GRONA TECHNOLOGII W REGIONACH POLSKI WSCHODNIEJ SZANSA ROZWOJU

Transkrypt

1 STUDIA OECONOMICA POSNANIENSIA 2013, vol. 1, no. 12 (261) Danuta Małgorzata Adamowicz Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu, Wydział Ekonomii, Zarządzania i Turystyki w Jeleniej Górze danuta85@interia.eu GRONA TECHNOLOGII W REGIONACH POLSKI WSCHODNIEJ SZANSA ROZWOJU Streszczenie: Grona technologii to silne i wysoce konkurencyjne skupiska przedsiębiorstw o określonym profilu działalności. Podstawową masę klastrów tworzą firmy, jednak istotna dla rozwoju klastrów i inicjatyw klastrowych jest również obecność różnego rodzaju instytucji, które mogą wspierać rozwój przedsiębiorstw (w tym ze sfery B+R), polityka publiczna oraz mentalność środowisk biznesu, nauki i administracji. Grona przedsiębiorczości to obszary łączenia strefy biznesu i sfery nauki, badań na rzecz nowych technologii, które stanowią ważny instrument regionalnej polityki innowacyjnej. Główne korzyści, jakie mogą odnieść regiony Polski Wschodniej poprzez rozwój klastrów, to: wzrost innowacyjności przedsiębiorstw, a przez to całej gospodarki regionalnej, poprawa pozycji konkurencyjnej regionu w globalnej gospodarce, poprawa przepływu informacji i wiedzy, obniżka kosztów transakcyjnych, wzrost efektywności i produktywności, przyspieszenie procesu powstawania nowych firm, a przez to tworzenie nowych, trwałych miejsc pracy, o lepszej jakości. Słowa kluczowe: klastry (grona technologii), Polska Wschodnia, rozwój regionów słabo rozwiniętych. Klasyfikacja JEL: R11, Q18, 6C, 1P, 14 C, 112 P. TECHNOLOGY CLUSTERS IN THE REGIONS OF EASTERN POLAND THE CHANCES FOR DEVELOPMENT Abstract: Technology clusters are strong, highly competitive concentrations of enterprises with a specific profile of operations. The principal part of clusters are business enterprises, but an important role in the development of clusters and cluster initiatives is also played by various types of institutions which can promote the development of enterprises (including the research and development sector), public policy, as well as the mentality of the business, science and administrative environments. Business clusters

2 6 Danuta Małgorzata Adamowicz are areas which combine the sphere of business with the sphere of science, including research for new technologies, which constitute an important instrument in regional innovation policy. The main benefits that a region can obtain through the development of clusters include an increase in the innovativeness of companies and consequently the whole of the regional economy; improving the competitive position of the region in the global economy; improving the flow of information and knowledge; a reduction in transaction costs; increased efficiency and productivity; as well as accelerating the business start-up process, resulting in the creation of new, sustainable, quality jobs in the Polish regions. Keywords: clusters, technology clusters, Eastern Poland, the growth of less developed regions. Wstęp W warunkach globalizacji przewagę konkurencyjną osiągają nie pojedyncze firmy, a ich geograficzne skupiska klastry, czy inaczej mówiąc grona (clusters) [Porter 2001, s ]. Grono jest to znajdująca się w niedalekim geograficznym sąsiedztwie grupa przedsiębiorstw i powiązanych z nimi instytucji zajmujących się określoną dziedziną, połączona podobieństwami i wzajemnie się uzupełniająca [Porter 2001, s. 248]. Grona mają większe znaczenie w gospodarce w porównaniu z odosobnionymi firmami czy sektorami, dzięki temu pozwalają na dostrzeżenie ważnych elementów istoty konkurencji i roli lokalizacji w przewadze konkurencyjnej. Klastry są uderzającą cechą niemal każdej gospodarki narodowej czy regionalnej [Porter 2001, s. 246]. To inaczej mówiąc regionalne i terytorialne koncentracje firm produkujących i sprzedających podobne lub komplementarne produkty, a przez to zmuszonych do przezwyciężania podobnych problemów i wyzwań. W rezultacie może to powodować powstawanie wyspecjalizowanych dostawców maszyn i surowców oraz rozwój specjalistycznych i zindywidualizowanych usług. Są więc celowo utworzoną grupą przedsiębiorstw powiązanych funkcjonalnie w celu osiągnięcia wartości dodanej w wyniku synergii działań gospodarczych i organizatorskich, których przedmiotem jest projektowanie wspólnych wizji, misji i strategii marketingowych, koordynowanie polityki pozyskiwania kapitału, kształtowanie relacji z władzami lokalnymi, otoczeniem politycznym, samorządowym i społecznym [Grzybowski 2006, s. 60]. Cechą charakterystyczną klastra jest jednoczesne występowanie wzajemnej konkurencji i kooperacji. Konkurencja wymusza ciągły postęp i wprowadzanie innowacji oraz poprawę efektywności. Z kolei współpraca

3 Grona technologii w regionach Polski Wschodniej szansa rozwoju 7 umożliwia łączenie potencjału i kompetencji szeregu firm i innych podmiotów, a w konsekwencji realizację przedsięwzięć, które nie byłyby możliwe do przeprowadzenia przez pojedyncze, zwłaszcza mniejsze, przedsiębiorstwo [Koszarek 2011, s. 4]. Prowadzone działania klastrów przyciągają zagraniczne inwestycje, stymulują innowacyjność oraz zwiększają eksport. Koncepcja klastrów stanowi jednocześnie punkt wyjścia do nowego sposobu myślenia o kreowaniu międzynarodowej konkurencyjności gospodarki narodowej i regionalnej. Konkurencyjności rozumianej jako kompleks czynników warunkujących stabilny rozwój społeczny i gospodarczy regionu [Niedzielski i in. 2008, s. 7]. Inicjatywy klastrowe to konkretne regionalne organizacje branżowe, które odpowiadają za koordynację rozwoju poszczególnych klastrów. O ile inicjatywy klastrowe otrzymują wsparcie publiczne, o tyle celem takiego wsparcia jest przede wszystkim stymulowanie powiązań i interakcji oraz budowa kapitału społecznego, nie zaś fizyczne tworzenie klastra utożsamianego z daną zinstytucjonalizowaną inicjatywą [IBnGR 2008, s. 8]. Główną intencją inicjatywy klastrowej jest przyspieszenie procesu kształtowania się klastra lub jego umocnienie. W ramach koncepcji rozwoju klastrów, przedsiębiorstwa i branże są postrzegane jako elementy większego systemu, a nie jako wyizolowane podmioty. To nowoczesne podejście implikuje zalecenia pod adresem polityki regionalnej i lokalnej, która powinna obecnie być nastawiona na zwiększanie konkurencyjności regionów poprzez identyfikację najbardziej konkurencyjnych w skali międzynarodowej klastrów i kształtowanie warunków sprzyjających ich rozwojowi. Można przyjąć, że polityka promocji klastrów będzie stawała się najbardziej efektywną formą prowadzenia regionalnej polityki rozwoju [Grudzewski i Hejduk 2002, s. 33]. Celem artykułu jest przedstawienie gospodarki regionalnej z perspektywy klastrów, której rozwój skupia się na powstających powiązaniach pomiędzy przedsiębiorstwami, branżami, sektorami oraz na relacjach pomiędzy firmami i instytucjami otoczenia. Klastry są jednym z najlepszych sposobów na rozwój województw Polski Wschodniej. 1. Kształtowanie się klastrów w regionach Polski Wschodniej W ostatnich latach klastry zyskały ogromną popularność jako koncepcja współpracy przedsiębiorstw, a także element polityki wsparcia rozwoju gospodarki regionalnej. Wejście firm w struktury klastrowe daje im dostęp do nowych technologii, możliwości korzystania z infrastruktury, włączania

