Uwagi o biologii i występowaniu Curculio elephas (Gyllenhal, 1836) (Coleoptera: Curculionidae) w Polsce południowo-zachodniej

Transkrypt

1 Jarosław Kania, Adam Malkiewicz, Krystian Niedojad*, Maciej Matraj** PRZYRODA SUDETÓW t. 16(2013): Uwagi o biologii i występowaniu Curculio elephas (Gyllenhal, 1836) (Coleoptera: Curculionidae) w Polsce południowo-zachodniej Wstęp Curculio elephas (Gyllenhal, 1836) należy do najrzadziej łowionych ryjkowców w naszym kraju i jednocześnie jest jednym z najsłabiej poznanych gatunków wśród naszych słoników. Jedyne opublikowane współcześnie stanowiska z Polski tego chrząszcza odnotowane są z Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej (Po m o r s k i i Ta r n a w s k i 1980, Ka n i a 1992) (ryc. 1). Pozostałe doniesienia ze Wzgórz Trzebnickich, Dolnego Śląska, Beskidu Zachodniego i Kotliny Nowotarskiej oraz z Niziny Mazowieckiej pochodzą z drugiej połowy XIX wieku i wymagają potwierdzenia. Ponadto stanowisko z Babiej Góry jest wątpliwe z powodu braku na tym terenie roślin żywicielskich tego gatunku. Podstawa tego ostatniego doniesienia dwa dobrze oznaczone okazy z Babiej Góry znajdujące się w zbiorze Ryb i ń s k i e- g o (PAN w Krakowie) były zapewne mylnie zaetykietowane (Smreczyński 1972, Bu r a k o w s k i, Mr o c z k o w s k i i Stefańska 1995). W Polsce występuje 11 gatunków słoników, podzielonych na dwa rodzaje: Curculio Li n n a e u s, 1758 i Archarius Gistel, 1856 (= Balanobius Jekel, 1861) (Smreczyński 1972, Alonso- Zarazaga i Lyal 1999, Wan a t i Mok r z y c k i 2005). Do Archarius Gistel zalicza się 3 gatunki wyróżniające się drobnymi rozmiarami ( mm) i czarnym ciałem pokrytym w różnym stopniu białymi łuskami, np. jak u A. crux (F.), tworzącymi wzór białego krzyża na pokrywach. Ich larwy rozwijają się w galasach wywołanych przez wiele gatunków Hymenoptera, na liściach wierzb i dębów. Imagines spotykane są na tych samych roślinach już wczesną wiosną. Natomiast wśród polskich przedstawicieli rodzaju Curculio L. gatunki posiadają ciało w różnym stopniu brązowo ubarwione (jedynie u C. villosus (F.) ciało jest czarno zabarwione) i gęsto pokryte szarymi lub brązowymi łuskami, często tworzącymi marmurkowany wzór. Mają zdecydowanie większe rozmiary niż przedstawiciele Archarius mm, a ich larwy rozwijają się w żołędziach, orzechach, kwiatostanach oraz również w wyroślach Ryc. 1. Mapa rozmieszczenia Curculio elephas (Gy l l.) w Polsce południowozachodniej. Fig. 1. Distribution of Curculio elephas (Gy l l.) in south-western Poland.

