuwalna, ºC, t i temperatura powietrza w pomieszczeniu (ang. internal temperature), ºC, τ r temperatura promieniowania, czyli średnia temperatura powierzchni, znajdujących się w zasięgu widzenia cieplnego powierzchni ludzkiego ciała (ang. radiation temperature), ºC. Poczucie komfortu cieplnego jest sprawą indywidualną i nie jest możliwe stworzenie takiego mikroklimatu wewnętrznego w pomieszczeniu, aby wszyscy przebywający w nim ludzie byli zadowoleni. Ponieważ przy odpowiednio dużej próbce statystycznej, zawsze część osób będzie zgłaszać zastrzeżenia, można jedynie tak starać się kształtować klimat wewnętrzny, żeby ograniczać ilość ludzi niezadowolonych. P. O. Fanger wprowadził siedmiostopniową skalę do oceny subiektywnych odczuć cieplnych osób przebywających w pomieszczeniu (Tab. 5). Tab. 5. Skala oceny komfortu cieplnego Fangera. Na podstawie [3, 4] Wartość liczbowa Odczucie 3 zimno 2 chłodno 1 lekko chłodno 0 neutralnie +1 lekko ciepło +2 ciepło +3 gorąco Przewidywaną średnią ocenę (ang. Predicted Mean Vote) oznacza się jako PMV. Innym wskaźnikiem komfortu cieplnego jest przewidywany odsetek niezadowolonych PPD (ang. Predicted Percentage of Dissatisfied). Jest on zdefiniowany jako wskaźnik, który przewiduje, jaka część dużej grupy ludzi będzie zgłaszała zdecydowane zastrzeżenia co do komfortu cieplnego, tzn. będzie im za ciepło lub za zimno. Znając PMV można określić PPD korzystając z tab. 6 lub z rysunku 2. Tab. 6. Zależność PPD od PMV. Na podstawie [3, 4] PMV PPD 0 5,0 ±0,5 10,2 ±1,0 26,6 ±1,5 51,5 ±2,0 76, ,5-1 -0,5 0 0,5 1 1,5 2 PMV Rys 2. Zależność PPD od PMV. Na podstawie [3, 4] 7

8 Jak wynika z tab. 6 i z rysunku 2, nawet jeśli warunki panujące w pomieszczeniu będą oceniane średnio jako neutralne (PMV = 0), około 5% dużej grupy będzie zgłaszało zastrzeżenia (odczuwa, że jest im za ciepło lub za zimno). Wskaźnik PPD wraz ze wskaźnikiem PMV został przyjęty jako narzędzie oceny środowisk termicznych w Normie Europejskiej EN ISO 7730 oraz w Polskiej Normie PN-85/N Zgodnie z tym, co napisano powyżej, jednoznaczne podanie wymaganej temperatury odczuwalnej nie jest możliwe. Przyjmuje się jednak, że w naszej strefie klimatycznej w pomieszczeniach mieszkalnych, przeznaczonych do przebywania ludzi w ubraniu, ale bez okryć zewnętrznych temperatura odczuwalna powinna wynosić w granicach 19 do 24ºC. Występujące w większości pomieszczeń przegrody zewnętrzne posiadają w okresie zimowym niższą temperaturę powierzchni. Dlatego temperatura powietrza powinna być wyższa niż wymagana temperatura odczuwalna, aby skompensować chłodzący wpływ przegród zewnętrznych. Zgodnie ze równaniem (1) istnieje w pewnym zakresie współzależność temperatury powietrza i temperatury promieniowania. Im niższa będzie temperatura promieniowania, tym wyższa powinna być temperatura powietrza i odwrotnie. Przy czym temperatura powietrza i średnia temperatura powierzchni nie powinny różnić się o więcej niż 3 K, a temperatura powierzchni zimnych (np. ścian zewnętrznych) nie powinna być niższa o więcej niż 5 K od temperatury powierzchni ciepłych (np. ścian wewnętrznych). Temperatura promieniowania zależy przede wszystkim od ilości przegród zewnętrznych i ich stopnia zaizolowania cieplnego. Im więcej jest przegród zewnętrznych i im gorzej są zaizolowane, tym niższa będzie temperatura promieniowania i tym wyższa powinna być temperatura powietrza. Przy określaniu zapotrzebowania na ciepło zgodnie z Polską Normą PN-B-03406:1994, przyjmuje się temperaturę powietrza niezależną od temperatury promieniowania, a wpływ przegród chłodzących uwzględnia się w dodatku do strat ciepła przez przenikanie d 1. Dodatek ten zwiększa zapotrzebowanie na ciepło w danym pomieszczeniu w zależności od liczby przegród chłodzących, ponieważ im większa jest liczba przegród chłodzących, tym niższa jest temperatura promieniowania. Szczegółowe zestawienie obliczeniowych temperatur powietrza wewnętrznego zawarte było wcześniej w normie PN-82/B Obecnie obowiązują temperatury obliczeniowe wg Rozporządzenia ministra infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz. U. Nr 75/2002, poz. 690). W tab. 7 zamieszczono skrócone zestawienie obliczeniowych temperatur powietrza w ogrzewanych pomieszczeniach na podstawie wspomnianego wyżej rozporządzenia. Tab. 7. Skrócone zestawienie obliczeniowych temperatur powietrza w ogrzewanych pomieszczeniach. Na podstawie Dz. U. Nr 75/2002, poz. 690 Temperatury obliczeniowe +5 C +8 C +12 C +16 C Przykłady pomieszczeń magazyny bez stałej obsługi, garaże indywidualne klatki schodowe w budynkach mieszkalnych magazyny i składy wymagające stałej obsługi, hole wejściowe, poczekalnie przy salach widowiskowych bez szatni, hale targowe, sklepy rybne i mięsne sale widowiskowe bez szatni, ustępy publiczne, sale gimnastyczne +20 C pokoje mieszkalne, przedpokoje, pomieszczenia biurowe +24 C *) łazienki, rozbieralnie, hale pływalni, gabinety lekarskie z rozbieraniem pacjentów *) Poprzednio zgodnie z normą PN-82/B obowiązywała temperatura +25ºC. 8

