Analizy RCAS

Transkrypt

1 Analizy RCAS Regionalne Centrum Analiz Strategicznych Wydział Planowania Strategicznego i Przestrzennego Urzędu Marszałkowskiego Województwa Śląskiego DELIMITACJA METROPOLII I AGLOMERACJI ORAZ ICH OBSZARÓW FUNKCJONALNYCH W WOJEWÓDZTWIE ŚLĄSKIM KATOWICE, GRUDZIEŃ 2012

2 Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego Wydział Planowania Strategicznego i Przestrzennego Regionalne Centrum Analiz Strategicznych (RCAS) Kontakt: tel.: ; rcas@slaskie.pl ul. Ligonia 46; Katowice 1

3 SPIS TREŚCI 1. Wstęp Dane Metody Delimitacja metropolii i aglomeracji Delimitacja obszarów funkcjonalnych Wyniki Podsumowanie Spis literatury Spis rycin Spis tabel

4 1. Wstęp W raporcie przedstawiono wyniki delimitacji metropolii i aglomeracji oraz ich obszarów funkcjonalnych, która przeprowadzona została w grudniu 2012 roku przez Regionalne Centrum Analiz Strategicznych Urzędu Marszałkowskiego Województwa Śląskiego w Katowicach. Poniższe opracowanie zostało przygotowane w oparciu o następujące założenia (Ryc. 1): 1. Przestrzeń regionu jest zorganizowana w oparciu o cztery, wyznaczone w Strategii Rozwoju Województwa Śląskiego na lata , obszary polityki rozwoju (subregiony). Obszary te różnią się pomiędzy sobą występującymi uwarunkowaniami rozwoju, wynikającymi z warunków geograficznych, sytuacji społeczno-gospodarczej oraz kontekstu historycznego. 2. W ramach każdego z nich wyróżniono określone typy przestrzeni z uwagi na pełnione przez nie funkcje, skalę ich oddziaływania i znaczenia dla rozwoju województwa, tj.: obszary centralne - Metropolia Górnośląska oraz Aglomeracja Częstochowska, Rybnicka i Bielska; metropolia rozumiana jest jako główne ogniwo koncentrujące procesy rozwoju gospodarczego i społecznego województwa, a także podnoszące konkurencyjność całego regionu jako jeden z krajowych biegunów rozwoju o znaczeniu europejskim; aglomeracje to obszary koncentrujące procesy rozwoju subregionu, podnoszące konkurencyjność regionu jako ośrodki o znaczeniu krajowym i transnarodowym, obszary funkcjonalne metropolii i aglomeracji rozumiane jako tereny otaczające metropolię lub aglomeracje, bezpośrednio z nimi powiązane w układzie przestrzennym, społecznym i gospodarczym, absorbujące procesy rozwojowe obszarów centralnych, lokalne ośrodki rozwoju rozumiane jako jednostki organizujące procesy rozwoju na poziomie lokalnym, koncentrujące funkcje i usługi dla ludności, miasta i obszary wiejskie leżące poza metropolią, aglomeracjami, obszarami funkcjonalnymi i lokalnymi ośrodkami rozwoju. 3

5 Delimitacja dwóch pierwszych typów przestrzeni jest celem niniejszego opracowania i stanowi element w dyskusji dotyczącej ośrodków metropolitalnych i obszarów funkcjonalnych, o których mowa w Krajowej Strategii Rozwoju Regionalnego : Regiony, Miasta, Obszary Wiejskie oraz w Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju Ryc. 1. Struktura przestrzenna województwa i obszarów polityki regionalnej. Metropolia Górnośląska Aglomeracje: Częstochowska, Rybnicka, Bielska Obszary funkcjonalne metropolii i aglomeracji Lokalne ośrodki rozwoju Miasta i obszary wiejskie poza metropolią, aglomeracjami, obszarami funkcjonalnymi i lokalnymi ośrodkami rozwoju 4

