Zbigniew urek, Pawe³ Armatys

Transkrypt

1 Wystêpowanie g³uszca Tetrao urogallus w polskich Karpatach Zachodnich wnioski z monitoringu w latach oraz koñcowa ocena liczebnoœci karpackich subpopulacji g³uszca i cietrzewia Zbigniew urek, Pawe³ Armatys ARTYKU Y / ARTICLE Abstrakt. Projekt Czynna ochrona kuraków leœnych oraz ich biotopów w polskich Karpatach Zachodnich zosta³ zrealizowany w latach przy wykorzystaniu dotacji Fundacji EkoFundusz. Dziêki aktywnoœci Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody w Krakowie uda³o siê przeszkoliæ i doposa yæ w niezbêdny sprzêt ponad 140 pracowników z 11 nadleœnictw oraz 3 parków narodowych, a nastêpnie obj¹æ jednolit¹ metodyk¹ prowadzenie obserwacji we wszystkich ostojach g³uszca i cietrzewia na tym terenie. Za³o ona wówczas dla ca³ego regionu komputerowa baza danych obejmuje obecnie ponad 4 tys. rekordów opisanych wed³ug jednakowego kanonu. Zgromadzone dane, to udokumentowany fakt stwierdzania œladów obecnoœci tych kuraków (od 2008 r. tak e jarz¹bka) po³¹czony z opisem siedliska, warunków pogodowych oraz zaobserwowanych zagro eñ. Dziêki tym informacjom mo - na by³o zweryfikowaæ lub uszczegó³owiæ dane dotycz¹ce podstawowych parametrów funkcjonowania tych populacji (liczebnoœæ, rozmieszczenie przestrzenne), ale tak e podj¹æ próbê zdefiniowania zale noœci pomiêdzy czêstotliwoœci¹ stwierdzeñ a jakoœci¹ siedliska. S³abo poznanym elementem biologii g³uszca jest okres toków. Zebranie w bazie prawie 150 obserwacji zachowañ tokowych upowa nia do wstêpnych podsumowañ na temat czasu i miejsca godów tego gatunku w warunkach górskich. S³owa kluczowe: g³uszec Tetrao urogallus, cietrzew Tetrao tetrix, Karpaty Zachodnie Abstract. The occurrence of Capercaillie in Polish Western Carpathians conclusions from the monitoring in the years and the final assessment of the quantity of Carpathian subpopulations of Capercaillie and Black Grouse. The project Active protection of forest grouse and their habitats in Polish Western Carpathians was implemented in the years using a subsidy from the Foundation EkoFundusz. Thanks to the activity of the Voivodeship Nature Curator in Kraków, it was possible to train and furnish with necessary equipment over 140 employees from 11 forest districts and 3 national parks, and next to embrace with a uniform methodology conducting observations in all the refuges of Capercaillie and Black Grouse in this area. A computer database created then for the whole region includes now over 4 thousand records described according to the same canon. Collected data is a documented fact of finding signs of presence of these grouse (since 2008 also Hazel Grouse) combined with habitat description, weather conditions and threats observed at that time. Thanks to this information it was possible to verify or supplement with details data concerning basic parameters of functioning of these popula- Studia i Materia³y CEPL w Rogowie R. 13. Zeszyt 2 (27) /

2 tions (the number, spatial distribution), and also to take up an attempt to define relations between the frequency of findings and habitat quality. Lekking period is a poorly known element of Capercaillie biology. Collecting in the database almost 150 observations of displaying entitles to preliminary conclusions about time and place of mating of this species in mountain conditions. Keywords: Capercaillie Tetrao urogallus, Black Grouse Tetrao tetrix, Western Carpathians Jeszcze nieca³e 200 lat temu jednolity area³ wystêpowania g³uszca liczonego w tysi¹cach sztuk obejmowa³ wszystkie wielkie kompleksy leœne terenu Polski, a prabory puszczy karpackiej by³y znanym miejscem polowañ na tego ptaka. Dzisiaj w ostatnich polskich ostojach toczymy bataliê o zachowanie dziko yj¹cych populacji tego gatunku dla przysz³ych pokoleñ... Niniejsze opracowanie jest kolejnym etapem podsumowania najwa niejszych danych zebranych w latach w dwuetapowym przedsiêwziêciu pt. Ochrona g³uszca i cietrzewia oraz ich siedlisk w polskich Karpatach Zachodnich zrealizowanym dziêki dotacji otrzymanej z Fundacji EkoFundusz. Projekt obj¹³ wszystkie znane miejsca wystêpowania g³uszca Tetrao urogallus i cietrzewia Tetrao tetrix w polskiej czêœci ³uku Karpat Zachodnich od masywu Jaworzyny Krynickiej na wschodzie po pasmo Czantorii w Beskidzie Œl¹skim na zachodzie, obejmuj¹c ponad km 2 powierzchni. Istniej¹ce tu ostoje chronionych kuraków leœnych administrowane s¹ przez trzy parki narodowe: Babiogórski, Gorczañski i Tatrzañski, szeœæ nadleœnictw po³o onych w Ma³opolsce: Kroœcienko, Myœlenice, Nawojowa, Nowy Targ, Piwniczna, Stary S¹cz oraz piêæ le ¹cych na Œl¹sku: Jeleœnia, Sucha, Wêgierska Górka, Wis³a i Ujso³y. Kierownictwo organizacyjne projektu nale a³o do Ma³opolskiego Urzêdu Wojewódzkiego w Krakowie. Podstawowe pytania zadawane na etapie opracowania za³o eñ projektu dotyczy³y aktualnego stanu iloœciowego g³uszca i cietrzewia w karpackich rejonach wystêpowania, trendów populacyjnych oraz diagnozy zagro eñ wp³ywaj¹cych na liczebnoœæ i zdolnoœæ do samoregulacji. Dotychczasowe analizy stanu chronionych kuraków leœnych zamieszkuj¹cych Karpaty Zachodnie, tylko w przypadku cietrzewia opiera³y siê na szczegó³owych danych terenowych upowa niaj¹cych do prowadzenia analiz. Gatunek ten zasiedlaj¹cy otwarte, bardziej dostêpne tereny by³ przez to ³atwiejszy do policzenia na arenach tokowych. Wiedza o du o trudniejszym do zinwentaryzowania g³uszcu opiera³a siê g³ównie na danych ankietowych i dlatego te nawet liczebnoœci podawane przez ró nych autorów znacznie ró ni³y siê od siebie (Jamrozy 1991, Zawadzka i Zawadzki 2003). Podstawowym za³o eniem projektu obok wykonywania zabiegów czynnej ochrony by³a realizacja patroli inwentaryzacyjno-ochronnych w tym samym czasie i wed³ug tych samych zasad. Realizowali je przeszkoleni pracownicy nadleœnictw i parków narodowych, myœliwi oraz ornitolodzy w sumie ponad 140 osób. Wszystkie obserwacje i stwierdzenia wystêpowania g³uszca oraz cietrzewia, wraz z opisem œrodowiska i panuj¹cych warunków atmosferycznych, za poœrednictwem specjalnej karty obserwacji trafia³y do komputerowej bazy danych projektu. Obecnie liczy ona ponad pozycji i stale jest poszerzana. W oparciu o jej analizê mo liwe by³o sformu³owanie poni szych wniosków bêd¹cych podstaw¹ do weryfikacji naszej dotychczasowej wiedzy, szczególnie na temat wystêpowania g³uszca w ostojach karpackich (G³odkiewicz 2006, urek et al. 2006; Pêksa et al. 2006, Dro d 2007). Tereny wystêpowania g³uszca oraz cietrzewia na obszarze Karpat Zachodnich, podobnie 230 Zbigniew urek... Wystêpowanie g³uszca Tetrao urogallus w ostojach karpackich...

