Znaczenie regulacji prawnych dla funkcjonowania rynku p³atnoœci

Transkrypt

1 Janina Harasim * Janina Harasim Znaczenie regulacji prawnych dla funkcjonowania rynku p³atnoœci Znaczenie regulacji prawnych dla funkcjonowania rynku p³atnoœci Wstêp Wspó³czeœnie rola regulacji prawnych, których celem jest zapewnienie sprawnego i bezpiecznego funkcjonowania systemu p³atniczego oraz dokonywania p³atnoœci wydaje siê niekwestionowana. Za rozwojem tych regulacji przemawiaj¹ m.in.: rosn¹ca z³o onoœæ systemów p³atniczych poszczególnych krajów, ich postêpuj¹ca integracja, upowszechnianie siê elektronicznego transferu pieni¹dza oraz pojawianie siê innowacji p³atniczych. Zjawiska te stanowi¹ równoczeœnie istotne wyzwania, z którymi musz¹ zmierzyæ siê regulatorzy rynku oraz jego uczestnicy (którzy mog¹ inicjowaæ rozwi¹zania o charakterze samoregulacji). Celem artyku³u jest ocena zasadnoœci ingerencji pañstwa w funkcjonowanie systemu p³atniczego i sferê p³atnoœci, identyfikacja podstawowych przes³anek powstawania regulacji odnosz¹cych siê do rynku p³atnoœci oraz próba oceny ich oddzia³ywania na jego kszta³t i funkcjonowanie w oparciu o analizê rozwoju regulacji dotycz¹cych tej sfery. 1. Geneza i zasadnoœæ ingerencji pañstwa w funkcjonowanie systemu p³atniczego i sferê p³atnoœci Za zasadnoœci¹ ingerencji pañstwa w sferê p³atnoœci przemawia wiele argumentów, jednak najwa niejszy z nich wi¹ e siê z istot¹ samego pieni¹dza. Funkcjonuj¹cy od 1971 r. powszechnie na œwiecie pieni¹dz dekretowy (symboliczny) opiera swoje istnienie w³aœnie na Ÿród³ach prawa stanowionego, a jego si³a p³atnicza zale y od zaufania, jakim darz¹ pañstwo obywatele [Górka, 2009, s. 19]. Pieni¹dz gotówkowy, bêd¹cy œrodkiem p³atniczym, otrzyma³ wyj¹tkowy status prawny. Œrodek p³atniczy przedstawia bowiem samoistn¹ wartoœæ pieniê n¹ i mo e podlegaæ wymianie miêdzy stronami z pominiêciem procesu rozliczenia i rozrachunku. Instrument p³atniczy nie posiada tych cech [Payments Systems in Denmark, 2005, s. 125]. Akty prawne sankcjonuj¹ jednak tak e instrumenty p³atnicze, czyli odnosz¹ siê do sfery obrotu bezgotówkowego. * Dr hab., prof. UE, Katedra Bankowoœci i Rynków Finansowych, Wydzia³ Finansów i Ubezpieczeñ, Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach, ul. 1 Maja 50, Katowice, tel

2 Znaczenie regulacji prawnych dla funkcjonowania rynku p³atnoœci 173 Za pocz¹tek ingerencji pañstwa w sferê p³atnoœci nale y uznaæ moment wynalezienia monety [Hicks, 1999, s. 78]. Warto jednak zauwa yæ, e pieni¹dz istnia³ ju przed pojawieniem siê monet i wype³nia³ swoj¹ funkcjê cyrkulacyjn¹, nie bêd¹c jeszcze tworem pañstwa. Wynika z tego, e zwi¹zek miêdzy systemem p³atniczym a system prawnym nie ma charakteru bezwarunkowego 1. Istnienie zorganizowanego obrotu pieniê - nego jest zatem mo liwe bez ingerencji pañstwa w tê sferê, mo na jednak postawiæ tezê, e dziêki regulacjom prawnym funkcjonowanie systemu p³atniczego i dokonywanie p³atnoœci jest bezpieczniejsze i bardziej efektywne w porównaniu z sytuacj¹, kiedy takich regulacji brak. Dowodz¹ tego m.in. doœwiadczenia z okresu tzw. wolnej bankowoœci w XVIII i XIX w. banki komercyjne mog³y emitowaæ w³asny pieni¹dz bez ograniczeñ ze strony banku centralnego. Okaza³o siê jednak, e ryzyko zwi¹zane z asymetri¹ informacji, oportunizmem oraz racjonalnoœci¹ emitentów by³o w tych