Jacek Wierzbicki. Grobowce megalityczne w dorzeczu Łupawy

Transkrypt

1 Jacek Wierzbicki Grobowce megalityczne w dorzeczu Łupawy B udowle megalityczne (z greckiego megas wielki i lithos kamień) są jedną z najbardziej charakterystycznych cech młodszej epoki kamienia (neolitu) w Europie, choć podobne konstrukcje znane są także z innych kontynentów. Grobowce megalityczne występują najliczniej w Europie Zachodniej (Półwysep Iberyjski, Francja, wyspy brytyjskie) oraz w północnych Niemczech i południowej Skandynawii. Są to najczęściej tzw. grobowce komorowe, bowiem zmarłych chowano tam w kamiennych komorach, takich jak dolmeny lub groby korytarzowe, które niekiedy były dodatkowo otaczane również megalitycznymi obstawami. Na terenie dzisiejszych ziem polskich najwięcej obiektów megalitycznych znajduje się na Pomorzu oraz na Kujawach (tu też już w xix wieku rozpoczęto ich badania wykopaliskowe, dlatego w Polsce często używa się terminu grobowce kujawskie na określenie tych obiektów o kształcie bardzo silnie wydłużonego trapezu, zbliżonego formą do długiego trójkąta). Są to jednak grobowce bezkomorowe, bowiem choć ich obwód wyznaczały kiedyś rzędy pionowo ustawionych wielkich kamieni, to zmarli byli chowani wewnątrz nich w ziemnych jamach, choć zawsze z jakimiś konstrukcjami z kamiennych otoczaków. Obszar Kujaw to w zasadzie wschodnia granica zasięgu megalitów w Europie. Tylko jeden grobowiec znany jest z Mazowsza (Rybno koło Sochaczewa). Podobne obiekty powstawały jeszcze na terenie żyznych lessów lubelskich i podkrakowskich, ale z braku odpowiedniego surowca kamiennego używano tam do ich budowy głównie drewna (stąd nazywa się je megadendronami lub megaksylonami). Konstrukcje megalityczne wznosiły w Europie różne społeczności na przestrzeni około trzech tysięcy lat, ale te nam najbliższe są dziełem ludności kultury pucharów lejkowatych (nazywanej tak przez archeologów ze względu na charakterystyczne dla nich naczynia ceramiczne o wysokich, lejkowato rozszerzających 25

2 Dziedzictwo archeologiczne Doliny Łupawy się ku górze szyjkach), która zajmowała rozległe tereny od Holandii na zachodzie po Wołyń na wschodzie i od południowej Szwecji na północy po Czechy i Morawy na południu. Kultura pucharów lejkowatych powstała około 4000 lat p.n.e. gdzieś w Europie Środkowej, może na Kujawach, a może nad dolną Łabą. Była to już ludność rolniczo hodowlana, która jako pierwsza nauczyła się uprawiać niezbyt żyzne gleby bielicowe, których na tych terenach jest najwięcej. To dzięki nim gospodarka rolnicza mogła się rozprzestrzenić aż po południową Skandynawię. Ci ludzie też jako pierwsi zastosowali do uprawy ziemi ciągnięte przez woły radło. I zapewne właśnie wykorzystanie siły pociągowej wołów umożliwiło transport wielkich głazów o wadze wielu ton, gromadzenie ich w jednym miejscu i budowę grobowców megalitycznych, choć pierwsze tego typu obiekty powstały dwa trzy wieki później. Dla tych ludzi był to ogromny wysiłek, porównywalny chyba tylko do wznoszenia egipskich piramid. Oczywiście, tego rodzaju grobowców nie budowano dla każdego zmarłego, a zapewne tylko dla najwybitniejszych przywódców, naczelników plemion, może kapłanów. Dlatego tak ważne jest, aby te konstrukcje, upamiętniające niezwykłych ludzi sprzed tysięcy lat, nie zginęły bezpowrotnie z naszego krajobrazu. Zainteresowanie grobowcami megalitycznymi na całym obszarze ich występowania ma już kilkusetletnią tradycję. Te gigantyczne konstrukcje kamienne od wieków pobudzały ludzką wyobraźnię i zmuszały do refleksji nad swoim pochodzeniem. W średniowieczu określano je łacińskim mianem tumuli paganorum czy tumulus gigantis (grobowce pogan, grobowce gigantów), później popularne stały się niemieckie nazwy Hünenbetten lub Hünengräber (łoża olbrzymów, groby olbrzymów), aż po znane z ludowych opowieści na Kujawach żale i żalki. W taki sposób ludzie próbowali kiedyś intuicyjnie określić funkcję i ewentualnie także twórców megalitów. Wpływ na to miała też niewątpliwie szybkość, z jaką zaczęły one być niszczone wskutek rozwoju i mechanizacji rolnictwa oraz budownictwa wiejskiego w xix wieku oraz wynikająca z tego chęć zachowania tych pomników przeszłości dla przyszłych pokoleń. Jednym z elementów prac badawczych nad zagadnieniem megalityzmu w Europie były badania Ekspedycji Łupawskiej ówczesnej Katedry Archeologii (późniejszego Instytutu Prahistorii) Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu na dwóch cmentarzyskach położonych w lasach nad środkowym biegiem rzeki Łupawy, w pobliżu wsi o tej samej nazwie, oznaczonych jako stanowiska 15 i 18. Pierwsze z nich, które odkryto w czasie prac archeologicznych na terenie osady ludności kultury pucharów lejkowatych w Poganicach, stan. 4, było badane wykopaliskowo w latach , a drugie w latach Po 26