3 jak i na nizinach znacznie ró ni¹ siê od siebie. G³ówne ostoje cietrzewia to zarówno Torfowiska Orawsko-Nowotarskie bêd¹ce rozleg³ymi, bezleœnymi terenami po³o onymi na wysokoœci m npm jak i obszary tu ponad górn¹ granic¹ lasu masywu Tatr i Babiej Góry. Wszystkie karpackie ostoje g³uszca zlokalizowane s¹ powy ej 900 m npm i œciœle zwi¹zane s¹ z piêtrem roœlinnym regla górnego. Charakterystyka karpackich biotopów g³uszca Przedstawiona charakterystyka siedlisk g³uszcowych ostoi karpackich to wynik analizy przypadków stwierdzenia œladów bytowania g³uszca z odniesieniem do t³a przyrodniczego, czyli okreœlenia po³o enia i sk³adu gatunkowego drzewostanu, jego wieku, zwarcia, a tak e roœlinnoœci runa oraz sytuacji meteorologicznej panuj¹cej w chwili obserwacji. Podstawowym karpackim biotopem preferowanym przez g³uszca jest górnoreglowy bór œwierkowy w przedziale wysokoœci od 950 do m npm (ryc. 1). Ponad po³owa wszystkich stwierdzeñ zlokalizowana by³a w przyszczytowych partiach poroœniêtych starszymi drzewostanami w wieku powy ej 80 lat (ryc. 2). Spadek iloœci stwierdzeñ w drzewostanach w wieku powy ej 120 lat mo e wi¹zaæ siê z ograniczon¹ powierzchni¹ starych drzewostanów w poszczególnych ostojach (ryc. 3). Wysoka, 14% frekwencja obserwacji tego gatunku w m³odych drzewostanach do 20 lat wynika ze stwierdzeñ jego zimowego erowania na uprawach i powierzchniach naturalnego odnowienia o wysokoœci nieprzekraczaj¹cej jednego metra. W wy- szych, bardziej zwartych m³odnikach obserwacje takie s¹ nieliczne. Ryc. 1. Preferencje siedliskowe g³uszca w ostojach karpackich (wysokoœæ n.p.m.) Fig. 1. Habitat preferences of Capercaillie in Carpathian refuges (altitude above sea level) Na siedliskach boru wysokogórskiego (BWG) gatunkiem dominuj¹cym w drzewostanie jest œwierk i jego obecnoœæ w bezpoœrednim s¹siedztwie wykazano w przypadku 97% wszystkich odnotowanych stwierdzeñ g³uszca (ryc. 4). Gatunkami wymienianymi w dalszej kolejnoœci s¹: buk, jod³a, jarzêbina i kosodrzewina. Nawet, je eli w okresie du ej presji zbieraczy runa leœnego g³uszce pojawiaj¹ siê tak e w ni szych po³o eniach, to wtedy s¹ to kompleksy z du- ym udzia³em œwierka (wielogatunkowe buczyny, bory jod³owo-œwierkowe i sztuczne œwierczyny). W analizach potwierdzi³y siê tak e informacje literaturowe charakteryzuj¹ce preferowane przez g³uszca zwarcie drzewostanów 82% stwierdzeñ odnotowano w œwierczynach z luÿnym, przerywanym albo umiarkowanym zwarciem (ryc. 5). Jednak e w przypadku np. szczególnie czêstych przejazdów quadów i skuterów œnie nych œlady ptaków by³y odnajdowane tak e w œwierkowych dr¹gowinach o pe³nym zwarciu. Studia i Materia³y CEPL w Rogowie R. 13. Zeszyt 2 (27) /

4 Ryc. 2. Preferencje siedliskowe g³uszca w ostojach karpackich (wiek drzewostanu) Fig. 2. Habitat preferences of Capercaillie in Carpathian refuges (forest stand age) Ryc. 3. Sumaryczna dostêpnoœæ drzewostanów w poszczególnych klasach wieku na terenie nadleœnictw i parków narodowych bior¹cych udzia³ w projekcie Fig. 3. Summary of the availability of forest stands in individual age classes in the area of forest districts and national parks participating in the project Ryc. 4. Preferencje siedliskowe g³uszca w ostojach karpackich (sk³ad drzewostanu) Fig. 4. Habitat preferences of Capercaillie in Carpathian refuges (forest stand composition) 232 Zbigniew urek... Wystêpowanie g³uszca Tetrao urogallus w ostojach karpackich...