czasach znacznie wiêksze [Górka, 2009, s. 17]. Dodatkowo klienci banków musieli siê zmierzyæ z chaosem informacyjnym, próbuj¹c oceniæ wiarygodnoœæ emitentów. W efekcie interwencji pañstwa emisjê pieni¹dza scentralizowano. Wspó³czesn¹ analogi¹ do sytuacji z okresu tzw. wolnej bankowoœci, mo e byæ pojawienie siê pieni¹dza elektronicznego, który bywa postrzegany jako pieni¹dz prywatny [Issues Arising..., 2000, s. 49]. Jego emisja stwarza wyzwania zwi¹zane z nadzorem nad emitentami i systemami p³atnoœci, ochron¹ konsumentów, bezpieczeñstwem danych czy te zwalczaniem potencjalnych nadu yæ (proceder prania pieniêdzy, terroryzm). Sprostanie tym wyzwaniom okaza³o siê bardzo trudne w rezultacie mimo pojawienia siê w wielu krajach regulacji dotycz¹cych pieni¹dza elektronicznego nie sta³ siê on dot¹d licz¹c¹ siê alternatyw¹ dla innych form pieni¹dza i instrumentów p³atniczych. Dotychczasowe doœwiadczenia potwierdzaj¹ zasadnoœæ ingerencji pañstwa w rozwój rynku p³atnoœci i funkcjonowanie systemów p³atnoœci oraz tworzenia regulacji dotycz¹cych tej sfery. Zasadnicze powody tworzenia regulacji w tym obszarze s¹ dwa [Innovations in Retail Payments, 2012, s. 37]: 1) chêæ zapewnienia bezpieczeñstwa rynku p³atnoœci oraz zaufania do oferowanych na nim us³ug, co jest warunkiem ich akceptowalnoœci, 1 Elementem spajaj¹cym oba systemy jest pañstwo. Pieni¹dz powsta³ niezale nie od organizacji pañstwowej, natomiast prawo i pañstwo powsta³y w tym samym czasie i w wyniku podobnych procesów spo³ecznych [Korycki i inni, 2002, s. 23].

3 174 Janina Harasim 2) d¹ enie do zwiêkszenia efektywnoœci dzia³ania rynku m.in. poprzez: obni anie dostêpu do rynku nowym dostawcom us³ug p³atniczych, ingerowanie w nieefektywn¹ redystrybucjê przychodów i kosztów miêdzy poszczególnymi grupami uczestników rynku. Warto jednak zauwa yæ, e regulacje dotycz¹ce rynku p³atnoœci nie musz¹ byæ wprowadzane wy³¹cznie przez pañstwo (czyli nie musz¹ mieæ charakteru odgórnego) mog¹ mieæ, i coraz czêœciej maj¹, charakter oddolny, tj. samoregulacji. Dotyczy to w szczególnoœci regulacji maj¹cych zwi¹zek z efektywnoœci¹ funkcjonowania rynku. Samoregulacja mo e zostaæ wymuszona przez pañstwo, np. w ramach Jednolitego Obszaru P³atnoœci w Euro (SEPA, Single Euro Payment Area), ale mo e te byæ inicjowana przez uczestników rynku w celu ochrony ich interesów (np. porozumienia dotycz¹ce interchange fee). Skutki samoregulacji mog¹ byæ przy tym zró nicowane dla poszczególnych grup uczestników rynku p³atnoœci (na ogó³ s¹ odmienne dla dostawców i u ytkowników us³ug p³atniczych). Obecna sytuacja na rynku p³atnoœci wydaje siê przemawiaæ za wzrostem roli regulacji w tym obszarze. Rosn¹ca z³o onoœæ systemów p³atniczych poszczególnych krajów, ich postêpuj¹ca integracja, upowszechnianie siê elektronicznego transferu pieni¹dza oraz pojawianie siê innowacyjnych instrumentów p³atniczych stawiaj¹ nowe wyzwania przezd regulatorami rynku. D¹ enie do zapewnienia bezpieczeñstwa i efektywnoœci stosowanych rozwi¹zañ, przy jednoczesnym dbaniu zarówno o interes popytowej, jak i poda owej strony rynku, wydaj¹ siê czyniæ z pañstwa naturalnego pretendenta do pe³nienia funkcji g³ównego regulatora rynku p³atnoœci. Rozwi¹zania legislacyjne, penalizuj¹c dzia- ³ania niepo ¹dane, wspieraj¹ w szczególnoœci sprawne funkcjonowanie systemu p³atniczego, a ponadto stanowi¹ jeden z najwa niejszych czynników mog¹cych podnieœæ poziom zaufania do obrotu bezgotówkowego oraz funkcjonuj¹cych w nim instrumentów p³atniczych. 