9 Podane w tabeli temperatury powietrza są temperaturami obliczeniowymi i nie uwzględniają chłodzącego wpływu przegród. Natomiast w czasie pracy instalacji centralnego ogrzewania temperatura powietrza nie musi równać się wartości obliczeniowej (np. +20ºC dla pomieszczeń mieszkalnych). Przy stosowaniu grzejników konwekcyjnych temperatura powietrza powinna orientacyjnie wynosić [16]: +20ºC dla jednej przegrody chłodzącej, +21ºC dla dwóch przegród chłodzących, +22ºC dla trzech przegród chłodzących, +23ºC dla czterech przegród chłodzących. Natomiast w przypadku zastosowaniu grzejników płaszczyznowych (np. podłogowych), z uwagi na wyższą temperaturę promieniowania, temperatura powietrza może być niższa i wynosić: +19ºC. Ogólnie można stwierdzić, że jeżeli w pomieszczeniu ogrzewanym mają panować dobre warunki komfortu cieplnego, to temperatura powietrza nie powinna znacznie odbiegać od średniej (możliwie równomiernej) temperatury powierzchni otaczających płaszczyzn, natomiast temperatura powierzchni grzejnych nie powinna zbytnio przekraczać temperatury skóry człowieka. Z tych powodów szczególnie korzystne są ogrzewania niskotemperaturowe. 6 Wymagania stawiane instalacjom ogrzewczym Nowoczesne instalacje ogrzewcze powinny: zapewniać równomierny przestrzenny rozkład temperatury odczuwalnej w pionie i w poziomie, umożliwiać regulację temperatury w zależności od indywidualnych preferencji użytkowników, umożliwiać realizację zmiennego w czasie programu ogrzewania (np. osłabienia nocnego), zapewniać odpowiedni mikroklimat wnętrz (m.in. nie wydzielać szkodliwych substancji, nie wytwarzać hałasu i zapobiegać powstawaniu przeciągów), umożliwić utrzymanie w czystości elementów instalacji, zwłaszcza grzejników, być trwałe, charakteryzować się możliwie niskimi kosztami eksploatacji, zapewniać możliwość indywidualnego rozliczania kosztów ciepła, być możliwie mało uciążliwe dla środowiska zewnętrznego. Poza tym elementy instalacji, a zwłaszcza grzejniki, powinny być estetyczne i umożliwiać łatwą aranżację pomieszczeń. 9