3 Jacek Wierzbicki Grobowce megalityczne w dorzeczu Łupawy Ryc. 1. Łupawa stan. 15. Prace przy rekonstruowaniu grobowców megalitycznych (październik 1973 roku). Pierwsza z lewej kierowniczka badań Dobrochna Jankowska zakończeniu prac archeologicznych badane grobowce zostały częściowo zrekonstruowane (ryc. 1). Oba te cmentarzyska stanowiły wraz z osadą w Poganicach i innymi mniejszymi punktami osadniczymi tzw. zachodni rejon osadnictwa w ramach całego łupawskiego mikroregionu osadniczego ludności pucharów lejkowatych. Stąd też z czasem powstała potrzeba podjęcia badań na stanowiskach wschodniołupawskiego rejonu osadniczego, na który składają się cztery cmentarzyska megalityczne: Łupawa stan. 2, 2a, 24 i 27 (ryc. 2). Podejrzewano wtedy, że w ich pobliżu była zlokalizowana jeszcze jedna duża osada, analogiczna do osady poganickiej, ale do tej pory nie udało się jej odnaleźć. Cmentarzysko na stan. 2 w Łupawie odkryto już w latach 70. xix wieku, stwierdzając tam obecność trzech trójkątnych nasypów obstawionych kamieniami. Dopiero w latach 30. xx wieku badania powierzchniowe przeprowadzone przez W. Witta doprowadziły do odkrycia łącznie 13 grobowców megalitycznych na dwóch stanowiskach: Łupawa 2 i 2a. Już po ii wojnie światowej W. Chmielewski 27

4 Dziedzictwo archeologiczne Doliny Łupawy Ryc. 2. Rozmieszczenie najważniejszych stanowisk z łupawskiego mikroregionu osadniczego ludności kultury pucharów lejkowatych. Legenda: 1 cmentarzyska megalityczne, 2 osada na stan. 4 w Poganicach, 3 4 inne stanowiska osadowe kultury pucharów lejkowatych uznał obiekty z Łupawy za grobowce kujawskie, a więc trójkątne, jednak E. Sprockhoff, zapewne na podstawie swego pobytu w Łupawie jeszcze sprzed wojny, poinformował o istnieniu na stanowisku 2 ośmiu grobowców trapezowatych. Przeprowadzone w roku 1963 przez Katedrę Archeologii uam badania weryfikacyjne doprowadziły do odkrycia stanowiska Łupawa 27, choć zostało ono początkowo mylnie zidentyfikowane przez K. Siuchnińskiego ze stanowiskiem 2. Ustalenia te skorygowane zostały dopiero w latach 70. xx wieku, w trakcie badań prowadzonych przez Ekspedycję Łupawską. Ta mała komedia pomyłek 28

