CECHY, KTÓRE ZWYCIĘŻAJĄ PRZESZKODY

Transkrypt

1 Marianna Hajdukiewicz / Iga Kazimierczyk / Anna Janina Kloza / Monika Koszyńska Marzanna Pogorzelska / Joanna Radziewicz / Małgorzata Rusiłowicz / Teresa Stachurska-Maj CECHY, KTÓRE ZWYCIĘŻAJĄ PRZESZKODY S C E N A R I U S Z E Z A J Ę Ć Redakcja: Iga Kazimierczyk, Andrzej Szewczyk / Korekta: Andrzej Szewczyk / Skład: Anna Fijałkowska-Oleksiak PUBLIKACJA POWSTAŁA DZIĘKI WSPARCIU AMBASADY STANÓW ZJEDNOCZONYCH CENTRUM EDUKACJI OBYWATELSKIEJ, 2010 O ile nie jest to stwierdzone inaczej, prawa do materiałów na stronie posiada Centrum Edukacji Obywatelskiej, a teksty są dostępne na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa-użycie niekomercyjne-bez utworów zależnych 3.0 Polska. Licencja nie obejmuje zdjęć, filmów i materiałów graficznych. Pewne prawa zastrzeżone na rzecz autorów poszczególnych treści.

2 Oddajemy w Państwa ręce publikację Cechy, które zwyciężają przeszkody scenariusze zajęć. Znajdą w niej Państwo pomysły na lekcje poświęcone Sprawiedliwym wśród Narodów Świata. W 2008 roku, we współpracy z Ambasadą Stanów Zjednoczonych, Centrum Edukacji Obywatelskiej (CEO) wydało przetłumaczone na język polski materiały przygotowane w 2007 roku przez amerykańską Fundację Sprawiedliwych wśród Narodów Świata (The Jewish Foundation for the Righteous). Były to: podręcznik dla nauczyciela oraz zestaw plakatów Cechy, które zwyciężają przeszkody. Materiały te w sposób nowatorski i nieszablonowy prezentują sylwetki osób odznaczonych tytułem Sprawiedliwego wśród Narodów Świata ukazują ich działania w aurze codzienności, podkreślają rolę osobistych wyrzeczeń i decyzji, które osoby te musiały podjąć, aby uratować życie drugiego człowieka. Człowieka lub ludzi, którzy niejednokrotnie byli dla ratujących nieznani, odmienni, pochodzili z innych warstw społecznych. Zestaw materiałów, przygotowany przez Fundację Sprawiedliwych, a rozpowszechniany przez CEO, spotkał się z Państwa żywym zainteresowaniem. Przez kolejne dwa lata otrzymywaliśmy od Państwa wiele pozytywnych opinii na temat tej publikacji, pojawiały się również głosy konstruktywnej krytyki oraz rady, w jaki sposób można pracować z gotowymi już materiałami. Prezentowana publikacja to efekt wymiany doświadczeń i spostrzeżeń pytaliśmy o nie Państwa podczas kilku konferencji, na których można było zapoznać się z zestawem Cechy, które zwyciężają przeszkody, w trakcie warsztatów oraz w czasie bezpośrednich rozmów. Plakaty oraz towarzyszące im dwa opracowania powstały z myślą o wprowadzaniu uczniów w tematykę Holokaustu są odpowiednim materiałem do omawiania zagadnień związanych z postawami ludzi wobec Zagłady, prawami człowieka, indywidualnymi wyborami dokonywanymi w obliczu przeciwności losu. Materiały zawarte w tej broszurze pomogą w realizacji zajęć tym z Państwa, którzy chcieliby wzbogacić je o ciekawe ćwiczenia, bardziej szczegółowo pracować z uczniami już znającymi temat, działać z młodzieżą z kół zainteresowań lub realizować projekt edukacyjny, którego problemy badawcze dotyczą Holokaustu i stosunków między Żydami a nie-żydami. Przy opracowywaniu tej publikacji staraliśmy się, aby zamieszczone w niej scenariusze zajęć oraz szczegółowy opis wprowadzający w metodę projektu, zgodnie z rozporządzeniem Ministerstwa Edukacji Narodowej, odpowiadały uwarunkowaniom polskiej szkoły. Znajdą więc Państwo w tym zestawie scenariusze zajęć napisane z myślą o konkretnych przedmiotach historii, języku polskim, godzinie wychowawczej, wiedzy o społeczeństwie zarówno dla szkół gimnazjalnych, jak i ponadgimnazjalnych. Brak scenariusza z historii dla gimnazjum, wynikający ze zmian w podstawie programowej nauczania tego przedmiotu, zrekompensowaliśmy dodatkowym scenariuszem zajęć z godziny wychowawczej, tak aby temat Sprawiedliwych i Holokaustu można było omówić z uczniami, precyzyjnie wykorzystując lekcje inne niż historia. Każdy z zaproponowanych scenariuszy wymaga użycia zestawu plakatów Cechy, które zwyciężają przeszkody oraz biogramów, które mogą Państwo pobrać z naszej strony Ogromne podziękowania należą się autorom poszczególnych materiałów wśród nich znalazły się osoby regularnie korzystające z zestawu plakatów Cechy, które zwyciężają przeszkody, dzielące się w tej broszurze swoimi doświadczeniami, oraz osoby, które po raz pierwszy zetknęły się z tym wydawnictwem i mogły na nie spojrzeć w nietypowy sposób. Plakaty mogą Państwo zamówić bezpłatnie na stronie internetowej projektu (pokrywają Państwo jedynie koszt wysyłki). Podobnie jak w ubiegłych latach jesteśmy otwarci na Państwa pomysły, uwagi i wskazówki. Zespół Centrum Edukacji Obywatelskiej

3 Monika Koszyńska LEKCJA WIEDZY O SPOŁECZEŃSTWIE, GIMNAZJUM CO ZNACZYŁO W CZASIE HOLOKAUSTU BYĆ AKTYWNYM OBYWATELEM I PORZĄDNYM CZŁOWIEKIEM? 1. CZAS TRWANIA: 2 godziny lekcyjne 2. CELE LEKCJI: Po zajęciach uczniowie potrafią: wymienić cechy, które można nazwać cnotami obywatelskimi; scharakteryzować postawy ludzi, którzy ratowali Żydów w czasie Holokaustu; wyjaśnić, dlaczego skrajny nacjonalizm i brak tolerancji są zagrożeniami dla demokracji; dyskutować, logicznie uzasadniając swój punkt widzenia; prezentować efekty własnej pracy. 3. METODY PRACY: burza mózgów; praca w małych grupach. 4. SŁOWA KLUCZOWE: aktywny obywatel, cnoty obywatelskie, przymioty osobiste, empatia, przeciwdziałanie nietolerancji, Holokaust, nacjonalizm, heroizm, przyzwoitość 5. MATERIAŁY POMOCNICZE: fragment tekstu prof. Barbary Skargi pt. Człowiek to nie jest piękne zwierzę (karta pracy nr 1); biogramy bohaterów programu Cechy, które zwyciężają przeszkody. 6. PRZEBIEG LEKCJI: 1 Na początku zajęć przeprowadź z uczniami burzę mózgów dotyczącą skojarzeń związanych z przymiotami osobistymi, czyli pozytywnymi cechami charakteru człowieka. Wszystkie pomysły zapisuj na dużym arkuszu papieru lub na tablicy, tak aby do końca zajęć uczniowie mogli z nich korzystać. 2 Następnie rozdaj uczniom kserokopie fragmentu tekstu prof. Barbary Skargi Człowiek to nie jest piękne zwierzę i poproś, żeby po jego przeczytaniu podkreślili cechy, które autorka uważa za cnoty oby watelskie. 3 Po zakończeniu tego zadania podziel uczniów na sześć grup i każdej z nich rozdaj po dwa biogramy bohaterów programu Cechy, które zwyciężają przeszkody bez nagłówków z nazwami cech. 3