2. Rozwój regulacji dotycz¹cych sfery p³atnoœci Geneza regulacji odnosz¹cych siê do sfery p³atnoœci wskazuje wyraÿnie, e pocz¹tkowo ingerencja pañstwa dotyczy³a g³ównie pieni¹dza gotówkowego, w tym zw³aszcza jego emisji. W póÿniejszym czasie jej zakres poszerzy³ siê, obejmuj¹c równie emisjê pieni¹dza (kredytowego) przez banki komercyjne. Jeszcze póÿniej objê³a ona swoim zasiêgiem funkcjonowanie systemu p³atniczego, a w szczególnoœci systemów rozli-

4 Znaczenie regulacji prawnych dla funkcjonowania rynku p³atnoœci 175 czeñ i rozrachunku bêd¹cych jego istotnym elementem, zapewniaj¹cym bezpieczeñstwo i niezawodnoœæ transferu œrodków miêdzy rachunkami stron dokonuj¹cych transakcji/p³atnoœci [Konkola, 2010, s. 16 i nast.] 2. W tym obszarze pod koniec XX w. z uwagi na ograniczenia podmiotowe w dostêpie do systemów rozliczeñ i rozrachunku mówiono wrêcz o braku konkurencji w odniesieniu do systemów p³atnoœci [Cruickshank, 2000]. Tradycyjnie dostêp do tych systemów mia³y tylko banki, natomiast by³y go pozbawione inne instytucje finansowe, nie wspominaj¹c ju o innych podmiotach. Ju kilka lat temu unijne organy ds. konkurencji wskazywa³y, e skutkiem tych ograniczeñ jest brak wp³ywu podmiotów niebankowych, w tym przedsiêbiorstw i konsumentów na kszta³t systemów rozliczeñ i rozrachunku, co powoduje, e mog¹ siê one rozwijaæ w kierunku nieuwzglêdniaj¹cym interesów tych grup uczestników rynku [Interim Report II, 2006, s. 138]. Mimo istotnych zmian na rynku p³atnoœci, w tym otwarcia go dla instytucji p³atniczych, wspomniane ograniczenia utrzymuj¹ siê do dziœ w ich rezultacie dostêp do systemów rozliczeñ i rozrachunku maj¹ tylko wybrane instytucje finansowe w Unii Europejskiej (UE) s¹ to instytucje kredytowe oraz firmy inwestycyjne, natomiast nadal nie maj¹ go inne podmioty, w tym nawet instytucje p³atnicze oraz instytucje pieni¹dza elektronicznego. W efekcie pozabankowi dostawcy us³ug p³atniczych twierdz¹, e nie s¹ w stanie konkurowaæ z bankami na równych zasadach, poniewa maj¹ obowi¹zek korzystania z us³ug banku do rozliczeñ i rozrachunku p³atnoœci [Zielona Ksiêga..., 2012, s. 12]. Rozwojowi regulacji inicjowanych przez pañstwo towarzyszy³o powstawanie regulacji maj¹cych charakter oddolny. Klasycznym przyk³adem samoregulacji na rynku p³atnoœci jest SEPA, na mocy którego wprowadzona zosta³a zasada pobierania równych op³at za p³atnoœci transgraniczne w euro i porównywalne p³atnoœci krajowe w ramach UE. Celem SEPA mia³o byæ uproszczenie, zwiêkszenie bezpieczeñstwa i efektywnoœci p³atnoœci, ujednolicenie zasad p³atnoœci krajowych i transgranicznych oraz zharmonizowanie us³ug p³atniczych i obni enie ich cen. Niestety jak pokazuje dotychczasowy postêp procesu migracji na instrumenty SEPA 3, rozwi¹zania przygotowane przez banki nie spotka³y 2 System p³atniczy umo liwia nie tylko realizacjê p³atnoœci, ale tak e rozliczanie transakcji, których przedmiotem s¹ instrumenty finansowe (zw³aszcza akcje i derywaty). Z tego wzglêdu jest on uznawany za kluczowy element systemu finansowego. 3 W ramach SEPA planowano m.in. zast¹pienie istniej¹cych krajowych standardów dotycz¹cych polecenia przelewu i polecenia zap³aty nowymi standardami, jednolitymi dla