10 7 Klasyfikacja ogrzewań Istnieje szereg kryteriów, według których można sklasyfikować systemy ogrzewania pomieszczeń. 7.1 Ilość ogrzewanych pomieszczeń Ze względu na ilość pomieszczeń, ogrzewanych przez jeden system, wyróżnia się: ogrzewania miejscowe, ogrzewania centralne: obejmujące cały budynek (lub jego segment), ogrzewania mieszkaniowe. Ogrzewanie miejscowe ogrzewa jedno pomieszczenie lub kilka pomieszczeń przyległych do siebie. Przykładem ogrzewania miejscowego jest piec kaflowy. Natomiast jedna instalacja ogrzewania centralnego ogrzewa wiele pomieszczeń. Można wydzielić źródło ciepła oraz szereg odbiorników, połączonych siecią przewodów lub kanałów. Obecnie zdecydowanie przeważają ogrzewania centralne, obejmujące cały budynek. Ogrzewania mieszkaniowe z własnym źródłem ciepła stosowane są bardzo rzadko, chociaż ostatnio czasami są budowane w celu uniezależnienia się od innych mieszkańców. Pozornie znika wówczas zagadnienie rozliczeń za ciepło, ale pozostaje problem międzymieszkaniowych przepływów ciepła. 7.2 Sposób przekazywania ciepła Ze względu na sposób przekazywania ciepła przez grzejniki do ogrzewanych pomieszczeń, urządzenia ogrzewcze dzielą się na: promieniujące, konwekcyjne. W zasadzie w każdym przypadku występuje zarówno konwekcja, jak i promieniowanie, ale różna jest proporcja między nimi. Do grzejników promieniujących zalicza się między innymi: promienniki elektryczne i gazowe, taśmy promieniujące, grzejniki płaszczyznowe (podłogowe, sufitowe i ścienne). Natomiast do grzejników konwekcyjnych zalicza się: grzejniki z ogniw żeliwnych, stalowych i aluminiowych, grzejniki płytowe, konwektory, ogrzewanie powietrzne. 7.3 Temperatura powierzchni grzejnych Tradycyjnie w ogrzewaniach grzejnikowych obliczeniowa temperatura zasilania wynosiła najczęściej 90ºC. Obecnie zazwyczaj projektanci przyjmują temperaturę zasilania w zakresie C. W systemach niskotemperaturowych nie przekracza ona zazwyczaj 55ºC. 10

11 Podział systemów ogrzewania ze względu na temperaturę czynnika grzejnego jest sprawą umowną i zmienia się w czasie. Przykładowo w tab. 8 przytoczono szczegółową systematykę przyjętą przez Annex 37 Międzynarodowej Agencji Energii (IEA) wg [1]. Tab. 8. Podział systemów ogrzewania w zależności od temperatury czynnika Rodzaj systemu Temperatura Temperatura Klasyfikacja ogólna Klasyfikacja szczegółowa* zasilania powrotu Tradycyjny Wysokotemperaturowy C 70 C Niskotemperaturowy Średniotemperaturowy 55 C C * wg [1]. Niskotemperaturowy 45 C C Bardzo niskotemperaturowy 35 C 25 C Przy czym obecnie Rozporządzenie ministra infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. ogranicza temperaturę czynnika grzejnego do 90 C w pomieszczeniach przeznaczonych na pobyt ludzi. 7.4 Nośnik ciepła Nośnikiem ciepła w instalacjach centralnego ogrzewania może być: woda, roztwór glikolu (zabezpiecza przed zamarznięciem), olej, powietrze, para wodna. W Polsce zdecydowanie przeważają ogrzewania wodne. Natomiast para wodna obecnie praktycznie nie jest stosowana w instalacjach grzewczych. Rozporządzenie ministra infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. wręcz zabrania stosowania ogrzewania parowego w pomieszczeniach przeznaczonych na pobyt ludzi. Natomiast instalacje parowe często dostarczają pary wodnej dla potrzeb procesów technologicznych. 7.5 Sposób wywołania krążenia czynnika Ze względu na sposób wywołania krążenia czynnika instalacje dzieli się na: grawitacyjne, pompowe. W ogrzewaniach grawitacyjnych jedyną przyczyną krążenia czynnika jest różnica gęstości czynnika przy różnych temperaturach. Natomiast w instalacjach pompowych przepływ wywołany jest przede wszystkim przez pompę obiegową, chociaż ciśnienie grawitacyjne też ma swój udział. 7.6 Materiał przewodów Przewody instalacji centralnego ogrzewania mogą być wykonane z wielu materiałów. Są to: stal (coraz rzadziej), miedź, tworzywa sztuczne, m.in.: polietylen sieciowany (PEX), 11