6 2. Dane Dla celów delimitacji zastosowano wskaźniki wyliczone na podstawie: kompleksów pokrycia terenu (dane za rok 2010) z Bazy Danych Topograficznych (TBD) są to najważniejsze, powierzchniowe elementy sytuacyjne terenu, rozróżnialne przede wszystkim na podstawie ich zewnętrznego wyglądu (cech fizjonomicznych), a nie pełnionych przez nie funkcji (Wytyczne techniczne Bazy Danych Topograficznych 2008). powiązań gospodarczo-przestrzennych (dane za rok 2010) jest to suma wszystkich powiązań zidentyfikowanych na podstawie druków PIT-11, w skład której wchodzą zarówno dojazdy do pracy jak i powiązania organizacyjne przedsiębiorstw (Analiza powiązań funkcjonalnych na obszarze województwa śląskiego 2012). powiązań w zakresie minimalnych dojazdów do pracy (dane za rok 2010) jest to część strumienia powiązań gospodarczo-przestrzennych, która dotyczy tylko tych powiązań z druków PIT-11, w których koszty uzyskania przychodu są podwyższone w przypadku gdy miejsce stałego lub czasowego zamieszkania podatnika jest położone poza miejscowością, w której znajduje się zakład pracy, a podatnik nie uzyskuje dodatku za rozłąkę (Analiza powiązań funkcjonalnych na obszarze województwa śląskiego 2012). Ze względu na dostępność danych obszar objęty delimitacją ograniczony został do granic województwa śląskiego. 5

7 3. Metody 3.1. Delimitacja metropolii i aglomeracji Dla celów delimitacji metropolii i aglomeracji przyjęto wskaźniki: zabudowy zwartej i gęstej (stymulanta 1 ), a także terenów roślinności trawiastej i upraw rolnych oraz minimalnych wyjazdów do pracy (destymulanty 2 ). Stymulanta: wskaźnik zabudowy zwartej i gęstej [%] = powierzchnia zabudowy zwartej i gęstej / powierzchnia gminy * 100 Destymulanty: wskaźnik roślinności trawiastej i upraw rolnych [%] = powierzchnia roślinności trawiastej i upraw rolnych / powierzchnia gminy * 100 wskaźnik minimalnych wyjazdów do pracy = liczba wyjeżdżających do pracy z gminy / liczba wszystkich pracujących mieszkańców gminy * 100 (gdzie: liczba wszystkich pracujących mieszkańców gminy = liczba powiązań wewnątrz gminy + liczba mieszkańców wyjeżdżających na zewnątrz). Przygotowane wskaźniki zostały znormalizowane przez zastosowanie procesu unitaryzacji zerowej 3 (Kukuła 2012). Unitaryzację przeprowadzono wg poniższych wzorów: Stymulanta: Destymulanty: x ij wartość dla j-tej cechy i i-tego obiektu min { x ij } wartość minimalna max { x ij } wartość maksymalna y ij - standaryzowana wielkość j-tej cechy dla i-tego obiektu 1 Stymulanty są to zmienne, których wysokie wartości są pożądane z punktu widzenia charakterystyki badanego zjawiska. 2 Destymulanty są to zmienne, których wysokie wartości są niepożądane z punktu widzenia charakterystyki badanego zjawiska. 3 Unitaryzacja zerowa jest to metoda prowadząca do stałego, jednostkowego zakresu zmienności cech znormalizowanych. Wartość zmiennej lub jej odległość od jednego z kresów zmienności jest dzielona przez rozstęp. 6

8 Znormalizowanym wskaźnikom zostały przyporządkowane następujące wagi: wskaźnik zabudowy zwartej i gęstej 0,6 wskaźnik minimalnych wyjazdów do pracy 0,3 wskaźnik roślinności trawiastej i upraw rolnych 0,1 Następnie znormalizowane wskaźniki zostały zsumowane dzięki czemu otrzymano wartość wskaźnika sumarycznego. Do metropolii oraz aglomercji zaliczono wszystkie gminy posiadające wskaźnik sumaryczny większy od średniej dla tego wskaźnika z całego zbioru tj. 0, Jednocześnie musiał być spełniony warunek, że metropolię i aglomeracje tworzą gminy miejskie, a także gminy miejsko-wiejskie jeżeli miasto graniczy bezpośrednio z gminą miejską Delimitacja obszarów funkcjonalnych Dla wszystkich gmin położonych w obszarze województwa wyliczono wskaźnik powiązań gospodarczo-przestrzennych do wyznaczonych wcześniej metropolii i aglomeracji. wskaźnik powiązań gospodarczo-przestrzennych = liczba powiązań z gminy do aglomeracji / liczba wszystkich powiązań gminy * 100 (gdzie: liczba wszystkich powiązań gminy = liczba powiązań wewnątrz gminy + liczba powiązań na zewnątrz). Do obszarów funkcjonalnych zaliczono gminy posiadające wskaźnik powiązań gospodarczoprzestrzennych większy niż 40%. 7