5 176 Janina Harasim siê z powszechn¹ akceptacjê uczestników rynku i wiele wskazuje na to, e osi¹gniêcie masy krytycznej w przypadku instrumentów SEPA bêdzie bardzo trudne, jeœli nie niemo liwe (zw³aszcza w przypadku polecenia zap³aty). Innym przyk³adem, który ma charakter porozumienia miêdzy uczestnikami rynku, s¹ uzgodnienia dotycz¹ce op³at interchange, czyli op³aty uiszczanej przez agenta rozliczeniowego na rzecz banku wydawcy od ka dej bezgotówkowej transakcji realizowanej przy u yciu karty p³atniczej 4. Stawki op³at interchange s¹ zazwyczaj ustalane przez stowarzyszenia banków 5, jednak ich poziom wyznaczaj¹ na ogó³ organizacje p³atnicze. W wielu krajach organy ds. konkurencji oraz organy regulacyjne od d³u szego czasu interesuj¹ siê op³atami interchange. W niektórych pañstwach, w tym Stanach Zjednoczonych i Australii, zagadnienie to zosta³o rozwi¹zane w drodze regulacji. Pewne uregulowania dotycz¹ce op³at interchange wprowadzono równie na Wêgrzech i w Hiszpanii [Analiza funkcjonowania..., 2012, s. 83 i nast.]. W UE Komisja Europejska (KE) oraz krajowe organy ds. konkurencji wyda³y kilka decyzji zakazuj¹cych konkretnych uzgodnieñ w sprawie interchange fee na podstawie unijnego prawa konkurencji 6. Mimo i wydawcy kart deklaruj¹, e stosowanie op³at interchange pozwala im zachêcaæ konsumentów do pos³ugiwania siê kartami p³atniczymi 7, w rzeczywistoœci jej pobieranie zwykle wywo³uje odwrotny skutek. Wynika to z faktu, e choæ formalnie op³atê tê uiszcza agent rozliczeniowy na rzecz banku, to z ekonomicznego punktu widzenia obci¹ a ona akceptanta, który przerzuca j¹ na klienta (podnosz¹c cenê towaru lub pobieraj¹c op³atê surcharge od u ytkowników kart). Komisja Europejska zwraca uwagê na fakt, e jej stosowanie zniekszta³ca warunki konkurencji rynkowej i mo e j¹ ograniczaæ, a jej wysoki poziom mo e stanowiæ barierê wejœcia dla niskokosztowych systemów kartowych oraz in- ca³ego obszaru SEPA. W przypadku kart p³atniczych zdecydowano siê na utrzymanie istniej¹cych rozwi¹zañ (adaptacja istniej¹cych systemów) i wykorzystanie ich przy tworzeniu nowych zasad, standardów technicznych i standardów przetwarzania. 4 Op³aty interchange mog¹ byæ pobierane tak e przy wykorzystywaniu innych ni karta p³atnicza instrumentów p³atniczych, np. w przypadku polecenia zap³aty. 5 Przyk³adowo zgodnie z raportem KE we W³oszech poziom tej op³aty by³ ustalany przez W³oskie Stowarzyszenie Banków (Italian Banking Association) wg metodologii stosowanej przez tamtejszy bank centralny (Bank of Italy). 6 By³y to m.in. decyzje dotycz¹ce organizacji Visa i Mastercard w Polsce oraz MasterCard na Wêgrzech i we W³oszech. 7 Wydawcy twierdz¹, e mog¹ wtedy wydawaæ karty bez obci¹ ania posiadacza op³atami lub z zastosowaniem niskich op³at i ewentualnie oferowaæ konsumentom premie.

6 nych systemów p³atnoœci (np. p³atnoœci elektronicznych i mobilnych) [Zielona Ksiêga..., 2012, s. 9]. W ostatnich kilku latach mia³ miejsce wyj¹tkowo dynamiczny rozwój regulacji dotycz¹cych rynku p³atnoœci. Zestawienie wybranych regulacji o charakterze odgórnym i oddolnym dotycz¹cych tej sfery zawarto w tablicy 1. Regulacje te odpowiadaj¹ kilku wyraÿnie obserwowanym w ostatnich latach trendom na rynku p³atnoœci. S¹ nimi: redukcja ryzyka systemowego i jego kontrola, przejrzystoœæ us³ug, rozwój innowacji, standaryzacja