Kierownik projektu mgr Ewa Kalicińska WARSZAWA, SIERPIEŃ 2011 R.

Transkrypt

1 Ocena wpływu planowanego przedsięwzięcia Budowa Farmy Wiatrowej Grudziądz na gatunki nietoperzy ujęte w Dyrektywie Siedliskowej UE oraz chronionych na mocy prawa krajowego Autor Raportu mgr inż. Bartłomiej Popczyk Licencjonowany Chiropterolog Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony toperzy Zakład Zoologii Wydziału auk o Zwierzętach Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Kierownik projektu mgr Ewa Kalicińska WARSZAWA, SIERPIEŃ 2011 R.

2 str. 2

3 SPIS TREŚCI 1 WSTĘP PRZEDMIOT I CEL OPRACOWAIA OGÓLA CHARAKTERYSTYKA OBSZARU BADAŃ METODY BADAWCZE Etap I wstępny Etap II terenowy Etap III kameralny PODSTAWA PRAWA IWETARYZACJA I WALORYZACJA CHIROPTEROLOGICZA Wyniki prac z etapu II Podsumowanie wyników monitoringu chiropterologicznego prowadzonego w okresie od do Oddziaływanie turbin siłowni wiatrowych na nietoperze OPIS GATUKÓW STWIERDZOYCH PODCZAS PRAC WALORY CHIROPTEROLOGICZE OBSZARU ODDZIAŁYWAIA IWESTYCJI ODDZIAŁYWAIE IWESTYCJI A ŚRODOWISKO PRZYRODICZE AALIZA WPŁYWU PRZEDSIĘWZIĘCIA A SPÓJOŚĆ I WŁAŚCIWE FUKCJOOWAIE OBSZARÓW ATURA PODSUMOWAIE WIOSKI I ZALECEIA LITERATURA I MATERIAŁY ŹRÓDŁOWE str. 3

4 1 WSTĘP Zakres badań niniejszego opracowania uszczegóławia wiedzę na temat nietoperzy mogących podlegać wpływom planowanej inwestycji, bierze pod uwagę problemy związane z oddziaływaniem przedsięwzięcia na gatunki nietoperzy bytujące na wskazanym przez zleceniodawcę terenie - zarówno na obszar, na którym planowana jest inwestycja, jak i na sąsiadujące powierzchnie, na które inwestycja może potencjalnie wywierać negatywny wpływ. W ekspertyzie uwzględniono również elementy oceny ewentualnego wpływu planowanego przedsięwzięcia na tereny podlegające ochronie prawnej, znajdujące się w bezpośredniej bliskości analizowanego terenu, gdzie jednym z celów ochrony są nietoperze. Konieczność oceny wpływu inwestycji na tereny, na których mogą występować gatunki ujęte w załączniku II Dyrektywy Rady 92/43/EWG w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory, tzw. Dyrektywy Siedliskowej" wynika z przepisów Ustawy z dnia 03 października 2008 roku o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (Dz. U nr 199, poz. 1227), Ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. 2004, r 92, poz. 880) oraz Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 9 listopada 2010 w sprawie określenia rodzajów przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko oraz szczegółowych uwarunkowań związanych z kwalifikowaniem przedsięwzięcia do sporządzenia raportu o oddziaływaniu na środowisko, ponieważ polskie przepisy prawne, wytyczające ogólne kierunki polityki ekologicznej państwa, są zgodne z dyrektywami Unii Europejskiej, w tym z Dyrektywą 85/337/EWG z dnia 27 czerwca 1985 r. w sprawie oceny skutków niektórych publicznych i prywatnych przedsięwzięć dla środowiska wraz ze zmianami wprowadzonymi Dyrektywą 97/11/WE z dnia 3 marca 1997r, jak również Dyrektywą 90/313/EWG z dnia 7 lipca 1990 r. w sprawie swobodnego dostępu do informacji o środowisku. Celem wykonania niniejszej ekspertyzy było określenie skutków oddziaływania środowiskowo-przestrzennego na nietoperze, wynikających z planowanej inwestycji Budowa zespołu elektrowni wiatrowych Grudziądz na etapie prac budowlanych oraz w trakcie późniejszej eksploatacji. Rozpatrywane były interakcje między opiniowaną inwestycją, a terenami cennymi pod względem przyrodniczym oraz gatunkami chiropterofauny. str. 4

5 W opracowaniu powołano się na obowiązujące akty prawa polskiego i unijnego, normujące zagadnienia związane bezpośrednio lub pośrednio z ochroną środowiska (ich szczegółowy wykaz zestawiono w dalszej części opracowania). Materiały wyjściowe do niniejszej ekspertyzy środowiskowej stanowiły: Standardowe Formularze Danych sieci atura 2000 dla Specjalnych Obszarów Ochrony Siedlisk: Dolina Osy, Cytadela Grudziądz, Zamek Świecie, Dolina Kakaju, Dolina Drwęcy, Jezioro Karaś, Ostoja Brodnicka, Ostoja w Prabutach, Dolna Wisła, Przełomowa Dolina Rzeki Wel, Ostoja Radomno, Zbocza Plutowskie, Ostoja Welska, Torfowisko Linie, Krzewiny, Forty w Toruniu, Ostoja Lidzbarska, Dybowska Dolina Wisły oraz Gardeja strona internetowa Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska Monitoring chiropterologiczny i waloryzacja całego terenu położonego w strefie potencjalnego oddziaływania planowanego przedsięwzięcia. str. 5

6 2 PRZEDMIOT I CEL OPRACOWAIA iniejsza ekspertyza dotyczy wpływu planowanej inwestycji Budowa zespołu elektrowni wiatrowych Grudziądz na gatunki nietoperzy pozostające pod bezpośrednim lub pośrednim potencjalnym wpływem planowanej inwestycji. Zgodnie z postanowieniami prawa Wspólnoty Europejskiej wymóg ten dotyczy również oceny oddziaływania inwestycji na specjalne obszary ochrony siedlisk tworzone na podstawie Dyrektywy Siedliskowej w celu ochrony typów siedlisk przyrodniczych, siedlisk gatunków roślin i zwierząt oraz na obszary specjalnej ochrony ptaków powoływane na podstawie Dyrektywy Ptasiej dla ochrony siedlisk ptaków. W ocenie uwzględniono także potencjalne oddziaływanie inwestycji na gatunki nietoperzy pozostające pod wpływem planowanego przedsięwzięcia podlegające ochronie na mocy przepisów prawa krajowego (Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną Dz. U. 2004, r 220, poz. 2237). Prace wykonano na podstawie Tymczasowych wytycznych dotyczących oceny oddziaływania elektrowni wiatrowych na nietoperze, wersja II, grudzień 2009 (Kepel współautor B. Popczyk), które zostały opracowane przez zespół ekspertów, reprezentujących różne ośrodki chiropterologiczne w Polsce. Dokument został poparty przez organizacje będące stronami Porozumienia dla Ochrony toperzy, uzyskał także pozytywną opinię Komisji Ochrony Zwierząt Państwowej Rady Ochrony Przyrody. str. 6

