SKUTECZNE WSPIERANIE W ROZWOJU DZIECI 3-6 LETNIE Z ZABURZENIAMI PERCEPCJI WZROKOWO - SŁUCHOWEJ

Transkrypt

1 SKUTECZNE WSPIERANIE W ROZWOJU DZIECI 3-6 LETNIE Z ZABURZENIAMI PERCEPCJI WZROKOWO - SŁUCHOWEJ Chrzanów 2013

2 Procesy analizy i syntezy w obrębie ośrodkowej części analizatora wzrokowego i słuchowego podlegają bardzo istotnym przekształceniom wraz z wiekiem dziecka i dlatego to, co jest normalne i prawidłowe dla wieku trzech czy czterech lat, staje się patologiczne w wieku siedmiu czy ośmiu. Nie można, więc mówić o normalnej bądź zaburzonej sprawności w zakresie percepcji w oderwaniu od wieku dziecka; przeciwnie, należy zawsze odnosić tę sprawność do ściśle określonego wieku. Stymulowanie rozwoju percepcji wzrokowo - słuchowej zapewnia dziecku możliwość nabywania tych umiejętności, których rozwój warunkuje prawidłową naukę czytania i pisania a także liczenia. Często bywa tak, iż pomimo prawidłowego ogólnego rozwoju dziecka, ma ono trudności z opanowaniem nauki. Przyczyny tych niepowodzeń mogą być różne, jednak mogą wynikać z zaniedbań w rozwoju funkcji analizatora wzroku i słuchu co w konsekwencji prowadzi do zaburzeń diagnozowanych w późniejszych latach nauki szkolnej jako: dysleksja, dysgrafia i dysortografia. Percepcja wzrokowa to zdolność do rozpoznawania i różnicowania bodźców wzrokowych oraz umiejętność ich interpretowania. Rozwój tych procesów odbywa się poprzez wielozmysłowe poznanie świata. Opóźnienia i zaburzenia percepcji wzrokowej polegają na zakłóceniu analizy i syntezy w części korowej analizatora. Zaburzenia w spostrzeganiu wzrokowym ujawniają się w: trudności wyodrębniania części w złożonej całości oraz scalania poszczególnych części w całość; trudności w dostrzeganiu różnic między przedmiotami, obrazkami i układami przestrzennymi podobnymi, lecz nie identycznymi oraz podobieństw w układach pozornie całkowicie różnych; trudności w odwzorowywaniu graficznym i przestrzennym złożonych struktur przede wszystkim o charakterze abstrakcyjnym (kształty geometryczne, znaki graficzne); trudności rozumienia, wnioskowania na materiale obrazkowym. Zaburzenie analizy i syntezy wzrokowej utrudniają np. prawidłowe odtwarzanie wzorów w układankach i mozaikach. Takie dzieci niechętnie podejmują tego typu formy zabawy. Zaś zmuszone do tego protestują i porzucają je przy każdej nadarzającej się sposobności. Rysunki takich dzieci mają zwykle uproszczoną, schematyczną formę pozbawione są szczegółów. W wieku przedszkolnym ulubioną formą spędzania czasu przez dzieci są gry i zabawy, w których zaznacza się większy stopień uspołecznienia i samodzielności dziecka. W tym okresie następuje szybki rozwój ruchowy. Dzieci chętnie biegają, skaczą czy pokonują przeszkody. Jednak u dzieci z zaburzeniem percepcji wzrokowej należy unikać ćwiczeń siłowych, skłonów, stania na rękach itp. Przy pokazywaniu ćwiczeń istotny jest komentarz słowny z jednoczesną demonstracją ćwiczeń, następnie wykonanie ruchu z opiekunem i samodzielne ćwiczenia pod kontrolą. Należy zwracać uwagę na właściwą koordynację rąk i nóg zwłaszcza podczas biegania oraz wykorzystywać sygnały dźwiękowe. Dzieci z zaburzeniem percepcji wzrokowej maja problemy z ubieraniem się. Ćwiczeniem usprawniającym percepcję wzrokową jest układanie obrazków z części, wspólne oglądanie ilustracji oraz opowiadanie treści książek, wyszukiwanie różnic i podobieństw w obrazkach, dorysowywanie brakujących części, uzupełnienie rysunków. W wieku przedszkolnym u dzieci następuje rozwój wyodrębniania przedmiotów z tła. Dlatego dzieci z zaburzeniem percepcji wzrokowej należy zachęcać do tego by wyodrębniały np. określoną figurę spośród innych.