4 8 Danuta Małgorzata Adamowicz do sieci informacyjnej, ułatwienia w zakresie finansowania badań i wdrożeń oraz inwestycji. Przedsiębiorcy coraz lepiej rozumieją istotę klasteringu, widząc w nim szansę na dynamiczny rozwój przez lepsze wykorzystanie dostępnych zasobów i internacjonalizację działań. Inicjowanie i wdrażanie polityki klastrowej jest motywowane różnymi względami. Przykłady, takie jak Dolina Krzemowa w Stanach Zjednoczonych, zwiększyły zainteresowanie klastrami oraz nasiliły dążenia do wdrażania polityki ukierunkowanej na klastry w innych regionach. Tworzenie i rozwój klastrów w regionach Polski Wschodniej wiąże się z wieloma zjawiskami, które pozytywnie wpływają na konkurencyjność i innowacyj ność gospodarki lokalnej. Kluczowymi czynnikami wpływającymi na rozwój gron są: wysoki poziom kompetencji i jakości zasobów ludzkich, przyjazne otoczenie instytucjonalno-regulacyjne, wzajemne zaufanie w relacjach pomiędzy uczestnikami grona, elastyczność i jak najmniejszy poziom sformalizowania struktury [Wojnicka 2006, s. 22]. W województwie warmińsko-mazurskim do końca października 2011 ro - ku odnotowano powstanie 15 klastrów. Większość z nich zlokalizowana jest w Olsztynie oraz Elblągu. Kluczowe dla regionu gałęzie przemysłu to przede wszystkim: przemysł drzewno-meblarski, przetwórstwo rolno-spożywcze (w szczególności mleczarstwo, produkcja piwa, rolnictwo ekologiczne oraz produkcja żywności wysokiej jakości), a także turystyka [Regionalna Strategia Innowacyjności Województwa Warmińsko-Mazurskiego 2004, s. 10]. Struktura branżowa warmińsko-mazurskich klastrów znakomicie wpisuje się w strukturę specjalności gospodarczych regionu. Najwięcej z nich działa w branży meblarskiej (4; m.in. Klaster Mebel Elbląg, Klaster Mazurskie Okna). Kolejnymi co do popularności sektorami okazały się: turystyka (3) i branża spożywcza (2), a następnie: energetyka (2) oraz IT (2). Reprezentantem branży meblarskiej jest Klaster Mebel Elbląg. Powstał w 2009 roku i jest inicjatywą o zasięgu lokalnym obejmującą Elbląg i jego okolice. Inicjatorem powstania klastra były władze samorządowe tego miasta oraz Elbląska Izba Przemysłowo-Handlowa. W skład klastra wchodzą nie tylko przedsiębiorstwa zajmujące się produkcją mebli czy ich komponentów, ale również firmy świadczące usługi dla sektora. W klastrze zrzeszone są obecnie dwadzieścia dwa podmioty (w tym 16 przedsiębiorstw, jednostka naukowo-badawcza, cztery instytucje otoczenia biznesu). Działalność klastra skupia się między innymi na promocji produktów członków klastra. Głównym celem klastra jest konsolidacja i spajanie firm z branży meblarskiej dotychczas ze sobą konkurujących. Stowarzyszenie Klaster Mebel Elbląg

5 Grona technologii w regionach Polski Wschodniej szansa rozwoju 9 posiada odpowiedni potencjał techniczny i organizacyjny (więcej informacji na stronie Działający w branży stolarki otworowej klaster Mazurskie Okna tworzą przedsiębiorstwa (50 firm mikro, małych i średnich), pięć instytucji otoczenia biznesu oraz trzy jednostki naukowo-badawcze z województwa warmińsko-mazurskiego i północnej części województwa podlaskiego działające w branży stolarki lub z nią współpracujące. Klaster zrzesza podmioty zajmujące się produkcją okien i drzwi oraz firmy pochodzące z branż pokrewnych, takich jak elementy drewniane, przesłony okienne, parapety, szyby, okucia, elementy metalowe, zabezpieczenia antywłamaniowe, bramy i napędy garażowe. Klaster Mazurskie Okna został powołany w 2006 roku przez firmy z województwa oraz Warmińsko-Mazurską Agencję Rozwoju Regionalnego S.A. w Olsztynie. W latach w ramach klastra powstało kilka inicjatyw klastrowych. Powołano Stowarzyszenie Mazurskie Okna (2007 rok) oraz spółkę (2009 rok), której udziałowcami zostali przedsiębiorcy działający w ramach klastra. Rolą, jaką odgrywa spółka, jest prowadzenie działalności na rzecz wsparcia rozwoju klastra. Wszystkie działania prowadzone w klastrze oraz powiązania kooperacyjne są wspierane przez instytucje otoczenia biznesu, czyli Warmińsko-Mazurską Agencję Rozwoju Regionalnego oraz Warmińsko-Mazurską Izbę Rzemiosła i Przedsiębiorczości, a także uczelnie: Uniwersytet Warmińsko-Mazurski i Wyższą Szkołę Informatyki i Ekonomii. Przedsiębiorstwa tworzące klaster odnoszą korzyści z funkcjonowania w ramach zrzeszenia przede wszystkim z możliwości wspólnych działań przynoszących korzyści każdej ze stron. Klaster pozwala na obniżenie kosztów i podniesienie jakości poprzez dokonywanie wspólnych zamówień. Największym atutem powołanego klastra jest możliwość wspólnej promocji. Klaster pozwala na występowanie pod wspólną marką, dzięki czemu firmy zmniejszają nakłady na indywidualną reklamę. Sfinalizowany projekt Wzmocnienie potencjału innowacyjnego i rozwój klastra stolarki otworowej w Polsce Wschodniej zrealizowany został na podstawie umowy zawartej pomiędzy PARP i Warmińsko-Mazurską Izbą Rzemiosła i Przedsiębiorczości o wartości 3,16 mln zł, w tym dofinansowanie z programu operacyjnego Rozwój Polski Wschodniej wynosiło 2,85 mln zł. Pozwolił członkom klastra zbudować stałą platformę współpracy, głównie poprzez organizację biura klastra świadczącego bezpłatne usługi doradcze dla firm, organizację spotkań stymulujących rozwój klastra oraz opracowanie strategii marketingowo-promocyjnej (więcej na stronie mazurskieokna.pl).