4 5. Sugerowane pary biogramów dla grup: Jadwiga Konochowicz Preben Munch Nielsen Olga Rajsek Irena Sendler Olga Kukovic Dymitry Peszew Oskar Schindler Aristides de Sousa Mendes Marion Pritchard Jerzy Radwanek Chiune Sugihara Hasmik i Tigran Tashtshiyanowie 4 Poproś uczniów we wszystkich grupach, aby przeczytali przydzielone biogramy i na podstawie wcześniejszej burzy mózgów oraz lektury tekstu prof. Barbary Skargi postarali się określić przymioty osobiste lub/i cnoty obywatelskie postaci, z których życiorysami się zapoznali. 5 Poinstruuj uczniów, że po podjęciu decyzji grupy będą musiały zaprezentować jej uzasadnienie reszcie klasy. Prezentacja powinna odbywać się według następującego porządku: 5. I. Streszczenie biogramu pierwszej postaci. 5. II. Przedstawienie wyniku dyskusji na temat jej cech charakteru i cnót obywatelskich. 5. III. Streszczenie biogramu drugiej postaci. 5. IV. Przedstawienie wyniku dyskusji na temat jej cech charakteru i cnót obywatelskich. 5. Każdy zespół ma 5 minut na prezentację. 6 Na koniec podsumuj zajęcia, zwracając uwagę na fakt, że bardzo często indywidualne cechy charakteru predestynują człowieka do aktywności lub bierności obywatelskiej. Trzeba również pamiętać, że biogramy przeczytane przez uczniów są historiami życia ludzi wyjątkowych, którzy w trudnych czasach, często ryzykując życie nie tylko własne, lecz również swojej rodziny, ratowali innych przed zagładą. Nie oznacza to, że cechy, jakimi charakteryzowali się ci bohaterowie, są nietypowe, niespotykane u zwykłych ludzi. Jest wręcz przeciwnie. Jednak, jak powiedział filozof Edmund Burke, wystarczy, że dobrzy ludzie nie będą nic robili, a zło zatriumfuje. 7 W podsumowaniu warto również podkreślić, że historia Holokaustu stanowi formę przestrogi przed tym, co może się wydarzyć, gdy obywatele nie przeciwstawią się skrajnemu nacjonalizmowi i nietolerancji. Monika Koszyńska dwanaście lat pracowała w szkole jako nauczycielka nauczania zintegrowanego i wiedzy o społeczeństwie oraz jako pedagog szkolna. Była współzałożycielką żydowskiej szkoły podstawowej w Warszawie. Od ponad dziesięciu lat pracuje jako edukatorka, obecnie jest zatrudniona w Biurze Edukacji Publicznej IPN-u. Nienawidzi wszelkich izmów, z wyjątkiem humanizmu. Fascynują ją literatura biograficzna oraz dobra muzyka. Jednym z jej ulubionych zajęć jest gotowanie przy piosenkach: The Police, Sade, Jonah Jones lub Simply Red. 4

5 1 KARTA PRACY Przeczytaj tekst prof. Barbary Skargi i odpowiedz na pytanie, jakie cnoty zdaniem autorki powinien posiadać obywatel. Obywatel (...) szanuje tożsamości religijne i narodowe, ale dla niego najważniejsze jest prawo, a nie rasa, religia, narodowość, zwłaszcza gdy przebywa w zbiorowości politycznej pod tym względem nader zróżnicowanej. Do ideałów obywatelskich należy absolutna tolerancja. Tylko wówczas bowiem mogą się rozwijać relacje z innymi oparte na wzajemnej sprawiedliwości i życzliwości. Obywatel nie szuka wrogów, nie wywyższa mówiących tym samym językiem lub będących tego samego wyznania co on. Patrzy też nie w przeszłość, lecz przyszłość, bo o nią mu chodzi, a przyszłość zobowiązuje do solidarnego działania. Życie obywatelskie jest czynne i musi być czynne, tego dowodził już Arystoteles. Dziś zaś w państwach demokratycznych, w których kuratela władzy centralnej staje się coraz słabsza, obywatel powinien mieć świadomość, że to on sam buduje swój los, ale także wpływa na los całej społeczności, i że żadna społeczność nie będzie funkcjonowała w warunkach anarchii, w ścieraniu się nieustannym partykularnych interesów, do którego prowadzi zamknięcie się monady, jej nacjonalistyczne zacietrzewienie i obojętność na życie całości. Obywatelstwo ma więc sens nie tylko polityczny, lecz także moralny, uczy bowiem bycia z innymi, uczy bycia razem, nie w tłumie, który się zaraz rozejdzie, lecz w społeczności powiązanej wspólnym działaniem i wzajemnymi zobowiązaniami. Obywatelstwo zrodzone z ideału równości i wolności jest źródłem współpracy, stabilności, bezpieczeństwa osób i dóbr, bezpieczeństwa nieodzownego do funkcjonowania każdego państwa. Ten moralny sens ma znaczenie dla każdego z nas. Albowiem to w społeczności rodzą się cele, rodzi się także sens naszego jak być. Co więcej, obywatelska postawa pozwala rozproszyć dwa ciągle towarzyszące nam, a przeciwstawne sobie leki: lęk przed zaangażowaniem i lęk samotności. W pracy z innymi i dla innych, którą się podejmuje z własnej nieprzymuszonej woli, nikt nie czuje się samotny. Barbara Skarga, Człowiek to nie jest piękne zwierzę, Kraków

6 Iga Kazimierczyk LEKCJA GODZINY WYCHOWAWCZEJ, GIMNAZJUM CZY BOHATERSTWO TO KWESTIA WYBORU? 1. CZAS TRWANIA: 2 godziny lekcyjne 2. CELE LEKCJI: Po zajęciach uczniowie: potrafią określić, za jakie zasługi jest przyznawany tytuł Sprawiedliwego wśród Narodów Świata; są w stanie scharakteryzować okoliczności działań Sprawiedliwych; postrzegają Sprawiedliwych jako zwykłych ludzi, którzy mieli przed sobą trudne wybory; wiedzą, z jakimi problemami mogli się borykać Sprawiedliwi w czasie udzielania pomocy; zdają sobie sprawę, że nie było typowego Sprawiedliwego; rozumieją, że Żydów ratowali zwykli ludzie. 3. METODY PRACY: burza mózgów; praca w małych grupach; minidyskusja. 4. SŁOWA KLUCZOWE: moralność, wybór, bohaterstwo, powinność, prawość 5. MATERIAŁY POMOCNICZE: zestaw plakatów; biogramy karty pracy (karta pracy nr 1 wydrukowana w formacie A3); tablica do przyczepiania kart pracy; duży arkusz papieru (flip chart); duże kartki samoprzylepne. UWAGI: Lekcja jest prowadzona przy założeniu, że uczniowie znają zasady przyznawania odznaczenia Sprawiedliwego wśród Narodów Świata i wiedzą, kim są i byli Sprawiedliwi. Jeśli ten temat nie jest dla uczniów całkiem jasny, zajęcia należy rozpocząć od wprowadzenia ich w zagadnienie. 6. PRZEBIEG LEKCJI: 1 Na początku zajęć zaproponuj uczniom dyskusję na temat postaw i motywacji osób ratujących Żydów w czasie II wojny światowej. Zapytaj, jakie były przyczyny decyzji o udzieleniu pomocy. Jakimi cechami musiały się odznaczać te osoby? Poproś uczniów, aby przedyskutowali ten temat w parach. Każda 6