5 Jacek Wierzbicki Grobowce megalityczne w dorzeczu Łupawy była wynikiem trudności w lokalizacji odkrywanych stanowisk archeologicznych w gęstych lasach łupawskich, przy braku niekiedy tak elementarnego wyposażenia, jak mapy. W zasadzie badania wykopaliskowe w ramach tego wschodniego rejon osadnictwa skupiły się na stan. 2 w Łupawie. W latach oraz dodatkowo w 1992 roku przebadano tam sześć grobowców, pięć całkowicie, a jeden tylko sondażowo (ale pozyskano z niego cenne dane umożliwiające odtworzenie przemian szaty roślinnej na tym terenie). Ponadto pracami archeologicznymi objęto po jednym obiekcie z dwóch sąsiednich stanowisk: Łupawa stan. 2a (lata ) i Łupawa stan. 27 ( ). Cechą charakterystyczną megalitów ze skupiska z dorzecza środkowej Łupawy jest zdecydowana przewaga obiektów trapezowatych. Znany jest tylko jeden przypuszczalnie prostokątny grobowiec (Łupawa stan. 15, grob. 7), ale jest on dość mocno zniszczony. We wszystkich przypadkach podstawa tych obiektów zbudowana była z największych głazów. Im bliżej w kierunku do wierzchołka, tym mniejszych rozmiarów eratyki ustawiano w obstawach. Natomiast sam wierzchołek zaznaczony był nieco większymi kamieniami oraz posiadał lekko wypukły kształt. W grobowcu 3 ze stan. 18 w Łupawie podobną formę posiadała także podstawa megalitu, ale było to chyba wynikiem dostosowania jej do naturalnego kształtu pagórka, na którym obiekt ten wzniesiono. Podstawy grobowców najczęściej nie były idealnie prostopadłe do ich osi, ale przecinały ją pod kątem od 83 do 100. Podobne zjawisko znane jest też z terenu Kujaw. Liczne analogie na Kujawach oraz na Ziemi Pyrzyckiej posiada także grobowiec 2 ze stan. 18 w Łupawie, o charakterystycznie załamanych do wnętrza obstawach bocznych, przypominający pod tym względem żywo klasyczne grobowce kujawskie, jednak w mikroregionie łupawskim jest on wyjątkiem. Grobowce megalityczne na terenie Europy były najczęściej orientowane względem stron świata na linii wschód zachód w taki sposób, że ważniejsza część grobowca szersza, wyższa, zbudowana z większych głazów, w której znajdował się grób była zwrócona ku wschodowi. Na terenie dorzecza Łupawy zdecydowanie najczęściej megality stawiano na osi nw-se (48,4% wszystkich obiektów), przy czym kierowano je podstawami prawie po równo na pn.-zach. (25,8%) i pd.-wsch. (22,6%), nieco większe znaczenie miał też kierunek południowy (16,1%). To preferowanie wznoszenia obiektów megalitycznych wzdłuż osi nw-se stoi w wyraźnej opozycji do obserwacji z terenów Kujaw, Pyrzyc i Meklemburgii, gdzie zdecydowanie dominuje kierunek wschód zachód (odpowiednio: 88,0%; 57,7% i 57,1%). Co więcej, w rejonie Łupawy regułą było zróżnicowane orientowanie 29

6 Dziedzictwo archeologiczne Doliny Łupawy Ryc. 3. Łupawa stan. 18. Głazy obstawy bocznej stojące na pasie podkładek, widocznych po zdjęciu nasypu grobowca grobowców nawet na tych samych cmentarzyskach (wyjątkami są stanowiska 2a i 17 w Łupawie). Mogło to być spowodowane tendencją do wykorzystywania każdego wolnego odcinka przestrzeni, choć wydaje się, że jest to wyjaśnienie zbyt upraszczające istotę rzeczy. Pomorskie grobowce megalityczne w porównaniu do obiektów z Kujaw są znacznie mniejsze. Ich średnia długość wynosi zaledwie 29,1 m, szerokość podstawy 6,6 m, a wierzchołka 4,4 m. Poszczególne obiekty znacznie się różnią między sobą rozmiarami. Ich długość waha się od 9 (Łupawa stan. 15, grob. 4) do 56 m (Łupawa stan. 18, grob. 1), szerokość podstawy od 3 (Łupawa stan. 15, grob. 7) do 10 m (Łupawa stan. 18, grob. 1), a wierzchołka od 2,5 (Łupawa stan. 15, grob. 3) do 4,7 m (Łupawa stan. 2, grob. 4). Choć nie znamy wielu szczegółów technicznych konstruowania megalitów i zapewne związanej z tym bogatej obrzędowości kultowej, to proces ten w ogólnych zarysach można odtworzyć. W pierwszym etapie budowy na wyrównanym i oczyszczonym (czasami usuwano nawet humus) terenie układano z drobnych otoczaków ramę fundamentową. Dopiero na nich ustawiano duże głazy narzutowe tworzące obstawę w taki sposób, aby ich górne końce tworzyły równą linię opadającą stopniowo od czoła do wierzchołka grobowca (ryc. 3). Przynajmniej część z nich musiała zostać przytransportowana z dalszej odległości, co nie było łatwe, zważywszy na wielotonową niekiedy masę kamieni i skromne możliwości techniczne budowniczych, dysponujących co najwyżej wozami lub saniami ciągniętymi przez woły pociągowe. Wielkie głazy obstaw dopasowywane były do 30