6 10 Danuta Małgorzata Adamowicz Kolejny istotny klaster działający w województwie to Klaster ICT Amber. Został założony w 2010 roku z inicjatywy Urzędu Miasta w Elblągu. Członkowie klastra zajmują się rozwojem nowych rozwiązań w branżach: telekomunikacyjnej, telefonicznej i informatycznej. Klaster skupia kilka firm z długoletnim doświadczeniem na rynku, a także kilka młodych przedsiębiorstw, w większości założonych przez absolwentów Instytutu Informatyki Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Elblągu. Organizacja stawia sobie za cel zacieśnianie współpracy pomiędzy różnymi przedstawicielami branży ICT i pokrewnych w regionie, a także budowanie świadomości społeczeństwa w zakresie możliwości wykorzystania nowoczesnych technologii informatycznych (więcej na stronie W województwie podlaskim zidentyfikowano łącznie 16 klastrów. Wśród nich dominowały sektory przemysłowe (m.in. przetwórstwo żywności, odzież, włókiennictwo, meble, wyroby z papieru) [Plawgo, Klimczuk i Witkowski 2010, s. 79]. Na terenie województwa podlaskiego działa bardzo silna grupa firm zajmujących się przemysłem rolno-spożywczym: mięsnym, owocowo-warzywnym, piwowarskim, spirytusowym, młynarskim, a także przetwórstwem mleka [RPO WP 2011b, s. 21]. Branża spożywcza jest w regionie bardzo silna i jest uznawana przez regionalnych ekspertów za kluczową na Podlasiu [Plawgo, Klimczuk i Witkowski 2010, s. 68]. Klastry działające w branżach: przetwórstwo spożywcze (Podlaski Klaster Spożywczy, Klaster Spożywczy Naturalnie z Podlasia, Podlaski Klaster Piekarniczy), odzieży (Podlaski Klaster Bielizny), artykułów i usług budowlanych oraz sprzętu i materiałów budowlanych (Wschodni Klaster Budowlany), mebli (Północno- -Wschodni Klaster Drzewny), a także edukacji i kreacji wiedzy (Północno- -Wschodni Klaster Edukacji Cyfrowej). W branży odzieżowej działa Podlaski Klaster Bielizny, który powstał w 2008 roku z inicjatywy czołowych producentów bielizny z Podlasia. Członkowie Klastra to w większości producenci bielizny damskiej z blisko 20-letnim doświadczeniem w branży, posiadający własnych projektantów oraz wyspecjalizowane studia projektowe, a także odpowiednio wyszkolonych pracowników produkcyjnych. Największe atuty klastra to jego potencjał osobowy i możliwości produkcyjne. Firmy członkowskie zatrudniają około 600 pracowników. Roczna produkcja klastra to około 3 mln sztuk bielizny, z których 40% jest eksportowanych. Bielizna pod względem jakości i wzornictwa w niczym nie ustępuje zachodniej i skutecznie może konkurować na rynkach Francji, Niemiec czy Włoch. Wyroby firm członkowskich są szyte z najwyższej jakości materiałów zgodnie z obowiązującymi trendami. Do produkcji wykorzystuje się najnowocześniejsze maszyny i technologie. Dzięki wsparciu

7 Grona technologii w regionach Polski Wschodniej szansa rozwoju 11 z PARP w wysokości 3,8 mln zł (wartość całego projektu to 4,3 mln zł) klastrowe firmy optymalizowały koszty (jako grupa mogły po niższych cenach kupować materiały, oszczędzać na logistyce i dystrybucji), uruchomiły klastrową giełdę surowcową, rozwinęły studia projektowe, a przede wszystkim zaistniały na rynkach zagranicznych (więcej na stronie Klaster Obróbki Metali łączy w sobie blisko 70 firm z północno-wschodniej Polski, głównie z województw: podlaskiego, warmińsko-mazurskiego oraz lubelskiego, działających w branży obróbki metali, zarówno w sferze usług handlu, jak i produkcji. W branży tej zatrudnienie znajduje ponad mieszkańców regionu. Członkami klastra są krajowi i światowi liderzy produkcji maszyn i urządzeń rolniczych o wysokim innowacyjnym potencjale rozwojowym (więcej na stronie Istotny jest również Wschodni Klaster Budowlany, który zrzesza firmy przemysłowe i usługowe z branży budowlanej działające w regionie Polski Wschodniej, głównie w województwie podlaskim. Klaster działa na rzecz wzmocnienia pozycji konkurencyjnej regionalnej branży budowlanej, głównie w drodze wspierania firm członkowskich w opracowywaniu innowacyjnych produktów i usług, a także realizacji działań promocyjnych na rynku krajowym i międzynarodowym (więcej na stronie pl). Województwo lubelskie spośród wszystkich województw ściany wschodniej wypada pod względem rozwoju najlepiej [Regionalna Strategia Innowacji Województwa Lubelskiego 2008, s. 9]. Zwracając uwagę na wewnętrzny potencjał rozwoju regionu, stwierdza się, że głównymi obszarami specjalizacji gospodarczej województwa są produkcja wysokiej jakości żywności, rolnictwo ekologiczne, usługi outsourcingowe, usługi informatyczne i biznesowe, usługi przemysłów kultury oraz rozwój odnawialnych źródeł energii, a także przedsiębiorstwa działające głównie w branży przemysłowej i budowlanej [Rozwój Struktur Klastrowych 2007, s. 87]. Do końca sierpnia 2011 roku w województwie lubelskim odnotowano powstanie 15 klastrów. Większość z nich zlokalizowana jest w Lublinie. Oprócz inicjatyw umiejscowionych w stolicy województwa, odnotowano powstanie jednej inicjatywy w Świdniku Lubelskiego Klastra Lotniczego oraz w mieście Nałęczów Krainy Lessowych Wąwozów (więcej na stronie Klaster Dolina Ekologicznej Żywności zrzesza podmioty działające na rzecz promowania i rozwoju żywności ekologicznej. Członkami klastra jest 21 firm oraz instytucji, które mają potencjał i bogate doświadczenie w uprawie i wytwarzaniu ekologicznej żywności. Klaster koncentruje się na rozwoju współpracy pomiędzy ośrodkami naukowymi, podmiotami działającymi