7 osoba z pary powinna zapisać swoje pomysły na kartce. Po kilku minutach poproś kolejno wszystkich uczniów o odczytanie propozycji. Notuj je na dużym arkuszu. Jeśli odpowiedzi się powtarzają, nie zapisuj ich. Zapełnioną kartę powieś w widocznym miejscu. 2 Następnie podsumuj z uczniami rozmowę o przyczynach udzielania pomocy Żydom. Zadaj następujące pytania: Co spowodowało, że poszczególne osoby postanowiły ratować Żydów? Od kogo zależała decyzja o podejmowaniu wysiłków związanych z udzielaniem pomocy? Czy wszyscy świadkowie wydarzeń wojennych próbowali ratować Żydów? W tej części ważne jest, aby uczniowie zwrócili uwagę na wybór, jaki miały osoby udzielające pomocy Żydom. Jeśli ten wniosek nie pojawi się w dyskusji, warto go podkreślić podjęcie wysiłku na rzecz ratowania ludzi pochodzenia żydowskiego zależało przede wszystkim od decyzji danej osoby. 3 Podziel uczniów na osiem zespołów. Każdemu z nich rozdaj jeden plakat z zestawu oraz odpowiednie biogramy (odpowiadające postaciom z plakatu), skopiowane w dwóch kompletach. Daj uczniom czas na zapoznanie się z materiałami. Po kilku minutach rozdaj im karty pracy nr 1 i poproś o ich uzupełnienie. 4 Podsumuj z uczniami wnioski z pracy w grupach. Poproś zespoły o wybranie lidera, który zaprezentuje wyniki prac. Poproś przedstawicieli o przyczepienie kart pracy w widocznym miejscu. Kiedy ostatni z zespołów umieści swoją kartę, zacznij omawianie zaprezentowanych materiałów. Liderzy kolejno przedstawiają Sprawiedliwych. Dopilnuj, aby przy omawianiu konkretnych sytuacji uczniowie zwracali uwagę na trudności i skutki podjętych działań. 5 Podyskutuj z podopiecznymi o sposobach na radzenie sobie z kłopotliwymi sytuacjami w czasie ukrywania Żydów. Zapytaj, czy uczniowie widzą we wskazanych problemach jakieś podobieństwa i różnice. 6 Zachowaj podział na osiem grup. Każdej z nich rozdaj po jednym cytacie z karty pracy nr 2. Poleć grupie, aby zastanowiła się nad znaczeniem wypowiedzi. Uczniowie zapisują swoje wnioski na kartkach samoprzylepnych. Po kilku minutach poproś przedstawiciela każdego z zespołów o przeczytanie cytatu i przedstawienie wniosków grupy. Następnie lider przykleja kartkę z propozycjami grupy do wcześniej przygotowanej planszy. 7 Jeśli uznasz za konieczne, przypomnij grupie informacje o okolicznościach, w jakich działały osoby odznaczone medalem Sprawiedliwego wśród Narodów Świata. Zanalizuj wspólnie z grupą różnice między motywacjami poszczególnych postaci. Zwróć uwagę uczniów na odmienne przyczyny poszczególnych działań. 8 Na zakończenie podsumuj z uczniami wnioski z lekcji. Przeprowadź minidyskusję na temat: Czy biografia człowieka jest jego przeznaczeniem?. Zapytaj uczniów, co wpływa na nasze decyzje. Co kształtowało wybory dokonywane przez Sprawiedliwych? 9 Zadaj uczniom pytanie: Jakimi cechami wykazały się osoby, których losy zostały omówione na zajęciach? Uczniowie mogą spontanicznie wskazywać rozmaite cechy charakteru. Po swobodnej wymianie zdań zaproś przedstawiciela każdej z grup do zapisania na tablicy nazw cech wyszczególnionych na plakatach. Kolejność zapisywania jest dowolna. Po zapisaniu ostatniej z nich zadaj uczniom pytanie: Czy są to cechy herosów czy zwykłych ludzi? 7

8 Iga Kazimierczyk Pedagog, nauczycielka Warszawskiego Kolegium Nauczycielskiego, doktoryzuje się na Wydziale Pedagogicznym Uniwersytetu Warszawskiego w Katedrze Pedeutologii. Specjalizuje się w tematyce nowych mediów w kulturze i w edukacji oraz ich wpływem na tempo i charakter przemian środowiska pracy nauczyciela. Obecnie pracuje w Fundacji Centrum Edukacji Obywatelskiej, gdzie tworzy i realizuje programy edukacyjne dla uczniów i nauczycieli oparte na działaniu metodą projektu. W wolnym czasie robi dżemy, szyje, robi biżuterię, czasem śpiewa. 8

9 1 KARTA PRACY Imię i nazwisko Sprawiedliwego Kraj Rodzaj podjętych działań Trudności Skutki 2 KARTA PRACY To była kwestia przyzwoitości, nie mieliśmy wyboru. Preben Munch Nielsen 1 Nie mogłem siedzieć cicho i bezczynnie Milczenie byłoby sprzeczne z moimi obowiązkami jako członka parlamentu i człowieka. Takie milczenie byłoby wzięciem biernej odpowiedzialności za to, co mogło się stać. Dymitry Peszew Zrozumiałem, że są tylko dwie drogi: albo w pełni zjednoczyć się z Żydami i ryzykować własne życie wraz z nimi, albo zapomnieć o nich i przyczynić się do ich eksterminacji. Oskar Schindler Być może nie posłuchałem rozkazów rządu, ale gdybym ich słuchał, sprzeciwiłbym się rozkazom Boga. Chiune Sugihara Kiedy naziści postanowili wymordować naród żydowski, nie mogłam być obojętna. Miałam wielu bliskich przyjaciół w żydowskiej dzielnicy [w Warszawie]. Irena Sendler Chociaż mogą mnie odwołać [ze stanowiska], mogę jedynie postąpić jak chrześcijanin, zgodnie z własnym sumieniem. Aristides de Sousa Mendes Wszechmogący gniew [z powodu ładowania żydowskich dzieci na ciężarówkę]. Chyba nigdy w życiu nie byłam taka wściekła. Marion Pritchard Ojciec był szlachetny, często niewygodny jeszcze za życia, a jak widać, także po śmierci. Nie ratował ludzi dla poklasku, korzyści czy sławy. Krystyna Kutermak (córka Henryka Sławika) 2 1 Cytaty: Prebena Muncha Nielsena, Dymitrego Peszewa, Oskara Schindlera, Chiune Sugihary, Ireny Sendler, Aristidesa de Sousy Mendesa, Marion Pritchard pochodzą z publikacji Zestaw plakatów o ludziach, którzy ratowali Żydów. Cechy, które zwyciężają przeszkody, Warszawa Grażyna Kuźnik, Tak dziękowała Polska, Polska Dziennik Zachodni, 19 lutego 2010 roku, [dostępne na:] [data dostępu: 20 grudnia 2010 roku]. 9

10 Joanna Radziewicz LEKCJA GODZINY WYCHOWAWCZEJ, GIMNAZJUM NIEZNANE AUTORYTETY ŻYCIE PONAD WSZYSTKO 1. CZAS TRWANIA: 1 godzina lekcyjna 2. CELE LEKCJI: 3. Po zajęciach uczniowie: znają losy osób pomagających Żydom; rozumieją potrzebę szacunku dla drugiego człowieka i akceptacji ludzi mimo różnic religijnych, etnicznych czy światopoglądowych. 5. METODY PRACY: analiza tekstu; burza mózgów; praca w grupach. 4. SŁOWA KLUCZOWE: przymioty osobiste, autorytet, empatia, przeciwdziałanie nietolerancji, Holokaust, nacjonalizm, heroizm 5. MATERIAŁY POMOCNICZE: wiersz Nazıma Hikmeta Rana Ostatni list do syna (karta pracy nr 1); plakaty: Pomysłowość, Odwaga, Prawość, Odpowiedzialność społeczna; tabela dotycząca działań Sprawiedliwych (karta pracy nr 2); karta pracy nr 3, przygotowana wcześniej na dużej kartce papieru; duże arkusze papieru; pisaki. UWAGI: Lekcja jest prowadzona przy założeniu, że uczniowie znają zasady przyznawania odznaczenia Sprawiedliwego wśród Narodów Świata i wiedzą, kim są i byli Sprawiedliwi. Jeśli ten temat nie jest dla uczniów całkiem jasny, zajęcia należy rozpocząć od wprowadzenia ich w zagadnienie. 6. PRZEBIEG LEKCJI: 1 Rozdaj uczniom karty pracy nr 1, poproś o przeczytanie wiersza. Następnie zapytaj: Jaki testament chciał przekazać ojciec swemu synowi? (Jeśli dyskusja nie zmierza we właściwym kierunku, zasugeruj, że chodzi o postawę miłości do ludzi.) Czemu dla ojca ważny jest każdy człowiek? Czy ten wiersz niesie istotne przesłanie dla dzisiejszych ludzi i dlaczego? 10