2 120 Jarosław Kania, Adam Malkiewicz, Krystian Niedojad, Maciej Matraj Tab. 1. Zestawienie podstawowych danych na temat bazy pokarmowej larw polskich słoników z rodzajów Curculio L. i Archarius Gistel (wg Bu r a k o w s k i e g o, Mr o c z k o w s k i e g o i Stefańskiej 1995). Table 1. Basic data on feeding habits of the larvae of Polish weevils Curculio L. and Archarius Gistel (after Burakowski, Mroczkowski and Stefańska 1995). Gatunek Roślina żywicielska Miejsce rozwoju larwy Curculio betulae olsza szara Alnus incana L., zielone szyszkowate owocostany (Stephens, 1831) olsza czarna A. glutinosa L. C. elephas (Gyllenhal, 1836) robur L., dąb bezszypułkowy Q. petraea Eh r h., dąb omszony Q. pubescens Willd., kasztan jadalny Castanea sativa Mill. niedojrzałe żołędzie i kasztany C. nucum Li n n a e u s, 1758 C. pellitus (Boheman, 1843) C. rubidus (Gyllenhal, 1836) C. venosus (Gravenhorst, 1807) C. villosus Fa b r i c i u s, 1781 Archarius crux (Fa b r i c i u s, 1776) A. pyrrhoceras (Ma r s h a m, 1802) A. salicivorus (Pa y k u l l, 1792) leszczyna Corylus avellana L. robur L., dąb bezszypułkowy Q. petraea Ehrh. brzoza Betula L. robur L., dąb bezszypułkowy Q. petraea Eh r h., dąb omszony Q. pubescens Willd. dąb Quercus L. różne gatunki wierzba Salix L. sześć gatunków robur L. wierzba Salix L. sześć gatunków niedojrzałe orzechy niedojrzałe żołędzie męskie pączki kwiatowe dojrzałe żołędzie galasy na pączkach liściowych wywołane przez larwy błonkówki Biorrhiza pallida Ol. w wyroślach wywołanych przez larwy błonkówek z rodziny Tenthredinidae (4 gatunki) w wyroślach wywołanych na liściach przez larwy błonkówek Dryophana folli L. w wyroślach wywołanych na liściach przez larwy kilku gatunków błonkówek z rodzaju Pontania Co s t a na liściach wywołanych żerowaniem larw Hymenoptera (tab. 1). C. elephas jest gatunkiem bardzo charakterystycznym i trudno pomylić go z innymi przedstawicielami słoników w naszej faunie (fot. 1). Jest największym naszym słonikiem (samiec: mm długości, samica: mm licząc od przedniej krawędzi oczu do szczytu pokryw). Wyróżnia się również silnie wydłużonym ryjkiem, u samca przekraczającym jedną trzecią długości ciała ( mm), delikatnie wygiętym niemal na całej długości, wyraźnie zagiętym przed szczytem (fot. 2), u samicy niemal tak długim jak długość jej ciała ( mm), do 2/3 długości niemal prostym, przed szczytem wyraźnie zagiętym (fot. 3). Pokrywy mniej więcej do połowy długości od barków są równoległoboczne. C. elephas (Gyll.) związany jest głównie z dębami - Quercus L., a wg Bu r a- k o w s k i e g o, Mr o c z k o w s k i e g o i Stefańskiej (1995)

3 Uwagi o biologii i występowaniu Curculio elephas (Gyllenhal, 1836) w Polsce południowo-zachodniej 121 Fot. 2. Ryjek samca C. elephas (Gy l l.), widok z boku (Jarocin) (fot. K. Niedojad). Phot. 2. Rostrum of a male of C. elephas (Gy l l.) in lateral view (Jarocin) (photo K. Niedojad). Fot. 1. Samiec Curculio elephas (Gyl l.) z Jarocina (fot. K. Niedojad). Phot. 1. A male of Curculio elephas (Gyl l.) from Jarocin (photo K. Niedojad). Fot. 3. Ryjek samicy C. elephas (Gy l l.), widok z boku (Ruda Milicka) (fot. K. Niedojad). Phot. 3. Rostrum of a female of C. elephas (Gy l l.) in lateral view (Ruda Milicka) (photo K. Niedojad). w miejscach o cieplejszym klimacie niż polski, jeszcze z kasztanem jadalnym Castanea sativa Mill. Po m o r s k i i Ta r n a w s k i (1980) podają go jako szkodnika plantacji kasztanów jadalnych - Castanea vesca Mil l. (który jest synonimem C. sativa), ale w Polsce larwy rozwijają się tylko w żołędziach. Jesienią larwa wygryza otwór, przez który wypada na glebę, gdzie głęboko zakopuje się i zimuje (czasami nawet dwa lata). Na około miesiąc przed pojawieniem się postaci dorosłych larwy zapoczwarczają się w podłożu. Dorosłe okazy żerują na liściach i niedojrzałych żołędziach, ale jak pokazuje znalezisko J. Sz y p u ł y (Muzeum Przyrodnicze UWr.) mogą fakultatywnie pobierać inne pokarmy, jak choćby sok z opadłych owoców, w tym przypadku brzoskwini (fot. 4.). Tab. 1 prezentuje zestawienie podstawowych danych na temat bazy pokarmowej wszystkich polskich słoników. Materiał badany Nizina Wielkopolsko-Kujawska Dolina Baryczy, leg. nat. coll., (1f), (wg informacji ustnej uzyskanej od Romana Kr ó- l i k a okaz został zebrany w okolicach Milicza w latach 80-tych w zeszłym stuleciu [XT51]); Ruda Milicka k. Milicza [XT61], , leg. S.B., (1 f); , leg. D.T., (1 m); , na światło, leg. J.K., (12 m, 13 f); , na światło, leg. J.K., (5 m, 2 f); , na światło, leg. J.K., (3 m, 2 f); , na światło, leg. J.K., (1 m) i leg. K.N.* (1 f); , na światło, , leg. J.K., (6 m, 6 f); , na światło, między , leg. M.M & K.N. (5 m, 3 f); , na światło, leg. J.K., (24 m, 13 f); , na światło, 23 55, leg. J.K., (1 f); , na światło, leg. J.K., (1 f); Grabownica k. Milicza [XT61], w okoli-