7 Jacek Wierzbicki Grobowce megalityczne w dorzeczu Łupawy Ryc. 4. Łupawa stan. 2. Południowo-zachodni narożnik grobowca 2 po zdjęciu nasypu. Z prawej widoczne wielkie głazy z czoła grobowca, z lewej rząd kamieni obstawy bocznej siebie i ustawiane jeden przy drugim (na zachód od Odry regułą było ustawianie kamieni w pewnych odstępach, a powstałe luki były wypełniane tzw. suchym murem ze starannie układanych kamiennych płytek bez zaprawy), zawsze gładszą powierzchnią na zewnątrz. W ten sposób powstawała równa ściana, lekko nachylona do środka obiektu (ryc. 4), o wysokości nie przekraczającej z reguły jednego metra. Największe kamienie umieszczano w czole grobowca, gdzie osiągały one nawet do 1,8 m wysokości (ryc. 5). Zapewne zbudowaniu obstawy przychodził czas na złożenie ciała zmarłego w grobie, w prostej jamie wykopanej w ziemi, kilka metrów od czoła grobowca. Nad Łupawą częściej jednak zmarłych kremowano (jest to wyjątek całej kulturze pucharów lejkowatych), a ich prochy rozsypywano po prostu na pewnym obszarze wewnątrz megalitu, umieszczano w specjalnie wyodrębnionych za pomocą większych kamieni częściach grobowca lub w zbudowanych z kilku bloków kamiennych dużych grobach skrzynkowych (ryc. 6). Tego rodzaju grobowce bezkomorowe były w zasadzie wznoszone był tylko dla jednego zmarłego, jednak później zdarzało się, że w nasyp wkopywano dodatkowo następne groby. Często też kolejnych zmarłych chowano obok grobowców, jakby w miejscu uświęconym ich sąsiedztwem, niekiedy nawet w specjalnych przybudówkach. W porównaniu do ogromnego trudu, jaki zadawano sobie w celu wzniesienia monumentalnej konstrukcji kamiennej grobowca, zastanawia niezwykle skromne 31

8 Dziedzictwo archeologiczne Doliny Łupawy Ryc. 5. Łupawa stan. 2. Północno-wschodni narożnik grobowca 1 po usunięciu nasypu ziemnego. Z lewej głazy czoła grobowca (najwyższe o wysokości 1,8 m), z prawej fragment obstawy bocznej wyposażanie zmarłych w dary grobowe na drogę w zaświaty. Spotyka się groby zupełnie ich pozbawione, jednak czasami były to nawet jedno lub dwa naczynia gliniane, mięso różnych zwierząt domowych (świń lub bydła), a niekiedy było to jakieś narzędzie wykonane z krzemienia lub pojedynczy żołądź. Absolutnym wyjątkiem, i to w skali całej Polski, są dwa duże (średnica 4,6 i 4,2 cm) pierścienie bursztynowe zdobione dookolnie na krawędzi (ryc. 7), jakie obok dwóch naczyń: amfory i pucharu, stanowiły wyposażenie zmarłego pochowanego w grobowcu 1 ze stan. 18 w Łupawie to najobficiej wyposażony grób, jaki odkryto w megalitach nad Łupawą. Po zakończeniu obrzędów grzebalnych i zasypaniu jamy grobowej wnętrze megalitu wypełniano mniej lub bardziej zwarcie otoczakami, zwykłymi kamieniami polnymi, tak że powstawał nasyp kamienny o grubości ok cm. Na nim usypywano warstwę ziemi czerpanej z najbliższego sąsiedztwa megalitu, z obu jego stron. Całkowita wysokość nasypu zbudowanego z warstwy kamieni i ziemi mogła osiągnąć w pobliżu czoła prawie 3 m, a w okolicy wierzchołka może ok. 1,5 m. Szacuje się, że w przypadku takich grobowców jak np. 2 i 11 ze stanowiska 2 w Łupawie (odpowiednio 30,3 i ok. 35,5 m długości oraz 8,4 i ok. 6,0 m szerokości przy podstawie), do budowy nasypów musiano zużyć ok. 370 m 3 kamieni i ziemi, ale na nasyp największego z łupawskich megalitów o dł. 56 m i szerokości czoła 10 m (stan. 18, grob. 1).potrzebowano już ok. 650 m 3 budulca. Uwidacznia to 32