12 polipropylen. Osobną grupę stanowią rury wielowarstwowe, w których poszczególne warstwy wykonane są z różnych materiałów (najczęściej z tworzywa sztucznego i metalu). 7.7 Sposób rozdziału czynnika Ze względu na sposób rozdziału czynnika wyróżnia się: instalacje dwururowe, instalacje jednorurowe. W Polsce w zasadzie stosuje się wyłącznie systemy dwururowe. Ale w krajach takich jak Rosja czy Finlandia występuje wiele instalacji jednorurowych. 7.8 Schemat instalacji Wyróżnia się: instalacje pionowe: rozdział dolny, rozdział górny, instalacje poziome: układ rozdzielaczowy, układ trójnikowy, układ rozdzielaczowo-trójnikowy, układ pętli. Obecnie nowe instalacje wykonuje się głównie w układzie poziomym. Natomiast przy modernizacji instalacji najczęściej zachowuje się układ pionowy lub stosuje się układ pętli. 7.9 Połączenie z atmosferą Ze względu na sposób występowania połączenia z atmosferą wyróżnia się: instalacje otwarte, instalacje zamknięte. Dawniej występowały głównie instalacje otwarte. Obecnie nowo wykonywane lub modernizowane instalacje przeważnie są zamknięte. Natomiast instalacje otwarte stosuje się w połączeniu z kotłami opalanymi paliwem stałym (węgiel, drewno) Wytwarzanie ciepła Wytwarzanie ciepła może zachodzić we własnym źródle ciepła (kocioł gazowy, olejowy, pompa ciepła itp.), ale instalacja może być również zaopatrywana w ciepło z miejskiego systemu ciepłowniczego, najczęściej poprzez wymiennik ciepła (ogrzewania zdalaczynne, ang. district heating). Osobną grupę stanowi ogrzewanie elektryczne, gdzie proces wytwarzania energii elektrycznej odbywa się w oddaleniu od instalacji, natomiast na miejscu zachodzi przemiana energii elektrycznej w ciepło. 12

13 8 Podstawy projektowania systemów ogrzewania Projektowanie systemów ogrzewania składa się z następujących podstawowych etapów: 1. ustalenie koncepcji systemu ogrzewania, 2. określenie projektowego obciążenia cieplnego, 3. wykonanie zasadniczego projektu systemu ogrzewania. 8.1 Ustalenie koncepcji systemu Przed zasadniczymi pracami projektowymi należy wybrać rodzaj systemu ogrzewania, w jaki zostanie wyposażony budynek i ustalić jego ogólną koncepcję. Na tym etapie konieczna jest ścisła współpraca projektanta z inwestorem. 8.2 Projektowe obciążenie cieplne Projektowe obciążenie cieplne jest to wymagany strumień ciepła, który powinien być dostarczany do pomieszczeń w budynku w celu zapewnienia określonej temperatury wewnętrznej. Metodyka obliczania projektowego obciążenia cieplnego jest podana w normie PN EN [27]. Do zaprojektowania systemu ogrzewania potrzebne jest określenie projektowego obciążenia cieplnego każdego pomieszczenia (tzw. metoda pomieszczenie po pomieszczeniu). Natomiast do doboru źródła ciepła niezbędna jest znajomość projektowego obciążenia cieplnego całego budynku, przy czym nie musi ono być sumą obciążeń wszystkich pomieszczeń, znajdujących się w budynku. Sposób określania obciążenia cieplnego poglądowo pokazano na rys. 2. Projektowe obciążenie cieplne uwzględnia przede wszystkim całkowitą projektową stratę ciepła, która jest sumą projektowej straty ciepła przez przenikanie oraz wentylacyjnej straty ciepła. Dodatkowo projektowe obciążenie cieplne może uwzględniać nadwyżkę mocy cieplnej, wymaganą do skompensowania skutków osłabienia ogrzewania. Projektowa strata ciepła przez przenikanie Wentylacyjna strata ciepła Projektowe obciążenie cieplne Całkowita projektowa strata ciepła Nadwyżka mocy cieplnej (skompensowanie skutków osłabienia ogrzewania) Rys. 2. Obliczanie projektowego obciążenia cieplnego [21] Projektowe obciążenie cieplne przestrzeni ogrzewanej określone jest równaniem: gdzie: Φ Φ Φ Φ, W (1) HL, i T, i V, i RH, i Φ T,i projektowa strata ciepła ogrzewanej przestrzeni (i) przez przenikanie, W; Φ V,i projektowa wentylacyjna strata ciepła ogrzewanej przestrzeni (i), W; Φ RH,i nadwyżka mocy cieplnej wymagana do skompensowania skutków osłabienia ogrzewania strefy ogrzewanej (i), W. 13