11 2 Rozpocznij dyskusję na temat różnych sytuacji, w których mogą znaleźć się ludzie. Zacznij od ustalenia, jak uczniowie rozumieją pojęcie zachowanie. Po krótkiej burzy mózgów powieś w widocznym miejscu poniższą definicję zapisaną na dużej kartce: Zachowanie postąpić wobec kogoś, czegoś w pewien sposób, obejść się z kim w jakiś sposób, postąpić. (Mały słownik języka polskiego PWN) 3 Omów z podopiecznymi definicję, zastanówcie się, czy zgadza się ona z tym, co wcześniej zaproponowali uczniowie. Następnie zapytaj, dlaczego ich zdaniem człowiek w jednej sytuacji zachowuje się dobrze, a w innej źle. Sprawdź, jak uczniowie rozumieją pojęcie stereotyp. Po wymianie zdań powieś w widocznym miejscu poniższą definicję zapisaną na dużej kartce: Stereotyp coś szablonowego, oklepanego, utartego. (Mały słownik języka polskiego PWN) Zapytaj, czy takie uproszczone opinie i wzorce mogą mieć wpływ na zachowanie człowieka. 4 Zapoznaj uczniów z tematyką Holokaustu. Zaznacz, że w czasie II wojny światowej naziści zamierzali doprowadzić do Zagłady wszystkich Żydów. Wielu zwykłych ludzi nie mogło się z tym pogodzić, dlatego ratowali oni często zupełnie nieznajome osoby. Jednak tylko w Polsce za pomoc Żydom groziła kara śmierci. Wynikało to faktu, że wielu naszych rodaków usiłowało ratować osoby pochodzenia żydowskiego. 5 Podziel klasę na cztery grupy. Każdej z nich rozdaj po jednym plakacie (Pomysłowość, Odwaga, Prawość, Odpowiedzialność społeczna), na którym przedstawiono dwie osoby. Zadaniem uczniów będzie przeczytać tekst i uzupełnić kartę pracy nr 2. 6 Poproś uczniów o przedstawienie wyników prac na forum klasy. 7 Podsumuj zajęcia. Połącz uczniów w jedną grupę. Zapełnijcie razem walizkę (karta pracy nr 3). Wpiszcie w nią te cechy, które posiadały poznane osoby, a które uczniowie chcieliby w sobie ukształtować w czasie dojrzewania. Joanna Radziewicz magister historii, od 16 lat pracuje jako nauczyciel, obecnie w Zespole Szkół Gimnazjalnych, Licealnych i Zawodowych w Byczynie. Uwielbia pracę z uczniami nie tylko na lekcjach, lecz także poza nimi, dlatego od kilku lat realizuje w szkole projekty edukacyjne. Lubi, gdy coś się wokół niej dzieje, kocha podróże i zaraża tym swoich uczniów. Lubi też odpoczywać, a najlepiej czuje się z dobrą książką na tarasie przed domem, z widokiem na cudowny ogród, który sama zaprojektowała. 11

12 1 KARTA PRACY Nazım Hikmet Ran Ostatni list do syna Nie żyj na tej ziemi jak ktoś obcy jak turysta na łonie natury. ( ) Raduj się dobrami ziemi, ciesz się cieniem i światłem, raduj się każdą porą roku, lecz przede wszystkim raduj się tym, że jest człowiek! 2 KARTA PRACY Imię i nazwisko Kraj pochodzenia Sposób, w jaki pomagali Irena Sendler Marion Pritchard Eugenia Wąsowska Chiune Sugihara Jerzy Radwanek Varian Fry Olga Kukovic Oskar Schindler 12

13 3 KARTA PRACY 13

14 Anna Janina Kloza LEKCJA JĘZYKA POLSKIEGO, GIMNAZJUM RATUJ WLECZONYCH NA ŚMIERĆ, WSTRZYMAJ RÓZGI, BY NIE ZABIJA- JAŁY (KSIĘGA PRZYSŁÓW 24, 2) SPRAWIEDLIWI WŚRÓD NARODÓW ŚWIATA I DZIECI OCALONE Z ZAGŁADY. 1. CZAS TRWANIA: 2 godziny lekcyjne 2. CELE LEKCJI: Po zajęciach uczniowie potrafią: wyjaśnić termin Sprawiedliwi wśród Narodów Świata powiedzieć, kim są, kto i dlaczego nadaje taki tytuł; scharakteryzować motywy, jakimi kierowały się osoby ratujące Żydów podczas II wojny światowej oraz opisać ich cechy charakteru i wyznawane wartości na podstawie trzech biogramów: Eugenii Wąsowskiej, Olgi Rajsek oraz Hasmik i Tigrana Tashtshiyanów; wytłumaczyć problem podwójnej tożsamości dzieci uratowanych z Holokaustu; zinterpretować wiersz Jerzego Ficowskiego Twoje matki obie w kontekście omawianych problemów podwójnej tożsamości; zdefiniować pojęcia: getto, strona aryjska, tożsamość ; wykazać się umiejętnością krytycznej analizy materiału źródłowego; kwestionować uproszczony sposób interpretacji świata, sprowadzający się do przedstawiania spraw albo jako całkowicie dobrych, albo całkowicie złych. 3. METODY PRACY: mapa mentalna; analiza tekstu (biogramy Sprawiedliwych i wiersz Jerzego Ficowskiego Twoje matki obie); dyskusja; praca w grupach; tworzenie tekstu; opowiadanie z perspektywy ocalonego. 4. SŁOWA KLUCZOWE: Sprawiedliwi, prawość, poświęcenie, współczucie, sytuacja dzieci żydowskich podczas II wojny światowej, strona aryjska, podwójna tożsamość 5. MATERIAŁY POMOCNICZE: trzy biogramy: Eugenii Wąsowskiej, Olgi Rajsek oraz Hasmik i Tigrana Tashtshiyanów z podręcznika Cechy, które zwyciężają przeszkody, tabela Sprawiedliwi i ocaleni (karta pracy nr 1); wiersz Jerzego Ficowskiego Twoje matki obie (karta pracy nr 2); duże arkusze papieru, różnokolorowe markery. 14