9 Jacek Wierzbicki Grobowce megalityczne w dorzeczu Łupawy Ryc. 6. Łupawa stan. 2. Fragment wnętrza grobowca 5 po zdjęciu nasypu ziemnego. Na pierwszym planie kamienie obstawy bocznej, za nimi płaskie bloki zniszczonego grobu skrzynkowego w otoczeniu otoczaków z nasypu kamiennego rozmiary całego przedsięwzięcia i skalę zbiorowego wysiłku ówczesnych ludzi, którzy przecież na czas budowy musieli porzucić nie tylko swoje codzienne zajęcia domowe, ale także te związane z uprawą ziemi i hodowlą zwierząt domowych. Choć funkcja grobowa obiektów megalitycznych wysuwa się na pierwszy plan, jednak z pewnością nie była jedyną. Megality odgrywały niewątpliwie też rolę integrującą lokalną społeczność wokół kultu przodków. Były świadectwem trwania danej grupy ludzkiej i symbolem prawa do danego terenu. Widać to przekonująco choćby w analizie rozmieszczenia grobowców i osad w ramach łupawskiego mikroregionu osadniczego ludności kultury pucharów lejkowatych. Centrum tego mikroregionu stanowi rozległa (16 hektarów) osada w Poganicach stan. 4 oraz bezpośrednio do niej przylegające trzy cmentarzyska (Łupawa stan. 15, 17 i 18), liczące w sumie co najmniej 16 grobowców trapezowatych. Około 300 m na południe od nich znajdowało się niegdyś kolejne cmentarzysko (Łupawa stan. 1), obecnie całkowicie zniszczone, a 800 m na NE od nich zlokalizowany jest jeszcze jeden grobowiec (Grąbkowo stan. 8). W przeciętnej odległości 6,6 km od osady poganickiej znajduje się dziewięć dalszych cmentarzysk megalitycznych złożonych z pojedynczych grobowców (jedynie na stanowisku Mikorowo leśnictwo 4 znajdują się trzy tego typu obiekty, a w Żochowie stan. 14 być może dwa), które tworzą pierwszy (wewnętrzny) pas graniczny mikroregionu łupawskiego. Wewnątrz 33

10 Dziedzictwo archeologiczne Doliny Łupawy Ryc. 7. Łupawa stan. 18. Jeden z pierścieni bursztynowych z wyposażenia zmarłego pochowanego w grobowcu 1. niego, poza już wymienionymi, znajduje się jeszcze pięć następnych cmentarzysk megalitycznych pełniących głównie funkcje sepulkralne, z których cztery stanowiska w Łupawie (stan. 2, 2a, 24 i 27) składają się obecnie łącznie z 17 (18?) obiektów, a także położona na lewym brzegu rzeki Łupawy osada w Żochowie stan. 25. Drugi, zewnętrzny pas graniczny megalitów, składał się z przynajmniej 15 stanowisk. Były to wyłącznie pojedyncze grobowce, które niczym słupy graniczne otaczają teren o powierzchni 527 km 2 zbliżony kształtem do elipsy, którego dłuższą osią jest rzeka Łupawa. Od grobowca w Węgierskich granica tego obszaru biegła zapewne w kierunku Runowa, dalej wzdłuż Unieszynki do Siemirowic, skąd znany jest najdalej na wschód wysunięty obiekt megalityczny. Stamtąd biegiem rzeki Bukowiny do Kóz i w górę Łupawy do jeziora Jasień, do leżącego nad jego brzegiem grobowca w Sierominie. Tutaj granica mikroregionu skręcała chyba na zachód, w stronę leżących niegdyś nad Skotawą megalitów w Nożynku i Budowie, gdzie zmieniała kierunek na północno zachodni i docierała do grobowca w Malczkowie. Trudniej jest wskazać przebieg granicy mikroregionu łupawskiego w jego północno zachodniej części. Jest więc prawdopodobieństwo, że granice łupawskiego mikroregionu osadniczego ludności kultury pucharów lejkowatych są możliwe do zrekonstruowania poprzez analizę rozmieszczenia grobowców megalitycznych. Co więcej, idąc tym tropem w obrębie tego obszaru wydzielić można cztery człony funkcjonalne. Centrum mikroregionu stanowiła osada w Poganicach, a obszar wykorzystywany gospodarczo przez jej mieszkańców otaczał osobny pierścień megalitów. W celu 34