3 Największy wpływ na rozwój dzieci z zaburzeniem percepcji wzrokowej ma jednoczesne angażowanie różnorodnych sfer rozwojowych: poznawczej, emocjonalnej, motywacyjnej i motorycznej z uwzględnieniem zainteresowań dziecka: a) rozwijanie aktywności poznawczej: udzielanie pełnych odpowiedzi na pytania dziecka, wyjaśnianie związków przyczynowo - skutkowych w dostrzeganiu zjawisk przyrodniczych oraz społecznych na wycieczkach i spacerach, wspólne czytanie książek, dostarczanie dziecku stosownie do wieku i rozwoju gier planszowych, konstrukcyjnych; b) doskonalenie pamięci, spostrzegawczości oraz koncentracji uwagi: uczenie wierszy, piosenek; umożliwiane dziecku odwzorowywanie, kolorowanie gotowych elementów i całości, wspólne rozwiązywanie łamigłówek, rebusów; c) rozwijanie wyobraźni oraz wrażliwości estetycznej: wdrażanie do utrzymania ładu i porządku, zachęcanie do słuchania muzyki, zabaw czy malowania przy muzyce, wprowadzanie elementów relaksacji, muzykoterapii do zajęć dziecka; d) kształtowanie rozwoju emocjonalnego: zachęcanie dziecka do przebywania w grupie rówieśniczej; uczenie dziecka samodzielnego wykonywania zadań dobranych odpowiednio do jego możliwości, częste rozmowy o problemach i radosnych przeżyciach dziecka; e) rozwijanie sprawności ruchowej i manualnej: doskonalenie zainteresowań dziecka różnorodnymi zajęciami zespołowymi, tanecznymi, pływackimi, gimnastycznymi; organizowanie zajęć rozwijających motorykę - zabawy piłką, lepienie, wydzieranie, wycinanie, rysowanie, rzeźbienie, malowanie; f) rozbudzanie zainteresowań zgodnie z kierunkiem uzdolnień dziecka: zwracanie uwagi na czynności dziecka wykonywane najchętniej, najlepiej, z własnej inicjatywy, w miarę możliwości kierowanie dziecka na zajęcia dodatkowe w zespołach i kołach zainteresowań; Jedną z metod pracy z dzieckiem z zaburzeniem percepcji wzrokowej jest metoda M. Frostig, D. Horne. Program rozwoju percepcji wzrokowej została opracowana przez Mariannę Frostig na podstawie badań i obserwacji w Szkole Leczenia Wychowawczego w Los Angeles. Program "Wzory i obrazki" jest programem przeznaczonym dla dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym. Składa się z trzech zeszytów ćwiczeń dla dzieci i podręczników dla osoby prowadzącej: Wzory i obrazki - Poziom podstawowy (zeszyt zielony) Wzory i obrazki - Poziom średni (zeszyt niebieski) Wzory i obrazki - Poziom wyższy (zeszyt czerwony) W każdym zeszycie znajdują się propozycje ćwiczeń fizycznych, wskazówki dotyczące wyboru i przebiegu różnorodnych zabaw i gier a także instrukcje do ćwiczeń zamieszczonych w zeszycie dla dziecka. Ćwiczenia, które wchodzą w skład pierwszej książki "Wzory i obrazki" uwzględnia cztery podstawowe poziomy z pięciu uwzględnionych przez Test Frostig są to: koordynacja wzrokowo - ruchowa; spostrzeganie figur i tła; stałość spostrzegania; spostrzeganie położenia przedmiotów w przestrzeni; Poziom podstawowy przeznaczony jest dla dzieci w wieku 4-5 lat ale może być również używany w rocznym przygotowaniu szkolnym gdy dziecko wcześniej nie miało specjalnego