4 122 Jarosław Kania, Adam Malkiewicz, Krystian Niedojad, Maciej Matraj cach grobli przy stawie Grabownica (fot. 5), w dzień, , leg. J.K. (1 f); Jarocin [XT76], z otrząsanych dębów na skraju stanowiska kserotermicznego, godziny popołudniowe, , (2 m), leg. K.N.* Dolny Śląsk Fot. 4. Samica C. elephas (Gyll.) na opadłym owocu brzoskwini (Wrocław Sępolno) (fot. J. Szypuła). Phot. 4. A female of C. elephas (Gyll.) on a fallen peach (Wroclaw Sępolno) (photo J. Szypuła). Jemielno k. Wińska [XT00], , na światło, leg. A.M. (1 f); Wrocław Sępolno [XS46], , działka przy ul. Dembowskiego, na opadłym owocu brzoskwini, w dzień, (1 f) leg & coll. J.S.* (fot. 4), Wrocław Zacisze, [XS46], , w ciągu dnia (około południa) w parku, na liściu dębu, leg & coll. K.N.* (1 m). Wołów [XS18], , na światło, leg. M.M. (1 f). Fot. 5. Stanowisko C. elephas (Gyll.) w Grabownicy (fot. J. Kania). Phot. 5. A locality of C. elephas (Gyll.) in Grabownica (photo J. Kania).