14 W celu określenia projektowego obciążenia cieplnego pomieszczenia konieczna jest znajomość projektowej temperatury wewnętrznej w danym pomieszczeniu oraz projektowej temperatury zewnętrznej w miejscu, w którym znajduje się budynek. Projektową temperaturę wewnętrzną przyjmuje się w zależności od przeznaczenia pomieszczenia, zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie [26]. Przykładowo w typowych pomieszczeniach przeznaczonych na stały pobyt ludzi bez okryć zewnętrznych, niewykonywujących w sposób ciągły pracy fizycznej, przyjmuje się 20 C. Natomiast w pomieszczeniach przeznaczonych do rozbierania (np. łazienki, natryskownie, gabinety lekarskie z rozbieraniem pacjentów) przyjmuje się 24 C. Projektowa temperatura zewnętrzna zależy od strefy klimatycznej, w której znajduje się budynek (rys. 3, tab. 9). Słupsk Kołobrzeg Gdy nia Gołdap Koszalin Gdańsk Elbląg V Suwałki Starogard I Ełk Chojnice Olszty n Augustów Szczecin Złotów Grudziądz Piła Szczy tno IV Toruń Łomża Biały stok Inowrocław Ostrołęka Gorzów Włocławek Ciechanów Płock II Poznań Węgrów III Warszawa Zielona Góra Biała Koło Skierniewice Gosty ń Siedlce Podlaska Leszno Kalisz Łódź Radzy ń Zgorzelec Legnica Sieradz Piotrków Try b. Włodawa Wrocław Bełchatów Radom Jelenia Góra Lublin Brzeg Radomsko Chełm Wałbrzy ch Opole Kielce Częstochowa Zamość Tarnobrzeg Gliwice Katowice Kraków Tarnów Rzeszów Bielsko Biała Ży wiec Nowy Sącz Przemy śl Sanok Zakopane V IV Rys. 3. Podział terytorium Polski na strefy klimatyczne. Na podstawie [27] Strefa klimatyczna Tab. 9. Projektowa temperatura zewnętrzna i średnia roczna temperatura zewnętrzna [27] Projektowa temperatura zewnętrzna, ºC Średnia roczna temperatura zewnętrzna, I 16 7,7 II 18 7,9 III 20 7,6 IV 22 6,9 V 24 5,5 ºC 14

15 W praktyce projektowe obciążenie cieplne obliczane jest z wykorzystaniem specjalistycznych programów komputerowych, np. Audytor OZC [24]. Szczególnie wydajnie można przeprowadzić obliczenia z wykorzystaniem metody graficznej, tzn. tworząc trójwymiarowy model budynku (rys. 4). Jak pokazały badania, metoda graficzna jest 3 do 4 razy szybsza w porównaniu z metodą tabelaryczną. Rys. 4. Trójwymiarowy model budynku w programie Audytor OZC 8.3 Zasadniczy projekt systemu ogrzewania Po określeniu projektowego obciążenia cieplnego dla wszystkich pomieszczeń ogrzewanych, można przystąpić do zasadniczego projektowania systemu ogrzewania. Podstawowe etapy projektu instalacji ogrzewania: 1. ustalenie lokalizacji grzejników, 2. projekt sieci przewodów (ustalenie trasy przewodów, dobór średnic, dobór izolacji), 3. dobór grzejników, 4. regulacja hydrauliczna instalacji (równoważenie hydrauliczne, dobór armatury) Sieć przewodów Sieć przewodów ma za zadanie doprowadzenie odpowiedniej ilości czynnika grzejnego do każdego grzejnika. Projektowanie sieci przewodów polega na dobraniu średnic przewodów i elementów regulacyjnych w celu: zapewnienia odpowiedniego rozdziału czynnika grzejnego do poszczególnych grzejników, zapewnienia stateczności cieplnej i hydraulicznej instalacji, optymalizacji kosztów inwestycyjnych i eksploatacyjnych. 15

16 8.3.2 Dobór grzejników Warto zauważyć, że dobór grzejników można przeprowadzić dopiero po zaprojektowaniu sieci przewodów, a w szczególności po doborze średnic i izolacji, od których zależą zyski ciepła od przewodów oraz schłodzenie wody w przewodach. W czasie doboru grzejników uwzględnia się zyski ciepła od przewodów oraz rzeczywistą temperaturę zasilania (uwzględniającą schłodzenie w przewodach zasilających). W ogólnym przypadku przepływ wody w sieci przewodów może być wymuszony przez pompę lub tylko ciśnienie grawitacyjne (wynikające z różnicy gęstości czynnika w części powrotnej i zasilającej instalacji). Jednak obecnie (zwłaszcza w dużych nowoczesnych budynkach) zdecydowanie przeważają systemy pompowe. W ramach projektu systemu grzewczego przeprowadzany jest również dobór pomp obiegowych. W małych systemach może być jedna pompa, a w dużych może być ich więcej (np. osobna pompa w obiegu źródła ciepła i osobne pompy w wydzielonych częściach systemu). W celu doboru pompy należy ustalić dwie wielkości: wymaganą wydajność, oraz wysokość podnoszenia. Następnie należy dobrać pompę, której charakterystyka pozwoli na spełnienie powyższych wymagań. Dobierając pompę należy w miarę możliwości zapewnić warunki, aby punkt pracy znajdował się w zalecanym obszarze, dzięki czemu pompa będzie osiągać wysoką sprawność. W przypadku pomp, które posiadają kilka biegów, należy również wskazać bieg, na którym pompa ma pracować Regulacja hydrauliczna instalacji Aby poszczególne grzejniki mogły osiągnąć wymaganą moc przy założonym spadku temperatury (np. 20 K), niezbędne jest zapewnienie dla każdego grzejnika odpowiedniego strumienia masowego wody. Warunek ten realizuje się poprzez odpowiednie wyregulowanie instalacji w warunkach projektowych (regulacja wstępna). W ogólnym przypadku wyróżnia się: regulację wstępną, regulację eksploatacyjną. Regulacja wstępna (zwana czasami również regulacją montażową lub trwałą) ma na celu zapewnienie odpowiednich strumieni masowych wody w poszczególnych odcinkach przewodów w warunkach projektowych. Regulacja eksploatacyjna (zwana również regulacją bieżącą) to ciągłe dostosowywanie mocy ogrzewania do chwilowych potrzeb cieplnych. Regulację wstępną można przeprowadzić: w sposób obliczeniowy, w sposób pomiarowy. W Polsce przeważa sposób obliczeniowy, polegający na ustaleniu przez projektanta odpowiednich nastaw na zaworach regulacyjnych. Następnie wykonawca ustawia dobrane nastawy na poszczególnych zaworach. Natomiast w przypadku metody pomiarowej, projektant ustala wymagane przepływy, a następnie wykonawca w taki sposób operuje zaworami regulacyjnymi, aby uzyskać wymagane 16