8 12 Danuta Małgorzata Adamowicz na rzecz innowacyjności oraz przedsiębiorcami zajmującymi się produkcją, przetwórstwem i dystrybucją produktów ekologicznych. Dolina Ekologicznej Żywności dąży do podniesienia konkurencyjności i innowacyjności oferty poprzez wprowadzanie nowych lub udoskonalonych produktów i usług. Powstanie silnych powiązań kooperacyjnych wewnątrz klastra zaowocowało wdrożeniem łącznie 26 innowacji oraz zbudowaniem rozpoznawalnej marki (więcej na stronie Wschodni Klaster ICT powstał w 2007 roku z inicjatywy przedsiębiorców z branży ICT. Członkowie klastra to podmioty o wieloletnim doświadczeniu, z gruntowną wiedzą z zakresu najnowszych technologii i trendów informatycznych. Klaster jest znaczącym dostawcą produktów i usług z obszaru ICT/BPO dla największych odbiorców w Polsce Wschodniej (Lubelszczyzny oraz Podlasia i Podkarpacia). Większość z ponad sześćdziesięciu podmiotów zrzeszonych w klastrze zlokalizowana jest w Lublinie. Klaster i wchodzące w jego skład podmioty aktywnie wspierają i rozwijają współpracę i kontakty międzynarodowe z krajami Europy Wschodniej. Ze względu na ugruntowaną pozycję i relacje z polskimi samorządami, instytucjami otoczenia biznesu i przedsiębiorstwami, klaster występuje w roli ambasadora polskiej przedsiębiorczości na wschodzie. Realizując wspólne przedsięwzięcia, służy swym doświadczeniem i doradztwem samorządom lokalnym i administracji rządowej Ukrainy, Rosji i Gruzji (więcej na stronie Lubelski Klaster Ekoenergetyczny skupia 39 podmiotów (33 przedsiębiorstwa) zlokalizowanych na terenie województw: lubelskiego, mazowieckiego, świętokrzyskiego i wielkopolskiego. Inicjatorem jego powstania i koordynatorem jest Fundacja Rozwoju Lubelszczyzny. Członkowie klastra zajmują się energetyką: solarną, wiatrową, wodną i geotermalną oraz produkcją i wykorzystaniem biomasy do celów energetycznych. Należą do nich m.in. producenci maszyn i biomasy, projektanci i wykonawcy biogazowi, farm wiatrowych, farm fotowoltaicznych i małych elektrowni wodnych, projektanci i wykonawcy sieci elektroenergetycznych, a także przedsiębiorcy zajmujący się gospodarką odpadami przemysłowymi. Łączne zatrudnienie w podmiotach z klastra wynosi 2911 osób, z czego 233 zajmują się pracami badawczo-rozwojowymi. W ciągu dwóch ostatnich lat podmioty wchodzące w skład klastra wdrożyły pięćdziesiąt innowacji objętych ochroną prawną. Przedsiębiorcy z klastra eksportują swoje produkty do: Rosji, Holandii, Czech, Niemiec, Finlandii, Słowacji, Austrii, Wielkiej Brytanii, Francji i na Białoruś oraz Ukrainę.

9 Grona technologii w regionach Polski Wschodniej szansa rozwoju 13 W województwie świętokrzyskim do końca 2011 roku odnotowano powstanie 15 klastrów. Większość z nich posiada siedzibę w stolicy regionu Kielcach. W strukturze branżowej inicjatyw dominuje energetyka (2) oraz turystyka (2). Pojedyncze klastry związane są z przemysłem spożywczym, ceramicznym oraz budownictwem. W strukturze gospodarczej regionu świętokrzyskiego bardzo wyraźnie zarysowuje się podział województwa na część przemysłową (północ) oraz rolniczą (południe i wschód). Bardzo dobrze rozwinięty sektor rolniczy cechuje między innymi okolice Sandomierza, Opatowa, Kazimierzy Wielkiej, Pińczowa i Jędrzejowa. Z kolei przemysł skupia się na obszarze dawnego Staropolskiego Zagłębia Przemysłowego (w tym: Kielcach, Ostrowcu Świętokrzyskim, Starachowicach, Skarżysku- -Kamiennej. Świętokrzysko-Podkarpacki Klaster Energetyczny powstał z inicjatywy Świętokrzyskiego Centrum Informacji i Transferu Technologii Sp. z o.o. Klaster został powołany w celu wspierania współpracy ponadregionalnej z zakresu szeroko rozumianej energii odnawialnej, a w szczególności promocji, wdrażania i upowszechniania celów nowej polityki energetycznej Unii Europejskiej na poziomie lokalnym, regionalnym i ponadregionalnym. Obecnie do klastra należą 34 podmioty. Wśród członków znajduje się 16 gmin i samorząd województwa świętokrzyskiego, powiat kielecki, a ponadto przedsiębiorstwa, instytucje otoczenia biznesu i inne podmioty z regionów świętokrzyskiego i podkarpackiego. Aktywnie uczestniczą w działalności klastra uczelnie wyższe: Politechnika Świętokrzyska w Kielcach, Wyższa Szkoła Ekonomii i Prawa im. prof. Edwarda Lipińskiego oraz Wyższa Szkoła Handlowa im. Bolesława Markowskiego w Kielcach (więcej na stronie klasteroze.it.kielce.pl). Przedstawiciel branży turystycznej Innowacyjny Klaster Zdrowie i Turystyka Uzdrowiska Perły Polski Wschodniej jest wspólną inicjatywą przedsiębiorców i samorządów gminnych z pięciu gmin uzdrowiskowych województw świętokrzyskiego, podkarpackiego i lubelskiego, dwóch uczelni Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie (koordynator) i Wyższej Szkoły Zarządzania i Administracji w Zamościu oraz dwóch rzeszowskich jednostek o charakterze doradczym, wspierających przedsięwzięcia biznesowe Stowarzyszenia Promocji Przedsiębiorczości i Centrum Wspierania Biznesu Sp. z o.o. Do najważniejszych celów działalności klastra należy stworzenie sieci współpracy podmiotów działających w branży oraz ułatwienie transferu wiedzy i innowacji pomiędzy nimi. Członkami klastra są przedsiębiorcy świadczący usługi uzdrowiskowe oraz szeroko rozumiane usługi turystyczne w zakresie różnorodnych rodzajów turystyki, a także samorządy lokalne i organizacje pozarządowe