7 3 OGÓLA CHARAKTERYSTYKA OBSZARU BADAŃ Planowana lokalizacja farmy wiatrowej Grudziądz znajduje się na terenie województwa kujawsko-pomorskiego na terenie trzech powiatów Grudziądzkiego, Wąbrzeskiego oraz Brodnickiego. Powiat Grudziądzki znajduje się na północno-wschodnim krańcu województwa kujawsko-pomorskiego. Obejmuje obszar 728,39 km 2 i zamieszkiwany jest przez 38,5 tys. osób, urbanizacja stanowi tam 13,59%. Powiat ma typowo rolniczy charakter, użytki rolne stanowią około 77 % powierzchni. Powiat podzielony jest na sześć gmin: na północy gminę Rogóźno, na północnym-wschodzie gminę Łasin, na południowym - wschodzie gminę Świecie nad Osą, na południu gminę Radzyń Chełmiński i na zachodzie, wzdłuż Wisły gminę Grudziądz. Pośrodku powiatu, otoczona pięcioma gminami, znajduje się gmina Gruta. Powiat Wąbrzeski zajmuje obszar 501,3 km 2, który zamieszkuje ponad 36 tys. mieszkańców. W jego skład wchodzą: miasto Wąbrzeźno, gmina Dębowa Łąka, gmina Książki, gmina Płużnica i gmina Wąbrzeźno. Powiat ma rolniczy charakter, użytki rolne stanowią około 93 % powierzchni, w tym grunty orne ponad 83 %. W uprawach polowych dominują zboża, które w strukturze upraw stanowią 77 % ogólnej powierzchni zasiewów. a terenie powiatu wąbrzeskiego znajduje się 17 jezior polodowcowych. ajwiększym z nich jest jezioro Wieczno o łącznej powierzchni 449 ha. Powiat Brodnicki zajmuje powierzchnię 1039 km 2, położony jest w północno wschodniej części województwa kujawsko pomorskiego. Pod względem fizyczno geograficznym powiat usytuowany jest na terenie makroregionu Pojezierza Chełmińsko Dobrzyńskiego. Zachodnia część powiatu leży na terenie mezoregionu Pojezierza Chełmińskiego. Użytki rolne stanowią prawie 70 % powierzchni powiatu. Teren objęty inwentaryzacją ze względu na swoją wielkość, zróżnicowanie powierzchni oraz lokalizację poszczególnych siłowni w terenie, nie da się opisać tego obszaru szczegółowo. ależy podkreślić, że w znaczącej mierze są to tereny wykorzystywane rolniczo, ze znacznym udziałem gruntów ornych oraz łąk. a obszarze planowanej farmy elektrowni wiatrowej Grudziądz występuje znaczne zagęszczenie str. 7

8 jezior oraz niewielkich cieków wodnych. W terenie stwierdzono także występowanie zarosili wierzbowych, porastających małe cieki wodne oraz szpalerów drzew porastających pobocza dróg. a terenie planowanej inwestycji występuje jeden większy kompleks leśny w okolicach miejscowości Wałycz, dźwiedź i Dębowa Łąka. a pozostałym terenie występują tylko niewielkie zadrzewienia oraz małe kompleksy leśne. Położenie powierzchni Teren inwentaryzacji znajduje się na granicy makroregionów Pojezierza Iławskiego i Chełmińsko-Dobrzyńskiego w podprowincji Pojezierza Południowobałtyckiego. Zgodnie z położeniem w administracji leśnej tereny pod planowaną inwestycję znajdują się na terenie adleśnictw Jamy i Golub Dobrzyń w Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Toruniu. Położenie centrum powierzchni badawczej względem innych miejscowości: Grudziądz 27 km Toruń 47 km Brodnica 23 km owe Miasto Lubawskie 36 km str. 8

9 Rysunek 1 Położenie powierzchni badawczej na terenie Polski (pl.wikipedia.org) str. 9

10 Rysunek 2 Położenie i plan sytuacyjny powierzchni badawczej (materiały dostarczone przez CDM Sp. z o.o.) str. 10

11 4 METODY BADAWCZE Prace podzielono na trzy etapy obejmujące zarówno penetrację terenową, jak i analizę materiałów źródłowych oraz literatury. 4.1 ETAP I WSTĘPY Etap polegał na określeniu przestrzennym zasięgu analizy przyrodniczej i obejmował wytypowanie obszarów przyrodniczo cennych na wskazanej powierzchni. We wstępnej ocenie, na podstawie rozpoznania materiałów źródłowych i literatury przedmiotu oraz na bazie wizji terenowej, wytypowano tereny potencjalnego oddziaływania inwestycji. Ze względu na te zagrożenia wskazano miejsca, które poddano szczegółowej penetracji pod kątem rozpoznania zasobów przyrodniczych i ich ewentualnych kolizji z przyszłą inwestycją. a tym etapie założono też plan dalszych, szczegółowych prac terenowych i analiz kameralnych. 4.2 ETAP II TEREOWY Etap objął szczegółowe, wcześniej zaplanowane prace terenowe, w wyniku których identyfikowano stwierdzane gatunki nietoperzy (Załącznik nr II Dyrektywy Siedliskowej i Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną Dz. U. 2004, r 220, poz. 2237). Prace terenowe rozpoczęto 1 sierpnia 2010 roku i zakończono 31 lipca 2011 roku. Prowadzony zakres prac odpowiada metodyce ujętej w Tymczasowych wytycznych dotyczących oceny oddziaływania elektrowni wiatrowych na nietoperze, wersja II, grudzień 2009 Prace detektorowe a inwentaryzowanym terenie przeprowadzone zostały nasłuchy detektorowe prace prowadzone były przy użyciu detektorów ultradźwięków pracujących w systemie frequency division, firm: LunaBat, Batbox Duet, Pettersson D 230, dźwięki nagrywane były na dyktafony cyfrowe ZOOM H2 oraz netbook firmy HP. agrane materiały zostały poddane analizie programem BatScan v9.8 oraz Cool Edit 96. str. 11

12 a inwentaryzowanym terenie wyznaczono kontrolne stanowiska punktowe oraz wytypowano transekty (odcinki kontrolne), po których osoba kontrolująca poruszała się zgodnie z harmonogramem prac. Transekty usytuowane zostały w taki sposób, aby przecinały inwentaryzowany obszar i przechodziły w jak najbliższej odległości od planowanej lokalizacji wież. a stanowiskach punktowych prowadzono nagrania przez min 10 min. zmieniając każdorazowo kolejność prowadzenia nagrań na każdym z punktów. Kolonie rozrodcze Dla powierzchni wykonano rekonesans terenowy w poszukiwaniu miejsc dziennego pobytu nietoperzy (budek dla ptaków i nietoperzy) oraz terenów cennych. Wytypowano potencjalne tereny cenne, budynki mieszkalne i gospodarcze, położone w bezpośredniej bliskości inwentaryzowanego terenu na obszarach tych zostały przeprowadzone nasłuchy, w okresie letnim, w celu wykrycia koloni rozrodczych oraz terenów żerowiskowych nietoperzy. Kontrola potencjalnych miejsc hibernacji W okresie od 1 grudnia 2010 do 28 lutego 2011 przeprowadzono na powierzchni poszukiwanie potencjalnych miejsc hibernacji nietoperzy. W trakcie prac przeprowadzono rozpoznanie terenu pod kątem obecności cennych obiektów mogących stanowić potencjalne miejsca zimowania nietoperzy. W przypadku stwierdzenia obiektów militarnych, wielkogabarytowych piwnic, ziemianek lub innych obiektów potencjalnie nadających się dla nietoperzy jako miejsca hibernacji dokonywano szczegółowej kontroli wyżej wymienionych budynków. Podczas prac określano liczebność stwierdzonych gatunków oraz przydatność miejsca dla nietoperzy. str. 12

13 Rysunek 3 Plan sytuacyjny rozmieszczenia detektorowych stanowisk oraz transektów nasłuchowych po naniesieniu lokalizacji turbin (podkład kartograficzny dostarczony przez Inwestora). str. 13

14 Tabela 1 Lokalizacja turbin siłowni wiatrowych względem stanowisk kontrolnych. Lokalizacje turbin z monitoringu Książki umer stanowiska kontrolnego lp. x y i , transekt E Radzyń Chełmiński lp. x y transekt nr transekt nr transekt nr transekt nr 2 i i transekt nr transekt nr 4 Dębowa Łąka lp. x y str. 14

15 Gruta lp. x y transekt nr transekt nr Świecie nad Osą lp. x y Wąbrzeźno lp. x y str. 15

16 Tabela 2 Harmonogram prowadzonych prac detektorowych. Etap badań Liczba kontroli Główny rodzaj badanej aktywności nietoperzy Przybliżony okres fenologiczny Ia Etap: Ib Etap: IIa Etap: IIb Etap: III Etap: IV Etap: szczyt aktywności lokalnych populacji, rozpad koloni rozrodczych jesienne migracje, rojenie, przeloty między kryjówkami zimowymi stwierdzenie ostatnich przelotów pomiędzy kryjówkami, początek okresu hibernacji kontrola potencjalnych miejsc hibernacji migracje wiosenne oraz zakładanie koloni rozrodczych rozród, szczyt aktywności lokalnych populacji Lato Jesień Jesień Zima Wiosna Lato W okresie sprawozdawczym wykonano następujące kontrole: 1 sierpnia 31 sierpnia kontrole raz w tygodniu; dwie kontrole całonocne, pozostałe 4-godzinne począwszy od zachodu słońca; cel: określenie liczebności nietoperzy w momencie rozpadu kolonii rozrodczych oraz na początku jesiennych migracji i rojenia; 1 września 15 września kontrole raz w tygodniu; 4-godzinne począwszy od zachodu słońca; cel: określenie liczebności nietoperzy w okresie początku jesiennych migracji oraz rojenia; 16 września 31 października kontrole raz w tygodniu; dwie kontrole całonocne we wrześniu, pozostałe 4-godzinne począwszy od zachodu słońca; cel: określenie liczebności nietoperzy w trakcie jesiennych migracji oraz rojenia; 1 listopada 15 listopada kontrole raz w tygodniu, wszystkie 2-godzinne, początek 0,5 godziny przed zachodem słońca; str. 16