4 treningu w zakresie percepcji wzrokowej. Osoba prowadząca ćwiczenia sama musi ocenić kiedy należy zastosować odpowiedni program. Zanim rozpoczniemy z dzieckiem wykonywanie ćwiczeń zawartych w zeszycie ćwiczeń przez jakiś czas należy wykonywać ćwiczenia wstępne, które mają na celu przygotować dziecko do ćwiczeń zasadniczych. Ćwiczenia wstępne dotyczą ruchów ciała, rozwijanie orientacji w schemacie własnego ciała, kształtowanie orientacji w kierunkach ruchów ciała w trakcie rysowania, manipulowania przedmiotami. Przykłady ćwiczeń wstępnych: a) świadomość własnego ciała: ćwiczenia te są bardzo istotnym elementem oddziaływań rozwijających percepcję wzrokową. Jednym z tego rodzaju ćwiczeń są zabawy z wykorzystaniem lustra. Dzieci powinny być zachęcane do patrzenia w nie i rozpoznawania własnego obrazu. Zabawa taka może polegać na tym iż nauczyciel trzyma lustro tak by dziecko mogło się w nim przejrzeć i jednocześnie śpiewa piosenkę o tym co widzi w lustrze. Od czasu do czasu przerywa piosenkę by zadać pytanie. Dziecko udziela odpowiedzi. Świadomość własnego ciała zwiększa się u dziecka, gdy pokonuje ono przestrzeń i siłę przyciągania ziemskiego poprzez bawienie się na zjeżdżalni, na huśtawce lub czołgając się przez "tunel"; b) koordynacja wzrokowo - ruchowa: do tego rodzaju ćwiczeń należą zabawy manipulacyjne i zabawy lokomocyjne. Wśród tych pierwszych wyróżniamy zabawy takie jak wycinanie, malowanie, obrysowywanie, kolorowanie, lepienie z plasteliny, nawlekanie paciorków i budowanie z klocków; c) spostrzeganie figur i tła: trening w zakresie spostrzegania figur i tła powinien doprowadzić u dziecka do rozwinięcia zdolności przenoszenia uwagi z przedmiotu na przedmiot, koncentracji uwagi na istotnych w danym momencie bodźcach, pomijanie bodźców nie istotnych. Do zabaw takich należą: zabawy kształtujące umiejętność rozróżniania bodźców (np. wskazywanie przez dzieci przedmiotów tej samej kategorii), sortowanie, zaangażowanie czynności codziennych. d) stałość spostrzegania: ćwiczenia te rozwijają umiejętność różnicowania wielkości, kształtu i koloru przedmiotów oraz pomagają w rozpoznawaniu przedmiotów na płaszczyźnie. e) spostrzeganie położenia przedmiotów w przestrzeni: dziecko wykonuje ćwiczenia obejmujące rozpoznawanie położenia własnego ciała wobec przedmiotów. Taką zabawą jest budowanie przez dziecko domu z klocków mającego wejście na tyle duże, aby mogło ono dostać się do środka przez nie. W trakcie budowania domu dziecko nazywa kolejne czynności np. ten klocek położymy na tych dwóch klockach, ten klocek położymy obok drzwi itp. Z dziećmi z zaburzeniem percepcji wzrokowej należy prowadzić następujące zabawy: gry w loteryjki, domino obrazkowe -dzieci dobierają w pary takie same obrazki; zabawa "Co się zmieniło?" - przedstawienie dziecku kilku obrazków lub przedmiotów, a następnie gdy ich nie widzą, chowamy jeden lub zmieniamy jego miejsce. Zadaniem dziecka jest odgadnięcie co się zmieniło; zabawa "Znikające obrazki" - nauczyciel pokazuje dziecku obrazek i prosi, aby dokładnie mu się przyjrzał. Następnie odwraca go i zadaje dziecku pytania sprawdzające, ile zapamiętał z treści obrazka; układanie puzzli lub obrazków pociętych na części;

5 budowanie z klocków lub układanie z mozaiki geometrycznej według wzoru - nauczyciel prezentuje dziecku układ, który ma odwzorować; porównywanie dwóch obrazków różniących się szczegółami - to ćwiczenie rozwija nie tylko pamięć wzrokową, ale również umiejętność organizowania pola spostrzegania; uzupełnianie niedokończonych rysunków według wzoru np. obrazek przedstawia las, w którym brakuje grzyba, drzewa, kwiatka; dorysowywanie na rysunku brakujących linii; labirynt - dziecko wodząc palcem lub rysując linie odnajduje właściwą drogę; odwzorowywanie - układ narysowany na kartce w kratkę dziecko przenosi na swoją pokratkowaną kartkę; stemplowanie; segregowanie obrazków w grupy tematyczne; układanie obrazków z pociętych części; segregowanie figur ze względu na wielkość, kolor, kształt; układanie historyjek obrazkowych. Dziecko opisuje obrazki zgodnie z kolejnością zdarzeń, Percepcja słuchowa to zdolność do odbioru dźwięków, ich rozpoznawania i różnicowania, a także interpretowania przez odniesienie do poprzednich doświadczeń. W skład percepcji słuchowej wchodzi: a) słuch fizjologiczny czyli możliwość słyszenia dźwięków z otoczenia za pomocą narządu słuchu; b) słuch fonematyczny czyli zdolność do rozpoznawania i różnicowania dźwięków mowy. Nie jest to zdolność wrodzona, lecz kształtuje się w dzieciństwie, pełna dojrzałość osiągana jest około 6, 7 roku życia. Dzięki niemu słyszymy np. różnice pomiędzy p-b, t-d, itd. Dalszy etap w rozwoju słuchu fonematycznego stanowi analiza i synteza słuchowa; c) analiza słuchowa czyli umiejętność wyodrębniania z potoku mowy elementów, z których jest złożona, czyli z wyrazu sylaby, z sylaby z głosek, z zdania z wyrazów; d) pamięć słuchowa to inaczej pamięć wzorców słuchowych i zdolność zatrzymywania w pamięci ciągów wyrazów; Gdy dziecko ma problem z wyodrębnianiem dźwięków mowy i ich odróżnianiem to mówi się wtedy o zaburzeniu percepcji słuchowej. Zaburzenia takie występują w przypadku osób z dysfunkcją narządu słuchu lub z uszkodzeniem struktur mózgowych odpowiedzialnych za słuch. Niekiedy jednak problem może ujawnić się w wieku przedszkolnym czy szkolnym, np. po przebyciu choroby, na skutek urazu, może być również skorelowana z upośledzeniem. Objawy zaburzeń percepcji słuchowej występujące u dzieci w wieku przedszkolnym: trudności w rozumieniu trudniejszych instrukcji i poleceń słownych; trudności w zapamiętywaniu, powtarzaniu trudnych wyrazów i dłuższych zdań; mały zasób słów, agramatyzmy; trudności w tworzeniu zdań i dłuższych wypowiedzi; trudności w zapamiętywaniu ciągów słownych; opóźniony rozwój mowy; wady wymowy; trudności w różnicowaniu dźwięków mowy;