5 Ryc. 5. Preferencje siedliskowe g³uszca w ostojach karpackich (zwarcie drzewostanu) Fig. 5. Habitat preferences of Capercaillie in Carpathian refuges (forest stand density) Wydaje siê, e fakt ten jest zwi¹zany tylko z obszarami o bardzo du ej antropopresji i nie wynika z naturalnych preferencji gatunku. Karpackie tokowiska g³uszca Okres godowy jest kluczowym momentem dla istnienia populacji kuraków leœnych. W tym czasie grupuj¹ siê one wokó³ tokowisk najwa niejszych rejonów ostoi, przez co staj¹ siê bardziej widoczne i ³atwiejsze do policzenia. Przeszkod¹ mog¹ byæ za³amania pogody, które czasem nawet na kilka dni przerywaj¹ toki. Mo na wówczas odnieœæ mylne wra enie, e dane tokowisko zanik³o. W bazie danych projektu odnotowano 158 przypadków zachowañ godowych. Z przedstawionego wykresu (ryc. 6) wynika, e toki w górach rozpoczynaj¹ siê na prze³omie marca i kwietnia, a koñcz¹ na pocz¹tku maja s¹ wiêc terminami zbli one do danych z nizinnych ostoi. Chocia wieczorne grupowanie siê kogutów odnotowywane by³o ju w miesi¹cu lutym, to jednak szczyt okresu tokowego przypada pomiêdzy 11 a 30 kwietnia (54% stwierdzeñ); w tym czasie regularnie mo na by³o obserwowaæ tokuj¹ce koguty i towarzysz¹ce im kury. PóŸniej, po 20 kwietnia obecnoœæ kur na tokowisku stwierdzana by³a du o rzadziej. Jest to koñcowy etap tego okresu, chocia w Tatrzañskim PN i Babiogórskim PN obserwacje tokuj¹cych kogutów odnotowano jeszcze pod koniec drugiej dekady maja. Ryc. 6. Wiosenna aktywnoœæ tokowisk g³uszca w ostojach karpackich Fig. 6. Spring intensity of Capercaillie leks in Carpathian refuges Studia i Materia³y CEPL w Rogowie R. 13. Zeszyt 2 (27) /

6 Na podstawie zebranych obserwacji mo na stwierdziæ, e w górach g³uszce tokuj¹ w niewielkich zgrupowaniach, ale po³o onych doœæ blisko siebie. W ostoi gorczañskiej œrednia liczba kogutów stwierdzonych na tokowisku wynosi³a 1,7 (przy maksymalnej 4-5 sztuk), a odleg³oœci pomiêdzy najbli szymi (ale odrêbnymi) tokowiskami siêgaj¹ w linii prostej od 0,7 do 3,1 km (œrednio 1,8 km). Analizuj¹c dane z tej ostoi obecnie najlepiej poznanej ze wszystkich ostoi karpackich mo na przyj¹æ, e jedno tokowisko przypada œrednio na ha jej powierzchni (stwierdzono 5-6 tokowisk). Fot. 1. Typowy biotop g³uszca (fot. P. Armatys) Photo 1. Capercaillie habitat Pomimo e w okresie godowym poszczególne osobniki obydwu p³ci zwi¹zane s¹ z wybranym tokowiskiem (ewentualnie z bezpoœrednio s¹siaduj¹cymi) to jednak w czasie roku ich przemieszczenia nastêpuj¹ w obszarze ca³ej ostoi. W Gorcach ten sam genotyp w dwóch kolejnych latach zosta³ stwierdzony na skrajnych tokowiskach oddalonych od siebie o 6,8 km (Rutkowski i Suchecka 2010). Fot. 2. G³uszec kogut (fot. P. Armatys) Photo 2. A Capercaillie cock Fot. 3. Tokowisko, œlady tokowania g³uszców (fot. Z. urek) Photo 3. Lek, Capercaillies displaying signs 234 Zbigniew urek... Wystêpowanie g³uszca Tetrao urogallus w ostojach karpackich...

7 Fot. 4. G³uszec kura (fot. T. Dziki) Photo 4. A Capercaillie hen Liczebnoœæ g³uszca i cietrzewia w polskich Karpatach i w Polsce Analiza wszystkich informacji zgromadzonych w bazie danych projektu pozwala na dokonanie koñcowej oceny liczebnoœci górskich subpopulacji g³uszca i cietrzewia wg stanu na 31 grudnia 2009 roku. Dane te, to efekt ponad 30 tys. godzin wykonanych patroli inwentaryzacyjnoochronnych s¹ to wiêc wy³¹cznie dane terenowe. Nie uda³o siê wprawdzie wykonaæ g³ównego za³o enia projektu, jakim by³o równoczesne policzenie osobników na wszystkich stwierdzonych tokowiskach. Jednak e za³o enie, e w okresie godowym migracja ptaków pomiêdzy ostojami jest niewielka, pozwala teoretycznie wykluczyæ mo liwoœæ przeszacowania liczebnoœci gatunku. Na tej podstawie ca³kowita liczebnoœæ g³uszca w polskich ostojach Karpat Zachodnich mo na okreœliæ na osobników (z niewielk¹ przewag¹ kogutów) zlokalizowanych wokó³ co najmniej 45 zinwentaryzowanych tokowisk. Podobnie