15 UWAGI: Lekcja powinna zostać przeprowadzona z młodzieżą, która ma już pewien zasób wiedzy na temat Sprawiedliwych wśród Narodów Świata. Mogą to być zajęcia z języka polskiego lub godzina wychowawcza. 6. PRZEBIEG LEKCJI: 1 Poproś uczniów, żeby usiedli w kręgu. Zapytaj, czy pamiętają, kim są Sprawiedliwi wśród Narodów Świata. Zaproponuj, żeby podali wszystkie skojarzenia związane z tym terminem. Wyjaśnij, że lekcja będzie dotyczyła tego zagadnienia, zostanie również poruszony problem podwójnej tożsamości dzieci uratowanych z Zagłady. 2 Podziel uczniów na cztery grupy. Powiedz im, że mają zebrać skojarzenia, uporządkować wcześniejsze informacje, a swoje pomysły przedstawić w formie mapy mentalnej, którą wykonają na dużym arkuszu papieru. Po dziesięciu minutach zainicjuj prezentację poszczególnych grup. Podsumuj ćwiczenie, uzupełniając najważniejsze wiadomości. 3 a) Podziel uczniów na sześć grup. Rozdaj biogramy (każdy powinien być w dwóch egzemplarzach): Eugenii Wąsowskiej, Olgi Rajsek oraz Hasmik i Tigrana Tashtshiyanów. Powiedz podopiecznym, żeby linią falistą zaznaczyli wiadomości dotyczące Sprawiedliwych, a linią prostą informacje związane z żydowskimi dziećmi ratowanymi przez Sprawiedliwych. Rozdaj karty pracy nr 1 i poproś uczniów o ich uzupełnienie. Następnie poleć, aby jedna osoba z każdej grupy przeczytała wypełnioną kartę pracy. b) Powiedz, że oprócz postaci Sprawiedliwych będziecie mówić o losie ocalonych, szczególnie żydowskich dzieci. Poinformuj, że uczniowie powinni jeszcze raz przeczytać fragmenty tekstu zaznaczone linią prostą, a potem opowiedzieć historię z perspektywy dziecka (będą to: Hedy Rosen, Rita i Anatolij Goldbergowie oraz Dan Stockhamer), dodając właściwe emocje, uczucia i refleksje. c) Poleć uczniom, by zapisali przygotowaną wcześniej wypowiedź. d) Zapytaj, jakie uczucia towarzyszyły dzieciom i jaką rolę w ich świecie odegrali Sprawiedliwi? Pozwól uczniom na swobodne refleksje. e) Zapytaj, jak uczniowie rozumieją pojęcie tożsamość? Co się na nią składa? Co to znaczy podwójna tożsamość w przypadku dzieci żydowskich ocalonych z Zagłady? Zaproponuj uczniom, żeby jeszcze raz odnieśli się do historii Hedy Rosen, Rity i Anatolija Goldbergów oraz Dana Stockhamera i spróbowali opisać ich tożsamość. W tym celu podaj im dwa zdania, które powinni dokończyć: Jestem Żydówką/Żydem, ale... Jestem Żydówką/Żydem, więc... f) Rozdaj wszystkim wiersz Jerzego Ficowskiego Twoje matki obie (karta pracy nr 2) i przeczytaj go głośno. Następnie poleć uczniom, aby zaznaczyli najważniejsze fakty pokazane metaforycznie w utworze. g) Poproś, żeby uczniowie dobrali się w pary. Jedna osoba niech opowie o losie bohatera lirycznego z jego perspektywy, a druga z perspektywy drugiej matki. Poleć uczniom, żeby zapisali usłyszane historie na kartkach. 15

16 h) Zbierz kilka kartek z zapisanymi opowieściami i odczytaj je głośno. Nagrodź najlepsze teksty. i) Zapytaj, czy zdaniem uczniów ten wiersz wiąże się z tematyką lekcji. Poproś o uzasadnienie odpowiedzi. 4 Poleć uczestnikom, żeby znowu usiedli w kręgu. Zadaj pytania uczniom i pozwól im się chwilę zastanowić: Dlaczego tak się dzieje, że jeszcze do dziś ratującym i ocalonym sprawia trudność mówienie o swoich losach, ich historie pozostają nieznane, często spotykają się z niezrozumieniem? Czy problem podwójnej tożsamości jest problemem ważnym również we współczesnym świecie? 5 W ramach pracy domowej poleć uczniom, żeby skomentowali pisemnie słowa polskiej Sprawiedliwej Ireny Sendler: Każde uratowane przy moim udziale dziecko żydowskie jest usprawiedliwieniem mego istnienia na tej ziemi, nie tytułem do chwały. Niech w swojej wypowiedzi odniosą się do poznanych historii Sprawiedliwych wśród Narodów Świata oraz ocalonych. Anna Janina Kloza pedagog, działaczka społeczna, animatorka kultury. Absolwentka filologii polskiej na Uniwersytecie Warszawskim (filia w Białymstoku) i podyplomowych studiów dla absolwentów filologii polskiej na UwB. Pracuje w VI Liceum Ogólnokształcącym im. Króla Zygmunta Augusta w Białymstoku jako nauczyciel języka polskiego. Współpracuje z warszawską Fundacją Centrum Edukacji Obywatelskiej jako koordynator wielu projektów edukacyjnych i autorka scenariuszy. Aktywnie działa na rzecz dialogu chrześcijańsko- -żydowskiego oraz przywracania pamięci o Żydach. Lubi krewetki i pieśni sefardyjskie. 16

17 1 KARTA PRACY Sprawiedliwi i ocaleni Kim są Sprawiedliwi przedstawieni w tekście? Dlaczego decydują się na pomoc Żydom? Jakie cechy osobowości można u nich zauważyć? Jak zapadła decyzja o ukrywaniu Żydów? Gdzie ukrywano Żydów? Jak długo trwało życie w kryjówce? W jaki sposób pomagano ukrywającym się? Kim byli bohaterowie pochodzenia żydowskiego? Jaka była sytuacja Żydów w danej miejscowości w czasie wojny? Co możemy powiedzieć o dzieciach żydowskich i ich sytuacji na podstawie tekstu? Wymień imiona dzieci lub zacytuj fragmenty biogramu. 17

18 2 KARTA PRACY Jerzy Ficowski Twoje matki obie Biecie Pod Torą nadaremną pod uwięzioną gwiazdą urodziła cię matka masz dowód na nią niezbity nie zabity bliznę pępka znak rozstania na zawsze które cię nie zdążyło zaboleć to wiesz Potem spałaś w tobołku wyniesionym z getta ktoś powiedział że w skrzynce skleconej gdzieś na Nowolipiu z dopływem powietrza bez dopływu strachu ukrytej w wozie z cegłą Wymknęłaś się w tej trumience zbawiona ukradkiem z tamtego świata na ten świat aż na aryjską stronę i ogień zajął pusty kąt po tobie Więc nie płakałaś płacz bywał śmiertelny luminal cię usypiał swoją kołysanką I prawie cię nie było żebyś mogła być A matka ocalona w tobie mogła już wstąpić w tłumną śmierć szczęśliwa niecała mogła zamiast pamięci dać ci na odjezdne podobieństwo do siebie i datę i imię aż tyle I zaraz się zakrzątnął koło twego snu ktoś przygodny naprędce i został już na długie zawsze i obmył cię z sieroctwa i spowinął w miłość 18

19 i stał się odpowiedzią na twoje pierwsze słowo To twoje matki obie nauczyły cię tak nie dziwić się wcale kiedy mówisz J e s t e m 19

20 Marzanna Pogorzelska LEKCJA WIEDZY O SPOŁECZEŃSTWIE, LICEUM CECHY, KTÓRE ZWYCIĘŻAJĄ PRZESZKODY 1. CZAS TRWANIA: 2 godziny lekcyjne 2. CELE LEKCJI: Po zajęciach uczniowie: potrafią analizować postawy wobec Holokaustu; rozumieją problem podejmowania decyzji w sytuacjach dla jednostki skrajnych, trudnych, nieprzewidywalnych; są świadomi potencjału tkwiącego w ludzkiej naturze bez względu na czynniki środowiskowe, biografię, przekonania itd.; znają historie konkretnych ludzi ratujących Żydów; umieją dyskutować, relacjonować, argumentować i wnioskować; potrafią prezentować efekty swojej pracy. 3. METODY PRACY: burza mózgów; praca w grupach; pytania; dyskusja. 4. SŁOWA KLUCZOWE: Holokaust, przywództwo moralne, pomysłowość, możliwość wyboru 5. MATERIAŁY POMOCNICZE: zestaw plakatów Cechy, które zwyciężają przeszkody; kopie (dla każdego ucznia) biogramu Poświęcenie. Jadwiga Konochowicz; trzy arkusze papieru A3 po jednym dla każdej grupy (tylko na pierwszą lekcję); kopie (po jednej na parę) biogramów: Przywództwo moralne. André Trocmé, Przywództwo moralne. Raoul Wallenberg, Pomysłowość. Oskar Schindler, Pomysłowość. Olga Kukovic; dla nauczycieli: podręcznik z biogramami Cechy, które zwyciężają przeszkody, dostępny na: UWAGI: 1) Lekcja może zostać przeprowadzona jako nawiązanie do jakiegoś aktualnego wydarzenia lub w związku z: rocznicą rozpoczęcia lub zakończenia II wojny światowej, Międzynarodowym Dniem Pamięci Ofiar Holokaustu (27 stycznia), Międzynarodowym Dniem Walki z Faszyzmem i Antysemityzmem (9 listopada), Międzynarodowym Dniem Tolerancji (16 listopada) czy Międzynarodowym Dniem Praw Człowieka (10 grudnia). 20

