Informacja. Nr 261. Przemoc wobec kobiet

Transkrypt

1 KANCELARIA SEJMU BIURO STUDIÓW I EKSPERTYZ WYDZIAŁ ANALIZ EKONOMICZNYCH I SPOŁECZNYCH Przemoc wobec kobiet Listopad 1994 Jolanta Szymańczak Informacja Nr 261 W Polsce przemoc wobec kobiet nie jest dostatecznie rozpoznanym i wyodrębnionym problemem społecznym. Jak dotychczas tylko środowiska feministyczne traktują to zagadnienie jako wieloaspektowe, wymagające uwzględnienia w polityce społecznej państwa. Niniejsze opracowanie prezentuje zjawisko przemocy wobec kobiet w Polsce na podstawie dostępnych danych statystycznych i nielicznych badań naukowych.

2 BSE 1 Na ONZ - owskim spotkaniu przygotowawczym (Wiedeń, października 1994 r.) do IV Światowej Konferencji Kobiet, która odbędzie się w Pekinie w 1995 roku, po raz kolejny dyskutowano o przemocy wobec kobiet, jako ważnym zagadnieniu wymagającym uwzględnienia w polityce społecznej państw-członków ONZ. W dokumencie zatytułowanym "Regionalny projekt płaszczyzny działań - kobiety w zmieniającym się świecie" w dwu paragrafach - 62 i - 63 określono zadania jakie powinny podjąć rządy państw - członków Organizacji Narodów Zjednoczonych, aby przeciwdziałać przemocy wobec kobiet. 62. "Rządy winny podjąć natychmiastowe działania mające na celu zwalczanie i eliminowanie wszelkich form przemocy wobec kobiet w sferze życia publicznego i prywatnego, w tym przemocy seksualnej, molestowania i wykorzystywania seksualnego, handlu nieletnimi dziewczętami i dorosłymi kobietami, wszelkich uprzedzeń z racji płci w działaniach wymiaru sprawiedliwości oraz sprzeczności między prawami kobiet a szkodliwymi następstwami tradycyjnych i obyczajowych praktyk, uprzedzeń kulturowych i ekstermizmu religijnego. Rządy winny także uświadamiać społeczeństwom związki między przemocą wobec kobiet a brakiem równości między kobietami i mężczyznami, tak w wymiarze jednostkowym jak i ogólnospołecznym. Rządy są zobowiązane do przestrzegania postanowień Deklaracji w Sprawie Eliminacji Przemocy wobec Kobiet oraz wszystkich innych dokumentów związanych z przestrzeganiem praw człowieka w odniesieniu do omawianych kwestii, poprzez podejmowanie skutecznych środków zaradczych, włączając w te działania również środki ukierunkowywane bezpośrednio na mężczyzn-sprawców. Rządy winny promować szkolenie i kształcenie odpowiedniego personelu pracującego w instytucjach wymiaru sprawiedliwości, służby zdrowia i opieki socjalnej. Rządy winny wspierać pracę Specjalnego Sprawozdawcy do Spraw Przemocy wobec Kobiet powołanego przez Komisję Praw Człowieka". 63. "Przemoc wobec kobiet oraz naruszanie praw człowieka w odniesieniu do kobiet podczas konfliktów zbrojnych przejawiające się dokonywaniem morderstw, powtarzającymi się gwałtami, przypadkami zniewolenia seksualnego oraz planowanymi z rozmysłem aktami gwałtu wymuszającymi w rezultacie nie chciane ciąże wymagają szczególnie skutecznych i natychmiastowych reakcji wszystkich zainteresowanych [stron] na szczeblu państwowym, regionalnym i międzynarodowym. Rządy są zobowiązane do przestrzegania norm międzynarodowego prawa humanitarnego i praw człowieka w celu zapobieżenia i zlikwidowania tych form przemocy. Tego rodzaju praktyki i zachowania winny być bezzwłocznie zaprzestane, a sprawcy przestępstw ukarani. Członkowie sił zbrojnych winni być rutynowo objęci szkoleniami w zakresie międzynarodowego prawa humanitarnego." 1 1 Draft Regional Platform for Action - Women in a Changing World - Call for Action from an ECE Perspective, E/ECE/RW/HLM/L.3/Rev.l/ 4 October Tłumaczenie tekstu z oryginału angielskiego - Jolanta Karolczak BSE KS.