17 przepływy. W tym przypadku konieczne jest stosowanie odpowiedniej armatury, umożliwiające przeprowadzenie pomiarów przepływów. Poglądowo można powiedzieć, że celem regulacji wstępnej jest sprawiedliwy rozdział czynnika. Przy czym sprawiedliwy oznacza tu: każdemu (grzejnikowi) wg potrzeb. Tzn. większy grzejnik, który ma za zadanie dostarczać więcej ciepła, powinien otrzymać większy strumień niż grzejnik mniejszy. Jeśli regulacja wstępna nie zostanie przeprowadzona, to strumienie wody dopływające do poszczególnych grzejników będą przypadkowe, a w konsekwencji również ich moce i spadki temperatury będą się różniły od wartości projektowych. Brak regulacji wstępnej może co prawda do pewnego stopnia być kompensowany przez regulację eksploatacyjną (np. termostaty grzejnikowe), ale obniża to znacznie jakość regulacji eksploatacyjnej. Mniej groźny jest zbyt duży strumień, który może być zdławiony przez zawór grzejnikowy. Natomiast w przypadku strumienia zbyt małego spada moc grzejnika, a zawór grzejnikowy, nawet przy pełnym otwarciu, nie jest w stanie nic pomóc. Generalnie instalacja nie wyregulowana wstępnie, nawet jeśli działa w sposób akceptowalny dla użytkownika, jednak zazwyczaj oznacza gorszą jakość dostawy ciepła (moce grzejników nie są dostosowane do chwilowych potrzeb cieplnych) oraz może prowadzić do niepotrzebnego wzrostu kosztów ogrzewania. Podstawową zasadą równoważenia hydraulicznego obiegu jest wyrównanie strat ciśnienia (przy obliczeniowych strumieniach wody) z działającym w tym obiegu ciśnieniem czynnym. W przypadku braku wyrównania tych wielkości, w czasie eksploatacji równość ta zgodnie z prawami fizyki i tak zostanie osiągnięta, jednak kosztem zmian wielkości strumieni masowych wody w działkach w stosunku do wymaganych wartości. Poza tym należy zapewnić co najmniej minimalny opór działki z grzejnikiem (w przypadku zaworów ręcznych) lub odpowiedni autorytet zaworu (w przypadku zaworów termostatycznych) Projektowanie wspomagane komputerowo W praktyce do projektowania systemów ogrzewania wykorzystuje się specjalistyczne oprogramowanie komputerowe np. program Audytor C.O. [25]. W 2015 r. została wprowadzona na rynek kolejna generacja programu Audytor C.O. (wersja 4.0). Z jednej strony zostało w niej znacznie ułatwione projektowanie instalacji c.o. z wykorzystaniem rozwinięcia. Z drugiej strony wprowadzono nowe podejście do projektowania instalacji. Projektant rysuje instalację na rzutach kondygnacji, a trzeci wymiar generowany jest automatycznie przez program. Dzięki temu bardzo szybko i wygodnie tworzony jest pełny trójwymiarowy model instalacji. Natomiast w roku 2016 autorzy programu udostępnili jego nową, udoskonaloną wersję, oznaczoną jako 6.0. Program C.O. został wyposażony w moduł trójwymiarowej wizualizacji instalacji (rys. 5), analogiczny do modułu wizualizacji budynku, dostępnego w programie Audytor OZC, począwszy od wersji 6.0. Dlatego nowa wersji programu Audytor C.O. została oznaczona 6.0. Nowy moduł pozwala projektantowi obejrzeć trójwymiarowy obraz instalacji w całym budynku lub na wybranej kondygnacji. Ułatwia to znacząco sprawdzenie poprawności instalacji i jej optymalizację. Poza tym wizualizacja umożliwia edycję pionowego wymiaru instalacji (np. możliwa jest zmiana poziomów rur lub grzejników). 17