21 2) Podczas pierwszej godziny lekcyjnej przypomnij uczniom i uczennicom, czym był Holokaust i jakie były postawy wobec niego w scenariuszu ta część obejmuje punkty Osadzenie sylwetek Sprawiedliwych w szerszym kontekście stanowi punkt wyjścia do lekcji drugiej (punkty w scenariuszu). Wykorzystaj na niej biogram Jadwigi Konochowicz, ponieważ szczególnie dobrze pozwala on wyróżnić różne typy zachowań i przypomina kontekst wydarzeń. Podczas drugich zajęć skup się wraz z uczniami na konkretnych przypadkach i cechach Sprawiedliwych, a także dokonaj podsumowania. 3) Zwróć uwagę, aby nie przeznaczać zbyt dużo czasu na pracę w grupach i w parach uczniowie w tym czasie powinni sprawnie przeprowadzić dyskusję i sformułować wnioski, ściśle trzymając się tematu. 6. PRZEBIEG LEKCJI: 1 Powitaj uczniów i poinformuj, że podczas dwóch najbliższych lekcji będziecie rozmawiali o postawach ludzi w sytuacjach ekstremalnych i tych cechach charakteru, które mogą wtedy okazać się niezbędne. Temat lekcji to Cechy, które zwyciężają przeszkody. Powiedz, że kontekst historyczny dla waszych rozważań będzie stanowił Holokaust, ze szczególnym uwzględnieniem postaw ludzi ratujących Żydów. 2 Podziel uczniów na trzy grupy liczące mniej więcej tyle samo osób, a następnie rozdaj kopie biogramu Poświęcenie. Jadwiga Konochowicz i duże arkusze papieru (A3) po jednym dla każdego zespołu. 3 Poproś uczniów: z pierwszej grupy, aby na górze swojego arkusza napisali: Holokaust prześladowcy; z drugiej grupy, aby na górze swojego arkusza napisali: Holokaust prześladowani; z trzeciej grupy, aby na górze swojego arkusza napisali: Holokaust ratujący. 4 Poproś uczniów o uważne przeczytanie biogramu, a potem wypisanie z niego tych informacji, które wyczerpująco scharakteryzują przyporządkowaną im grupę (poproś o opis postaw, konkretnych działań, ewentualnie pozycji społecznej, sytuacji materialnej, wyznania danych osób). Uczniowie mogą korzystać także ze swojej wiedzy o Zagładzie wykraczającej poza tekst. 5 Zbierz arkusze i umieść je w widocznym miejscu. 6 Poświęć kilka minut na ich omówienie i dyskusję zwróć uwagę na złożoność sytuacji (np. prześladowcy to nie tylko Niemcy, lecz także Polacy). Zapytaj uczniów, czy oprócz prześladowania i ratowania mogliby wymienić jeszcze jakieś inne zachowanie lub postawę wobec Holokaustu (mogą to być np. obojętność, bierność); w razie potrzeby pomóż uczniom nazwać to zachowanie, zwracając uwagę, że to właśnie grupa biernych obserwatorów była najliczniejsza, a przypadki ratowania Żydów stanowiły rzadkość na tle powszechnej obojętności. 7 Odnosząc się do informacji o ratujących, zapytaj uczniów, czy wiedzą, kim są Sprawiedliwi wśród Narodów Świata w razie wątpliwości pomóż im sformułować właściwą odpowiedź. Na tym etapie zajęć uczniowie znają już kontekst historyczny na tyle, że możesz ich poprosić o wyjaśnienie, jak rozumieją temat lekcji Cechy, które zwyciężają przeszkody w odniesieniu do osób ratujących Żydów podczas Holokaustu. 21

22 9 Na środku tablicy napisz hasło Cechy, które zwyciężają przeszkody. Poproś uczniów, by w burzy mózgów zastanowili się nad przykładami takich cech. Ich pomysły zanotuj na tablicy. Jeśli wśród propozycji nie pojawią się autorytet, przywództwo moralne czy pomysłowość, możesz, podając odpowiednie przykłady, naprowadzić ich na te cechy. Są one szczególnie przydatne podczas tych zajęć, ponieważ osoby, które je reprezentują, bardzo się różnią, a właśnie różnice między nimi będą podstawą wniosków końcowych. Skoncentruj się zatem na nich. Zapytaj podopiecznych, w jaki sposób autorytet, przywództwo moralne czy pomysłowość mogły być pomocne w ratowaniu Żydów podczas wojny. Pozwól uczniom na swobodną dyskusję i podawanie konkretnych przykładów. 10 Zakończ pierwszą lekcję, podsumowując jej główne punkty i zapowiadając kontynuację tematu na następnych zajęciach. 11 Drugą lekcję rozpocznij od przypomnienia cech, które uczniowie i uczennice wymienili podczas ostatnich zajęć. 12 Podziel klasę na pary jednej osobie w parze daj kopię biogramu Przywództwo moralne. André Trocmé, a drugiej Przywództwo moralne. Raoul Wallenberg; innym parom wręcz biogramy: Pomysłowość. Oskar Schindler oraz Pomysłowość. Olga Kukovic. Pozwól uczniom przeczytać teksty. 13 W miejscu dobrze widocznym dla wszystkich umieść plakaty z tymi postaciami. 14 Poproś, aby uczniowie w parach krótko opowiedzieli sobie, na czym polegało przywództwo moralne bądź pomysłowość ich postaci. 15 Połącz w jedną grupę te osoby, które czytały biogramy Przywództwo moralne; w drugim zespole niech znajdą się uczniowie, którzy zapoznali się z biogramami Pomysłowość. 16 Poproś członków grup, aby dyskutując ze sobą, znaleźli podobieństwa i różnice między swoimi postaciami (możesz im pomóc, wskazując aspekty, które warto rozważyć: pochodzenie, zajęcia, status społeczny, płeć, zawód, wykształcenie). Poproś, aby w każdej grupie wyznaczono reprezentantów, którzy po dyskusji przekażą wnioski całej klasie; jedna osoba może relacjonować podobieństwa, a druga różnice. 17 Poproś uczniów o przedstawienie wniosków i przeprowadź krótką dyskusję dotyczącą prezentowanych postaci. Dodaj od siebie informacje z podręcznika dla nauczyciela. W trakcie dyskusji okaże się, jak bardzo różniły się przedstawione postacie, choć zostały przyporządkowane do tej samej cechy. 18 Zapytaj podopiecznych, jakie wnioski można wyciągnąć z tej różnorodności Sprawiedliwych. Zapisz pomysły uczniów na tablicy. W trakcie dyskusji (możesz pozwolić na dyskusję w dwóch uprzednio wyznaczonych grupach lub na forum całej klasy) należy podkreślić, że: nie było typowego Sprawiedliwego; nawet w sytuacjach ekstremalnych ludzie zawsze mają wybór (nie muszą ich ograniczać: biografia, religia, wykształcenie, płeć, zawód lub przekonania polityczne); człowiek dysponuje potencjałem, który może wykorzystać, by pokonywać przeszkody czy ograniczenia; 22

23 Sprawiedliwi byli przeciętnymi, zwykłymi ludźmi dokonującymi niezwykłych czynów. 19 ZADANIE DOMOWE: poproś uczniów, aby na następną lekcję zgromadzili informacje dotyczące współczesnych przejawów dyskryminacji i łamania praw człowieka, najlepiej, by wybrali przykłady z naszego kraju (np. mowę nienawiści, w tym antysemickie napisy, okrzyki, ksenofobiczne wypowiedzi niektórych polityków). Wiadomości zebrane przez uczniów, najlepiej w formie wycinków, możesz wykorzystać na następnej lekcji jako punkt wyjścia do dyskusji o tym, jak omówione cechy Sprawiedliwych mogą okazać się przydatne w zwalczaniu współczesnych przejawów dyskryminacji. Marzanna Pogorzelska nauczycielka języka angielskiego i opiekunka Szkolnej Grupy Amnesty International w I Liceum Ogólnokształcącym w Kędzierzynie-Koźlu. Realizując projekty dotyczące wielokulturowości i praw człowieka, stara się, czasami na przekór władzy i sytuacji politycznej, udowadniać, że inni to my, tyle że inni. Laureatka Europejskiej Nagrody Tolerancji w 2008 roku oraz Nagrody im. Ireny Sendlerowej w 2010 roku. 23