liczebnoœæ cietrzewia na omawianym terenie to oko³o 300 osobników (30 tokowisk) g³ównie na Torfowiskach Orawsko-Nowotarskich i w Tatrach. W Gorcach, na podstawie równoczesnych obserwacji wszystkich zlokalizowanych tokowisk oszacowaliœmy liczebnoœæ g³uszca na oko³o 15 kogutów i niewiele mniej kur gromadz¹cych siê w trzech rejonach wystêpowania. Przy czym jednorazowo, we wrzeœniu 2009 roku w masywie Turbacza patroluj¹cy poderwa³ osiem eruj¹cych osobników (5 i 3 ) i by³o to najliczniejsze stwierdzenie g³uszca, w tym przypadku prawdopodobnie stadka rodzinnego. Równoczeœnie przeprowadzona weryfikacja wyników metod¹ wyodrêbnienia poszczególnych genotypów (analiza DNA) z próbek biologicznych zebranych w terenie wykonana w 2009 roku, wykaza³a w Gorcach obecnoœæ 41 osobników, wskazuj¹c raczej na niedoszacowanie liczebnoœci (Rutkowski i Suchecka 2010). Studia i Materia³y CEPL w Rogowie R. 13. Zeszyt 2 (27) /

8 Tab. 1. Liczba osobników g³uszca i cietrzewia w polskich Karpatach Zachodnich w 2009 roku Table 1. The number of Capercaillie and Black Grouse individuals in Polish Western Carpathians in 2009 G³uszec Cietrzew Lp. Rejon wystêpowania Liczba Liczba Zasilenie Powierz- Liczba Liczba osobników tokowisk chnia osobników tokowisk ostoi (ha) 1. Tatry , Gorce i Beskid Wyspowy ,00 pojed. brak 3. Babia Góra (ze Stañcow¹) ,00 5 brak 4. Polica (z Bêbeñskim) ,00 brak 5. Beskid S¹decki Radziejowa , ? (z Ma³ymi Pieninami) Beskid S¹decki Jaworzyna pojed. (?) brak ,00 brak Krynicka 6. Beskid Œl¹ski 40 min ,00 brak 7. Beskid ywiecki ,00 brak (woj. œl¹skie) 8. Torfowiska Orawsko Nowotarskie Razem , ok. 30 Bior¹c pod uwagê najnowsze dane o liczebnoœci g³uszca w Puszczy Augustowskiej mówi¹ce tylko o oko³o osobnikach, a w Puszczy Solskiej o oko³o osobnikach (Zawadzki i Zawadzka w druku, M. Piotrowska, dane niepubl.) ca³kowit¹ liczebnoœæ tego gatunku w Polsce mo emy szacowaæ na oko³o sztuk. Wydawa³oby siê, e wyniki te sugeruj¹ wzglêdn¹ stabilizacjê krajowej populacji g³uszca, gdy takie liczby podawane by³y w oficjalnych statystykach ju od roku 1989 (Cichockiet al. 2008; Zawadzka i Zawadzki 2003; Zawadzka i Zawadzki 2008; Zawadzka et al. 2009). Niestety, b³êdy pope³nione przy wczeœniejszych okreœleniach liczebnoœci zafa³szowa³y jej obecn¹ dynamikê, która jest bardzo niepokoj¹ca. Prawdopodobnie tylko populacje karpackie funkcjonuj¹ce w ostojach zlokalizowanych w Tatrach, Gorcach, Beskidzie ywieckim i Beskidzie Œl¹skim maj¹ perspektywê przetrwania w najbli szych latach. Pozosta³e izolowane populacje g³uszca w du o wiêkszym stopniu nara one s¹ na liczne zagro enia. Nale ¹ do nich m.in. wzrost liczebnoœci ssaków drapie nych wywo³any akcj¹ zwalczania wœcieklizny, przekszta³canie dotychczasowych siedlisk g³uszcowych oraz ograniczona pula genetyczna prowadz¹ca do chowu wsobnego. Obecnie niezwykle wa nym dzia³aniem ochronnym powinno byæ zabezpieczenie czêsto ostatnich osobników (genotypów) w hodowlach zamkniêtych z realn¹ mo liwoœci¹ ich rozmno enia na potrzeby restytucji b¹dÿ reintrodukcji. Sprawa jest pilna, gdy pomimo podejmowanych dzia³añ czynnej ochrony liczebnoœæ gatunku z roku na rok spada. Przy omawianiu wystêpowania g³uszca i cietrzewia w regionie karpackim koniecznie wspomnieæ trzeba o sta³ej wymianie osobników w pasie granicznym z równie licznymi populacjami s³owackimi. Niestety, nawet tak du a liczebnoœæ nie gwarantuje pe³nej stabilnoœci 236 Zbigniew urek... Wystêpowanie g³uszca Tetrao urogallus w ostojach karpackich...

