Informacja. Nr 220. Przestępczość nieletnich

Transkrypt

1 KANCELARIA SEJMU BIURO STUDIÓW I EKSPERTYZ WYDZIAŁ ANALIZ EKONOMICZNYCH I SPOŁECZNYCH Przestępczość nieletnich Czerwiec 1994 Jolanta Szymańczak Informacja Nr 220 W ostatnich latach odnotowuje się stały wzrost przestępczości, zwiększa się zarówno liczba sprawców jak i liczba dokonywanych przestępstw. Od 1990 roku zdecydowanie wzrasta również przestępczość nieletnich (choć, co warto zaznaczyć wskaźniki dynamiki przestępczości dorosłych są znacznie większe, niż wskaźniki dynamiki przestępczości dzieci i młodzieży). Szczególnie niepokojące są dwie tendencje charakterystyczne dla przestępczości nieletnich - rosnąca liczba dzieci do 13 roku życia popełniających czyny karalne oraz brutalizacja działań przestępczych. Niniejsze opracowanie zawiera dane statystyczne dotyczące przestępczości nieletnich oraz krótką, ogólną charakterystykę tego zjawiska.

2 BSE 1 1. Przestępczość dzieci i młodzieży - charakterystyka zjawiska 1. Przestępczość dzieci i młodzieży (nieletnich) jest pojęciem niejednoznacznym, różnie definiowanym, zależnie od systemu prawnego danego kraju. W Polsce zjawisko przestępczości nieletnich definiuje pośrednio ustawa z dnia 26 października 1982 roku (Dz.U. z 1982 r. Nr 35 poz. 228), nowelizowana w 1992 roku (Dz.U. z 1992 r. Nr 24 poz. 101) o postępowaniu w sprawach nieletnich, regulująca postępowanie wobec nieletnich w zakresie: * zapobiegania i zwalczania demoralizacji - w stosunku do osób, które nie ukończyły lat 18, * postępowania w sprawach o czyny karalne - w stosunku do osób, które dopuściły się takiego czynu po ukończeniu lat 13, ale nie ukończyły lat 17, * wykonywania środków wychowawczych lub poprawczych - w stosunku do osób, względem, których środki te zostały orzeczone, nie dłużej jednak niż do ukończenia przez te osoby lat Wobec nieletnich, którzy ulegli demoralizacji lub popadli w konflikt z prawem stosowane są następujące środki (zróżnicowane w zależności od wieku i rodzaju czynu jakiego się dopuścili): * środki wychowawcze i wychowawczo-lecznicze (np. dozór kuratora, umieszczenie w zakładzie wychowawczym lub leczniczym) - dla nieletnich z objawami demoralizacji do lat 18, a także dla popełniających czyny karalne w wieku lat, * środki poprawcze - dla nieletnich popełniających czyny karalne w wieku lat, * kara - dla nieletnich, jeśli zachodzą podstawy do orzeczenia kary na podstawie art. 9 2 k.k,(art. 9 2 k.k. brzmi: "Nieletni, który po ukończeniu lat 16 popełnia zbrodnię przeciwko życiu, zbrodnię zgwałcenia, rozboju lub zbrodnię przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu albo umyślnie powoduje ciężkie uszkodzenie ciała tub ciężki rozstrój zdrowia, może odpowiadać na zasadach określonych w tym kodeksie, jeżeli okoliczności sprawy oraz właściwości i warunki osobiste sprawcy za tym przemawiają, a zwłaszcza gdy poprzednio stosowane środki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne"). "Czyn karalny" czyli czyn zabroniony przez ustawę rozumiany jest jako: - przestępstwo lub przestępstwo skarbowe, - wykroczenie określone w art. 51, 62, 69, 74, 76, 85, 87, 119,122,124,133 lub 143 Kodeksu wykroczeń (art. 1 2 punkt 2). Do okoliczności świadczących o demoralizacji ustawa zalicza między innymi naruszenie zasad współżycia społecznego, popełnienie czynu zabronionego, systematyczne uchylanie się od obowiązku szkolnego, używanie alkoholu lub innych środków w celu wprowadzenia się w stan odurzenia, uprawianie nierządu, włóczęgostwo, udział w grupach przestępczych (art. 4 1).