9 4. Wyniki Wyniki delimitacji metropolii i aglomeracji oraz ich obszarów funkcjonalnych przedstawiono na poniższej mapie (Ryc. 1). Zaznaczono na niej także granice aglomeracji wyznaczone w obowiązującej Strategii Rozwoju Województwa Śląskie 2020 oraz granice aglomeracji wyznaczone w obowiązującym Planie Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Ślaskiego z 2004 roku. Ponadto na przedmiotowej mapie zaznaczono lokalne ośrodki rozwoju 4 położone poza metropoliami, aglomeracjami i obszarami funcjonalnymi. 4 Lokalne ośrodki rozwoju wyznaczone zostały na podstawie strumienia powiązań gospodarczo-przestrzennych i dojazdów do szkół ponadgimnazjalnych w opracowaniu pod nazwą Terytorializacja w kontekście Krajowej Strategii Rozwoju Regionalnego ujęcie regionalne województwa śląskiego. 8

10 Ryc. 2. Metropolia i aglomeracje oraz ich obszary funkcjonalne. 9

11 METROPOLIA GÓRNOŚLĄSKA W wyniku delimitacji do Metropolii Górnośląskiej zakwalifikowane zostały gminy: Katowice, Sosnowiec, Gliwice, Zabrze, Bytom, Ruda Śląska, Tychy, Dąbrowa Górnicza, Chorzów, Jaworzno, Mysłowice, Siemianowice Śląskie, Tarnowskie Góry, Będzin, Piekary Śląskie, Świętochłowice, Knurów, Mikołów, Czeladź, Łaziska Górne, Bieruń, Radzionków i Wojkowice (Ryc. 2, Tab. 1). W skład jej obszaru funkcjonalnego weszły natomiast gminy wymienione w Tab. 2. Oprócz gmin spełniających kryteria delimitacji do obszaru funkcjonalnego zakwalifikowano także gminę Ornontowice, ponieważ ze wszystkich stron otoczona jest przez gminy obszaru funkcjonalnego Metropolii Górnośląskiej. Tab. 1. Gminy położone w Metropolii Górnośląskiej. lp. gmina ludność powiat podregion subregion 1 Katowice m. Katowice katowicki środkowy 2 Sosnowiec m. Sosnowiec sosnowiecki środkowy 3 Gliwice m. Gliwice gliwicki środkowy 4 Zabrze m. Zabrze gliwicki środkowy 5 Bytom m. Bytom bytomski środkowy 6 Ruda Śląska m. Ruda Śląska katowicki środkowy 7 Tychy m. Tychy tyski środkowy 8 Dąbrowa Górnicza m. Dąbrowa Górnicza sosnowiecki środkowy 9 Chorzów m. Chorzów katowicki środkowy 10 Jaworzno m. Jaworzno sosnowiecki środkowy 11 Mysłowice m. Mysłowice katowicki środkowy 12 Siemianowice Śląskie m. Siemianowice Śląskie katowicki środkowy 13 Tarnowskie Góry tarnogórski bytomski środkowy 14 Będzin będziński sosnowiecki środkowy 15 Piekary Śląskie m. Piekary Śląskie bytomski środkowy 16 Świętochłowice m. Świętochłowice katowicki środkowy 17 Knurów gliwicki gliwicki środkowy 18 Mikołów mikołowski tyski środkowy 19 Czeladź będziński sosnowiecki środkowy 20 Łaziska Górne mikołowski tyski środkowy 21 Bieruń bieruńsko-lędziński tyski środkowy 22 Radzionków tarnogórski bytomski środkowy 23 Wojkowice 9216 będziński sosnowiecki środkowy 10

12 Metropolia Górnośląska zajmuje powierzchnię ok km 2 i zamieszuje ją ok tys. mieszkańców, co daje gęstość zaludnienia ok os/km 2. Obszar funkcjonalny Metropolii Górnośląskiej zamieszkuje ok. 290 tys. mieszkańców. Tab. 2. Gminy położone w obszarze funkcjonalnym Metropolii Górnośląskiej. lp. nazwa ludność powiat podregion subregion wskaźnik powiązań 1 Psary będziński sosnowiecki środkowy Wyry 6924 mikołowski tyski środkowy Bobrowniki będziński sosnowiecki środkowy Lędziny bieruńsko-lędziński tyski środkowy Imielin 8241 bieruńsko-lędziński tyski środkowy Świerklaniec tarnogórski bytomski środkowy Gierałtowice gliwicki gliwicki środkowy Pilchowice gliwicki gliwicki środkowy Bojszowy 7038 bieruńsko-lędziński tyski środkowy Zbrosławice tarnogórski bytomski środkowy Ożarowice 5487 tarnogórski bytomski środkowy Sławków 6902 będziński sosnowiecki środkowy Rudziniec gliwicki gliwicki środkowy Łazy zawierciański sosnowiecki środkowy Mierzęcice 7493 będziński sosnowiecki środkowy Chełm Śląski 5899 bieruńsko-lędziński tyski środkowy Pyskowice gliwicki gliwicki środkowy Sośnicowice 8430 gliwicki gliwicki środkowy Krupski Młyn 3412 tarnogórski bytomski środkowy Kobiór 4778 pszczyński tyski środkowy Miasteczko Śląskie 7346 tarnogórski bytomski środkowy Tworóg 7830 tarnogórski bytomski środkowy Orzesze mikołowski tyski środkowy Miedźna pszczyński tyski środkowy Kalety 8738 tarnogórski bytomski środkowy Siewierz będziński sosnowiecki środkowy Wielowieś 5946 gliwicki gliwicki środkowy Toszek 9428 gliwicki gliwicki środkowy Ornontowice 5716 mikołowski tyski środkowy