9 populacji kuraków, ze wzglêdu na zagro enia zwi¹zane ze wzrastaj¹c¹ z roku na rok antropopresj¹. Zagro enia dla górskich populacji g³uszca Wiêkszoœæ czynników ograniczaj¹cych mo liwoœæ wzrostu liczebnego populacji g³uszca w górach s¹ to same z ju zdefiniowanymi dla ostoi nizinnych. Wœród nich, jedynym czynnikiem zupe³nie niezale nym od dzia³alnoœci cz³owieka s¹ anomalia pogodowe w drugiej po³owie maja i w czerwcu, charakteryzuj¹ce siê d³ugotrwa³ym okresem opadów deszczu/œniegu przy znacznych spadkach temperatur. Takie nawroty zimy, w górach czêsto z kilkudniowymi przymrozkami, potrafi¹ doprowadziæ do upadku ca³oœci lêgów w danym roku. Wszystkie pozosta³e zagro enia s¹ wynikiem bezpoœredniego, b¹dÿ poœredniego oddzia³ywania cz³owieka. Nale ¹ do nich: 1. Wzrost liczebnoœci drapie ników spowodowany wyk³adaniem szczepionki przeciwko wœciekliÿnie; 2. Wzrost liczby dzików i krukowatych gatunków zagra aj¹cych zniesieniom wszystkich ptaków gniazduj¹cych na ziemi; 3. Zmiany dokonane przez cz³owieka bezpoœrednio w siedliskach ostoi, w tym: a) wykonywanie w wy szych po³o eniach wielkopowierzchniowych zrêbów, dodatkowo z wykorzystaniem maszyn typu harvester ; b) naturalna i inicjowana przez cz³owieka sukcesja ekosystemów leœnych zwieranie siê m³odników na dawnych haliznach i powierzchniach pogradacyjnych; c) schematyczna realizacja has³a przebudowy sztucznych œwierczyn tak e w ostojach g³uszca z bezzasadnym w tych rejonach usuwaniem przestojów i rozpieraczy oraz preferowaniem jod³y i gatunków liœciastych kosztem œwierka; d) pomimo gradacyjnego wystêpowania zespo³u korników i wzmo onego pozyskania posuszu kornikowego czynnego dalsze obni anie wieku rêbnoœci drzewostanów œwierkowych (obecnie ju do 80 lat); e) pozostawianie nieoznakowanych ogrodzeñ upraw leœnych z siatki metalowej; 4. Wjazdy w ostojê skuterów œnie nych, quadów i motorów terenowych szczególnie w okresie tokowisk (p³oszenie); 5. Ha³aœliwe formy turystyki masowej, schodzenie ze szlaków turystycznych szczególnie w okresie toków nielegalna turystyka ortnitologiczna (p³oszenie); 6. Penetracja ostoi podczas zbierania runa leœnego (p³oszenie); 7. K³usownictwo; 8. Przepisy prawa ogólnego oraz leœnego nie zabezpieczaj¹ce potrzeb tych gatunków oraz brak spójnej i konsekwentnej polityki skierowanej na ich ochronê. Zagro enia wymienione w punktach 1 4 i 8 ze wzglêdu na rozmiar lub charakter oddzia- ³ywania maj¹ znaczenie pierwszoplanowe i z wyj¹tkiem poz. 4 (brak udokumentowanych opracowañ) by³y wymieniane jako przyczyny wygaœniêcia lokalnych subpopulacji. Podsumowanie Przysz³oœæ g³uszca w Polsce zale y g³ównie od rzeczywistych dzia³añ na rzecz jego ochrony realizowanych przez administratorów w ostojach. W przypadku polskich Karpat s¹ to trzy parki narodowe (Babiogórski, Gorczañski i Tatrzañski) i jedenaœcie nadleœnictw podlegaj¹cych RDLP w Krakowie i Katowicach. Populacje karpacka (jako ca³oœæ) i lubelska s¹ ju niestety jedynymi, które bez drastycznych ingerencji maj¹ jeszcze szansê na przetrwanie najbli szych dziesiêcioleci. Augustowska i dolnoœl¹ska oraz ostoja popradzka w Beskidzie S¹deckim musz¹ mieæ pilnie przygoto- Studia i Materia³y CEPL w Rogowie R. 13. Zeszyt 2 (27) /

10 wany plan ratunkowy z d³ugoterminowymi akcjami restytucyjnymi. Jego podstaw¹ musi byæ szczegó³owe sprecyzowanie wszystkich zagro eñ bêd¹cych przyczyn¹ spadku liczebnoœci g³uszca. Wa nym jest równie ustalenie hierarchii zagro eñ przygotowana niezale nie dla ka - dej z ostoi. Postulowane sposoby przeciwdzia³ania zagro eniom zwi¹zanych z aktywnoœci¹ cz³owieka obejmuj¹: 1. Koniecznoœæ rzeczywistej redukcji ssaków drapie nych. Jeszcze do koñca lat 80. ubieg³ego wieku g³ównym czynnikiem ograniczaj¹cym liczebnoœæ populacji drobnych drapie ników by³y lokalne ogniska epizocji wœcieklizny. Powodowa³y one prawie ca³kowit¹ ich likwidacjê, ale równoczeœnie dawa³y czas (2-3 lata) na odbudowywanie stanu liczebnego ca³ej zwierzyny drobnej. Z powodu równoczesnych zagro eñ dla cz³owieka ten naturalny uk³ad ofiara-drapie ca zosta³ zaburzony (szczepienia), a jego negatywne efekty pozostawione samym sobie. Konieczne jest wiêc przeciwdzia³anie poprzez wzmo on¹ redukcjê drapie ników lub ograniczenie mo liwoœci ich rozmna ania (np. preparaty sterylizuj¹ce dodawane do szczepionki). 