17 cel: stwierdzenie ostatnich przelotów pomiędzy kryjówkami, początek okresu hibernacji; 15 marca 31 maja 4-godzinne kontrole raz w tygodniu, począwszy od zachodu słońca, w maju dwie kontrole całonocne; cel: wykrycie wiosennych migracji oraz miejsc tworzenia kolonii rozrodczych; 1 czerwca 31 lipca 6 całonocnych kontroli równomiernie rozłożonych w czasie z uwzględnieniem warunków pogodowych (o minimalnym odstępie co 5 dni); cel: stwierdzenie rozrodu i określenie szczytu aktywności lokalnych populacji. Tabela 3 Terminy, czas trwania oraz warunki atmosferyczne poszczególnych kontroli (daty kontroli, których przeprowadzenie było możliwe ze względu na warunki atmosferyczne) Lp. Miesiąc Kontrola Data Temperatura ( 0 C) Zachmurzenie Wiatr październik wrzesień sierpień całonocna całonocna 4h 4h Umiarkowane Duże Małe Duże Słaby B. silny Umiarkowany Słaby 4h Małe Brak 4h Umiarkowane Umiarkowany całonocna Brak Słaby całonocna Brak Słaby 4h Umiarkowane Słaby 4h (-1) Umiarkowane Brak 4h Małe Silny 4h Umiarkowane Słaby listopad 4h 4h Umiarkowane Duże Silny Silny Marzec 4h 4h Umiarkowane Umiarkowane Słaby Słaby 17 4h Umiarkowane Umiarkowany kwiecień 4h 4h 4h Duże Małe Średnie B. silny Słaby Silny str. 17

18 21 4h Brak Brak Maj 4h całonocna Umiarkowane Średnie Brak Umiarkowany 24 całonocna Małe Silny Czerwiec całonocna całonocna Umiarkowane Małe Umiarkowany Słaby 27 całonocna Małe Słaby Lipiec całonocna całonocna Umiarkowane Duże Słaby Umiarkowany 30 całonocna Duże Słaby Jako terenowy podkład kartograficzny służyły mapy topograficzne w skali 1: Kartowanie pozwoliło wskazać miejsca, w których istnieje konflikt planowanej inwestycji i ochrony nietoperzy. Przy waloryzacji chiropterologicznej poszczególnych fragmentów powierzchni planowanej inwestycji zastosowano czterostopniową skalę oceny waloru chiropterologicznego, według poniżej przedstawionych kryteriów: I bardzo niska wartość chiropterologiczna w obszarze oddziaływania inwestycji brak gatunków z Załącznika II Dyrektywy Siedliskowej i gatunków podlegających ochronie. Obszar oddziaływania analizowanej inwestycji nie koliduje z siecią obszarów atura a całej powierzchni dominują siedliska antropogeniczne (pola, tereny osad ludzkich, drogi itp.). II niska wartość chiropterologiczna w obszarze oddziaływania inwestycji brak gatunków z Załącznika II Dyrektywy Siedliskowej, występują pojedyncze gatunki chronione. III średnia wartość chiropterologiczna w obszarze oddziaływania inwestycji obecne są gatunki z Załącznika II Dyrektywy Siedliskowej lub występują licznie gatunki podlegające ochronie. IV znaczna wartość chiropterologiczna inwestycja w bezpośrednim kontakcie z obszarem atura W obszarze oddziaływania inwestycji obecne są gatunki z Załącznika II Dyrektyw Siedliskowej oraz gatunki podlegające ochronie. str. 18

19 4.3 ETAP III KAMERALY Etap objął analizy dotyczące przewidywanych zagrożeń wynikających z realizacji poszczególnych etapów inwestycji w fazie budowy i eksploatacji. Wskazano także możliwe do zastosowania działania łagodzące negatywne skutki przyszłej inwestycji. str. 19

20 5 PODSTAWA PRAWA Podstawę prawną niniejszej ekspertyzy stanowią: Ustawa z dnia 03 października 2008 roku o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (Dz. U r 199, poz. 1227); Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 roku o ochronie przyrody (Dz. U r 92 poz. 880, z późn. zm.); Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 roku Prawo ochrony środowiska (Dz. U r 62, poz. 627, z późn. zm.); Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 16 maja 2005 r. w sprawie typów siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt, wymagających ochrony w formie wyznaczenia obszarów atura 2000 (Dz. U r 94 poz. 795, z późn. zm.); Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną (Dz. U. r 220, poz. 2237, z późn. zm.); Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 9 listopada 2010 w sprawie określenia rodzajów przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko oraz szczegółowych uwarunkowań związanych z kwalifikowaniem przedsięwzięcia do sporządzenia raportu o oddziaływaniu na środowisko (Dz. U r 257 poz. 2573); Dyrektywa Rady 92/43/EEC z dnia 21 maja 1992 roku w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory, zmieniona Dyrektywą 97/62/EEC; Dyrektywa Rady 85/337/EWG z dnia 27 czerwca 1985 roku w sprawie oceny skutków wywieranych przez niektóre przedsięwzięcia publiczne i prywatne na środowisko naturalne; Dyrektywa Rady 97/11/WE z dnia 3 marca 1997 roku zmieniająca Dyrektywę 85/337/EWG w sprawie oceny wpływu wywieranego przez niektóre publiczne i prywatne przedsięwzięcia na środowisko; Dyrektywa 2003/4/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 28 stycznia 2003 roku w sprawie publicznego dostępu do informacji dotyczących środowiska i uchylająca Dyrektywę Rady 90/313/EWG. Decydujące znaczenie, z punktu widzenia celów niniejszej ekspertyzy posiada art. 6 Dyrektywy 92/43/EEC, na który składają się następujące postanowienia: str. 20

21 Art.6(1) ustanawia obowiązek państw członkowskich ustalania koniecznych działań ochronnych, w tym odpowiednich planów zagospodarowania; Art.6(2) podkreśla potrzebę działań prewencyjnych, ustalając postanowienia potrzebne do uniknięcia pogorszenia stanu siedlisk naturalnych oraz płoszenie gatunków; Art.6(3) i 6(4) ustanawiają proceduralne instrumenty w zakresie oceny przedsięwzięć, które mogą być źródłem znaczących oddziaływań na obszary sieci atura Bezpośrednie odniesienia do wyżej wymienionych zagadnień w ustawodawstwie polskim znajdują się w: Ustawie z dnia 03 października 2008 roku o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko, Ustawie z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody oraz w Ustawie z dnia 27 kwietnia 2001 Prawo ochrony środowiska. Szczegółowe wytyczne zawiera Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 9 listopada 2010 w sprawie określenia rodzajów przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko oraz szczegółowych uwarunkowań związanych z kwalifikowaniem przedsięwzięcia do sporządzenia raportu o oddziaływaniu na środowisko wydane na podstawie art. 51 ust. 8 Ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 Prawo ochrony środowiska. str. 21