24 Teresa Stachurska-Maj LEKCJA WIEDZY O SPOŁECZEŃSTWIE, SZKOŁA PONADGIMNAZJALNA CNOTY I WARTOŚCI UNIWERSALNE W SPOŁECZEŃSTWIE OBYWATELSKIM 1. CZAS TRWANIA: 1 godzina lekcyjna 2. CELE LEKCJI: Po zajęciach uczniowie: mają świadomość znaczenia umiejętności rozwijania cnót i wartości obywatelskich; doceniają znaczenie podejmowania wyborów przez różnych ludzi; uzasadniają potrzeby nawiązywania więzi lokalnych wspomagających czynienie dobra; formułują wnioski oparte na pogłębionej znajomości zasad funkcjonowania społeczeństwa obywatelskiego; potrafią analizować argumenty uczestników dyskusji. 3. METODY PRACY: praca z tekstem źródłowym; praca w grupach; drama-wywiad, czyli gorące krzesło ; elementy dramy list z opisem przeżyć emocjonalnych napisany do osoby odznaczonej tytułem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata; dyskusja. 4. SŁOWA KLUCZOWE: cnoty, wartości uniwersalne, postawy obywatelskie, Holokaust, ustawy norymberskie 5. MATERIAŁY POMOCNICZE: tekst źródłowy nr 1 Ustawy norymberskie z 15 września 1939 r.; tekst źródłowy nr 2 Jürgen Stroop o likwidacji getta warszawskiego w 1943 r.; tekst źródłowy nr 3 Cnoty obywatelskie; tekst źródłowy nr 4 Bronisław Marchlewicz ( ); zestaw plakatów o ludziach, którzy ratowali Żydów, z podręcznika dla nauczycieli Cechy, które zwyciężają przeszkody; biogramy; duże arkusze papieru. 6. PRZEBIEG LEKCJI: 1 Przeczytaj uczniom motto lekcji: Nie uczy się ludzi być ludźmi, tylko wszystkiego innego, a dla nich wszystko inne nie jest tak ważne, jak to, by byli ludźmi (Blaise Pascal, ). Zapytaj uczniów, jak rozumieją to zdanie. Odpowiedzi spisuj w miejscu widocznym przez całe zajęcia. 23

25 2 Rozdaj uczniom tekst źródłowy nr 1. Daj im czas na zapoznanie się z materiałem, a następnie zadaj pytania: Jakich praw pozbawiono Żydów ustawami norymberskimi? Co w praktyce oznaczało ustanowienie nowych zasad obywatelskich w III Rzeszy Niemieckiej? Odpowiedzi spisuj na przygotowanej wcześniej dużej kartce papieru. Powieś ją w widocznym miejscu. 3 Rozdaj uczniom tekst źródłowy nr 2. Poproś o wskazanie, z jakim problemem musieli się zmierzyć Żydzi? Przedyskutuj z podopiecznymi ich wnioski. 4 Zapytaj uczniów, jakie cechy u człowieka cenią najbardziej? Poproś o przedyskutowanie tego tematu w parach. Niech każdy zapisze takie cechy na kartce. Daj uczniom chwilę na zastanowienie się, a potem porozmawiajcie chwilę o wybranych przykładach. Po zakończeniu dyskusji rozdaj uczniom tekst źródłowy nr 3. 5 Poproś uczniów, aby w parach stworzyli własną hierarchię postaw obywatelskich. Niech zapiszą swoje propozycje na dużych arkuszach papieru. Po wykonaniu zadania powieś ich karty w widocznym miejscu. 6 Podziel uczniów na dwa zespoły. W obrębie zespołów uczniowie powinni pracować w parach. Każdej grupie rozdaj po cztery plakaty. Skopiuj biogramy, tak aby każda z par zapoznała się z biografią przynajmniej jednego Sprawiedliwego. Zadaniem uczniów będzie zastanowienie się w parach nad motywami postępowania bohaterów plakatów. 7 Zespoły podsumowują swoją pracę metodą dramy. Każdy z dwóch zespołów musi wybrać jedną osobę, która zagra Sprawiedliwego, pozostali będą przeprowadzać z nim rozmowę. Wybrana osoba, bez konsultacji z grupą, wybiera sobie bohatera, którego zagra przed resztą klasy. Grupy układają pytania dotyczące motywów działania osoby ratującej. Oba zespoły przeprowadzają swoje wywiady na forum całej klasy. 8 Po zakończonym ćwiczeniu uczniowie na tablicy zapisują w tabeli wyniki wywiadu, na przykład: Imię i nazwisko Sprawiedliwego Wiktoria Jaworska- -Sozańska Irena Opdyke Walter Ukalo ózef Piwowarczyk Jerzy Śliwczyński Motywy działania Wielopokoleniowe więzi sąsiedzkie Przyjaźń w miejscu pracy Pomoc sąsiedzka Motywy religijne postawa chrześcijańska Przyjaźń z lat dziecinnych 9 Następnie każda grupa zapisuje wnioski, które pozwolą na określenie wzorów osobowych i postaw bohaterów plakatu. Zapytaj uczniów, jakimi cnotami obywatelskimi odznaczali się ludzie ratujący Żydów podczas II wojny światowej. Odpowiedzi zapisz na tablicy. 24

26 1 Propozycje prac domowych: Napisz list do osoby odznaczonej medalem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata, w którym będą zawarte przeżycia emocjonalne. Inspiracją może być tekst źródłowy nr 4. 2 Jak rozumiesz komentarz Szymona Szurmieja: To nie mieści się w stereotypie, żeby granatowy policjant ratował Żydów ( ). To mieści się w społeczeństwie. Zastanów się, jakimi cechami powinno charakteryzować się społeczeństwo obywatelskie? 3 Napisz esej na temat: Wzór człowieka we współczesnym społeczeństwie obywatelskim. W swojej pracy możesz wykorzystać wypowiedź Zofii Kossak-Szczuckiej, pisarki nagrodzonej medalem Sprawiedliwy wśród Narodów Świata, która w 1942 r. w proteście opublikowanym w prasie podziemnej pisała: Ogólna liczba zabitych Żydów wynosi już milion, a cyfra ta powiększa się z każdym dniem. Giną wszyscy. Bogacze i ubodzy, starce, kobiety, mężczyźni, młodzież, niemowlęta, katolicy umierający z imieniem Jezusa i Maryi, równie jak starozakonni. Wszyscy zawinili tym, że się urodzili w narodzie żydowskim, skazanym na zagładę przez Hitlera. Rzeź milionów bezbronnych ludzi dokonywa się wśród powszechnego, złowrogiego milczenia. ( ) Tego milczenia dłużej tolerować nie można. Jakiekolwiek są jego pobudki jest ono nikczemne. Kto milczy w obliczu mordu staje się wspólnikiem mordercy. Kto nie potępia ten przyzwala. Źródło: Teresa Stachurska-Maj doktor nauk humanistycznych w zakresie historii, skończyła studia podyplomowe z zarządzania oświatą oraz nadzoru pedagogicznego. Dydaktyk w zakresie edukacji historycznej, obywatelskiej i europejskiej; ekspert MEN w komisjach kwalifikacyjnych i egzaminacyjnych dla nauczycieli ubiegających się o awans zawodowy; promotorka programu Grundtvig Edukacja dorosłych ; współautorka i koordynatorka projektów międzynarodowych z programu Grundtvig oraz programu Leonardo da Vinci Transfer innowacji. Współpracuje przy projekcie systemowym MEN Badanie jakości i wsparcie instytucjonalne zaplecza badawczego. Inicjatorka utworzenia Klubu Koordynatora Działań Lokalnych, mającego na celu wymianę doświadczeń w zakresie nowatorskich inicjatyw kadry kierowniczej i nauczycieli podejmowanych w ich środowiskach lokalnych. Autorka wielu artykułów dotyczących integracji europejskiej, historycznej i obywatelskiej. Współautorka podręczników i programów nauczania do wiedzy o społeczeństwie w szkole ponadgimnazjalnej, autorka programów nauczania i poradników metodycznych dla nauczycieli historii. 25