2. Koniecznoœæ redukcji przegêszczonych populacji dzików i krukowatych w rejonie ostoi kurakowych oraz zakaz tworzenia wysypisk œmieci (przy których koncentruj¹ siê kruki) w odleg³oœci mniejszej ni 50 km. 3. Przeciwdzia³anie zniekszta³ceniom siedlisk w ostojach podstawowym warunkiem dokonywania jakichkolwiek dzia³añ na terenie ostoi powinna byæ analiza ewentualnego oddzia³ywania (czynnoœci, inwestycje, inne) na populacje g³uszca lub cietrzewia wykonana przez niezale nych ekspertów. Wyniki negatywne powinny byæ podstaw¹ do odmowy zgody na realizacjê dzia³añ. W przypadku ostoi g³uszcowych ca³¹ ich powierzchniê nale- y obj¹æ ocen¹ metod¹ HSI (Habitat Suitability Index; Storch 2002), a otrzymane wytyczne zmierzaj¹ce do poprawy istniej¹cych siedlisk pod k¹tem tego gatunku powinny byæ obligatoryjnie w³¹czane do Planów Urz¹dzania Lasu nadleœnictw g³uszcowych oraz szczegó³owo rozpatrywane przy tworzeniu planów ochrony dla parków narodowych i innych obszarów chronionych. W tych terenach koniecznie trzeba ograniczyæ realizacjê has³a przebudowy sztucznych œwierczyn nawet przy stwierdzonej niezgodnoœci ich wystêpowania na siedliskach lasowych oraz powstrzymaæ obni anie wieku rêbnoœci œwierka poni ej 100 lat jako dzia³añ deprecjonuj¹cych siedliska g³uszcowe. W³aœciwie zachowane biotopy g³uszca zarówno na terenie ostoi jak i w jej s¹siedztwie umo liwiaj¹ funkcjonowanie w danym rejonie po ¹danego systemu metapopulacji z ostoj¹ centraln¹ i stanowiskami satelitarnymi np. Gorce, Pasmo Lubania i Beskid Wyspowy (Kajtoch 2011). Przy tym wa nym elementem dzia³ania jest równoczesne zachowanie i utrzymywanie w dro noœci korytarzy migracyjnych. Konieczne jest tak e pozostawienie w instrukcji PGL LP Zasady Hodowli Lasu zapisu o tzw. gospodarstwach specjalnych, które uzasadniaj¹ odstêpstwa od dotychczasowych zasad hodowli w przypadku stwierdzenia wystêpowania g³uszca lub ewentualnie wprowadzenia odrêbnych zapisów o zasadach postêpowania w takich przypadkach. 4. Ograniczenie mo liwoœci wjazdu na teren ostoi pojazdów mechanicznych w wiêkszoœci przypadków s¹ to wjazdy nielegalne, których sprawcy pozostaj¹ bezkarni na skutek braku mo liwoœci identyfikacji w terenie pojazdu (skutery œnie ne, quady, motocykle terenowe) lub w³aœciciela. Nale y d¹ yæ do wprowadzenia obowi¹zku prawnego oznakowania tych pojazdów (wzorem jednostek p³ywaj¹cych) oraz kategorycznego egzekwowania zakazu wjazdu na tereny ostoi. Jest to nowe, ale bardzo istotne zagro enie dla wystêpowania g³uszca i cietrzewia. 5. Ograniczenie presji turystycznej w ostojach g³uszca i cietrzewia powinien obowi¹zywaæ 238 Zbigniew urek... Wystêpowanie g³uszca Tetrao urogallus w ostojach karpackich...

11 obligatoryjny zakaz wznoszenia i rozbudowy istniej¹cej infrastruktury sportowo-turystycznej, szczególnie powoduj¹cej masowy ruch w okresie zimowo-wiosennym (wyci¹gi, nartostrady, baza hotelowa i gastronomiczna). Konieczne jest tak e utrzymanie dro noœci szlaków turystycznych, by przechodz¹cy turyœci omijaj¹c wywalone drzewa nie naruszali obszaru tokowisk. W tych rejonach, w czasie toków nale y wyeliminowaæ lub do minimum ograniczyæ iloœæ osób poruszaj¹cych siê przed godzin¹ 7 rano. Szczególnie wa nym jest wyeliminowanie nielegalnych wycieczek ornitologicznych nastawionych na obserwacje i fotografowanie tokuj¹cych osobników. 