10 14 Danuta Małgorzata Adamowicz działające na rzecz rozwoju turystyki i rozwoju regionalnego (więcej na stronie klasterzit.pl). Podkarpacie można uznać za region najsilniejszy gospodarczo w Polsce Wschodniej. Charakteryzuje się go jako region typowo rolniczy. Kluczowe dla regionu sektory [Regionalna Strategia Innowacji dla Województwa Podkarpackiego 2004, s ) to między innymi: przemysł lotniczy, przemysł chemiczny (w tym farmaceutyczny), a także informatyka. W województwie podkarpackim do końca listopada 2011 roku odnotowano powstanie 14 klastrów. Większość z nich posiada swoją siedzibę w stolicy regionu Rzeszowie. W pozostałych miastach (Stalowej Woli, Mielcu, Krośnie i Lesku) występują pojedyncze inicjatywy klastrowe. Najwięcej inicjatyw klastrowych powstało w branży lotniczej (3) oraz informatycznej. Kolejnymi istotnymi branżami w województwie były: przemysł metalowy (2) oraz turystka (2). Przedstawiciel branży lotniczej Dolina Lotnicza jest zlokalizowana w południowo-wschodniej Polsce i znanej z rozwiniętego przemysłu lotniczego oraz ośrodków szkolenia pilotów. Region ten cechuje duża koncentracja firm przemysłu lotniczego, ośrodków naukowo-badawczych oraz rozwinięte zaplecze edukacyjne i szkoleniowe dla branży. Większość firm zrzeszonych w klastrze jest zlokalizowanych w województwie podkarpackim, a serce Doliny Lotniczej leży w stolicy tego regionu Rzeszowie. Klaster powstał w 2003 roku z inicjatywy przedsiębiorców z branży lotniczej i obecnie zrzesza ponad 90 członków. Klaster podejmuje wiele działań zarówno w kraju, jak i na skalę międzynarodową. Organizacja i rozwijanie łańcucha dostawców czy stwarzanie idealnych warunków w rozwoju przedsiębiorstw przemysłu lotniczego w regionie to tylko część z licznych działań klastra. Dolina Lotnicza za cel stawia sobie prowadzenie działań wspomagających dynamiczny rozwój regionu, zwiększenie liczby miejsc pracy oraz polepszenie warunków życia mieszkańców (więcej na stronie W branży lotniczej działa również klaster Podkarpackie Powiązania Kooperacyjne. Misją tego klastra jest stworzenie grupy dostawców i wytwórców podzespołów dla przemysłu lotniczego i wspólna produkcja ekologicznych samolotów oraz tworzenie innowacyjnych rozwiązań dla lotnictwa cywilnego. Ideą powiązania jest skupienie mniejszych, działających do tej pory osobno przedsiębiorstw, funkcjonujących w specyficznym, nieco zapomnianym sektorze lotnictwa lekkiego i ultralekkiego (więcej na stronie Klaster Firm Informatycznych Polski Wschodniej zrzesza osoby i podmioty, które wnoszą swój wkład w rozwój polskiej branży informatycznej, mających swoje siedziby na terenie województw: podkarpackiego, święto-

11 Grona technologii w regionach Polski Wschodniej szansa rozwoju 15 krzyskiego, lubelskiego, podlaskiego i warmińsko-mazurskiego. Klaster ma za zadanie wspierać realizowanie wspólnych przedsięwzięć inwestycyjnych firm, wymianę doświadczeń, prowadzenie kampanii informacyjnych i promocyjnych, a także współdziałanie w biznesie (więcej na stronie Klastry są efektywnym sposobem kreowania konkurencyjności przedsiębiorstw oraz ważnym aspektem w poszukiwaniu efektów synergii wynikających ze współpracy przedsiębiorstw, instytucji z sektora badawczo- -rozwojowego oraz władz publicznych wchodzących w skład tzw. potrójnej helisy (triple helix). Powyższe przykłady jednoznacznie wskazują na współpracę firm, w tym małych i średnich przedsiębiorstw, z jednostkami otoczenia biznesu, uczelniami oraz samorządami. W ramach funkcjonowania w klastrze dużą szansę swojego rozwoju upatrują małe i średnie firmy w celu lepszego konkurowania z większymi podmiotami z innych lokalizacji, tworzenia efektywnego łańcucha wartości (sieci kooperacyjnych) lub wykorzystania korzyści skali (na przykład poprzez wspólny marketing i promocję). Podsumowując, najważniejsze korzyści wynikające z funkcjonowania przedsiębiorstw w ramach klastra to między innymi : wzrost produktywności dzięki dostępowi do wyspecjalizowanych czynników produkcji i redukcji kosztu dostępu do wspólnych zasobów, łatwość w znalezieniu pracowników i partnerów biznesowych zarówno podwykonawców, jak i usługodawców, korzyści zewnętrzne w zakresie dyfuzji technologii i przepływów wiedzy wynikające z bezpośrednich kontaktów między przedstawicielami klastra, możliwość podejmowania wspólnych działań marketingowych czy realizacji zakupów, możliwość korzystania przedsiębiorstw, w szczególności małych i średnich przedsiębiorstw, z pomocy biznesowej oferowanej przez koordynatorów klastra, wymiana doświadczeń, wymiana informacji, doradztwo, większa rozpoznawalność marek, możliwość korzystania z projektów unijnych. Z perspektywy gospodarki kraju i regionu, powstawanie i rozwój klastrów wpływa na: tworzenie kultury innowacyjności i przedsiębiorczości w regionie, wzrost stopnia specjalizacji oraz rozwój rozbudowanych sieci produkcji składających się z wyspecjalizowanych poddostawców i kooperantów,

12 16 Danuta Małgorzata Adamowicz rozwój infrastruktury naukowej w regionie, a także stymulowanie przepływu wiedzy, procesów uczenia się oraz absorpcji i generowania nowych innowacji, powstawanie w regionie nowych podmiotów gospodarczych oraz włączanie w struktury klastrowe małych i średnich przedsiębiorstw, co prowadzi do ich wyższej specjalizacji i efektywności funkcjonowania, dzięki pośredniej realizacji korzyści skali, tworzenie atrakcyjnego rynku pracy, przyciągającego wykwalifikowanych pracowników, zwiększanie atrakcyjności lokalizacyjnej dla bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Ponadto klaster jako reprezentacja branży skuteczniej przekazuje informacje władzy, ale jednocześnie firmy klastra są lepiej poinformowane o tym, jakie decyzje są podejmowane na najwyższym szczeblu. Rozwój klastrów w regionach przyczynia się do szybszego wzrostu gospodarczego, podniesienia produktywności, zwiększonych zysków, przyciągania bezpośrednich inwestycji zagranicznych, podwyższenia eksportu oraz kreowania nowych miejsc pracy dzięki dynamicznemu wzrostowi liczby przedsiębiorstw [Rozwój klastrów w Polsce Wschodniej 2012, s. 4]. Wiele badań empirycznych wskazuje więc, że klastry przyczyniają się do powstania lepszych warunków do funkcjonowania i rozwoju przedsiębiorstw. Podmioty zlokalizowane w klastrze charakteryzują się wyższym poziomem efektywności wynikającym z dostępu do zasobów (w tym np. zasobów ludzkich) i wyspecjalizowanych dostawców oraz krótszym czasem reakcji na zmiany gospodarcze, niż ma to miejsce poza klastrem. Perspektywa potencjalnych korzyści płynących z inicjatyw klastrowych dla przedsiębiorstw oraz regionów zachęca potencjalnych uczestników do zaangażowania się w rozwój inicjatywy. Działając wspólnie, można zracjonalizować wewnętrzne procesy w firmach i instytucjach, skorzystać z synergii między partnerami, wspólnie korzystać z zasobów i infrastruktury, dzielić i w konsekwencji zmniejszyć ryzyko podejmowanych działań oraz przede wszystkim generować dodatkowe zyski przez zmianę podejścia do konkurentów. 2. Wsparcie regionalne dla klastrów Rozwój regionalny jest definiowany jako wzrost potencjału gospodarczego regionów oraz trwała poprawa ich konkurencyjności i poziomu życia mieszkańców, co przyczynia się do rozwoju społeczno-gospodarczego kraju [Klasik