22 6 IWETARYZACJA I WALORYZACJA CHIROPTEROLOGICZA 6.1 WYIKI PRAC Z ETAPU II Po przeprowadzeniu nasłuchów detektorowych oznaczono co najmniej 5 gatunków nietoperzy na inwentaryzowanym terenie (Tabela 4), jednej grupy gatunków nie udało się oznaczyć dokładniej niż do rodzaju. W okresie letnim na terenie miejscowości stwierdzono dwa gatunki nietoperzy mroczka późnego i borowca wielkiego a w sezonie zimowym gacka brunatnego i nocka atterera. Koncentracja stwierdzeń miała miejsce w okolicach stanowisk nr: 1, 2, 7, 8, 9, 11, 14, 16, 24, 25, 26, 27, 32, 36 oraz transektu nr 1. Szczyt aktywność przypadał na okres od czerwca do sierpnia. Tabela 4 Stwierdzone gatunki nietoperzy Lp. Gatunek Akronimy Status ochronny Mroczek późny Eptesicus serotinus Borowiec wielki yctalus noctula Karlik malutki Pipistrellus pipistrellus Karlik większy Pipistrellus nathusii. ocek Myotis sp. Gacek brunatny Plecotus auritus ocek atterera Myotis nattereri ESE Y PIP PI MSP IV DS, OS, B, Bern, EUROBATS I, IUC LC, OŚ 1, OŚS IV DS, OS, B, Bern, EUROBATS I, IUC LC, OŚ 1, OŚS IV DS, OŚ, B, Bern, EUROBATS I, IUC LC, OŚ 1, OŚS IV DS, OŚ, B, Bern, EUROBATS I, IUC LC, OŚ 1, OŚS II lub IV DS, OŚ, B, Bern, EUROBATS I, IUC LC, OŚ 1, OŚS PAR IV DS, OŚ, B, Bern, EUROBATS I, IUC LC, OŚ 1, OŚS MA IV DS, OŚ, B, Bern, EUROBATS I, IUC LC, OŚ 1, OŚS Oznaczenia: IV DS II lub IV DS OŚ 1 gatunek wymieniony w Załączniku IV Dyrektywy Siedliskowej, nietoperz oznaczony do rodzaju wymieniony w Załączniku II lub IV Dyrektywy Siedliskowej, gatunek objęty ochroną ścisłą, wymagający ochrony czynnej, str. 22

23 OŚS B Bern gatunki dziko występujących zwierząt, dla których wymagane jest ustalenie stref ochrony ostoi, miejsc rozrodu lub regularnego przebywania, gatunek chroniony na mocy Konwencji Bońskiej, gatunek chroniony na mocy Konwencji Berneńskiej, EUROBATS I gatunek chroniony na mocy Porozumienia o ochronie nietoperzy w Europie, IUC LC wymieniony w Załączniku I, gatunek wymieniony na Czerwonej liście gatunków zagrożonych IUC; gatunek najmniejszej troski. Wyniki nasłuchów detektorowych na wyznaczonych transektach w okresie Legenda: Punkty nasłuchowe (dane uzależnione od okresu fenologicznego) indeks: Okres Aktywność na punktach nasłuchowych Mała Średnia Duża Bardzo duża Marzec do 0,85 0,86-2,61 2,62-8,70 pow. 8,71 Kwiecień do 1,00 1,01-3,00 3,01-10,00 pow Maj do 1,21 1,22-3,63 3,64-12,12 pow Czerwiec do 1,33 1,34-4,00 4,01-13,33 pow Lipiec do 1,25 1,26-3,75 3,76-12,50 pow. 12,51 Sierpień do 1,11 1,12-3,33 3,34-11,11 pow. 11,12 Wrzesień do 0,69 0,70-2,07 2,08-6,90 pow. 6,91 Październik do 0,80 0,81-2,40 2,41-8,00 pow. 8,01 Listopad do 0,69 0,70-2,07 2,08-6,90 pow. 6,91 Transekty nasłuchowe indeks: 0 brak oddziaływania, 0,1-1,6 mała aktywność nietoperzy, 1,7-3,5 średnia aktywność nietoperzy, 3,6-5,9 duża aktywność nietoperzy, powyżej 6,0 bardzo duża aktywność nietoperzy. a podstawie publikacji Dürr, T Möglichkeiten zur Reduzierung von Fledermausverlusten an Wind- energieanlagen in Brandenburg, yctalus,12 (2-3), str. 23

24 Tabela 5 Indeks aktywności nietoperzy na poszczególnych punktach nasłuchowych i transektach. Stanowisko nr 1 Stanowisko nr 2 Stanowisko nr 3 Stanowisko nr 4 Stanowisko nr 5 Okres Gruta 2 I Średni max I Gruta 6 I Średni max I Gruta 3 I Średni max I Gruta 1 I Średni max I Gruta 4 I Średni max I III 0 0,00 0,00 0 0,00 0, IV 2 12,00 3, ,00 6, V 4 12,00 6, ,00 4, VI 1 6,00 3, ,00 9, VII 12 36,00 18, ,00 31, VIII 1 6,00 1, ,00 7, IX 0 0,00 0, ,00 9, X 0 0,00 0,00 2 6,00 3, XI 0 0,00 0,00 0 0,00 0, Średnia 4,00 8, Mediana 0,00 6, Okres Stanowisko nr 6 I Średni max I Stanowisko nr 7 Radzyń Chełmiński 8 I Średni max I Stanowisko nr 8 Świecie nad Osą 6 I Średni max I Stanowisko nr 9 Radzyń Chełmiński 4 I Średni max I Stanowisko nr 10 Radzyń Chełmiński 3 I Średni max I III ,00 0,00 0 0,00 0,00 0 0,00 0, IV ,00 0,00 2 6,00 6, ,00 6, V ,00 4, ,00 24, ,00 30, VI ,00 27, ,00 24, ,00 18, VII ,00 22, ,00 90, ,00 30, VIII ,00 6, ,00 12, ,00 6, IX ,00 3,00 0 0,00 0,00 1 6,00 1, X ,00 3,00 0 0,00 0,00 0 0,00 0, XI ,00 0,00 0 0,00 0,00 0 0,00 0, średnia 0 7,00 9,80 11,00 0 Mediana 0 0,00 0,00 3,00 0 str. 24

25 Stanowisko nr 11 Stanowisko nr 12 Stanowisko nr 13 Stanowisko nr 14 Stanowisko nr 15 Okres Radzyń Chełmiński 7 I Średni max I Książki 6 I Średni max I Radzyń Chełmiński 10 I Średni max I Książki 10 I Średni max I Radzyń Ch. 10 i 11 I Średni max I III 0 0,00 0, ,00 0, IV 0 0,00 0, ,00 0, V 2 6,00 3, ,00 0, VI 3 12,00 9, , VII 16 48,00 24, , VIII 8 24,00 12, , IX 3 12,00 4, , X 3 12,00 4, ,00 0, XI 0 0,00 0, ,00 0, średnia 7, ,60 0 Mediana 3, ,00 0 Okres Stanowisko nr 16 Książki 5 Stanowisko nr 17 Książki 1, 7 Stanowisko nr 18 Radzyń Chełmiński 18 Książki 11 Stanowisko nr 19 Książki 11 Wąbrzeźno 1 Stanowisko nr 20 Książki 2, 4, 8, 12 I max Średni I I max Średni I I max Średni I I max Średni I I max Średni I III 0 0,00 0, ,00 0,00 IV 0 0,00 0, ,00 0,00 V 2 6,00 3, ,00 0,00 VI 3 12,00 9, ,00 3,00 VII 10 30,00 15, ,00 4,50 VIII 4 12,00 6, ,00 3,00 IX 0 0,00 0, ,00 0,00 X 0 0,00 0, ,00 0,00 XI 0 0,00 0, ,00 0,00 średnia 3, ,20 Mediana str. 25

26 Okres Stanowisko nr 21 I Średni max I Stanowisko nr 22 Świecie nad Osą 5 I Średni max I Stanowisko nr 23 I Średni max I Stanowisko nr 24 Świecie nad Osą 3 I Średni max I Stanowisko nr 25 Świecie nad Osą 2 I Średni max I III ,00 0,00 0 0,00 0,00 IV ,00 0,00 0 0,00 0,00 V ,00 0,00 1 6,00 1,50 VI ,00 9,00 1 6,00 3,00 VII ,00 6, ,00 12,00 VIII ,00 1, ,00 4,50 IX ,00 0,00 1 6,00 1,50 X ,00 0,00 0 0,00 0,00 XI ,00 0,00 0 0,00 0,00 średnia ,60 2,80 Mediana ,00 0 Okres Stanowisko nr 26 Świecie nad Osą 1 I Średni max I Stanowisko nr 27 I Średni max I Stanowisko nr 28 Książki 3 I Średni max I Stanowisko nr 29 I Średni max I Stanowisko nr 30 Książki 9 I Średni max I III 0 0,00 0,00 0 0,00 0, IV 2 12,00 3, ,00 4, V 2 6,00 3, ,00 12, VI 4 18,00 12, ,00 6, VII 19 66,00 28, ,00 9, VIII 3 12,00 4, ,00 4, IX 1 6,00 1,50 0 0,00 0, X 1 6,00 1,50 1 6,00 1, XI 0 0,00 0,00 0 0,00 0, średnia 6,40 4, Mediana str. 26