i konwergencja. Ka da z zamieszczonych w tablicy 1 regulacji zosta³a przyporz¹dkowana tylko jednemu z wymienionych trendów/ /obszarów tego, który jest w najwiêkszym stopniu zgodny z jej pierwotnym charakterem i zamys³em. W rzeczywistoœci jednak wiêkszoœæ regulacji mo - na przyporz¹dkowaæ do wiêcej ni jednego obszaru, np. regulacje dotycz¹ce innowacji dotycz¹ najczêœciej tak e kwestii standaryzacji [World Payments Report, 2011, s. 33]. Tablica 1. Najwa niejsze inicjatywy regulacyjne dotycz¹ce sfery p³atnoœci Obszar Przyk³ady regulacji Zasiêg Redukcja ryzyka systemowego i jego kontrola Przejrzystoœæ us³ug Innowacje Znaczenie regulacji prawnych dla funkcjonowania rynku p³atnoœci 177 Bazylea III FSA Liquidity Regime Dodd-Frank Act Fed Intraday Liquidity Foreign Account Tax Compliance Act (FATCA) CPSS-IOSCO AML/ATF Presja na op³aty interchange Durbin Amendment Canada Code of Conduct for cards Transformacja czeków Canada Task Force P³atnoœci mobilne Karty zbli eniowe/p³atnoœci NFC e-fakturowanie e-administracja Digital Agenda 100% FDI in Mobile Wallets in India Wielka Brytania Stany Zjednoczone Stany Zjednoczone Stany Zjednoczone Kanada Kanada Indie

7 178 Janina Harasim Tablica 1. (cd.) Obszar Przyk³ady regulacji Zasiêg Standaryzacja Konwergencja Dyrektywa PSD SEPA/eSEPA Dyrektywa ws. pieni¹dza elektronicznego Alternative Card Schemes Japanese Payment Services Act National Payments Corporation of India International Payments Framework Association (IPFA) Renminbi as a Settlement Currency Dyrektywa UCITS IV Ewolucja TARGET2 UK Faster Payments Services ACH Frequent Settlement Hong Kong Multi-Currency Clearing Common Payments Network in Australia Japonia Indie Chiny Wielka Brytania Hongkong Australia ród³o: Opracowanie w³asne na podstawie [World Payments Report, 2011, s. 31; World Payments Report, 2012, s. 27]. Jak ³atwo zauwa yæ, wiêkszoœæ regulacji ujêtych w tablicy 1 jest ukierunkowana na wzrost efektywnoœci funkcjonowania rynku p³atnoœci. Kwestii bezpieczeñstwa zwi¹zanego z funkcjonowaniem sfery p³atnoœci dotycz¹ przede wszystkim regulacje zawarte w pierwszym z wymienionych obszarów, wprowadzone b¹dÿ znowelizowane po wybuchu œwiatowego kryzysu finansowego. Ich g³ównym celem jest zapewnienie bezpieczeñstwa i stabilnoœci systemu finansowego, w tym w szczególnoœci systemu bankowego, oraz jego p³ynnoœci, zatem ich wp³yw na sferê p³atnoœci jest poœredni. Przyk³adowo regulacje odnosz¹ce siê do p³ynnoœci zawarte w Bazylei III wymuszaj¹ na bankach poszukiwanie bardziej stabilnych, d³ugoterminowych Ÿróde³ finansowania (pasywów), a do takich nale ¹ m.in. œrodki na rachunkach klientów detalicznych oraz karty przedp³acone [World Payments Report, 2010, s ]. Regulacje w pozosta³ych obszarach maj¹ na celu zwiêkszenie efektywnoœci funkcjonowania rynku p³atnoœci od strony podmiotowej

8 Znaczenie regulacji prawnych dla funkcjonowania rynku p³atnoœci 179 (wzrost przejrzystoœci rynku, dopuszczanie nowych podmiotów), przedmiotowej (pojawianie siê innowacyjnych instrumentów p³atniczych, us³ug dodatkowych typu e-fakturowanie czy transformacja tradycyjnych instrumentów/form p³atnoœci, np. czeków) i funkcjonalnej (standaryzacja, interoperacyjnoœæ itd.). Warto zauwa yæ, e spora czêœæ regulacji zawartych w tablicy 1 ma charakter, zw³aszcza te dotycz¹ce kwestii bezpieczeñstwa oraz innowacji. Z kolei inicjatywy odnosz¹ce siê do kwestii standaryzacji, konwergencji i przejrzystoœci us³ug maj¹ w wiêkszoœci zasiêg regionalny lub krajowy, co mo na t³umaczyæ zró nicowaniem i specyfik¹ dotychczasowych systemów p³atnoœci, zwyczajów oraz kultur p³atniczych [Harasim i inni, 2011, s ]. 