13 Grona technologii w regionach Polski Wschodniej szansa rozwoju 17 i Kuźnik 2001; Kudłacz 1999; Szymla 2005, s ]. Polityka regionalna każdego obszaru powinna się skupiać na pięciu czynnikach sprzyjających jego rozwojowi, są to: konkurencyjność, przedsiębiorczość, innowacyjność, gospodarowanie finansami, inwestycje. Rosnące znaczenie i popularność koncepcji klastra oraz wpływ klasteringu na rozwój gospodarczy doprowadziły do ukształtowania polityki wspierania klastrów. Korzyści, jakie płyną z klasteringu dla pojedynczych podmiotów oraz regionów, powodują, że klastry mogą się stać motorami wzrostu gospodarczego. Głównie dlatego klastry stały się obiektem szczególnego zainteresowania władz publicznych różnego szczebla, a analiza gospodarki regionalnej pod kątem występowania klastrów i dążenie do wspierania ich rozwoju stają się w ostatnim okresie swoistym wyznacznikiem współczesnej polityki rozwoju regionalnego. Władze regionalne traktują wspieranie klastrów jako jedno z kluczowych działań zmierzających do zwiększenia konkurencyjności gospodarki [RPO WiM 2007, s. 71]; wspierają ideę tworzenia i rozwijania klastrów. Istnieje wiele programów i inicjatyw, których celem jest wspieranie instytucjonalne klastrów. Szczególnie ważne są działania prowadzone przez Ministerstwo Gospodarki oraz Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości. Pierwsze oznaki wsparcia rozwoju klastrów pojawiły się w latach , w ramach Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego (ZPORR), kiedy zaistniała możliwość uzyskania dofinansowania. Uruchomiono działania na rzecz wspierania wybranych klastrów w regionie. I w ten sposób na Warmii i Mazurach wspierano zawiązywanie inicjatywy klastrowej w branży produkcyjnej mięsa wołowego. Zrealizowano m.in. cykl warsztatów symulacyjnych dla firm z określonych sektorów (klaster meblarski, producentów okien, piekarniczy i turystyczny), a także opracowano dla każdego z nich odrębne strategie rozwoju [Warmińsko-Mazurska Agencja 2009]. W województwie tworzone są centra powiązań kooperacyjnych inicjujących rozwój współpracy w regionie. Władze propagują dobre praktyki w zakresie współdziałania, zachęcają do współpracy z instytucjami okołobiznesowymi. Wspierają różnego rodzaju grona przedsiębiorczości poprzez aktywność promocyjną i wystawienniczą, szczególnie z sektora małych i średnich przedsiębiorstw. Realizują projekty związane z tworzeniem sieci powiązań sektora B+R z biznesem, powstawaniem parków technologicznych i przemysłowych, inkubatorów przedsiębiorczości oraz wspólnych przedsięwzięć przemysłowo-naukowych. W województwie podlaskim zrealizowano dwa projekty wsparcia klastrów, każdy miał na celu wspieranie rozwoju jednej inicjatywy klastrowej. Pierwszy projekt, realizowany przez Centrum Promocji Podlasia, miał za zadanie

14 18 Danuta Małgorzata Adamowicz powołanie do życia Innowacyjnego Podlaskiego Klastra Przetwórstwa Rolno- -Spożywczego. Projekt drugi dotyczył Klastra Obróbki Metali i obejmował działania zmierzające do rozpoczęcia i zacieśnienia współpracy w inicjatywie, a także wytyczenia strategii jej dalszego rozwoju w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Podlaskiego. Władze w regionie sprzyjają dalszemu dynamicznemu rozwojowi sektorów, w których rozwijają się klastry. Wspierają procesy innowacyjne i badawcze. Przekazują niewykorzystane zasoby w postaci terenów inwestycyjnych i obiektów z niezbędną infrastrukturą techniczną, które mogłyby stanowić podstawę do utworzenia parków przemysłowych. Na poziomie lokalnym najważniejszy jest natomiast dialog przemysłu, nauki i władz publicznych, których współdziałanie jest niezwykle ważne w pobudzaniu innowacji. W Lubelskiem zrealizowano wówczas łącznie cztery tego typu projekty trzy były skoncentrowane na wsparciu pojedynczych skupisk gospodarczych, kolejno: Klastra Kultury Lubelszczyzny, Klastra Restauratorów i Hotelarzy oraz Doliny Ekologicznej Żywności. Czwarty projekt, koordynowany przez Lubelską Izbę Rzemieślniczą, obejmował działania edukacyjne mające na celu przekazanie wiedzy na temat klastrów przedsiębiorcom z wybranych branż rzemieślniczych (w tym: drewno, poligrafia, wypiek cebularzy, edukacja, motoryzacja, kosmetyka, fryzjerstwo, żagle). Władze prowadzą politykę naukowo-ekonomiczną sprzyjającą konkurencyjności oraz politykę mikroekonomiczną, której celem jest usuwanie przeszkód na drodze do rozwoju klastrów oraz podnoszenie poziomu istniejących oraz nowo powstających. Następuje szeroka współpraca pomiędzy władzami a strefą B+R i przemysłem. W województwie świętokrzyskim w ramach Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego realizowano pierwsze przedsięwzięcia Centrum Klastrów Świętokrzyskich prowadzone przez Świętokrzyską Agencję Rozwoju Regionu, w ramach którego zorganizowano wiele informacyjno-promocyjnych działań na rzecz rozwijania regionalnych klastrów, m.in. konferencje, bezpłatne szkolenia, wyjazdy do zagranicznych klastrów. W ramach przedsięwzięcia przeprowadzono również szczegółową analizę potencjału klastrów w regionie oraz sformułowano regionalną strategię ich rozwoju [Olesiński 2008]. W ramach ZPORR zrealizowano również dwa inne projekty mające na celu wsparcie rozwoju już konkretnych klastrów: targowego oraz odnawialnych źródeł energii [Regionalna Strategia Innowacji Województwa Świętokrzyskiego 2004, s. 78]. Również w Strategii Rozwoju Województwa Świętokrzyskiego do roku 2020 [2007, s. 82] władze publiczne deklarują aktywne wspieranie podobnych działań. Władze regionu zaproponowały wspieranie klastrów poprzez jednoczenie