27 Okres Stanowisko nr 31 Dębowa Łąka 8 I Średni max I Stanowisko nr 32 Dębowa Łąka 5 I Średni max I Stanowisko nr 33 I Średni max I Stanowisko nr 34 Dębowa Łąka 6 I Średni max I Stanowisko nr 35 Dębowa Łąka 4 I Średni max I III ,00 0, IV ,00 0, V ,00 0, VI ,00 15, VII ,00 27, VIII ,00 7, IX ,00 1, X ,00 1, XI ,00 0, średnia 0 6, Mediana Stanowisko nr 36 Stanowisko nr 37 Stanowisko nr 38 Stanowisko nr 39 Stanowisko nr 40 Okres Dębowa Łąka 10 I Średni max I Dębowa Łąka 7 I Średni max I Dębowa Łąka 3 I Średni max I Dębowa Łąka 2 I Średni max I Dębowa Łąka 1, 9 I Średni max I III 0 0,00 0, IV 0 0,00 0, V 0 0,00 0, VI 7 30,00 21, VII 1 6,00 1, VIII 4 12,00 6, IX 0 0,00 0, X 0 0,00 0, XI 0 0,00 0, średnia 2, Mediana str. 27

28 Okres Stanowisko nr 41 Stanowisko nr 42 I Średni I Średni max I max I Stanowisko nr 43 Dębowa Łąka 11 I Średni max I Stanowisko nr 44 Dębowa Łąka 12 I Średni max I Transekt nr 1 Gruta 5 I Średni max I III ,00 0,00 IV ,75 1,88 V ,00 7,50 VI ,00 15,00 VII ,25 20,63 VIII ,25 5,63 IX ,00 0,00 X ,00 0,00 XI ,00 0,00 średnia ,75 Mediana ,88 Okres Transekt nr 2 Radzyń Chełmiński 1, 5, 6 Transekt nr 3 Radzyń Chełmiński 2, 6 Transekt nr 4 Radzyń Chełmiński12, 13 Gruta 7 Cała powierzchnia I max Średni I I max Średni I I max Średni I I max Średni I III ,00 0,00 IV ,00 0,53 V , VI ,00 4,40 VII ,00 6,81 VIII ,00 1,77 IX ,00 0,50 X ,00 0,31 XI ,00 0,00 średnia ,79 Mediana ,53 str. 28

29 Legenda: liczba zarejestrowanych sygnałów trwających max 5 sekund na danej powierzchni Imax maksymalny jednostkowy indeks aktywności nietoperzy stwierdzony w danej jednostce czasu Średni I średni indeks aktywności Wyniki kontroli miejscowości i terenów cennych Rysunek 4 Plan rozmieszczenia dodatkowych transektów kontrolnych str. 29

30 W wyniku 3 kontroli prowadzonych na transektach dodatkowych stwierdzono występowanie dwóch gatunków nietoperzy: Transekt A mroczek późny Eptesicus serotinus, (4 przeloty 23,53% udział w gatunkach stwierdzonych na transektach dodatkowych) borowiec wielki yctalus noctula, (5 przelotów 29,41% udział w gatunkach Transekt B stwierdzonych na transektach dodatkowych) mroczek późny Eptesicus serotinus, (3 przeloty 17,65% udział w gatunkach Transekt C stwierdzonych na transektach dodatkowych) brak stwierdzeń nietoperzy Transekt D brak stwierdzeń nietoperzy Transekt E mroczek późny Eptesicus serotinus, (4 przeloty 23,53% udział w gatunkach stwierdzonych na transektach dodatkowych) borowiec wielki yctalus noctula, (1 przelot 5,88% udział w gatunkach stwierdzonych na transektach dodatkowych) Wyniki kontroli zimowej Podczas prac przeprowadzono poszukiwania znaczących dużych (np. obiekty militarne, wielkogabarytowe piwnice) miejsc hibernacji nietoperzy w bezpośrednim sąsiedztwie planowanych lokalizacji turbin. W wyniku przeprowadzonych prac stwierdzono i skontrolowano 12 obiektów spełniających powyższe kryteria, dominowały ziemianki i przydomowe wolnostojące piwnice (miejscowości: Książki 3 obiekty, Rywałd 4 obiekty, Świecie nad Osą 2 obiekty, Dębowa Łąka 2 obiekty, Słup - 1 obiekt). W 2 obiektach stwierdzono 5 nietoperzy, reprezentujących dwa gatunki gacka brunatnego Plecotus auritus (2 osobniki) oraz nocka atterera Myotis nattereri (3 os.). Stwierdzono występowanie miejsc hibernacji nietoperzy na terenie następujących miejscowości: str. 30

31 gacek brunatny Plecotus auritus Rywałd; nocek atterera Myotis nattereri Lisnowo. a kontrolowanej powierzchni nie stwierdzono znaczących miejsc hibernacji nietoperzy. Rysunek 5 Plan rozmieszczenia terenów objętych kontrola potencjalnych miejsc zimowania nietoperzy str. 31

32 6.2 PODSUMOWAIE WYIKÓW MOITORIGU CHIROPTEROLOGICZEGO PROWADZOEGO W OKRESIE OD DO W trakcie prac oznaczono 7 gatunków nietoperzy są to gatunki typowe dla ekosystemów polno-leśnych centralnej Polski, w tym jednej grupy gatunków nie udało się oznaczyć dokładniej niż do rodzaju. W okresie letnim znacząco wzrosła aktywność nietoperzy jest to najpewniej związane z żerowaniem koloni rozrodczych, wybieraniem położonych najbliżej terenów łowieckich oraz dyspersją młodych osobników. a terenie badań zarejestrowano łącznie 388 przelotów (sekwencje sygnałów echolokacyjnych, kontakty, hity) nietoperzy. Dominował borowiec wielki (232 przeloty 59,79% udziału wśród pozostałych gatunków, względnie grup gatunków) oraz mroczek późny (92 przelotów 23,71% udziału wśród pozostałych gatunków, względnie grup gatunków), Pozostałe stwierdzone gatunki stanowiły 16,48% wszystkich zarejestrowanych sygnałów echolokacyjnych. a wykresie nr 1 przedstawiono procentowy udział poszczególnych gatunków stwierdzonych podczas prowadzonych prac. Wykres 1Procentowy udział poszczególnych gatunków stwierdzonych na głównych punktach nasłuchowych dla całego terenu badań. str. 32

33 Wykres 2 Sezonowe zróżnicowanie aktywności nietoperzy (średniomiesięczne indeksy aktywności) dla całego terenu badań str. 33