3. Ocena wp³ywu regulacji dotycz¹cych rynku p³atnoœci na jego kszta³t i funkcjonowanie Du a liczba regulacji odnosz¹cych siê do rynku p³atnoœci, ich zró nicowany charakter (odgórne, oddolne) i zasiêg (, regionalny, krajowy) utrudniaj¹ ocenê ich oddzia³ywania na jego kszta³t i funkcjonowanie. Mo na jednak podj¹æ próbê nakreœlenia pewnych obserwowanych w tym zakresie tendencji. Przede wszystkim nale y zauwa yæ, e pocz¹tkowo regulacje dotycz¹ce rynku p³atnoœci mia³y na celu przede wszystkim zapewnienie sprawnoœci i bezpieczeñstwa funkcjonowania systemu p³atniczego (w tym zw³aszcza systemów rozliczeñ i rozrachunku) oraz budowê zaufania zarówno do pieni¹dza gotówkowego, jak i do bezgotówkowych instrumentów p³atniczych. Istniej¹ce regulacje utrwala³y jednak tradycyjn¹ strukturê podmiotow¹ rynku z dominuj¹c¹ rol¹ banków w ca³ym procesie obs³ugi p³atnoœci (od wydawania instrumentów p³atniczych poprzez inicjacjê p³atnoœci, ich przetwarzanie, a skoñczywszy na dokonywaniu rozliczenia i rozrachunku), stwarzaj¹c bariery dostêpu do ka dej z jego faz podmiotom pozabankowym. Ówczesne regulacje odnosi³y siê do tradycyjnych instrumentów p³atniczych, pomijaj¹c innowacyjne formy p³atnoœci, nawet te ju istniej¹ce na rynku (których inicjatorami s¹ zreszt¹ g³ównie podmioty niebankowe). Mimo rosn¹cej presji dotycz¹cej transparentnoœci kosztów us³ug p³atniczych oraz ich cen brak by³o zdecydowanych dzia³añ organów regulacyjnych zmierzaj¹cych do zapewnienia sprawiedliwej redystrybucji przychodów i kosztów pomiêdzy poszczególnymi grupami uczestników rynku. Efektem tego by³o istnienie porozumieñ (np. dotycz¹cych

9 180 Janina Harasim op³at interchange) maj¹cych istotny wp³yw na podzia³ dochodów zwi¹zanych z obs³ug¹ p³atnoœci, a ponadto niepozwalaj¹cych na oszacowanie spo³ecznego kosztu p³atnoœci w odniesieniu do poszczególnych instrumentów p³atniczych. Istniej¹ce wówczas regulacje by³y zatem powa n¹ barier¹ wzrostu efektywnoœci funkcjonowania rynku p³atnoœci, w tym zw³aszcza rynku p³atnoœci detalicznych. Od kilkunastu lat obserwuje siê jednak zasadnicz¹ zmianê podejœcia do roli regulacji na rynku p³atnoœci. Wprawdzie czêœæ tych, które przyjêto ostatnio, odnosi siê do kwestii bezpieczeñstwa funkcjonowania systemów p³atniczych oraz ma na celu budowê zaufania do bezgotówkowych instrumentów p³atniczych, jednak s¹ to regulacje o innym charakterze ni opisane wy ej. Niektóre z nich s¹ zwi¹zane z rewolucj¹ technologiczno- -komunikacyjn¹, której wynikiem s¹ nowe rozwi¹zania pozwalaj¹ce na zasadnicze usprawnienie, automatyzacjê i uproszczenie procesu obs³ugi p³atnoœci, inne, np. te odnosz¹ce siê do instrumentów p³atniczych, s¹ ukierunkowane na upowszechnianie innowacyjnych form p³atnoœci, w tym p³atnoœci elektronicznych i mobilnych. Zdecydowana wiêkszoœæ pojawiaj¹cych siê ostatnio regulacji ma na celu pobudzenie konkurencji na rynku p³atnoœci oraz wzrost jego efektywnoœci. Otwieraj¹ one dostêp do rynku nowym podmiotom i powoduj¹ defragmentacjê procesu obs³ugi p³atnoœci. Poci¹ga to za sob¹ istotne zmiany struktury