3 2 BSE I. Przemoc wobec kobiet jako problem społeczny 1. "Przemoc wobec kobiet" jako problem społeczny początkowo została do strzeżona i wyartykułowana jedynie przez ruchy feministyczne. Obecnie oczywiste jest, że choć mężczyźni również stanowią ofiary przemocy, to bardzo rzadko sprawcami tej przemocy są kobiety. Dlatego też mówi się o specyfice przemocy wobec kobiet, która wynika właśnie z tego, iż to przeważnie mężczyźni są jej sprawcami, jak również z tego, że funkcjonujące wzory kulturowe, obyczaje, niekiedy "usprawiedliwiają i przyzwalają" na takie zachowania mężczyzn. 2. Na początku lat sześćdziesiątych, w krajach rozwiniętej demokracji, ruch wyzwolenia kobiet (Women's Liberation) rozpoczął aktywną działalność na rzecz stworzenia efektywnych struktur pomocy dla kobiet i dzieci, najczęstszych ofiar przemocy. W krajach Europy Zachodniej, Stanach Zjednoczonych Ameryki, w Kanadzie, w Australii od tamtego czasu funkcjonuje instytucjonalny system pomocy kobietom - ofiarom przemocy. Istnieją specjalistyczne programy profilaktyczne, stosowne rozwiązania prawne oraz system rejestrowania przypadków, który stanowi podstawę dokonywanych szacunków skali zjawiska. Prowadzone są również badania naukowe, które z jednej strony umożliwiły rozpoznanie problemu, z drugiej zaś stworzenie adekwatnego systemu terapii i programów przeciwdziałania. 3. W Polsce nie ma takiego specjalistycznego systemu pomocy i terapii dla kobiet - ofiar przemocy. Nie prowadzi się również ukierunkowanej statystyki przypadków. Badania naukowe na temat przemocy w rodzinie, na temat przemocy wobec dzieci i kobiet prowadzone są w niewielkim zakresie, a ich wyniki nie upoważniają do szacowania wielkości zjawiska w skali kraju. "Przemoc wobec kobiet" rozumiana nie tylko jako "maltretowanie przez męża, czy konkubina", ale jako szerokie zjawisko społeczne, jest ciągle problemem niewyodrębnionym i nieuwzględnionym w polityce społecznej państwa, o którym mówią przede wszystkim środowiska feministyczne. 4. Przemoc wobec kobiet przejawia się tak w różnych formach niespenalizowanych nadużyć jak i w formach skodyfikowanych przestępstw. * Wyróżnić można następujące formy przemocy wobec kobiet: - przemoc fizyczna, - przemoc seksualna, - przemoc emocjonalna. Wyróżnione formy przemocy stosowanej wobec kobiet najczęściej występują łącznie i to w różnych wariantach. Przemoc ta może mieć charakter bezpośredni lub instytucjonalny.

4 BSE 3 Kobieta często jest ofiarą przemocy stosowanej bezpośrednio przez mężczyznę (pobicie, gwałt, molestowanie seksualne, znęcanie moralne), ale również istnieją obszary życia społecznego, w których kobieta stanowi ofiarę przemocy instytucjonalnej. O instytucjonalnej przemocy wobec kobiet mówi się też w odniesieniu do kobiet więźniarek, dziewcząt - wychowanek zakładów wychowawczych i poprawczych, nieletnich dziewcząt sądzonych w sądach dla nieletnich za przejawy demoralizacji i dokonane przestępstwa, kobiet bezdomnych, kobiet zajmujących się nierządem. Dość często niewłaściwy sposób traktowania kobiet rodzących w szpitalach położniczych w naszym kraju przedstawia się jako jeden z przykładów ilustrujących przemoc instytucjonalną wobec kobiet. Stanowisko takie reprezentują m.in. organizacje feministyczne. Wydaje się jednak, że problem ten należy postrzegać nie tylko jako specyficzne zachowania wobec kobiet właśnie z racji ich płci, ale w szerszym kontekście, jako przejaw dyskryminacji i nieprzestrzegania praw pacjenta, co jest dość powszechną praktyką w polskiej służbie zdrowia. II. Skala i specyfika zjawiska 1. Oszacowania skali zjawiska przemocy wobec kobiet w naszym kraju można dokonać tylko na podstawie danych dotyczących przestępczości, rozwodów, pomocy społecznej, nielicznych badań kryminologicznych i socjologicznych, a także informacji z działalności instytucji i organizacji pozarządowych zajmujących się pomocą rodzinie. 2. O szczególnie drastycznej przemocy wobec kobiet świadczą dane statystyczne odnośnie dwu przestępstw skodyfikowanych w Kodeksie karnym: * z art. 184 k.k. - znęcanie się (fizyczne i moralne) nad członkiem rodziny lub inną osobą zależną, lub bezradną, * z art. 168 k.k. - zgwałcenie. Ofiarami znęcania się fizycznego i moralnego oraz zgwałceń w zdecydowanej większości są kobiety (rzadziej dzieci), sprawcami mężczyźni. Z badań kryminologicznych wiadomo, iż jest to trwała i specyficzna tendencja w przestępczości mężczyzn. Warto zaznaczyć, iż kobiety skazane z art. 184 k.k., skazane są na ogół za maltretowanie dzieci. Za znęcanie się nad rodziną (art. 184 k.k.) w latach liczba skazań przedstawiała się następująco: 1990 r skazań, 1991 r skazań, 1992 r skazań, w tym mężczyzn, 1993 r skazań, w tym mężczyzn. Od 1 stycznia do 30 września 1994 r. Komenda Główna Policji odnotowała przypadków przestępstwa z art. 184, w tym 477 kobiet podejrzanych o to przestęp-