6 problemy z dokonywaniem analizy sylabowej i głoskowej wyrazów; trudności w syntetyzowaniu sylab i głosek w wyrazie; specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu na dalszych etapach kształcenia; Ćwiczenia kształtujące percepcję słuchową dzieci należy rozpocząć od zabaw rozwijających wrażliwość słuchową. Ćwiczenia te mają na celu wypracowanie umiejętności różnicowania dźwięków, które pochodzą z otoczenia społecznego i przyrodniczego. Dziecko może rozpoznawać takie dźwięki poprzez rozwiązywanie zagadek słuchowych. W odpowiedzi wskazują właściwy przedmiot lub przedstawiający go obrazek. Inną zabawą, kształtującą wrażliwość słuchową jest określanie źródła dźwięku. Dziecko, które stoi w kole ma zasłonięte oczy, a pozostali uczestnicy otrzymują instrumenty. Na znak nauczyciela dziecko wskazane przez niego wygrywa dowolny rytm. Zadaniem dziecka z zasłoniętymi oczami jest wskazanie kierunku, z którego pochodził dźwięk i próba wyklaskania usłyszanego rytmu. Kształtowanie wrażliwości słuchowej odbywa się również poprzez odszukiwanie ukrytych w sali przedmiotów wydających różne dźwięki, np. zabawek z pozytywką, radia lub rozpoznawanie i nazywanie zabawek puszczonych w ruch np. samochód z napędem bąk, skacząca żabka, drewniany pajacyk. Przydatne w wyrabianiu wrażliwości słuchowej są zabawy, które polegają na powtarzaniu rytmu, który jest wystukiwany przez nauczyciela bądź powtarzanie rytmu za innym dzieckiem. Zabawą skuteczną jest zabawa typu "Echo", w trakcie której dziecko za głosem powtarza te same dźwięki uwzględniając ich natężenie tzn. mówienie bardzo głośno, szeptem itp. Do tego aby ćwiczenie stało sie ciekawsze można wykorzystać instrumenty perkusyjne. Do trudniejszych ćwiczeń należą te, których celem jest powiązanie szeregu dźwięków z układem przestrzennym lub graficznym. Zadaniem dziecka jest rozpoznanie, który wzór (spośród przedstawionych układów przestrzennych zbudowanych z klocków) odpowiada rytmowi zagranemu przez nauczyciela. Przykładem takiej zabawy jest odczytywanie listu napisanego przez dzięcioła (nauczyciel wygrywa rytm zgodnie z zapisem np. ) lub oszukiwanie śladów krasnoludka (nauczyciel wygrywa rytm zgodnie z zapisem np. ) a dziecko wskazują właściwy zapis graficzny. Inną formą tej zabawy może być zachęcenie do stworzenia układu z klocków, figur itp. wystukiwanego przez nauczyciela bądź samodzielne odtworzenie rytmu wg. własnego układu. Ćwiczenia słuchu fonemowego na początkowym etapie powinny zawsze być prowadzone w połączeniu z konkretnym przedmiotem lub jego obrazem. Później można prowadzić ćwiczenia, które opierają się jedynie na materiale werbalnym. Kolejność wykonywania ćwiczeń powinna rozpocząć sie od wyodrębniania wyrazów z zdania i stopniowo przechodzić do wyodrębniania sylab i głosek w wyrazie. Kształtowanie umiejętności wyodrębniania wyrazów w zdaniu należy rozpocząć od układania zdań do obrazków przedstawionych przez nauczyciela i liczenia wyrazów w zdaniu. Przykładani takich zabaw są: gra "Zadanie do obrazka" - na wybranych polach znajdują się obrazki, aby móc kontynuować grę należy ułożyć zdanie zawierające nazwę przedmiotu, który znajduję się na obrazku.