13 AGLOMERACJA CZĘSTOCHOWSKA W wyniku delimitacji do Aglomeracji Częstochowskiej zakwalifikowana została jedynie. Częstochowa (Ryc. 2, Tab. 3). W skład jej obszaru funkcjonalnego weszły gminy: Mstów, Olsztyn, Rędziny, Kłomnice, Mykanów, Przyrów, Kruszyna, Blachownia, Konopiska, Poczesna, Janów (Ryc. 2, Tab. 4.). Tab. 3. Gminy położone w Aglomeracju Częstochowskiej. lp. gmina ludność powiat podregion subregion 1 Częstochowa m. Częstochowa częstochowski północny Aglomeracja Częstochowska zajmuje powierzchnię ok. 160 km 2 i zamieszuje ją ok. 236 tys. mieszkańców, co daje gęstość zaludnienia ok os/km 2. Obszar funkcjonalny Aglomeracji Częstochowskiej zamieszkuje ok. 107 tys. mieszkańców. Tab. 4. Gminy położone w obszarze funkcjonalnym Aglomeracji Częstochowskiej. lp. nazwa ludność powiat podregion subregion wskaźnik powiązań 1 Mstów częstochowski częstochowski północny Olsztyn 6886 częstochowski częstochowski północny Rędziny 9777 częstochowski częstochowski północny Kłomnice częstochowski częstochowski północny Mykanów częstochowski częstochowski północny Przyrów 4052 częstochowski częstochowski północny Kruszyna 4897 częstochowski częstochowski północny Blachownia częstochowski częstochowski północny Konopiska częstochowski częstochowski północny Poczesna częstochowski częstochowski północny Janów 5895 częstochowski częstochowski północny

14 AGLOMERACJA RYBNICKA W wyniku delimitacji do Aglomeracji Rybnickiej zakwalifikowane zostały gminy: Rybnik, Jastrzębie-Zdrój, Żory, Wodzisław Śląski, Rydułtowy i Radlin (Ryc. 2, Tab. 5). W skład jej obszaru funkcjonalnego weszły gminy: Pawłowice, Mszana, Godów, Suszec, Marklowice, Świerklany, Jejkowice i Gaszowice i Czerwionka-Leszczyny (Ryc. 2, Tab. 6). Czerwionka-Leszczyny zaliczana jest do obszaru funkcjonalnego Aglomeracji Rybnickiej ze względu na powiązania administracyjne, w tym organizację usług publicznych np. dojazdy do szkół ponadgimnazjalnych, jednak obszar ten wykazuje silne powiązania gospodarczoprzestrzenne z Metropolią Górnośląską. Tab. 5. Gminy położone w Aglomeracji Rybnickiej. lp. gmina ludność powiat podregion subregion 1 Rybnik m. Rybnik rybnicki zachodni 2 Jastrzębie-Zdrój m. Jastrzębie Zdrój rybnicki zachodni 3 Żory m. Żory rybnicki zachodni 4 Wodzisław Śląski wodzisławski rybnicki zachodni 5 Rydułtowy wodzisławski rybnicki zachodni 6 Radlin wodzisławski rybnicki zachodni Aglomeracja Rybnicka zajmuje powierzchnię ok. 375 km 2 i zamieszuje ją ok. 386 tys. mieszkańców, co daje gęstość zaludnienia ok os/km 2. Obszar funkcjonalny Aglomeracji Rybnickiej zamieszkuje ok. 120 tys. mieszkańców. Tab. 6. Gminy położone w obszarze funkcjonalnym Aglomeracji Rybnickiej. lp. nazwa ludność powiat podregion subregion wskaźnik powiązań 1 Pawłowice pszczyński tyski środkowy Mszana 7243 wodzisławski rybnicki zachodni Godów wodzisławski rybnicki zachodni Suszec pszczyński tyski środkowy Marklowice 5288 wodzisławski rybnicki zachodni Świerklany rybnicki rybnicki zachodni Jejkowice 3921 rybnicki rybnicki zachodni Gaszowice 9135 rybnicki rybnicki zachodni Czerwionka-Leszczyny rybnicki rybnicki zachodni