3 2 BSE Tabela nr 1. Nieletni, wobec których prawomocnie orzeczono środki wychowawczo-poprawcze lub kary w sądach powszechnych według płci, przejawów demoralizacji i rodzajów przestępstw, w latach Źródło: Dane Ministerstwa Sprawiedliwości W 1992 roku liczba nieletnich wobec których zastosowano środki wychowawczo-poprawcze przedstawiała się następująco: nadzór kuratora nadzór rodziców umieszczenie w: zakładzie poprawczym zakładzie wychowawczym placówce oświatowo-wychowawczej kuratorskim ośrodku pracy z młodzieżą

4 BSE 3 3. W ostatnich latach wzrasta liczba nieletnich przestępców oraz liczba przestępstw przez nich popełnianych. Najbardziej niepokojącym zjawiskiem jest tendencja wzrostowa przestępstw uznanych jako szczególnie niebezpieczne dla życia i zdrowia (zabójstw, uszkodzeń ciała, bójek, pobić, zgwałceń, rozboi i wymuszeń rozbójniczych). Równie niepokojący jest fakt, iż od kilku lat utrzymuje się wysoki wskaźnik sprawców czynów karalnych, którzy nie ukończyli 13 lat życia. Świadczy to przede wszystkim o zaniedbaniach i braku właściwej opieki nad dziećmi. W 1993 roku dzieci, które nie ukończyły 13 lat życia dokonało czynów karalnych (w tym 1 zabójstwo, 1 zgwałcenie, 71 uszkodzeń ciała, 67 wymuszeń rozbójniczych, kradzieży mienia prywatnego i inne). Liczbę nieletnich sprawców czynów karalnych zarejestrowaną przez Komendę Główną Policji w latach obrazuje tabela nr 2. Tabela nr 2. Nieletni sprawcy czynów karalnych w latach Rok Osoby podejrzane Nieletni sprawcy Dynam lica nieletnich sprawców Procentowy udział nieletnich w populacji osób podejrzanych , ,0 9, ,5 9, ,1 12, ,9 12, ,1 16, ,4 15, ,4 13, ,4 13, ,2 14,3 Źródło: Komenda Główna Policji Liczbę czynów karalnych osób nieletnich w ogólnej liczbie przestępstw stwierdzonych oraz dynamikę przestępczości nieletnich w latach obrazuje tabela nr 3.

5 4 BSE Tabela nr 3. Czyny karalne nieletnich w latach Rok Przestępstwa stwierdzone Czyny karalne nieletnich Dynamika przestępstw nieletnich , , , , , , , , , ,1 Źródło: Komenda Główna Policji 4. Przy ogólnie wzrastającej przestępczości - od 1989 roku zmniejszył się udział przestępstw popełnianych przez nieletnich w przestępstwach stwierdzonych (odnotowanych w statystykach Komendy Głównej Policji i Ministerstwa Sprawiedliwości). Tendencja taka pośrednio świadczy o silnym wzroście przestępczości dorosłych, ponieważ w ostatnich latach obserwuje się również wzrost przestępczości nieletnich. Notowane wskaźniki dynamiki przestępczości dorosłych są zdecydowanie większe niż nieletnich. W poszczególnych latach procentowy udział przestępstw popełnianych przez nieletnich w przestępstwach stwierdzonych przedstawiał się następująco: 1986 rok - 11,3% 1987 rok - 13,6% 1988 rok - 12,0% 1989 rok- 9,7% 1990 rok- 6,8% 1991 rok - 7,2% 1992 rok- 7,5% 1993 rok- 8,5%