5 4 BSE stwo. Za zgwałcenie (art. 168 k.k.) w latach liczba skazań przedstawiała się następująco: 1990 r skazań, 1991 r skazań, 1992 r skazań, w tym 894 mężczyzn, 1993 r skazań, w tym 927 mężczyzn, Od 1 stycznia do 30 września 1994 r. Komenda Główna Policji odnotowała 853 przypadki przestępstwa z art. 168 k.k., w tym 9 kobiet podejrzanych o to przestępstwo. Zgwałcenia ze szczególnym okrucieństwem (art ) dokonało 279 podejrzanych mężczyzn i 3 kobiety. * Powyższe dane statystyczne prezentują tylko liczbę przypadków stwierdzonych. Jaka jest faktyczna liczba tych przestępstw trudno jest oszacować nawet w przybliżeniu. Gwałty i wymuszenia kontaktów seksualnych występują dość często w małżeństwach, w których dochodzi do bicia kobiety, oszacowanie częstości ich występowania jest niemożliwe - stanowią tzw. czarną liczbę. Kobiety maltretowane i kobiety zgwałcone bardzo często wstydzą się swojej sytuacji, obawiają opinii ludzkiej i dlatego nie zgłaszają przestępstwa. Zdarza się również, iż dochodzenia w sprawie zgłoszonych przypadków nie są wszczynane ze względu na mało wiarygodny, zdaniem policji i prokuratury, materiał dowodowy. * Z badań psychologicznych wiadomo, że traumatyczne przeżycia, jakich do znają kobiety bite i gwałcone, mają trwałe skutki (emocjonalne i fizyczne) i przejawiają się konkretnymi cechami osobowości. Dla kobiet bitych typowa jest depresja, bezradność, lęk, utrata szacunku dla siebie i wiary w siebie, nieumiejętność rozwiązywania problemów życiowych i radzenia sobie w sytuacjach trudnych. Kobiety ofiary gwałtu mają z kolei zaburzone poczucie tożsamości, zaburzone poczucie panowania nad sobą i własną sytuacją życiową. Gwałt wywołuje wstyd, poczucie winy, samooskarżanie się, w poważny sposób zakłóca możliwość satysfakcjonującego życia seksualnego, podważa zaufanie do ludzi, wiąże się z lękiem paraliżującym nieraz na długo możliwość normalnego funkcjonowania, z poczuciem nieodwracalnej straty i bezsilności. Tak więc traumatyczne przeżycia kobiet maltretowanych powodują, iż nie potrafią one samodzielnie, bez wsparcia z zewnątrz, obronić się, znaleźć racjonalnego wyjścia z trudnej sytuacji życiowej. Warto może zaznaczyć, iż najczęstszymi ofiarami zabójstw, jakich dokonują kobiety, są właśnie maltretujący je mężowie lub konkubenci.