5 Uwagi o biologii i występowaniu Curculio elephas (Gyllenhal, 1836) w Polsce południowo-zachodniej 123 Skróty: m samiec, f samica, os. osobniki, A.M. Adam Ma l k i e w i c z, D.T Dariusz Ta r n a w s k i, J.K. Jarosław Ka n i a, J.S. Jerzy Sz y p u ł a, K.N. Krystian Niedojad, M.M. Maciej Mat r a j, S.B. Stanisław Be d n a r z. Okazy złowione we Wrocławiu na Zaciszu i Sępolnie oraz jeden okaz z Rudy Milickiej oznaczone gwiazdkami po nazwisku zbieracza (*) znajdują się w kolekcjach J. Sz y p u ł y i K. Nied o j a d a, pozostałe w kolekcji J. Ka n i. Podsumowanie W trakcie kilkudziesięcioletnich obserwacji na terenie rezerwatu Stawy Milickie (Nizina Wielkopolsko-Kujawska) i na Dolnym Śląsku złowiono ponad sto okazów Curculio elephas (Gy l l.). Część z nich została zebrana również na nowych stanowiskach (ryc. 1). Niemal wszystkie zostały pozyskane przy lampie (1000 W lub 500 W) podczas nocnych połowów owadów. Entomolodzy zajmujący się Curculionidae, czy też innymi chrząszczami rzadko używają tej metody w celu łowienia materiałów do badań. Koleopterolodzy zwykle zbierają materiał w czerpak, przez otrząsanie gałęzi, na upatrzonego, na przynętę lub w pułapki itp., głównie w dzień. Jeśli łowią chrząszcze na światło, to zazwyczaj od zachodu słońca do wczesnych godzin nocnych. Faktem jest, że z tego rodzaju jeszcze jedynie Curculio glandium przylatuje do lampy, ale te dwa gatunki bardzo trudno pomylić. Niemal wszystkie okazy C. elephas w trakcie naszych odłowów w Rudzie Milickiej, Wołowie i Jemielnie złowione zostały późną nocą, od ok do 4 00 rano. Te fakty wskazują na to, iż ten słonik nie jest aż tak rzadki, lecz jedynie w celu jego pozyskania stosowano dotychczas niewłaściwe metody. Według Bu r a k o w s k i e g o, Mro c z k o w s k i e g o i Stefańskiej (1995) imagines pojawiają się w VII-VIII. Z naszych obserwacji wynika, że postacie dorosłe pojawiają się dopiero w trzeciej dekadzie lipca i spotykane są do końca pierwszej dekady września. Nieco chętniej przylatują do światła samce (62 ok.), nieco mniej liczne są samice (57 ok.). W wymienionym wcześniej materiale badanym tylko 7 ok. pozyskano w ciągu dnia (fot. 4). Słonik ten najczęściej obserwowany był w drugiej dekadzie sierpnia. Na początku pojawu liczniej spotykane były samce, w drugiej części okresu występowania imagines samice. Dane o fenologii C. elephas zamieszczone w Katalogu Fauny Polski były więc zapewne oparte na informacjach z południowego obszaru występowania tego gatunku. Podziękowania Autorzy serdecznie dziękują Koledze Jerzemu Szypule (Muzeum Przyrodnicze Uniwersytetu Wrocławskiego) za przekazanie zdjęcia i informacji wykorzystanych w niniejszej publikacji. Literatura Alonso-Za r a z a g a, M. A., Ly a l CH. C., A World Catalogue of Families and Genera of Curculionoidea (Insecta: Coleoptera) (Excepting Scolytidae and Platypodidae). Entomopraxis, Barcelona, 315 pp. Bur a k o w s k i B., Mr o c z k o w s k i M., Stefańska J., Chrząszcze, Coleoptera, Ryjkowce Curculionidae, część 2. Katalog Fauny Polski, 54 (część XXIII, tom 20), 310 pp. Kan i a J Stanowiska rzadkich gatunków ryjkowców (Coleoptera: Curculionidae) w Polsce. Wiadomości Entomologiczne, 11 (9): Pom o r s k i J.R., Ta r n a w s k i D Drugie stanowisko Cuculio elephas Gyllenhal, 1836 (Col. Curculionidae) w Polsce. Przegląd Zoologiczny, 24 (2): Smr e c z y ń s k i S., Ryjkowce Curculionidae: Podrodzina Curculioninae. Klucze do oznaczania owadów Polski, 77 (XIX, 98d), 195 pp. Wa n a t M., Mo k r z y c k i T., A new checklist of the weevils of Poland (Coleoptera: Curculionoidea). Genus, Wrocław, 16 (1):

6 124 Jarosław Kania, Adam Malkiewicz, Krystian Niedojad, Maciej Matraj Notes on the biology and distribution of Curculio elephas (Gyllenhal, 1836) (Coleoptera: Curculionidae) in south-western Poland Summary The paper presents new data on the distribution and biology of the chestnut weevil Curculio elephas (Gyllenhal, 1836) (Coleoptera, Curculionidae) in south-western Poland. Its abundant occurrence in Ruda Milicka is confirmed. Some new localities in the nature reserve Stawy Milickie, Grabownica and Jarocin in the Wielkopolsko-Kujawska Lowland, and Jemielno, Wołów and Wrocław (Lower Silesia) are provided. Based on long-term observations it was shown that the species is not as rare as commonly believed. In Poland it is associated with the abundance of old oak trees (Quercus sp.), where its larvae feed on acorns and the imagines in the daytime feed on leaves and immature acorns. It was also shown that the most effective method for capturing the species is light-trapping between 10 p.m. and 4 a.m. The paper presents also a table comparing data on host plants and larvae feeding places of all the Polish weevils of the genera Curculio Li n n a e u s, 1758 and Archarius Gistel, Adresy autorów: Zakład Biologii, Ewolucji i Ochrony Bezkręgowców Uniwersytet Wrocławski, ul. Przybyszewskiego 63/77, Wrocław kaniajar@biol.uni.wroc.pl (J. Kania) amalki@biol.uni.wroc.pl (A. Malkiewicz) *Katedra Bioróżnorodności i Taksonomii Ewolucyjnej Uniwersytet Wrocławski ul. Przybyszewskiego 63/77, Wrocław k.n.camptorhinini@wp.pl ** Muzeum Przyrodnicze, Uniwersytet Wrocławski, ul. Sienkiewicza 21, Wrocław maciej.matraj@wp.pl