27 1 TEKST ŹRÓDŁOWY Ustawy norymberskie z 15 września 1935 r. Ustawa o ochronie niemieckiej krwi i czci z 15 września 1935 r. Sejm Rzeszy przepojony świadomością tego, że czystość krwi niemieckiej stanowi warunek dalszego trwania ludu niemieckiego, i ożywiony niezłomną wolą zabezpieczenia Niemieckiego Narodu po wszystkie czasy uchwalił jednomyślnie następującą ustawę, którą niniejszym ogłaszamy: 1. Zawieranie małżeństw między Żydami i niemieckimi poddanymi (Staatsangehörige) krwi niemieckiej albo pokrewnej jest zakazane. Małżeństwa zawarte wbrew temu zakazowi są nieważne także, gdy dla obejścia niniejszego zakazu zawarte zostaną za granicą. (...) 2. Pozamałżeńskie stosunki między Żydami a niemieckimi poddanymi krwi niemieckiej albo pokrewnej są zakazane. 3. Żydom nie wolno zatrudniać w gospodarstwie domowym kobiet, niemieckich poddanych krwi niemieckiej albo pokrewnej w wieku poniżej 45 lat. 4. Zakazuje się Żydom używania flag o barwach narodowych niemieckich. Mogą natomiast używać flag o barwach żydowskich; egzekwowanie tego prawa chronione jest przez państwo. 5. (1) Kto naruszy zakaz zawarty w 1, podlega karze więzienia. (2) Kto naruszy zakaz zawarty w 2, podlega karze aresztu lub więzienia. (3) Kto narusza zakaz określony w 3 ( ) podlega karze aresztu do 1 roku i karze pieniężnej, względnie jednej z tych kar. Ustawa o obywatelstwie Rzeszy z 15 września 1935 r. 2. (1) Obywatelem Rzeszy (Reichsbürger) jest jedynie niemiecki poddany krwi niemieckiej albo pokrewnej, którego zachowanie świadczy o chęci i zdolności do wiernego służenia Narodowi Niemieckiemu i Rzeszy. (2) Obywatelstwo Rzeszy nabywa się przez uzyskanie aktu nadania obywatelstwa (Reichsbürgerbrief). (3) Jedynie obywatelowi Rzeszy przysługują pełne prawa polityczne, określone ustawami. 3. Minister spraw wewnętrznych Rzeszy wyda uzgodnione z zastępcą Wodza przepisy prawne i administracyjne, niezbędne dla wprowadzenia w życie i uzupełnienia niniejszej ustawy. Pierwsze rozporządzenie wykonawcze do Ustawy o obywatelstwie Rzeszy z 14 listopada 1935 r. Na podstawie 3 Ustawy o obywatelstwie Rzeszy z 15 września 1935 r. zarządza się, co następuje: 2. (1) Przepisy zawarte w 1 odnoszą się także do niemieckich poddanych, żydowskich mieszańców. (2) Mieszańcem żydowskim jest osoba posiadająca wśród swoich krewnych wstępnych II stopnia (dziadków) jednego lub dwóch przodków pochodzenia rasowego żydowskiego, o ile nie została uznana za Żyda na podstawie 5 ust. 2. Za przodka pochodzenia żydowskiego uważa się dziadka albo babkę na podstawie samej ich przynależności do wyznaniowej gminy żydowskiej. 3. Jedynie obywatelowi Rzeszy jako posiadającemu pełne prawa polityczne przysługują prawa wyborcze i prawo piastowania urzędu publicznego. ( ) 4. (1) Żyd nie może być obywatelem Rzeszy. Nie przysługują mu prawa wyborcze; nie może piastować urzędu publicznego. (2) Urzędnicy Żydzi przechodzą z dniem 31 grudnia 1935 r. w stan spoczynku. 5. (1) Żydem jest osoba mająca wśród krewnych wstępnych II stopnia (dziadków) co najmniej trzech przodków pochodzenia rasowego żydowskiego. (2) Za Żyda uznaje się też osobę niemieckiego poddanego, mieszańca będącego wnukiem przodków pochodzenia żydowskiego: a) która w czasie wydania ustawy należała do wyznaniowej gminy żydowskiej, względnie później została do niej przyjęta; 26

28 b) która w czasie wydania ustawy żyła w związku małżeńskim z Żydem albo później taki związek małżeński zawarła; c) która pochodzi z małżeństwa z osobą będącą Żydem w rozumieniu ust. 1, zawartego po dacie wejścia w życie Ustawy o ochronie niemieckiej krwi i niemieckiej czci z 15 września 1935 r. d) która została poczęta w wyniku pozamałżeńskiego stosunku z osobą będącą Żydem w rozumieniu ust. 1 i urodziła się jako dziecko nieślubne po 31 lipca 1936 r. Berlin, 14 listopada 1935 r. Podpisy: Wódz i Kanclerz Rzeszy Adolf Hitler; Minister Spraw Wewnętrznych Rzeszy Frick; Zastępca Wodza R. Hess Minister Rzeszy bez teki. Źródło: Wiek XX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. M. Sobańska-Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 1998, s TEKST ŹRÓDŁOWY Jürgen Stroop o likwidacji getta warszawskiego w 1943 r. Stawiany przez bandytów opór mógł zostać złamany tylko przez energiczną i niezmordowaną, trwającą dzień i noc akcję bojową oddziałów szturmowych. Dnia 23 kwietnia 1943 r. Reichsführer SS za pośrednictwem wyższego dowódcy SS i policji Wschód w Krakowie wydał rozkaz przeszukania z największą bezwzględnością i nieubłaganą surowością getta warszawskiego. Dlatego też zdecydowałem się teraz na całkowite zniszczenie żydowskiej dzielnicy mieszkaniowej przez spalenie wszystkich bloków mieszkalnych, łącznie z blokami przy zakładach zbrojeniowych. ( ) Ostrzeżono ludność aryjską, że ten, kto świadomie udzieli schronienia Żydowi, a w szczególności poza żydowską dzielnicą mieszkaniową da pomieszczenie, wyżywienie lub ukryje Żyda, będzie ukarany śmiercią. ( ) Wielka akcja została zakończona dnia 16 maja 1943 r. wysadzeniem w powietrze synagogi warszawskiej o godzinie ( ) Dowódca SS i Policji na Dystrykt Warszawski /-/ Stroop SS-Brigadenführer i generał major policji Źródło: Wiek XX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. M. Sobańska-Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 1998, s TEKST ŹRÓDŁOWY Cnoty obywatelskie Cnoty obywatelskie nie są formułą prawną, a normą społeczną, niepisanym obyczajem, który jednostka przyswaja w trakcie wychowania rodzinnego i edukacji. Cnotą obywatelską jest kierowanie się zasadą zdrowego rozsądku pozwalającą na racjonalne korzystanie z przysługujących praw, tzn. bez uszczerbku dla innych. Cnotą możemy nazwać gotowość do podejmowania działań godnych obywatela. Należą do nich między innymi: odpowiedzialność, uczciwość wobec siebie i innych, sprawiedliwość społeczna rozumiana jako postulat zagwarantowania równych szans, jak i zaspokojenia elementarnych potrzeb. ( ) Forma obywatelskiego nieposłuszeństwa dla dobra wspólnego i uczciwości jest też cnotą. Źródło: W. Maj i in., Wiedza o społeczeństwie dla liceum ogólnokształcącego. Zakres rozszerzony, Toruń 2006, s