6 BSE 5 5. W strukturze przestępczości nieletnich przestępstwa o charakterze kryminalnym (kradzież mienia prywatnego, kradzież z włamaniem mienia prywatnego, kradzież z włamaniem mienia społecznego, rozbój, uszkodzenia ciała, bójka lub pobicie, zgwałcenia) stanowią około 90%, pozostałe to przestępstwa o charakterze gospodarczym, spowodowanie pożaru, podpalenia i przestępstwa drogowe, W przestępczości kryminalnej dominuje przestępczość przeciwko mieniu. Tabela nr 4. Udział czynów karalnych nieletnich w wybranych kategoriach przestępstw kryminalnych. Źródło: Komenda Główna Policji 6. Cechą charakterystyczną przestępczości nieletnich jest częstsze niż w przypadku dorosłych, współuczestnictwo w popełnianiu czynów kryminalnych z jedną lub kilkoma osobami, głównie dotyczy to kradzieży i rozboju. W 1993 roku na ogólną liczbę czynów karalnych (popełnionych przez nieletnich) czynów nieletni popełnili indywidualnie, jednoosobowo, resztę wspólnie z innymi nieletnimi lub z dorosłymi, lub w grupach mieszanych dorosłych i nieletnich. 7. Średnio około 7% nieletnich popełnia przestępstwa pod wpływem alkoholu. Chłopcy zdecydowanie częściej popełniają przestępstwa niż dziewczęta (np. w 1993

7 6 BSE roku na odnotowanych przez policję nieletnich sprawców czynów karalnych, było chłopców), częściej nieletni mieszkający w mieście, niż na wsi. 8. Wśród nieletnich podejrzanych o dokonanie przestępstwa, odsetek osób nie uczących się w poszczególnych latach kształtował się następująco: w 1988 roku - 10,3% w 1989 roku - 10,6% w 1990 roku - 10,6% w 1991 roku - 15,0% w 1992 roku - 14,1% w 1993 roku - 15,3% 9. Przestępczość i demoralizacja nieletnich uwarunkowana jest przede wszystkim ich sytuacją rodzinną, na którą nakładają się niepowodzenia szkolne i wpływ rówieśników. Nieletni, którzy wchodzą w konflikt z prawem, w większości pochodzą z rodzin rozbitych, niewydolnych wychowawczo, z rodzin patologicznych (rodzice lub jedno z nich są przestępcami, narkomanami, alkoholikami), a także z rodzin ubogich, dotkniętych bezrobociem. 10. Wyróżnia się następujące typy placówek wychowawczo-resocjalizacyjnych: * Specjalne ośrodki szkolno-wychowawcze (w tym dla społecznie niedostosowanych) podlegające Ministerstwu Edukacji Narodowej, przeznaczone są dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnej (np. głuchych, niewidomych, upośledzonych umysłowo) oraz wykazującej przejawy demoralizacji i niedostosowania społecznego. W 1992 roku w ośrodkach szkolno-wychowawczych dla społecznie niedostosowanych przebywało 5287 wychowanków. * Młodzieżowe ośrodki wychowawcze, podlegające Ministerstwu Edukacji Narodowej, przeznaczone są dla młodzieży w wieku od 13 do 18 lat o głębokim stopniu demoralizacji. W 1992 roku w 51 placówkach tego typu przebywało 3250 wychowanków. * Schroniska dla nieletnich, instytucje izolacyjne podlegające Ministerstwu Sprawiedliwości, przeznaczone są dla nieletnich, którzy popełnili czyny karalne. Nieletni przebywają w schronisku na mocy decyzji prokuratora lub sędziego do czasu wydania orzeczenia sądowego. Jeżeli sąd wyda orzeczenie o umieszczeniu w zakładzie poprawczym, nieletni przebywają w schronisku do czasu rozpoczęcia pobytu w zakładzie. W 1992 roku w 21 placówkach tego typu przebywało 437 wychowanków. * Zakłady poprawcze, instytucje izolacyjne, podlegają Ministerstwu Sprawiedliwości, przeznaczone są dla młodzieży popełniającej czyny karalne w wieku lat. Sąd może orzec o umieszczeniu nieletniego w zakładzie poprawczym do czasu ukończenia przez niego 21 lat życia. W 1992 roku w 27 placówkach tego typu przebywało 1462 wychowanków. Ponadto funkcjonują Policyjne Izby Dziecka, które zapewniają doraźną opiekę młodzieży i dzieciom, podejrzanym o popełnienie czynów karalnych lub pozbawionych