6 BSE 5 3. Z badań na temat opinii Polek o różnych sferach ich życia, jakie przeprowadziło Centrum Badania Opinii Społecznej we współpracy z Uniwersytetem Oxfordzkim w sierpniu 1993 roku, na pytanie o występowanie przemocy w małżeństwie (adresowane do kobiet zamężnych i rozwiedzionych) - 9% respondentek odpowiedziało iż wielokrotnie były bite przez męża. Kolejne 9% respondentek odpowiedziało, iż zdarzało się to sporadycznie. Tak więc 18% badanych kobiet ujawniło fakt występowania bezpośredniej przemocy w ich życiu. Spośród badanych mężatek 41% stwierdziło, iż zna osobiście lub spotyka w swoim otoczeniu kobiety bite przez mężów, w tym; 21% badanych stwierdziło, iż zna jedną, dwie takie kobiety, 15% badanych stwierdziło, iż zna kilka takich kobiet, 5% badanych stwierdziło, iż zna wiele takich kobiet. Spośród kobiet rozwiedzionych 60% stwierdziło, że przynajmniej raz zostały uderzone przez męża, a blisko co czwarta przyznała, że zdarzyło się to wiele razy. O fakcie występowania przemocy w małżeństwach kobiet znanych respondentkom, najczęściej mówiły mieszkanki wsi i dużych miast, kobiety młode w wieku do 24 lat, uczennice i studentki, rzadziej kobiety starsze. Najwięcej przypadków bicia żon przez mężów znały kobiety rozwiedzione i bezrobotne. Im wyższe było wykształcenie i pozycja zawodowa ankietowanych tym częściej ujawniały one znajomość występowania przemocy w najbliższym otoczeniu. Jako główne powody konfliktów małżeńskich respondentki podały: - niedobory materialne - 52% wskazań, - brak czasu współmałżonków - 17% wskazań, - niewypełnianie obowiązków domowych przez męża - 17%, - kłopoty sprawiane przez dzieci - 17%, - bezrobocie kogoś z rodziny - 14% wskazań, - nadużywanie alkoholu przez męża - 13% wskazań. Nieporozumienia dotyczące finansów, braku pracy i nadużywania alkoholu występują głównie w rodzinach kobiet mających niską pozycję społeczno-zawodową oraz złe warunki materialne. Przy wyższej pozycji i lepszych warunkach życia konflikty związane są z podziałem ról w rodzinie, brakiem porozumienia między jej członkami oraz innych niematerialnych sfer funkcjonowania gospodarstwa domowego. Ponad 25% badanych stwierdziło, iż w ich rodzinach w ostatnich latach nastąpiła eskalacja konfliktów. Jako przyczyny takiego stanu rzeczy badane kobiety wskazują brak pieniędzy lub zwolnienie z pracy kogoś z rodziny. * Z badania Głównego Urzędu Statystycznego przeprowadzonego w 1991 r. - "Psychologiczno-demograficzne uwarunkowania rozwodów i ich konsekwencje" -