11 Jacek Wierzbicki Grobowce megalityczne w dorzeczu Łupawy Ryc. 8. Strzyżyno stan. 3. Grobowiec megalityczny odkryty zza biurka dzięki wykorzystaniu numerycznego modelu terenu isok ( Legenda: A cieniowanie, B hipsometria ułatwienia eksploatacji lewobrzeżnej części tego terenu założono dodatkową osadę w Żochowie. Oprócz tego mogły istnieć jeszcze trzy dalsze zbliżone terytoria należące do osad w Głuszynie, Karwnie i prawdopodobnie istniejącej osady w rejonie Damna/Łojewa. Grobowce megalityczne posiadają więc zasadnicze znaczenie przy próbach rekonstrukcji struktury łupawskiego mikroregionu osadniczego. Istotą tych obiektów był przede wszystkim kształt zbliżony do domów mieszkalnych (grobowce jako rodzaj domów dla zmarłych) i ich monumentalny wygląd. Zarówno długie słupowe domy trapezowate znane z osady w Poganicach, jak i bezkomorowe 35

12 Dziedzictwo archeologiczne Doliny Łupawy Ryc. 9. Strzyżyno stan. 3. Widok grobowca megalitycznego odkrytego dzięki wykorzystaniu numerycznego modelu terenu isok w czasie weryfikacji terenowej (fot. T. Wiktorzak) grobowce megalityczne można nazwać monumentami, bo mogły być budowane jedynie wspólnym wysiłkiem całej gromady ludzkiej. Ich rozmiary miały w pierwszym rzędzie symbolizować jedności tej grupy i jej siły witalne, jako elementy niezbędne do podtrzymania mechanizmu i ram organizacyjnych społecznej współpracy. Zjawisko monumentalizmu chat i grobowców grupy łupawskiej kultury pucharów lejkowatych można wyjaśnić, jako powiązane z sytuacją konfrontacji społeczności osiadłej w obcym sobie kulturowo środowisku. W całej rozciągłości odnosi się do sytuacji demograficzno kulturowej, jaka istniała w dorzeczu Łupawy przez cały właściwie okres neolitu, bowiem geneza grupy łupawskiej jest powszechnie wiązana z migracją jej ludności z terenów położonych nad dolną Łabą. Te właśnie uwarunkowania, których wynikiem były charakterystyczne dla społeczeństwa łupawskiego tradycjonalizm, konserwatyzm i skłonność do samoizolacji, były prawdopodobnie głównym czynnikiem, jaki doprowadził do realizacji wielkiego dzieła budowy podwójnego pierścienia grobowców megalitycznych otaczających cały ten mikroregion osadniczy. Te obiekty megalityczne były nie tylko symbolem praw do wykorzystywania gospodarczego tego terenu, ale ich znaczenie wynikało jednocześnie z chęci odcięcia się od wszystkiego co zewnętrzne, a przez to obce i być może wrogie. 36