8 BSE 7 opieki (uciekinierzy z domów rodzinnych i z placówek opiekuńczo-wychowawczych i resocjalizacyjnych, dzieci zagubione). W 1993 roku w 31 Policyjnych Izbach Dziecka (funkcjonujących w 29 województwach) przebywało nieletnich, w tym chłopców i dziewcząt. 11. Zadaniem sądu dla nieletnich jest przede wszystkim zastosowanie odpowiedniego środka wychowawczego, a nie ukaranie nieletniego. Kryminolodzy twierdzą, iż podatność nieletnich na re akcję wobec ich zachowania jest najwyższa przy pierwszej, najdalej drugiej sprawie. Tak więc resocjalizacja jest tym skuteczniejsza, im zdecydowaniej wymiar sprawiedliwości reaguje na pierwsze naruszenie prawa przez nieletniego. Z badań przeprowadzonych przez H. Kołakowską-Przełomiec i D. Wójcik wynika, iż w ok. 45% spraw kierowanych do Sądów Rodzinnych z powodu demoralizacji lub popełnienia czynów karalnych, sędziowie korzystając ze swoich uprawnień umarzają postępowanie sądowe. Umorzenie sprawy oznacza, iż kontrola sądu rodzinnego nad nieletnim i jego rodziną jest wyłączona, ale żadna inna instytucja nie jest powołana do zajęcia się takim nieletnim. Skutek jest taki, że około 20% tych nieletnich w wyniku nowych spraw ponownie trafia do sądów rodzinnych. Badania te świadczą o rym, iż wymiar sprawiedliwości nie wykorzystuje dostatecznie środków wychowawczych przewidzianych w ustawie o postępowaniu wobec nieletnich. 12. System resocjalizacji dzieci i młodzieży zdemoralizowanej i popełniającej przestępstwa w ostatnich latach okazał się system niewydolnym, wymagającym głębokich reform prawnych i organizacyjnych. Co więcej, zdaniem Biura Interwencji Kancelarii Senatu, Naczelnej Izby Kontroli - Zespół Edukacji, Nauki i Kultury, Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka stan opieki na dziećmi i młodzieżą przebywającymi w zakładach wychowawczych i poprawczych wymaga podjęcia natychmiastowych zmian w zakresie organizacji, metod wychowawczych i doboru personelu. Materiały źródłowe: 1. Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich z dnia 26 października 1982 r., Dziennik Ustaw Nr 35, Warszawa, dnia 12 listopada 1982 r. 2. Rocznik Statystyczny GUS, Warszawa Analiza stanu przestępczości nieletnich na terenie kraju w okresie 12 miesięcy 1993 r., opracowanie Komendy Głównej Policji, Warszawa 1994 r. 4. H. Kołakowską-Przełomiec, D. Wójcik, Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich a Konwencja o Prawach dziecka, Warszawa 1992 (maszynopis). 5. Raport NIK "Informacja o wynikach kontroli funkcjonowania placówek opieki całkowitej nad dziećmi i młodzieżą finansowanych ze środków budżetowych będących w dyspozycji MEN", Warszawa, kwiecień 1994 r. 6. Raport Biura Interwencji Kancelarii Senatu "Obraz zakładów poprawczych i schronisk dla nieletnich w świetle opinii wychowanków i personelu wychowawczo-pedagogicznego oraz analizy obowiązującego systemu organizacyjno-prawne go", Warszawa 1993 r. 7. Raport Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka z lustracji Państwowych Młodzieżowych Ośrodków Wychowawczych przeprowadzonej w lutym, marcu 1994 r.