15 Grona technologii w regionach Polski Wschodniej szansa rozwoju 19 przedsiębiorców wokół wspólnej idei oraz współpracę w zakresie promocji inicjatyw gospodarczych i turystycznych. Z kolei województwo podkarpackie zrealizowało łącznie sześć projektów, które miały na celu wsparcie kilku wybranych skupisk gospodarczych (lotnictwa, informatyki, przetwórstwa spożywczego). Pozostałe projekty ukierunkowane były na wspieranie pojedynczych klastrów, w tym: lotnictwa (2 projekty), informatyki (1), przetwórstwa spożywczego oraz branży chemicznej (1) [Regionalna Strategia Innowacji dla Województwa Podkarpackiego 2004, s. 43]. Wspieranie innowacyjnych klastrów przemysłowych należy również do głównych celów Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Podkarpackiego na lata [RPO WP 2011a, s. 64]. Działania prowadzone przez władze nastawione są na wzmocnienie firm innowacyjnych poprzez wsparcie ich w obszarze finansowania wprowadzania innowacji i zminimalizowania ryzyka z tym związanego, dostępu do informacji z zakresu nowych światowych rozwiązań technologicznych, organizacyjnych i produkcyjnych. Istotna jest ochrona własności intelektualnej i przemysłowej. Przy wdrażaniu innowacji do przemysłu ważne jest również doradztwo specjalistyczne w zakresie rozwoju przedsiębiorstw oparte na innowacjach i współpracy z sektorem naukowo-badawczym. Kolejne wparcie polega na stymulowaniu powstawania infrastruktury wspierającej rozwój nowych firm innowacyjnych przez tworzone inkubatory przedsiębiorczości, inkubatory technologiczne, inkubatory akademickie, centra transferu technologii, parki naukowo-technologiczne i przemysłowe oraz platformy technologiczne. Podsumowując, główne zadania samorządu w kontekście odpowiedzialności za zarządzanie rozwojem regionalnym województw to tworzenie sprzyjających warunków do powstawania oddolnych inicjatyw budowania klastrów na poziomie lokalnym. Dzięki temu podnosi się poziom życia mieszkańców regionu, co jest najważniejszym celem władzy regionalnej [Bojar i Bis 2006, s. 32]. 3. Program operacyjny Rozwój Polski Wschodniej (PO RPW) Przedstawiciele inicjatyw klastrowych mogą się starać o wsparcie dostępne w ramach programu operacyjnego Rozwój Polski Wschodniej (PO RPW). W ramach programu można otrzymać dofinansowanie na wiele działań związanych z funkcjonowaniem klastra. Ze względu na charakter programu, warunkiem koniecznym uzyskania dofinansowania jest zaangażowanie w projekt przedstawicieli przynajmniej dwóch regionów z Polski Wschodniej.

16 20 Danuta Małgorzata Adamowicz W ten sposób na Warmii i Mazurach do końca października 2011 roku z dofinansowania dostępnego w ramach PO RPW (działanie I.4) skorzystało już 40 inicjatyw klastrowych. Wśród zwycięskich projektów znalazły się przedsięwzięcia realizowane między innymi przez Klaster Mazurskie Okna, Klaster Razem Cieplej oraz ICT Amber Klaster Informatyczny. W województwie podlaskim wśród projektów znalazły się przedsięwzięcia takich inicjatyw klastrowych, jak: Podlaski Klaster Bielizny, Klaster Instytucji Otoczenia Biznesu, Północno-Wschodni Klaster Edukacji Cyfrowej czy Wschodni Klaster Obróbki Metali. Działalność klastrów w regionie podlaskim wspiera łącznie 35 ośrodków innowacji i przedsiębiorczości, między innymi jeden park technologiczny, jeden inkubator technologiczny oraz pięć centrów transferu technologii [PARP 2010, s. 26, 38, 50, 90]. W województwie lubelskim wśród projektów zatwierdzonych do dofinansowania w ramach PO RPW znalazło się między innymi przedsięwzięcie realizowane przez przedstawicieli Doliny Ekologicznej Żywności. Działa tutaj 51 ośrodków innowacji i przedsiębiorczości, między innymi dwa parki technologiczne (plus dwa w fazie rozruchu), trzy inkubatory przedsiębiorczości oraz pięć centrów transferu technologii. Do tej pory wśród dofinansowanych projektów w województwie świętokrzyskim znalazły się między innymi dwa przedsięwzięcia realizowane przez Świętokrzyskie Centrum Innowacji i Transferu Technologii w ramach animowania rozwoju Świętokrzysko-Podkarpackiego Klastra Energetycznego (I i II nabór projektów 2009 i 2011), a także inicjatywa Staropolskiej Izby Przemysłowo-Handlowej mająca na celu wsparcie rozwoju Świętokrzysko-Podkarpackiego Klastra Budowlanego INNOWATOR. Przedstawiciele inicjatyw klastrowych z Podkarpacia mogą się również starać o wsparcie w ramach programu operacyjnego Rozwój Polski Wschodniej. Wśród projektów realizowanych w ramach PO PRW znalazły się m.in. przedsięwzięcia Innowacyjnego Klastra Zdrowie i Turystyka Uzdrowiska Perły Polski Wschodniej, Świętokrzysko-Podkarpackiego Klastra Energetycznego oraz Świętokrzysko-Podkarpackiego Klastra Budowlanego INNOWATOR. Podsumowanie Rozwój Polski Wschodniej ma ogromne perspektywy na przyszłość i wielkie szanse rozwoju. Szans tych należy upatrywać w rozwoju klastrów i parków przemysłowych opartym na firmach z regionu i zapleczu badawczo-rozwojowym. Na podstawie dokonanej analizy dokumentów można stwierdzić, że działania mogące się przyczynić do poprawy efek-