7 6 BSE wśród osób rozwiedzionych w latach wynika, że główne przyczyny rozpadu małżeństw (wg opinii badanych kobiet i mężczyzn) były następujące: - niewierność, trwały związek z inną osobą - 30%, - nadużywanie alkoholu - 28%, - niezgodność charakterów - 27% * Z kolei badane kobiety jako najważniejsze przyczyny rozpadu małżeństwa podawały: - alkoholizm partnera - 46,7% wskazań (wobec 13,9% wskazań mężczyzn), - niewierność - 41,3% (wobec 46,4% wskazań mężczyzn), - brak zainteresowania rodziną - 37,4% (wobec 12,4% wskazań mężczyzn), - niemożność porozumienia się w codziennych sprawach - 33,9% (wobec 49,5% wskazań mężczyzn), - znęcanie fizyczne - 31,9% (wobec 2,1% wskazań mężczyzn). Na znęcanie fizyczne jako przyczynę rozwodu wskazało 29,7% kobiet zamieszkałych w mieście (wobec 2% mężczyzn) i 39,8% kobiet (wobec 2,2% mężczyzn) zamieszkałych na wsi. Przemoc fizyczna występuje częściej wśród małżeństw o niższym stopniu wykształcenia, okrucieństwo psychiczne wśród małżeństw o wyższym poziomie wykształcenia. Przemoc fizyczna występowała w 32% małżeństw zamieszkałych w miastach i w 40% małżeństw zamieszkałych na wsi. * Zdaniem badaczy, analiza przeprowadzonych ankiet upoważnia do stwierdzenia, iż "alkoholizmowi" towarzyszy okrucieństwo fizyczne i psychiczne wobec członków rodziny, tak często, że praktycznie nie można oddzielić tych zjawisk. Alkoholizm męża, jako przyczynę rozwodu podała: - 1/3 kobiet w wieku poniżej 25 lat, - 1/3 kobiet w wieku powyżej 60 lat, - ponad połowa kobiet w wieku lat. Alkoholizm męża jest problemem częściej występującym w małżeństwach zamieszkałych na wsi; ponad 50% małżeństw rozpadło się tam właśnie z tego powodu. * 1/3 badanych kobiet przyczyn rozpadu swojego małżeństwa upatrywała w braku zainteresowania męża rodziną. Brak zainteresowania rodziną ich zdaniem wiązał się dość często z niemożnością porozumienia się z mężem i brutalnym za chowaniem męża wobec nich i innych członków rodziny. 4. W raporcie Polskiego Stowarzyszenia Feministycznego zatytułowanym "Prawa kobiet. Instytucje państwowe i społeczne a przemoc wobec kobiet. Medycyna a zdrowie kobiet", prezentowane są wypowiedzi uczestniczek konferencji poświęconej prawom kobiet, na temat sfer życia społecznego, w których zauważyły one przejawy przemocy. Uczestniczki konferencji poruszały następujące zagadnienia:

8 BSE 7 * przemoc wobec kobiet w instytucjach publicznych: - szpitale położnicze, - sądy rodzinne, - sądy karne (sprawy o gwałt). * Wykorzystywanie seksualne kobiet: - działalność agencji towarzyskich, - handel kobietami, - przemoc wobec kobiet trudniących się prostytucją, * molestowanie seksualne (sexual harassment), * przemoc wobec uchodźczyń. III. Podsumowanie 1. Przemoc wobec kobiet jest zjawiskiem specyficznym przede wszystkim z tego względu, iż jej sprawcami są przeważnie mężczyźni. 2. Problem ten w Polsce ciągle nie jest dostatecznie rozpoznany. Jak dotychczas jedynie środowiska feministyczne traktują "przemoc wobec kobiet" jako szerokie, wieloaspektowe zjawisko, które wymaga uwzględnienia w polityce społecznej państwa. 3. W Polsce nie funkcjonuje zintegrowany system pomocy i terapii dla kobiet - ofiar przemocy, choć działają różne instytucje (specjalistyczne poradnie, domy samotnej matki) i choć podejmowane są przez organizacje pozarządowe, różnego rodzaju inicjatywy na rzecz pomocy i przeciwdziałania przemocy w rodzinie i pomocy ofiarom przestępstw. Materiały źródłowe: 1. Informacja statystyczna Komendy Głównej Policji, Osoby podejrzane wg wieku i płci za OL , Warszawa Kobiety o swoim życiu osobistym. Komunikat z badań CBOS, Warszawa Kolarczyk T., Kubiak J., Wierzbicki P., Przestępczość kobiet. Aspekty kryminologiczne i penitencjarne. Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa Lipowska-Teutsch A., Rodzina a przemoc, Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Warszawa, brak roku wydania. 5. Prawa kobiet. Instytucje państwowe i społeczne a przemoc wobec kobiet. Medycyna a zdrowie kobiet. Konferencja Feministyczna. Mądralin k. Otwocka, 30 kwietnia - 2 maja Polskie Stowarzyszenie Feministyczne, Warszawa Psycho-demographic determinants of family dissolution in Poland and their consequences, Central Statistical Office, Poland.Warsaw Rocznik Statystyczny GUS. Warszawa Statystyka Sądowa Część III. Prawomocne osądzenia osób dorosłych. Ministerstwo Sprawiedliwości. Departament Organizacji i Informatyki. Warszawa Statystyka Sądowa Część III. Prawomocne osądzenia osób dorosłych. Ministerstwo Sprawiedliwości. Departament Organizacji i Informatyki. Warszawa Tobis A. Kara ograniczenia wolności za przestępstwa przeciwko rodzinie. Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa Tradycyjny czy partnerski model rodziny?, Komunikat z badań CBOS, Warszawa 1993.