15 AGLOMERACJA BIELSKA W wyniku delimitacji do Aglomeracji Bielskiej zakwalifikowane zostały gminy: Bielsko- Biała i Czechowice-Dziedzice (Ryc. 2, Tab. 7). W skład jej obszaru funkcjonalnego weszły gminy: Kozy, Wilkowice, Bestwina, Jaworze, Jasienica, Buczkowice, Wilamowice i Łodygowice (Ryc. 2, Tab. 8). Tab. 7. Gminy położone w Aglomeracji Bielskiej. lp. gmina ludność powiat podregion subregion 1 Bielsko-Biała m. Bielsko Biała bielski południowy 2 Czechowice-Dziedzice bielski bielski południowy Aglomeracja Bielska zajmuje powierzchnię ok. 191 km 2 i zamieszuje ją ok. 219 tys. mieszkańców, co daje gęstość zaludnienia ok os/km 2. Obszar funkcjonalny Aglomeracji Bielskiej zamieszkuje ok. 105 tys. mieszkańców. Tab. 8. Gminy położone w obszarze funkcjonalnym Aglomeracji Bielskiej. lp. nazwa ludność powiat podregion subregion wskaźnik powiązań 1 Kozy bielski bielski południowy Wilkowice bielski bielski południowy Bestwina bielski bielski południowy Jaworze 6870 bielski bielski południowy Jasienica bielski bielski południowy Buczkowice bielski bielski południowy Wilamowice bielski bielski południowy Łodygowice żywiecki bielski południowy

16 4. Podsumowanie Podstawą dobrze przeprowadzonej delimitacji metropolii i aglomeracji oraz ich obszarów funkcjonalnych jest oparcie jej o odpowiednie dane. W przypadku delimitacji obszarów centralnych są to przede wszystkim dane o pokryciu terenu, natomiast w przypadku obszarów funkcjonalnych to dane dotyczące powiązań gospodarczo-przestrzennych. Ze względu na ograniczoną dostępność wyżej wymienione dane nie są jednak powszechnie stosowane w tego rodzaju opracowaniach. Ponadto wykorzystanie ich potencjału wymaga odniesionia do konkretnej przestrzeni geograficznej, w tym przypadku do granic gmin. Możliwości takie dają systemy informacji geograficznej, które ujmują aspekt przestrzenny danych i umożliwiają wyliczenie odpowiednich, odniesionych przestrzennie, wskaźników. 15

17 Spis literatury Analiza powiązań funkcjonalnych na obszarze województwa śląskiego, 2012, Analizy Regionalnego Centrum Analiz Strategicznych 1/2012, Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego, Katowice. Kukuła K., 2012, Propozycja budowy rankingu obiektów z wykorzystaniem cech ilościowych oraz jakościowych [w] Borkowski B., Kukuła K. (red.) Metody ilościowe w badaniach ekonomicznych, Vol. XIII, No. 1, SGGW, Warszawa. Terytorializacja w kontekście Krajowej Strategii Rozwoju Regionalnego ujęcie regionalne województwa śląskiego, 2008, Analizy Regionalnego Centrum Analiz Strategicznych 2/2012, Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego, Katowice. Wytyczne techniczne Bazy Danych Topograficznych (TBD), 2008, Wersja 1.0-uzupełniona, Część 2 Specyfikacja danych, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, Warszawa. 16

18 Spis rycin Ryc. 1. Struktura przestrzenna województwa i obszarów polityki regionalnej Ryc. 2. Metropolia i aglomeracje oraz ich obszary funkcjonalne

19 Spis tabel Tab. 1. Gminy położone w Metropolii Górnośląskiej Tab. 2. Gminy położone w obszarze funkcjonalnym Metropolii Górnośląskiej Tab. 3. Gminy położone w Aglomeracju Częstochowskiej Tab. 4. Gminy położone w obszarze funkcjonalnym Aglomeracji Częstochowskiej Tab. 5. Gminy położone w Aglomeracji Rybnickiej Tab. 6. Gminy położone w obszarze funkcjonalnym Aglomeracji Rybnickiej Tab. 7. Gminy położone w Aglomeracji Bielskiej Tab. 8. Gminy położone w obszarze funkcjonalnym Aglomeracji Bielskiej