podmiotowej rynku oraz skutkuje rozbiciem ³añcucha wartoœci dotycz¹cego p³atnoœci na kilka odrêbnych faz, których obs³uga mo e staæ siê Ÿród³em dochodów ró nych uczestników rynku p³atnoœci (nie tylko banków). Tworzenie ram prawnych dla nowoczesnych instrumentów p³atniczych stymuluje ich rozwój, buduje zaufanie do nich i zachêca do ich wykorzystywania w p³atnoœciach. To z kolei mo e z czasem prowadziæ do zmiany zwyczajów p³atniczych, ale tak e skutkowaæ wzrostem wymagañ u ytkowników instrumentów p³atniczych maj¹cych coraz wiêksze mo liwoœci wyboru najbardziej dogodnych sposobów realizacji p³atnoœci. Widoczn¹ cech¹ regulacji pojawiaj¹cych siê w ostatnich latach jest nie tylko stymulowanie innowacji, ale tak e d¹ noœæ do standaryzacji instrumentów p³atniczych oraz infrastruktury pozwalaj¹cej na osi¹gniêcie masy krytycznej w przypadku wprowadzania innowacji p³atniczych, sprawn¹ obs³ugê p³atnoœci oraz obni enie jej kosztów. Jeœli inicjatywy w tym zakresie maj¹ charakter regionalny czy (co jest jednak rzadkoœci¹), pozwalaj¹ na ograniczenie ró norodnoœci standardów i rozwi¹zañ

10 Znaczenie regulacji prawnych dla funkcjonowania rynku p³atnoœci 181 stosowanych w ró nych krajach i regionach, które w istotny sposób ograniczaj¹ swobodê dokonywania p³atnoœci i utrudniaj¹ ich realizacjê (zw³aszcza w odniesieniu do p³atnoœci trangranicznych). W ostatnich latach coraz wiêkszy nacisk k³adzie siê tak e na wzrost przejrzystoœci cen us³ug p³atniczych i ochronê konsumenta na rynku p³atnoœci. Postêp w tym zakresie jest jednak nadal niezadowalaj¹cy, czego dowodem jest m.in. utrzymywanie siê uzgodnieñ dotycz¹cych op³at interchange, co œwiadczy o ci¹gle silnej pozycji tradycyjnych graczy na rynku p³atnoœci (banki, organizacje p³atnicze). Zakoñczenie Przedstawiona w artykule analiza rozwoju regulacji odnosz¹cych siê do rynku p³atnoœci potwierdzi³a zasadnoœæ ingerencji pañstwa w funkcjonowanie systemu p³atniczego i sferê p³atnoœci. Dowiod³a ona, e regulacje o charakterze odgórnym, tworzone przez pañstwo, maj¹ kluczowe znaczenie dla zapewnienia sprawnego i bezpiecznego funkcjonowania systemu p³atniczego oraz budowy zaufania do obecnych na rynku instrumentów p³atniczych. Nie zawsze jednak sprzyjaj¹ one wzrostowi efektywnoœci funkcjonowania rynku p³atnoœci. Wiêkszoœæ regulacji obowi¹zuj¹cych do koñca XX w. utrwala³a tradycyjn¹ strukturê podmiotow¹ rynku z dominuj¹c¹ rol¹ banków w ca³ym procesie obs³ugi p³atnoœci, utrudniaj¹c dostêp do niego podmiotom pozabankowym, nie sprzyja³a rozwojowi innowacji p³atniczych oraz nie ingerowa³a w nieefektywn¹ redystrybucjê przychodów i kosztów miêdzy poszczególnymi grupami uczestników rynku. Ostatnie lata przynios³y jednak zasadnicz¹ zmianê podejœcia do roli regulacji na rynku p³atnoœci. Nowo powstaj¹ce regulacje maj¹ g³ównie na celu pobudzenie konkurencji na rynku p³atnoœci oraz wzrost jego efektywnoœci. W ich efekcie zmienia siê struktura podmiotowa rynku staje siê on bardziej dostêpny dla podmiotów niebankowych, które mog¹ wyspecjalizowaæ siê w obs³udze wybranych faz procesu realizacji p³atnoœci. Nowe regulacje maj¹ tak e na celu stymulowanie rozwoju innowacji oraz standaryzacjê instrumentów p³atniczych oraz towarzysz¹cej im infrastruktury. Ci¹gle jednak nie uda³o siê osi¹gn¹æ transparentnoœci struktury cen i kosztów zwi¹zanych z obs³ug¹ p³atnoœci.