34 Rysunek 6 umeracja poszczególnych siłowni wiatrowych str. 34

35 Planowane lokalizacje elektrowni wiatrowych rozmieszczone są w dość jednorodnym środowisku. Jednak kilka z nich znajduje się w pewnej odległości od terenów uznanych za mogące koncentrować aktywność nietoperzy (tereny zadrzewione, cieki wodne, drogi ze szpalerami drzew). Odległości proponowanych lokalizacji turbin od wymienionych elementów krajobrazu uznawanych za mogące skupiać nietoperze są równe bądź większe od obligatoryjnych ( wytyczne Kepel, 2009) 200 m z wyjątkiem turbin na terenie gmin: Gruta turbina nr 4 oraz gmina Świecie nad Osą turbina nr 3. ależy odsunąć turbiny na odległość min 200 m od terenów zadrzewionych, zakrzaczeń i szpalerów drzew. Zwiększona aktywność nietoperzy wystąpiła w okolicach stanowisk nr: 1, 2, 7, 8, 9, 11, 14, 16, 24, 25, 26, 27, 32, 36 oraz transektu nr 1. Szczyt aktywność przypadał na okres od czerwca do sierpnia. W pobliżu pozostałych siłowni aktywność nietoperzy nie stwarza zagrożenia znaczącego oddziaływania na lokalną populacje nietoperzy. Aktywność nietoperzy przedstawiała się następująco dla poszczególnych transektów i turbin: Stanowisko nr 1 okres wzmożonej aktywności lipiec, Stanowisko nr 2 okres wzmożonej aktywności czerwiec-lipiec, Stanowisko nr 7 okres wzmożonej aktywności czerwiec-sierpień, Stanowisko nr 8 okres wzmożonej aktywności maj-sierpień, Stanowisko nr 9 okres wzmożonej aktywności maj-sierpień, Stanowisko nr 11 okres wzmożonej aktywności lipiec-sierpień, Stanowisko nr 14 okres wzmożonej aktywności czerwiec-sierpień, Stanowisko nr 16 okres wzmożonej aktywności czerwiec-sierpień, Stanowisko nr 20 okres wzmożonej aktywności lipiec, Stanowisko nr 24 okres wzmożonej aktywności czerwiec-lipiec, Stanowisko nr 25 okres wzmożonej aktywności lipiec, Stanowisko nr 26 okres wzmożonej aktywności czerwiec-lipiec, Stanowisko nr 27 okres wzmożonej aktywności czerwiec-lipiec, Stanowisko nr 32 okres wzmożonej aktywności czerwiec-sierpień, Stanowisko nr 36 okres wzmożonej aktywności czerwiec oraz sierpień, Transekt nr 1 okres wzmożonej aktywności maj- sierpień, Stanowisko od nr 3 do 6 brak aktywności nietoperzy, Stanowisko nr 10 brak aktywności nietoperzy, str. 35

36 Stanowisko od nr 12 do 13 brak aktywności nietoperzy, Stanowisko nr 15 brak aktywności nietoperzy, Stanowisko od nr 17 do 19 brak aktywności nietoperzy, Stanowisko od nr 21 do 23 brak aktywności nietoperzy, Stanowisko od nr 27 do 31 brak aktywności nietoperzy, Stanowisko od nr 33 do 35 brak aktywności nietoperzy, Stanowisko od nr 37 do 44 brak aktywności nietoperzy, Transekt nr 2-4 brak aktywności nietoperzy. 6.3 ODDZIAŁYWAIE TURBI SIŁOWI WIATROWYCH A IETOPERZE toperze są, razem z ptakami, grupą zwierząt najbardziej narażoną na kolizje z turbinami siłowni wiatrowych. Z pośród ginących na farmach nietoperzy, w podobnych do Polski warunkach środowiskowych dominują: borowiec wielki, stanowiący łącznie około 33,21% wszystkich osobników, karlik większy (23,25%), karlik malutki (22,69%), łącznie karliki (wliczając w to karlika drobnego) aż 51,48% osobników znajdowanych na farmach wiatrowych europejskiej strefy umiarkowanej. W Polsce jedyne publicznie dostępne stwierdzenia zabitych nietoperzy pod turbinami wiatrowymi dotyczą karlika większego. W Europie stwierdzano zabite osobniki reprezentujące 16 z 25 krajowych gatunków nietoperzy. da się całkowicie wykluczyć śmiertelności żadnego z pozostałych niestwierdzanych gatunków. Przyczyn kolizji nietoperzy z turbinami siłowni wiatrowych jest wiele, lokalizacja turbiny, jej wysokość, sposoby oświetlenia czy nawet barwa masztu oraz śmigieł. Ze strony nietoperzy też można wyróżnić czynniki ekologiczne, anatomiczne oraz biologiczne powodujące, że niektóre gatunki znajdowane są częściej, a inne rzadziej, Te czynniki to: styl lotu, taktyka żerowania, zwyczaje wędrówkowe, str. 36

37 w mniejszym stopniu rzeczywista liczebność i częstość występowania w otaczających siedliskach. Gatunki o bardzo wysokim stopniu narażenia na śmiertelność toperze z tej grupy cechują się szybkim i mało zwrotnym lotem (osiągającym niekiedy znaczne wysokości) oraz częstym wykorzystywaniem otwartych przestrzeni jako żerowisk lub podejmowaniem długodystansowych wędrówek ależą do niej wszystkie borowce yctalus spp., karlik większy, a także mroczek posrebrzany. Gatunki o wysokim stopniu narażenia na śmiertelność Do tej grupy należą gatunki karlików malutki, drobny i średni (HUTTERER i in. 2005), o dość zwrotnym, ale niezbyt szybkim locie, polujące na mniejszej wysokości i w mniejszej odległości od przeszkód pionowych (drzew) niż karlik większy (BAAGØE 1987). Gatunki o umiarkowanym stopniu narażenia na śmiertelność Gatunki nietoperzy z tej grupy są osiadłe w Polsce, cechują się dość zwrotnym, ale niezbyt szybkim lotem. Polują najczęściej w odległości kilku-kilkunastu metrów od powierzchni ziemi i przeszkód pionowych (drzew) (BAAGØE 1987), zdolne są jednak do wykorzystywania jako żerowisk siedlisk otwartych, np. łąk i pastwisk (CATTO i in. 1996). Do grupy należą mroczki z rodzaju Eptesicus. Gatunki o niskim stopniu narażenia na śmiertelność Do tej grupy należą nietoperze polujące na niewielkiej wysokości (do kilku metrów) nad ziemią lub powierzchnią wody (ewentualnie nad koronami drzew), o wolnym ale bardzo zwrotnym locie, odbywające niekiedy średniodystansowe (do km) wędrówki sezonowe. Do grupy należą nocki: duży, ostrouszny, wąsatek, Brandta, łydkowłosy i rudy, a także mopek. Gatunki o bardzo niskim stopniu narażenia na śmiertelność Gatunki z tej grupy są niemal wyłącznie osiadłe, ich sezonowe migracje nie przekraczają kilkudziesięciu kilometrów. Cechują się wolnym i bardzo zwrotnym lotem. Polują najczęściej w lasach, zadrzewieniach lub na ich skrajach, na wysokości do kilku metrów nad ziemią lub w koronach drzew, unikając wylatywnia na otwartą przestrzeń. Do grupy należą gacki Plecotus spp., podkowce Rhinolophus spp., a także pozostałe nocki. Wpływ parametrów technicznych farmy i wirnika na kolizje str. 37

38 Zgdonie z badaniami prowadzonymi w europie śmiertelność nietoperzy dodatnio skorelowana jest z: aktywnością nietoperzy rejestrowaną za pomocą detektorów w tych samych miejscach (KUZ i in. 2007), z wysokością wiatraków, rozmiarami rotora, mocą turbin. Dla 37 europejskich farm wiatrowych stwierdzono dodatnią korelację między śmiertelnością a wysokością wież i średnicą rotora, ale nie stwierdzono pomiędzy minimalną odległością między końcem łopaty a gruntem (RYDELL i in. 2010). W niemieckiej Saksonii najwięcej nietoperzy ginęło w kolizjach z elektrowniami o wysokości wież m i średnicy wirnika m, natomiast żadnych ofiar nie znaleziono pod wiatrakami o wysokości poniżej 50 m (SEICHE i in. 2008; DÜRR & BACH 2004). toperze mogą wzlatywać na znacze wysokości nawet do 2500 m (zderzenia kosmatnika srebrzystego Lasiurus cinereus z odrzutowcem na wysokości 2500 m PEURACH 2003). Brak jest danych na temat wysokości lotu i żerowania nietoperzy z Polski jednakże dane z Europy wskazują że wiele gatunków najbardziej narażonych na kolizje lata na znacznych wysokościach nawet powyżej 100 m W Wielkiej Brytanii aktywność nietoperzy z rodzajów yctalus i Eptesicus na wysokości 30 m nad ziemią nie różniła się istotnie od rejestrowanej na wysokości gruntu na niektórych stanowiskach jedyne przeloty tych gatunków rejestrowane były przez detektory ultradźwięków położone na dużej wysokości (COLLIS i JOES 2009). We Francji korzystając ze sterowców na dwóch planowanych farmach wiatrowych, odnotowano przelatujące karliki na wysokości 150 m, mroczki późne na wysokości 90 m, zaś nocki (rodzaj Myotis) na wysokości 30 m nad ziemią. Żerowanie nietoperzy zarejestrowano tam do wysokości 90 m. W Szwecji obserwacje za pomocą kamer termowizyjnych ujawniły borowce wielkie yctalus noctula latające do wysokości 1200 m nad ziemią (AHLÉ i in. 2009). 7 OPIS GATUKÓW STWIERDZOYCH PODCZAS PRAC Borowiec wielki yctalus noctula Y str. 38