7 zabawa "Policz, ile"- nauczyciel rozdaje dzieciom czytelne ilustracje przedstawiające pewne sytuacje (np. Kotek pije mleko, Dziewczynka skacze na skakance). Dziecko ma powiedzieć co dzieje się na obrazku a każdy wyraz ułożonego zdania zastępuje liczmanem. Następnie dziecko zlicza liczmany by stwierdzić ile było wyrazów w zdaniu. W takcie ćwiczeń doskonalących umiejętność dzielenia wyrazów na sylaby należy włączyć ruch np. wyklaskiwanie, wystukiwanie, zaznaczanie sylab krokiem itp. Innymi propozycjami zabaw ułatwiających usprawnianie umiejętności dzielenia wyrazów na sylaby są: zabawa "Sylabowe porządki" - dzieci liczą sylaby w nazwach wybranych przedmiotów i wkładają do tych samych pudełek przedmioty, których nazwy mają jednakową liczbę sylab; zabawa "Dokończ wyraz" - nauczyciel toczy do dziecka piłkę wypowiadając sylabę. Dziecko mówi wyraz rozpoczynający się na tą sylabę i turla piłkę z powrotem do nauczyciela; zabawa "Sylabowe wyścigi" -każde dziecko otrzymuje 5 kasztanów, nauczyciel podaje słowo, a zadaniem dzieci jest wymyślenie innego wyrazu rozpoczynającego się tą samą sylabą. Dziecko, które wykona zadanie, odkłada do koszyka 1 kasztan. Wygrywa to dziecko, które najszybciej pozbędzie się wszystkich kasztanów. Wyszukiwanie wyrazów zaczynających się kończących to samą głoską jest zadaniem trudnym dlatego powinno ono być prowadzone na konkretnym materiale (przedmiotach lub obrazkach). Do zabaw w których dziecko uczy się określać głoski w nagłosie należą: zabawa "Detektyw" - zadaniem dziecka jest odnalezienie w sali przedmiotu lub obrazka, którego nazwa rozpoczyna się od podanej głoski; gra "Utwórz parę"- dziecko losuje obrazek po czym musi do niego dobrać inny tak by stworzyć parę nazw, które rozpoczynają się tą samą głoską lub podać wyraz, który rozpoczyna się taką samą głoską co nazwa przedmiotu na obrazku. Za prawidłową parę dziecko otrzymuje punkt w postaci żetonu. Ćwiczenia, których celem jest rozpoznawanie samogłosek w śródgłosie prowadzi się na prostych wyrazach np. mak, kot, sok, rak. Zadaniem dziecka w takich ćwiczeniach jest klaśnięcie w dłonie, gdy usłyszy wyraz wypowiadany przez nauczyciela w którym znajduje sie podana głoska. Organizując zajęcia z dziećmi z zburzeniem słuchu fonematycznego należy pamiętać by prowadzić ćwiczenia mające na celu wyodrębnianie sylab, głosek w oparciu o środki dydaktyczne. W sytuacji gdy nie będziemy stosować w/w środków to takie działania staja się nieatrakcyjne dla dzieci czego skutkiem jest szybkie zniechęcenie się do zadania. A zdobywanie nowych umiejętności powinno sprawiać dziecku radość, dawać poczucie satysfakcji i budować wiarę we własne siły. Literatura: 1. Bogdanowicz M., Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym, Warszawa Frostig M., Horne D., Wzory i obrazki - Poziom podstawowy, Warszawa 1989.

8 3. Jarosz E., Wysocka E., Diagnoza psychopedagogiczna. Podstawowe problemy i rozwiązania, Warszawa Nartowska H., Różnice indywidualne czy zaburzenia rozwoju dziecka przedszkolnego, Warszawa Tokarska E., Kopała J., Zanim będę uczniem. Program wychowania przedszkolnego, Warszawa 2009.