11 182 Janina Harasim Literatura 1. Analiza funkcjonowania op³aty interchange w transakcjach bezgotówkowych na rynku polskim (2012), NBP, Departament Systemu P³atniczego, Warszawa. 2. Cruickshank D. (2000), Competition in UK Banking: a Report to the Chancellor of the Exchequer. Review of Banking Services in the UK, World Economic Forum. 3. Górka J. (2009), Konkurencyjnoœæ form pieni¹dza i instrumentów p³atniczych, CeDeWu, Warszawa. 4. Harasim J., Fr¹czek B., Szustak G., Klimontowicz M. (2011), Europejski rynek p³atnoœci detalicznych. CeDeWu, Warszawa. 5. Hicks J.R. (1999), Teoria historii gospodarczej, Wydawnictwo Adam Marsza³ek, Toruñ. 6. Innovations in Retail Payments (2012), Report of the Working Group on Innovation in Retail Payments. Committee on Payment and Settlement Systems, Bank for International Settlements. 7. Interim Report II. Current Accounts and Related Services (2006), Sector Inquiry under Article 17 Regulation 1/2003 on retail banking. European Commission. Competition DG. 8. Issues Arising from the Emergence of Electronic Money (2000), European Central Bank Monthly Bulletin, no Konkola T. (2010), The Payment System, European Central Bank. 10. Korycki S., Kuciñski J., Trzciñski Z., Zaborowski J. (2002), Zarys prawa, LexisNexis, Warszawa. 11. Payments System in Denmark (2005), Danmark Nationalbank, Copenhagen. 12. World Payments Report 2010 (2010), Capgemini, RBS, EFMA. 13. World Payments Report 2011 (2011), Capgemini, RBS, EFMA. 14. World Payments Report 2012 (2012), Capgemini, RBS, EFMA. 15. Zielona Ksiêga. W kierunku zintegrowanego europejskiego rynku p³atnoœci realizowanych przy pomocy kart p³atniczych, przez internet i za poœrednictwem urz¹dzeñ przenoœnych (2012), Komisja Europejska, KOM(2011) 941 wersja ostateczna, Bruksela. Streszczenie Celem artyku³u jest ocena zasadnoœci ingerencji pañstwa w funkcjonowanie systemu p³atniczego i sferê p³atnoœci, identyfikacja podstawowych przes³anek powstawania regulacji odnosz¹cych siê do rynku p³atnoœci oraz próba oceny ich

12 Znaczenie regulacji prawnych dla funkcjonowania rynku p³atnoœci 183 oddzia³ywania na jego kszta³t i funkcjonowanie w oparciu o analizê rozwoju regulacji dotycz¹cych tej sfery. Przeprowadzona w niniejszej pracy analiza potwierdzi³a zasadnoœæ ingerencji pañstwa w funkcjonowanie systemu p³atniczego i sferê p³atnoœci. Dowiod³a ona, e regulacje o charakterze odgórnym, tworzone przez pañstwo, maj¹ kluczowe znaczenie dla zapewnienia sprawnego i bezpiecznego funkcjonowania systemu p³atniczego oraz budowy zaufania do obecnych na rynku instrumentów p³atniczych. Nie zawsze jednak sprzyjaj¹ one wzrostowi efektywnoœci funkcjonowania rynku p³atnoœci. Wiêkszoœæ regulacji obowi¹zuj¹cych do koñca XX w. utrwala³a tradycyjn¹ strukturê podmiotow¹ rynku z dominuj¹c¹ rol¹ banków w ca³ym procesie obs³ugi p³atnoœci, utrudniaj¹c dostêp do niego podmiotom pozabankowym, nie sprzyja³a rozwojowi innowacji p³atniczych oraz nie ingerowa³a w nieefektywn¹ redystrybucjê przychodów i kosztów miêdzy poszczególnymi grupami uczestników rynku. Pojawiaj¹ce siê ostatnio regulacje maj¹ inny charakter ich celem jest pobudzenie konkurencji na rynku p³atnoœci oraz wzrost jego efektywnoœci. Otwieraj¹ one dostêp do rynku nowym podmiotom i powoduj¹ defragmentacjê procesu obs³ugi p³atnoœci. Widoczn¹ cech¹ nowych regulacji jest tak e stymulowanie innowacji, d¹ noœæ do standaryzacji instrumentów p³atniczych oraz infrastruktury w celu zapewnienia sprawnej obs³ugi p³atnoœci oraz obni enia jej kosztów. Niestety mimo coraz wiêkszego nacisku na wzrost przejrzystoœci cen us³ug p³atniczych postêp w tym zakresie jest nadal niezadowalaj¹cy, S³owa kluczowe system p³atniczy, regulacje prawne, samoregulacja, rynek p³atnoœci, instrumenty p³atnicze Importance of payment market regulations for its functioning (Summary) The purpose of this paper is to assess if the state s interference in the payment system and payment mechanism is justifiable, to identify the reasons for initiating regulatory action on the payment market as well as to evaluate their role in shaping the market based on the analyses of the changes in regulation in this area. The analyses proved that the interference in the payment system is needed and the role of regulatory measures taken by the state is critical in ensuring safe and efficient functioning of the system and trust of its participants. However, the measures do not always affect increased efficiency of the system. The majority of the regulations that were in force in the XXth century strengthened the traditional structure of the market where the banks dominated and the legislation obstructed entrance of non- banking entities which did not favour the development of innovation in the payment system and did not interfere with inefficient revenue and cost redistribution among its participants.

13 184 Janina Harasim The nature of the latest regulations is different, however; their purpose is to stimulate competitiveness on the payment market and increase its efficiency. The regulations make the market wide open for new entrants which results in defragmentation of the payment process. The attribute of the regulation is its potential to stimulate innovation, standardization of payment instruments and infrastructure in order to reduce the costs and increase efficiency. Unfortunately, the pressure to increase payment services price transparency does not produce satisfactory effects. Keywords payment system, regulation, self-regulation, payment market, payment instruments