39 Systematyka gatunku: Gromada: Ssaki Mammalia Rząd: toperze Chiroptera Rodzina: Mroczkowate Vespertilionidae Rysunek 7 Przykładowe zdjęcie gatunku borowiec wielki yctalus noctula autor. B. Popczyk Biologia gatunku: Jeden z trzech największych krajowych gatunków nietoperzy. Długość ciała 6 8,5 cm, ogona 4 6,1 cm, rozpiętość skrzydeł cm, waga g. Długość kości przedramienia wynosi 47 58,5 mm. Futro dość charakterystycznej barwy rudo-brązowej, na brzuchu nieco jaśniejsze. Błony lotne czarno-brązowe. Gody trwają od sierpnia do października. Ciąża trwa ok. 9 tygodni. Samica rodzi z reguły 2 młode, niezmiernie rzadko trzy. Odżywia się jak wszystkie krajowe gatunki owadami. Ekologia gatunku: toperz ten zajmuje głównie lasy i parki, choć ostatnio spotykany coraz częściej w miastach. Aktywny od zmierzchu i w nocy. Lata nad drogami leśnymi i drzewami czasami bardzo wysoko. Latem zajmuje dziuple, budki dla ptaków i nietoperzy. Pospolity gatunek występujący na obszarze całego kraju, głównie w kompleksach leśnych. Często spotykany w miastach i na otwartych terenach rolniczych. Jako gatunek leśny, na letnie schronienia wybiera głównie dziuple drzew, chociaż coraz częściej spotykany jest w obiektach antropogenicznych. Odbywa długodystansowe wędrówki sezonowe między miejscami rozrodu a zimowiskami. Gatunek ten jest najsilniej wśród str. 39

40 polskiej chiropterofauny narażony na kolizje z turbinami wiatrowymi. a badanej powierzchni, borowiec wielki był gatunkiem dominującym jeżeli chodzi o udział we wszystkich zarejestrowanych sekwencjach sygnałów echolokacyjnych. Podczas prac zarejestrowano 232 sygnały echolokacyjne tego gatunku co stanowiło 59,79% udział w zarejestrowanej grupie sygnałów echolokacyjnych nietoperzy. ajwięcej stwierdzeń tego gatunku zanotowano na punkcie nr 8 (31 sygnałów). Rozmieszczenie w Europie: Gatunek ten jest spotykany w całej Europie poza północną Skandynawią, Islandią, i Irlandią. Gatunek spotykany jest w całej Polsce pospolicie. Status ochrony gatunku: Prawo międzynarodowe Konwencja Berneńska Załącznik II Konwencja Bońska Załącznik II Dyrektywa Siedliskowa Załącznik IV EUROBATS Załącznik I Prawo krajowe ochrona gatunkowa w Polsce ochrona ścisła, ochrona strefowa zimowiska, w których w ciągu 3 kolejnych lat, choć raz stwierdzono ponad 200 nietoperzy (niezależnie od gatunku), strefa ochrony całorocznej pomieszczenia i kryjówki zajmowane przez nietoperze. Kategorie IUC Czerwona lista IUC LC gatunek najmniejszej troski. str. 40

41 Mroczek późny Eptesicus serotinus ESE Systematyka gatunku: Gromada: Ssaki Mammalia Rząd: toperze Chiroptera Rodzina: Mroczkowate Vespertilionidae Rysunek 8 Przykładowe zdjęcie gatunku mroczek późny Eptesicus serotinus autor. B. Popczyk. Biologia gatunku: Wymiary: długość ciała od 6,0 do 8,2 cm, ogona 4 6 cm, rozpiętość skrzydeł 31,5 38,1 cm, masa ciała od g. Długość kości przedramienia wynosi od 48 do 57 mm. Jest to jeden z największych krajowych gatunków. Okres godowy przypada na jesień i zimę. Ciąża trwa od 6 8 tygodni. Samica rodzi z reguły 1 młode, niezmiernie rzadko bliźniaki. Odżywia się jak wszystkie krajowe gatunki owadami. Ekologia gatunku: Gatunek ten występuje pospolicie w całym kraju jest najbardziej synantropijnym z polskich gatunków, w lecie najczęściej zasiedla budynki mieszkalne, gdzie kryje się w szczelinach i na poddaszach. Z okresu zimowego jest niewiele danych być może zimuje również w budynkach mieszkalnych, gdyż niezmiernie rzadko stwierdzany jest w typowych dla innych gatunków zimowiskach, takich jak: jaskinie, sztolnie, budowle forteczne, czy piwnice. toperz ten poluje nad drogami, w okolicach lamp ulicznych, brzegów lasów i parków, czasem na otwartej przestrzeni. Poluje głównie na duże owady. str. 41

42 Takson ściśle osiadły, synantropijny, należy do nietoperzy o umiarkowanym zagrożeniu kolizjami z turbinami wiatrowymi (Rodriguez i in., 2008, Dürr, 2007). Podczas prac stwierdzono 92 sygnały echolokacyjne tego gatunku. ajwięcej stwierdzeń zarejestrowano na stanowisku nr 7 (27 przelotów). Aktywność stwierdzana była w całym okresie badań (poza marcem i listopadem). toperze z tego gatunku wykazały drugi ze stwierdzonych udział w zgrupowaniu 23,71%. Rozmieszczenie w Europie: Mroczek późny występuje w środkowej i południowej Europie. W Polsce występuje pospolicie w całym kraju. Status ochrony gatunku: Prawo międzynarodowe Konwencja Berneńska Załącznik II Konwencja Bońska Załącznik II Dyrektywa Siedliskowa Załącznik IV EUROBATS Załącznik I Prawo krajowe ochrona gatunkowa w Polsce ochrona ścisła, ochrona strefowa zimowiska, w których w ciągu 3 kolejnych lat, choć raz stwierdzono ponad 200 nietoperzy (niezależnie od gatunku), strefa ochrony całorocznej pomieszczenia i kryjówki zajmowane przez nietoperze. Kategorie IUC Czerwona lista IUC LC gatunek najniższego ryzyka str. 42

43 Karlik malutki Pipistrellus pipistrellus PIP Systematyka gatunku: Gromada: Ssaki Mammalia Rząd: toperze Chiroptera Rodzina: Mroczkowate Vespertilionidae Rysunek 9 Przykładowe zdjęcie gatunku karlik malutki Pipistrellus pipistrellus autor. B. Popczyk. Biologia gatunku: Długość ciała 3,3 5 cm, ogona 2,5 3,5 cm, waga 3 8 g, rozpiętość skrzydeł do 19 cm. Barwa futra w różnych odcieniach brązu. Błony lotne ciemne. Jest to jeden z najmniejszych krajowych gatunków nietoperzy. Ciąża trwa od 4 6 tygodni. Samica rodzi z reguły 1 młode, niezmiernie rzadko bliźniaki. Ekologia gatunku: Gatunek najczęściej spotykany w parkach, ogrodach oraz w terenie zurbanizowanym. Lata powoli polując na owady w gęstych zaroślach i nad drogami. Latem dużo częściej zajmuje budynki niż budki dla ptaków lub nietoperzy, czy dziuple. Zimuje w podziemiach. Odżywia się owadami o wielkości poniżej 5 mm. toperz dużego ryzyka kolizji z turbinami elektrowni wiatrowych. Długodystansowy migrant, choć część populacji zachodniej i południowej Europy jest prawdopodobnie osiadła. Wybiera urozmaicone siedliska (często zadrzewienia, parki), poluje nad wodami czy wzdłuż szpalerów drzew. str. 43

44 Piąty pod względem liczby stwierdzeń gatunek notowany na obszarze badawczym. Stwierdzany na stanowisku nr 24 (8 przelotów). toperze z tej grupy gatunków wykazały 2,06% udział w zgrupowaniu. Rozmieszczenie w Europie: Gatunek występuje na terenie Europy za wyjątkiem północnej Rosji, Skandynawii i Islandii. W Polsce rozmieszczony jest bardzo nieregularnie. Status ochrony gatunku: Prawo międzynarodowe Konwencja Berneńska Załącznik II Konwencja Bońska Załącznik II Dyrektywa Siedliskowa Załącznik IV EUROBATS Załącznik I Prawo krajowe ochrona gatunkowa w Polsce ochrona ścisła, ochrona strefowa zimowiska, w których w ciągu 3 kolejnych lat choć raz stwierdzono ponad 200 nietoperzy (niezależnie od gatunku), strefa ochrony całorocznej pomieszczenia i kryjówki zajmowane przez nietoperze. Kategorie IUC Czerwona lista IUC LC gatunek najniższego ryzyka. str. 44