13 Jacek Wierzbicki Grobowce megalityczne w dorzeczu Łupawy Aby wszystkie te funkcje wypełnić, grobowce trapezowate musiały przemawiać do świadomości swoimi ponadnaturalnymi właściwościami wynikającymi z tego, że były one siedzibami zmarłych przodków, a przez to miejscami kultu. Oddziaływania te potęgowały znaczne rozmiary tych obiektów, ich nienaturalny kształt, imponująca ogromem megalityczna obstawa, a także wybitnie eksponowane w terenie położenie, które to cechy były zrozumiałe nawet dla obcej ludności. Ze wszystkich łupawskich cmentarzysk megalitycznych niewątpliwie najpełniej te warunki spełniają stan. 7 w Runowie i stan. 4 w Mikorowie leśnictwie. Grobowiec z Runowa wzniesiono na krawędzi doliny Unieszynki, która w tym miejscu przebija się przez wały moren spiętrzonych, stąd deniwelacje względne dochodzą tu nawet do 60 m. Specyficzne położenie na dość wyraźnie wykształconym cyplu w widłach Unieszynki i Pogorzelicy oraz szczególnie silna ekspozycja nadają temu miejscu charakter panującej nad okolicą strażnicy. Analogiczne położenie grobowców na wąskich z reguły wysokich terasach doliny Łupawy, należy do najczęściej spotykanych w mikroregionie łupawskim. Część grobowców była jednak usytuowana całkowicie odmiennie. Szczególną uwagę zwraca grupa megalitów, które zostały zbudowane co prawda niekiedy nawet w obrębie dolin, ale zawsze na obszarze płaskim, nawet częściowo osłoniętym, a więc pozornie niezgodnie z regułą nakazującą maksymalne wyeksponowanie tych obiektów w terenie. I tak grobowiec w Malczkowie stan. 35 usytuowany jest u północnego podnóża moreny akumulacyjnej z fazy koszalińskiej, ok. 13 m poniżej jej kulminacji. Bezpośrednio na północ od niego rozciąga się na długości blisko 3 km zatorfiona równina. W tej sytuacji wydaje się prawdopodobne, że megalit ten został wzniesiony w pobliżu szlaku komunikacyjnego wiodącego tym dogodnym przejściem między bagnami a sfałdowanymi wyniesieniami morenowymi ze wschodu na zachód. Podobnie położone, u stóp stoku doliny sandrowej, są obiekty z Gogolewa stan. 21 i Gogolewka stan. 1. Dno tego szlaku sandrowego, płaskie i szerokie ( m), musiało być dogodną drogą między wznoszącymi się na ok m morenami, położonymi na północ i południe od niego. Podobnie interpretować można lokalizację grobowca ze stanowiska 1a w Siemirowicach. Znajduje się on prawie na środku dna doliny sandrowej, która w tym miejscu mierzy ok. 800 m szerokości i jest najdogodniejszym w całej okolicy szlakiem wiodącym w głąb mikroregionu łupawskiego. Grobowce megalityczne są cennymi zabytkami, pomnikami minionych dziejów, monumentami pozostawionymi przez naszych bardzo odległych przodków. To, że przetrwały, zakrawa prawie na cud, bo los nie był dla nich zbyt łaskawy. Przez wieki traktowano je jako magazyn łatwo dostępnego darmowego budulca. 37

14 Dziedzictwo archeologiczne Doliny Łupawy Mniejszymi kamieniami brukowano drogi, a większe rozsadzano klinami lub dynamitem i budowano z nich domy, albo budynki gospodarcze. Zniszczono setki tych wspaniałych obiektów. W dorzeczu Łupawy grobowce megalityczne ocalały dzięki swemu położeniu z dala od siedzib ludzkich, w rozległych kompleksach leśnych porastających zbyt kiepskiej jakości gleby, by opłacało się je wycinać. Obecnie są one jednymi z nielicznych tego typu obiektów w Polsce tak świetnie zachowanych. Archeolodzy prowadzący badania w Łupawie nieraz się przekonali, że wypatrzenie grobowca megalitycznego w lesie, dobrze ukrytego wśród liści i gałęzi, nie jest łatwe. Można mieć stąd nadzieję, że pomorskie lasy kryją w swych mrokach jeszcze niejedną tajemnicę. Dziś, dzięki rozwojowi nowych metod badawczych, takich jak skaning laserowy (lidar), który jest jedną z najnowocześniejszych technik pozyskiwania danych dla numerycznego modelu terenu Informatycznego Systemu Osłony Kraju (isok), odkrywanie nieznanych do tej pory obiektów megalitycznych jest łatwiejsze, niż dawniej (ryc. 8 9). Musimy zrobić wszystko, aby te monumentalne budowle ocalały i mogły je jeszcze oglądać nasze dzieci i wnuki. Jacek Wierzbicki Archeolog nieprzerwanie związany z Instytutem Prahistorii (obecnie Archeologii) uam. Od czasu studiów interesuje się tematyką badań nad okresem młodszej epoki kamienia (neolitu), a w szczególności kulturą pucharów lejkowatych i grobowcami megalitycznymi, na terenie Pomorza Środkowego i Wielkopolski. Prowadził badania wykopaliskowe w dorzeczu Łupawy i na trasie autostrady a2. Autor opracowań naukowych i popularno naukowych, łączący w tych ostatnich archeologię z filatelistyką.