6. Ograniczenia mo liwoœci zbierania runa leœnego zagro enie drugoplanowe, wystêpuj¹ce w okresie, gdy m³ode osobniki posiadaj¹ ju zdolnoœæ latania, co umo liwia im znalezienie miejsc o ograniczonej presji zbieraczy. Pozostaj¹ca iloœæ owoców runa jest zwykle wystarczaj¹ca dla zaspokojenia potrzeb ptaków w okresie wegetacyjnym. 7. Zwalczanie k³usownictwa procederu o ograniczonym rozmiarze, ale ze wzglêdu na skutki (eliminacja osobników) powa nego. Koniecznoœæ patrolowania rejonu tokowisk i surowego karania sprawców oraz handlarzy trofeami. Jednym z elementów czynnego przeciwdzia³ania zagro eniom pochodzenia antropogenicznego s¹ dzia³ania edukacyjne skierowane zarówno do lokalnych spo³ecznoœci, jak i przyje d aj¹cych turystów. Taki by³ cel zorganizowanej w ramach projektu wystawy edukacyjnej. Trubadurzy wiosennej pieœni. Poprzez kolorowe plansze i zdjêcia ukazuje ona piêkno obydwu gatunków na tle naturalnych siedlisk karpackiej puszczy, a sugeruj¹c koniecznoœæ ich ochrony zachêca do z³o enia symbolicznej deklaracji TAK dla g³uszca. Zamys³em twórców wystawy by³a mo liwoœæ jej ³atwego przemieszczania i prezentowania w salach wystawienniczych instytucji uczestnicz¹cych w projekcie, jak równie lokalnych domów kultury. Cieszy siê du ym zainteresowaniem i ju drugi rok jest eksponowana w ró nych punktach karpackiego regionu. Zagro enie wystêpowania chronionych kuraków leœnych w Polsce jest faktem, ale równoczesny wzrost wiedzy o ich podstawowych potrzebach daje nam mo liwoœæ podjêcia takich zabiegów, które umo liwi¹ wspóln¹ koegzystencjê cz³owieka z tymi trubadurami wiosennych toków. Tylko czy my rzeczywiœcie chcemy tego wspó³istnienia? Literatura Cichocki W., G³owacz M., Pawlikowski P., Ziêba F Rozmieszczenie i liczebnoœæ cietrzewia i g³uszca w w województwie ma³opolskim stan na 2003 rok. W: Ochrona kuraków leœnych. Monografia pokonferencyjna. Janów Lubelski paÿdziernika 2007 r. Centrum Informacyjne Lasów Pañstwowych, Warszawa: Dro d B Babiogórsko-Policka ostoja kuraków. Mscr. Babiogórski Park Narodowy. G³odkiewicz A Wyznaczenie stref ochronnych dla ostoi g³uszca Tetrao urogallus L. w rejonie Policy. Mscr. Nadleœnictwo Nowy Targ. Jamrozy G Wystêpowanie g³uszca Tetrao urogallus L., cietrzewia Tetrao tetrix L. i jarz¹bka Bonasa banasia L. w polskich Karpatach. Kajtoch Kuraki leœne Tetraoninae Beskidów Wyspowego i Makowskiego oraz przyleg³ych pogórzy. Chroñmy Przyr. Ojczyst¹ 67 (1): Pêksa M., Pêksa., Krzan P., Ziêba F Wyznaczenie stref ochronnych kuraków leœnych g³uszca Tetrao urogallus L. i cietrzewia Tetrao tetrix L. na obszarze Tatrzañskiego Parku Narodowego. Mscr. Tatrzañski Park Narodowy. Rutkowski R., Suchecka E Raport z realizacji badañ genetycznych karpackiej populacji g³uszca Tetrao urogallus. Mscr. Muzeum i Instytut Zoologii PAN, Warszawa. Storch I On spatial resolution in habitat models: Can small-scale forest structure explain Capercaillie numbers? Conservation Ecology 6 (1). Zawadzka D., Zawadzki J G³uszec. Monografie Przyrodnicze. Klub Przyrodników, Œwiebodzin. Zawadzka D., Zawadzki J Dynamika populacji g³uszca w Puszczy Augustowskiej w latach Studia i Materia³y CEPL w Rogowie R. 13. Zeszyt 2 (27) /

12 W: Ochrona kuraków leœnych. Monografia pokonferencyjna. Janów Lubelski paÿdziernika 2007 r. CILP, Warszawa: Zawadzka D., Zawadzki J., Keller M G³uszec Tetrao urogallus. W: Chylarecki P., Sikora A., Cenian Z. (red) Monitoring ptaków lêgowych. Poradnik metodyczny dotycz¹cy gatunków chronionych Dyrektyw¹ Ptasi¹. GIOŒ, Warszawa: Zawadzki J., Zawadzka D. (w druku.) Decline of Capercaillie Tetrao urogallus population in Augustów Forest (NE Poland). Acta Ornithol. urek Z., Armatys P., Tomasiewicz K Wyznaczenie granic ostoi g³uszca Tetrao urogallus w Gorcach. Mscr. Gorczañski Park Narodowy. Zbigniew urek, Pawe³ Armatys Gorczañski Park Narodowy, Komitet Ochrony Kuraków zbzurek@gmail.com 240 Zbigniew urek... Wystêpowanie g³uszca Tetrao urogallus w ostojach karpackich...