18 Trójwymiarowy model instalacji pełni również rolę nawigacyjną. Zaznaczenie elementu instalacji (np. grzejnika) na modelu trójwymiarowym powoduje podświetlenie go na rzucie. W razie potrzeby okienko z rzutami przełączane jest na odpowiednią kondygnację. Rys. 5. Trójwymiarowa wizualizacja systemu ogrzewania w programie Audytor C.O

19 9 Zalecana literatura Babiarz B. Szymański W.: Ogrzewnictwo, Oficyna Wydawnicza Politechniki Rzeszowskiej, ISBN: , Wydanie II, 2015 Podręcznik zawiera zmiany w przepisach wprowadzone w ostatnim czasie. Odwołanie do obowiązujących uregulowań prawnych jest szczególnie istotne w obecnej chwili, gdyż w ciągu ostatnich miesięcy miało miejsce wiele zmian aktów prawnych związanych z ich ujednoliceniem z przepisami Unii Europejskiej. Książka napisana jest prostym, łatwo zrozumiałym językiem. Nantka M. B.: Ogrzewnictwo i ciepłownictwo. Wydawnictwo Politechniki Śląskiej. ISBN: Wydanie III, Gliwice Opracowanie składa się z dwóch tomów. W pierwszym tomie omówiono klasyfikację i porównanie układów grzewczych, właściwości paliw i nośników energii cieplnej oraz źródła ciepła. W tomie drugim przedstawiono wybrane elementy instalacji wewnętrznych. Koczyk H. et al.: Ogrzewnictwo praktyczne - Projektowanie, Montaż, Certyfikacja energetyczna, Eksploatacja, SYSTHERM SERWIS Danuta Gazińska Sp.j. ISBN: Wydanie II uzupełnione, Książkę tę cechuje praktyczne podejście do tematu. Jest ona poza tym bardzo aktualna i dostosowana do warunków krajowych. Dlatego można ją z całym przekonaniem polecić zarówno studentom, jak i inżynierom zajmującym się ogrzewnictwem. Krygier K., Klinke T., Sewerynik J.: Ogrzewnictwo, wentylacja, klimatyzacja, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, ISBN: , Warszawa Książka jest podręcznikiem dla technikum i siłą rzeczy nie obejmuje zakresu przedmiotu Ogrzewnictwo na Wydziale Inżynierii Środowiska. Jednak mimo swoich ograniczeń bardzo rozlegle omawia ogrzewnictwo i ciepłownictwo oraz wentylację i klimatyzację. Dlatego zdecydowanie będzie przydatna dla studentów inżynierii środowiska. Recknagel H., Sprenger E., Hönmann W., Schramek E.: Kompendium wiedzy. Ogrzewnictwo, klimatyzacja ciepła woda, chłodnictwo, ISBN: , Omni Scala, 2008 Jest to bardzo obszerne kompendium wiedzy na temat ogrzewnictwa, wentylacji i klimatyzacji. Często w czasie dyskusji technicznych pada pytanie: A co na ten temat jest napisane w Recknaglu?. Poradnik ten jednak napisany jest dla warunków niemieckich, które są podobne, ale nie takie same, jak polskie. Dlatego pozycję tę można polecić jako lekturę uzupełniającą. 19

20 10 Wybrane oprogramowanie komputerowe Wereszczyński P. et al: Audytor OZC 6.9 Pro, Program służący do wspomagania obliczania projektowego obciążenia cieplnego pomieszczeń, określania sezonowego zapotrzebowania na energię cieplną wg nowych norm PN-EN 12831, PN-EN ISO i PN-EN ISO oraz do wyznaczania Świadectw Energetycznych. Program wykonuje również analizę cieplno-wilgotnościową jednorodnych i niejednorodnych przegród budowlanych wg normy PN-EN ISO Wereszczyński P. et al: Audytor C.O. 6.0 Pro, Audytor C.O. jest przeznaczony do graficznego wspomagania projektowania nowych instalacji centralnego ogrzewania grzejnikowego oraz podłogowego, a także regulacji istniejących instalacji (np. w budynkach ocieplonych) w budynkach mieszkalnych i użyteczności publicznej. Program umożliwia także projektowanie sieci przewodów w instalacjach wody lodowej. Wereszczyński P. et al: Audytor EKO. 1.0, Program do wykonania analizy ekonomicznej i ekologicznej różnych rozwiązań technicznych budynków, w tym możliwości wykorzystania wysokoefektywnych systemów alternatywnych zaopatrzenia w energię i ciepło. Wereszczyński P. et al: Audytor SDG, Program do szybkiego doboru grzejników i ogrzewania podłogowego. Narowski P.: Kalkulator Audytora Energetycznego 1.2, 1998 Program stanowi połączenie wydajnego, wielofunkcyjnego kalkulatora inżynierskiego z konwerterem jednostek miar, tablicami właściwości fizycznych wody, pary wodnej i wilgotnego powietrza oraz modułami analizy przepływu czynnika i analizy mocy cieplnej. 20