45 Karlik większy Pipistrellus nathusii PI Systematyka gatunku: Gromada: Ssaki Mammalia Rząd: toperze Chiroptera Rodzina: Mroczkowate Vespertilionidae Rysunek 10 Przykładowe zdjęcie gatunku karlik większy Pipistrellus nathusii autor B. Popczyk. Morfometria i biologia gatunku: Jest to jeden z najmniejszych krajowych gatunków nietoperzy. Długość ciała 3,3 6,0 cm, ogona 2,5 3,5 cm, masa ciała 6 15,5 g, rozpiętość skrzydeł do 21,0 cm, długość przedramienia 3,0 3,7 cm. Barwa futra w różnych odcieniach brązu. Błony lotne ciemne. Ciąża trwa 4 6 tygodni. Samica rodzi z reguły 1 młode. Jest to nietoperz, u którego stwierdzono najdłuższy przelot z pośród europejskich gatunków 2100 km. Maksymalny stwierdzony wiek w warunkach naturalnych to 11 lat. Ekologia gatunku: Środowiskiem życia tego gatunku są lasy, parki i tereny w pobliżu rzek. Kolonie letnie spotykane są najczęściej w dziuplach drzew, w budkach dla ptaków. Miejsca hibernacji stwierdzano w dziuplach drzew, szczelinach budynków i szczelinach skalnych. Miejscami polowań są drogi i ścieżki leśne, granice lasów i zbiorniki wodne. Występuje w całej Polsce, choć jego rozmieszczenie jest bardzo nierównomierne. Jest gatunkiem charakterystycznym dla okolic lesistych o dobrze rozwiniętej sieci zbiorników wodnych. Odbywa długodystansowe przeloty w poszukiwaniu zimowisk str. 45

46 chociaż coraz częściej obserwuje się osobniki tego gatunku zimujące w kraju. Gatunek dużego ryzyka kolizji z turbinami wiatrowymi. Trzeci pod względem liczebności gatunek na całej powierzchni. Zanotowano łącznie 42 sygnały echolokacyjne tego gatunku, co stanowiło 10,82% udział w zgrupowaniu nietoperzy i lokowało takson jako drugi oznaczony gatunek pod względem liczebności. Rozmieszczenie w Europie: Występuje na terenie Europy poza obszarem północnej Rosji, Skandynawii i Islandii. Jego rozmieszczenie na terenie Polski jest bardzo nieregularne; najliczniej stwierdzany na północnym wschodnie oraz wschodzie Polski. Status ochrony gatunku: Prawo międzynarodowe Konwencja Berneńska Załącznik II Konwencja Bońska Załącznik II Dyrektywa Siedliskowa Załącznik IV EUROBATS Załącznik I Prawo krajowe ochrona gatunkowa w Polsce ochrona ścisła, ochrona strefowa zimowiska, w których w ciągu 3 kolejnych lat, choć raz stwierdzono ponad 200 nietoperzy (niezależnie od gatunku), strefa ochrony całorocznej pomieszczenia i kryjówki zajmowane przez nietoperze. Kategorie IUC Czerwona lista IUC LC gatunek najniższego ryzyka. str. 46

47 Rodzaj nocek Myotis sp., MSP Systematyka gatunków: Gromada: Ssaki Mammalia Rząd: toperze Chiroptera Rodzina: Mroczkowate Vespertilionidae Wszystkie gatunki nietoperzy zaliczone do tej grupy określa się jako niskiego ryzyka kolizji z turbinami elektrowni wiatrowych. Zanotowano 14 sekwencji sygnałów echolokacyjnych, trudnych do rozróżnienia nietoperzy z rodzaju nocek. toperze z tej grupy gatunków wykazały mały udział w zgrupowaniu 3,60%. ocek atterera Myotis nattereri., MA Systematyka gatunku: Gromada: Ssaki Mammalia Rząd: toperze Chiroptera Rodzina: Mroczkowate Vespertilionidae Morfometria i biologia gatunku: Długość ciała mm, ogona mm, rozpiętość skrzydeł do 280 mm, waga 4 14 g. Długość kości przedramienia wynosi mm. Okres godowy przypada od października do wiosny, samica rodzi 1 nagie i ślepe młode. Barwa futra na grzebiecie szarobrązowa, na brzuchu białoszara. Błona lotna ciemnoszara, pomiędzy ogonem a stopą zakończona zakrzywionymi szczecinkami. Uszy duże, koziołek długi i wąski. Ekologia gatunku: toperz związany z lasami i parkami. Preferuje mozaikę środowisk. Kwatery letnie spotykane w budkach i dziuplach. Zimuje w różnego rodzaju podziemiach i jaskiniach. Często jest gatunkiem dominującym. Gatunek zaliczany do grupy niskiego ryzyka kolizji z turbinami elektrowni wiatrowych. Stwierdzony tylko w okresie kontroli zimowej na terenie miejscowości Lisnowo. Rozmieszczenie w Europie: Gatunek występujący w całej Europie z wyjątkiem północnej i środkowej Skandynawii. W Polsce spotykany na całym obszarze. str. 47

48 Status gatunku: Prawo międzynarodowe Konwencja Berneńska Załącznik II Konwencja Bońska Załącznik II Dyrektywa Siedliskowa Załącznik IV EUROBATS Załącznik I Prawo krajowe ochrona gatunkowa w Polsce ochrona ścisła ochrona strefowa zimowiska, w których w ciągu 3 kolejnych lat, choć raz stwierdzono ponad 200 nietoperzy (niezależnie od gatunku) strefa ochrony całorocznej pomieszczenia i kryjówki zajmowane przez nietoperze Kategorie IUC Czerwona lista IUC LC gatunek najniższego ryzyka. Gacek brunatny Plecotus auritus PAR Systematyka gatunku: Gromada: Ssaki Mammalia Rząd: toperze Chiroptera Rodzina: Mroczkowate Vespertilionidae Biologia gatunku: Długość ciała 4 5 cm, ogona 4 5 cm, waga 5 11 g, rozpiętość skrzydeł cm. Barwa futra na grzbiecie żółtobrązowa lub brązowa, na brzuchu biaława. Gatunek charakteryzuje się bardzo dużymi i długimi uszami. Ciąża trwa od 6 8 tygodni. Samica rodzi z reguły 1 młode, niezmiernie rzadko bliźniaki. Ekologia gatunku: Gatunek najczęściej spotykany w lasach, parkach, ogrodach oraz w terenie otwartym. Lata powoli polując na owady w gęstych zaroślach i nad drogami. Latem zajmuje strychy, budki dla ptaków i nietoperzy oraz dziuple. Zimuje w piwnicach, fortyfikacjach oraz jaskiniach. Wszystkie gatunki nietoperzy zaliczone do tej grupy określa się jako niskiego ryzyka kolizji z turbinami elektrowni wiatrowych. Stwierdzony w okresie zimowym podczas kontroli miejsc hibernacji na terenie miejscowości Rywałd. str. 48

49 Rozmieszczenie w Europie: Gatunki występują razem na terenie centralnej i południowej Europy. W Polsce gacek brunatny spotykany jest częściej niż gacek szary. Status gatunku: Prawo międzynarodowe Konwencja Berneńska Załącznik II Konwencja Bońska Załącznik II Dyrektywa Siedliskowa Załącznik IV EUROBATS Załącznik I Prawo krajowe ochrona gatunkowa w Polsce ochrona ścisła ochrona strefowa zimowiska, w których w ciągu 3 kolejnych lat choć raz stwierdzono ponad 200 nietoperzy (niezależnie od gatunku) strefa ochrony całorocznej pomieszczenia i kryjówki zajmowane przez nietoperze Kategorie IUC Czerwona lista IUC LC gatunek najniższego ryzyka. str. 49

50 8 WALORY CHIROPTEROLOGICZE OBSZARU ODDZIAŁYWAIA IWESTYCJI Rysunek 11 Położenie stref o określonym walorze przyrodniczym str. 50