15 Jacek Wierzbicki Grobowce megalityczne w dorzeczu Łupawy Bibliografia Chmielewski W., Zagadnienie grobowców kujawskich w świetle ostatnich badań, Łódź Gorczyca K., Obrządek pogrzebowy ludności kultury pucha rów lejkowatych na Pomorzu, Poznań 1976 [maszynopis pracy magisterskiej]. Jankowska D., Cmentarzysko kultury pucharów lejkowatych w Łupawie, pow. Słupsk (stanowisko 15), Sprawozdania Archeologiczne, t. xxvii: 1975, ss Jankowska D., Kultura pucharów lejkowatych na Pomorzu Środkowym. Grupa łupawska, Poznań Jankowska D., Kultura pucharów lejkowatych na Pomorzu Środkowym (grupa łupawska) ze szczególnym uwzględnieniem jej obrządku pogrzebowego, [w:] T. Wiślański (red.), Kultura pucharów lejkowatych w Polsce (studia i materiały), Poznań 1981, ss Jankowska D., O pochodzeniu pomorskich grobowców bezkomorowych kultury pucharów lejkowatych, Folia Praehistorica Posnaniensia, t. xiii/xiv: 2005, ss Kośko A., Badania na cmentarzysku megalitycznym w Łupawie (stanowisko 15) w powiecie słupskim, Koszalińskie Zeszyty Muzealne, t. 2: 1973 (1972), ss Siuchniński K., Klasyfikacja czasowo-przestrzenna kultur neolitycznych na Pomorzu Zachodnim, cz. i: Kata log źródeł archeologicznych, Szczecin Siuchniński K., Klasyfikacja czasowo-przestrzenna kultur neolitycznych na Pomorzu Zachodnim, cz. ii: Opracowanie analityczne, Szczecin Sprockhoff E., Atlas der Megalithgräber Deutschlands, Teil 2, Mecklenburg- Brandenburg-Pommern, Bonn Weber A., Studia nad obrządkiem pogrzebowym grupy łupawskiej kultury pucharów lejkowatych, Poz nań Wierzbicki J., Cmentarzysko megalityczne ludności kultury pucharów lejkowatych w Łupawie, gm. Potęgowo, woj. Słupsk, stanowisko 2a, Folia Praehistorica Posnaniensia, t. iv: 1991, ss Wierzbicki J., Cmentarzysko kultury pucharów lejkowatych w Łupawie woj. Słupsk, stanowisko 2. Obrządek pogrzebowy grupy łupawskiej, Poznań Wierzbicki J., Cmentarzysko ludności kultury pucharów lejkowatych w Łupawie, gm. Potęgowo, woj. Słupsk, stanowisko 15, Folia Praehistorica Posnaniensia, t. vi: 1994, ss Wierzbicki J., Neolityczny grobowiec megalityczny z grobem korytarzowym w Łupawie woj. słupskie, stan. 27, Materiały Zachodniopomorskie, t. xlii: 1997 (1996), ss

16 Dziedzictwo archeologiczne Doliny Łupawy Wierzbicki J., Dynamiczny model łupawskiego mikroregionu osadniczego (łmo) ludności kultury pucharów lejkowatych, [w:] M. Dworaczyk, P. Krajewski, E. Wilgocki (red.), xii Sesja Pomorzoznawcza, Szczecin października 1997 r., Materiały, Szczecin 1998, ss Wierzbicki J., Łupawski mikroregion osadniczy ludności kultury pucharów lejkowatych, Poznań 1999.