21 Literatura 1. Eijdems H. H. E. W. et al.: Low Temperature Heating Systems, Impact on IAQ, Thermal Comfort and Energy Consumption, LowEx Newsletter no 1, Annex 37, Finland, Bis W.: Ze studiów nad piecami typu hypocaustum z terenu ziem Polski, Architectus 1-2/ Fanger P.O.: Komfort cieplny, Arkady, Warszawa Fanger P.O.: Thermal Comfort Analyses and Application in Environmental Engineering, Danish Technical Press, Copenhagen Hausladen G.: Skript Heiztechnik, Universität Gesamthochschule Kassel, Koczyk H. et al.: Ogrzewnictwo dla praktyków, Systherm Serwis s.c., Poznań Kołodziejczyk W., Płuciennik M.: Wytyczne projektowania instalacji centralnego ogrzewania, COBRTI INSTAL, Warszawa Krygier K., Klinke T., Sewerynik J.: Ogrzewnictwo, wentylacja, klimatyzacja, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa Kwiatkowski J., Cholewa L.: Centralne ogrzewanie - pomoce projektanta, Arkady, Warszawa Mayer U.: Skript über Wärmeversorgunsanlagen, Fachhochschule Oldenburg/Ostfriesland/Wilhelmshaven, Oldenburg Mielnicki St. J.: Centralne ogrzewanie. Regulacja i eksploatacja, Arkady, Warszawa Oswalt P, Rexroth S.: Wohltemperierte Architektur: Neue Techniken des energiesparenden Bauens, C. F. Müller, Heidelberg Petitjean R.: Total Hydronic Balancing. A Handbook for Design and Troubleshooting of Hydronic HVAC Systems, Tour & Andersson Hydronics AB, Valve Division, Ljung, Sweden, Rabjasz R., Dzierzgowski M.: Ogrzewanie podłogowe - poradnik, Centralny Ośrodek Informacji Budownictwa, Warszawa Rabjasz R., Dzierzgowski M.: Instalacje centralnego ogrzewania z rur wielowarstwowych, Wyd. KANON, Gdańsk, Rabjasz R.: Podstawy higieniczne ogrzewania i wentylacji mieszkań i ogólna ocena sposobów ich ogrzewania, Materiały do wykładów, IOiW PW, Warszawa Recknagel H., Sprenger E., Hönmann W., Schramek E.: Poradnik. Ogrzewanie i klimatyzacja, EWFE, Gdańsk, Rietschel H., Raiß W.: Ogrzewanie i klimatyzacja, Arkady, Warszawa Roberts B. M.: A History of Heating in Europe, ASHRAE Transactions, Volume 101, Part 1, Roos H.: Hydraulik der Wasserheizung, R. Oldenburg Verlag, München Wien Strzeszewski M., Wereszczyński P.: Metoda obliczania obciążenia cieplnego budynków wg normy PN-EN Poradnik. Wydanie II rozszerzone. Politechnika Warszawska. Warszawa Wasilewski W.: Ogrzewnictwo i wentylacja poradnik, ARKADY, Warszawa

22 23. Weber A. P.: Centralne ogrzewania wodne, ARKADY, Warszawa Wereszczyński P., Strzeszewski M. et al: Audytor OZC 6.7. Program wspomagający obliczanie projektowego obciążenia cieplnego budynku, sezonowego zapotrzebowania na energię cieplną i chłodniczą oraz wyznaczanie świadectw energetycznych. Podręcznik użytkownika. SANKOM Sp. z o.o., Warszawa, (Podręcznik można pobrać bezpłatnie ze strony Wereszczyński P., Strzeszewski M. et al: Podręcznik użytkownika programu Audytor C.O. 6.0, Sankom Sp. z o.o., Warszawa (Podręcznik można pobrać bezpłatnie ze strony Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie. (Dz. U. z dnia 15 czerwca 2002 r. z późniejszymi zmianami). 27. PN-EN 12831:2006. Instalacje ogrzewcze w budynkach Metoda obliczania projektowego obciążenia cieplnego. 22