17 Grona technologii w regionach Polski Wschodniej szansa rozwoju 21 tywności regionów to stworzenie systemu inicjowania klastrów na obszarze Polski Wschodniej. Klastry są dobrym instrumentem rozwoju regionalnego ze względu na efektywne wykorzystanie przez nie funduszy oraz na ich przewagę konkurencyjną. W propagowanie idei klastrów w województwach Polski Wschodniej mocno zaangażowane są władze regionu, przedstawiciele samorządu szczebli powiatowych, gminnych, jak również środowiska naukowe. Dlatego też rola klastrów w rozwoju gospodarczym regionów jest tak duża i została podkreślona w dokumentach strategicznych. Ponadto akcentuje się wpływ istnienia w regionach firm o znanej marce i umocnionej pozycji jako potencjału do tworzenia nowych klastrów. Zaobserwowano, że istnienie klastrów wpływa stabilizująco na gospodarkę w regionie. Poprzez odpowiednią politykę gospodarczą niektóre władze regionalne mobilizują powstawanie klastrów i zmniejszają w ten sposób różnice w poziomie rozwoju gospodarczego regionów. We wschodnich województwach kraju działanie programu operacyjnego Rozwój Polski Wschodniej okazało się silnym impulsem, pobudzającym przedsiębiorczość i skłonność do współpracy różnych podmiotów, uczelni wyższych, jednostek badawczo-rozwojowych, instytucji otoczenia biznesu i samorządów. Wsparcie udzielone w ramach tego programu pomogło rozwinąć wiele wartościowych inicjatyw klastrowych. Po zakończeniu finansowania dalszy los klastrów będzie zależeć już tylko od zaangażowania i kreatywności ich założycieli. W nowej perspektywie finansowej Unii Europejskiej na lata klastry będą mogły dalej rozszerzać zbudowaną współpracę [Rozwój klastrów w Polsce Wschodniej 2012, s. 6]. Najważniejszym czynnikiem, który przesądza o sukcesie inicjatywy klastrowej, jest jakość końcowej współpracy ze wszystkimi podmiotami działającymi w klastrze. Podmioty w ramach klastra korzystają z przenikania się różnych systemów regionalnych gospodarczego, społecznego i instytucjonalnego. Elementy, jak reputacja, wzajemne zaufanie, wspólna płaszczyzna dyskusji, znacząco ułatwiają prowadzenie biznesu. Przepływ wiedzy w ramach klastra jest uzależniony od zaufania między partnerami. Zaufanie to może być jednak rozwijane poprzez częste bezpośrednie kontakty, które są stymulowane przez aktywność organizacji klastrowych. Dopiero na tym fundamencie można zbudować sprawnie działający klaster, korzystając przy tym z licznych instrumentów pomocowych oferowanych przez Unię Europejską. Z badań wynika, że największe korzyści występowania w regionach Polski Wschodniej klastrów to: szybszy wzrost gospodarczy istnienie na danym obszarze silnych i konkurencyjnych klastrów przyczynia się do szybszego rozwoju danego regionu i wzrostu bogactwa społeczeństwa,

18 22 Danuta Małgorzata Adamowicz lepsze warunki dla rozwoju przedsiębiorstw firmy zlokalizowane w klastrach mają ułatwiony dostęp do dostawców i firm świadczących specjalistyczne usługi, a także dostęp do głębszego i bardziej wyspecjalizowanego rynku pracy, wzrost innowacyjności firmy działające w klastrach są bardziej innowacyjne, co jest konsekwencją lepszej możliwości współpracy z zapleczem naukowo-badawczym, występowaniem silnej presji konkurencyjnej stymulującej wprowadzanie nowych rozwiązań oraz istnieniem środowiska aktywizującego powstawanie nowych firm, tzw. firm odpryskowych. Promując sieciowanie i współpracę, z biegiem czasu inicjatywy klastrowe wykształcają wiele norm, instytucji i sieci między uczestnikami, które ułatwiają działalność w ramach klastra, nie zaburzając zasad konkurencji rynkowej. Sukcesem inicjatyw klastrowych jest budowanie wspólnych relacji, nawiązywanie intensywnych kontaktów, budowanie dialogu w zakresie potrzeb i rozwoju. To właśnie te cechy stanowią o sukcesie rozwoju inicjatywy w Polsce Wschodniej, bowiem zjawisko klastra to swoiste wyzwanie pozwalające przezwyciężyć pewne ograniczenia i bariery. Bibliografia Bojar, E., Bis, J., 2006, Rola bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ) w klastrach, Przegląd Organizacji, nr 10. Grudzewski, W.M., Hejduk, I.K., 2002, Przedsiębiorstwo wirtualne, Difin, Warszawa. Grzybowski, M., 2006, Klastry przemysłowo-usługowe jako narzędzie zwiększania dynamiki działania przedsiębiorstw na rynku globalnym, Wyższa Szkoła Ekonomiczno-Informatyczna w Warszawie, Warszawa. IBnGR, 2008, Identyfikacja potencjalnych klastrów na bazie struktury gospodarki województwa pomorskiego, Gdańsk. Klasik, A., Kuźnik, F., 2001, Konkurencyjny rozwój regionów w Europie, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków. Koszarek, M., 2011, Inicjatywy klastrowe: skuteczne działanie i strategiczny rozwój, PARP, Warszawa. Kudłacz, T., 1999, Programowanie rozwoju regionalnego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Niedzielski, P., Narękiewicz, P., Pluciński, M., Skweres-Kuchta, M., 2008, Innowacyjność i struktury klastrowe w województwie zachodniopomorskim, WNUS, Szczecin. Olesiński, Z., 2008, Diagnoza i szczegółowa analiza stanu i potencjału konkurencyjnego klastrów w województwie świętokrzyskim, Kielce.

19 Grona technologii w regionach Polski Wschodniej szansa rozwoju 23 Olesiński, Z., 2008, Strategia rozwoju klastrów w województwie świętokrzyskim, Kielce. PARP 2010, Ośrodki Innowacji i Przedsiębiorczości w Polsce Raport 2010, PARP, Warszawa. Pięćsetka Polityki ranking największych polskich firm, materiały źródłowe czasopisma Polityka, Plawgo, B., Klimczuk, M., Citkowski, M., 2010, Klastry jako potencjał rozwoju województwo podlaskie, Białostocka Fundacja Kształcenia Kadr, Białystok. Porter, M.E., 2001, Porter o konkurencji, PWE, Warszawa. Regionalna Strategia Innowacji dla Województwa Podkarpackiego na lata , 2004, Rzeszów, grudzień. Regionalna Strategia Innowacji Województwa Lubelskiego na lata , 2008, Lublin. Regionalna Strategia Innowacji Województwa Świętokrzyskiego na lata , 2004, Kielce. Regionalna Strategia Innowacyjności Województwa Warmińsko-Mazurskiego, 2004, Olsztyn. Rozwój klastrów w Polsce Wschodniej, PARP, Rozwój struktur klastrowych w Polsce Wschodniej raport, 2007, Warszawa, grudzień. RPO WiM, 2007, Regionalny Program Operacyjny Warmia i Mazury na lata , Olsztyn, listopad. RPO WP, 2011a, Regionalny Program Operacyjny Województwa Podkarpackiego na lata , 2011, Rzeszów, kwiecień. RPO WP, 2011b, Regionalny Program Operacyjny Województwa Podlaskiego na lata , Białystok. Strategia Rozwoju Województwa Świętokrzyskiego do roku 2020, 2007, Agencja Wydawnicza AKWARELA PLUS, Kielce. Szultka, S., Tamowicz, P., Mackiewicz, M., 2004, Regionalne Systemy i Strategie Innowacji. Najlepsze praktyki. Rekomendacje dla Polski, IBnGR, Gdańsk. Szymla, Z., 2001, Konkurencyjność miast i regionów, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków. Szymla, Z., 2005, Podstawy badań rozwoju regionalnego, Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Bochni, nr 3. Warmińsko-Mazurska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, PSDB grupa WYG, 2009, Analiza potencjału województwa warmińsko-mazurskiego pod względem powstawania nowych inicjatyw klastrowych w regionie, Olsztyn. Wojnicka, E., 2006, Analizy wspieranie gron przedsiębiorczości na Podkarpaciu, Instytut Gospodarki Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie, Warszawa Rzeszów.