MIĘDZY POPYTEM A PODAŻĄ

Transkrypt

1 Regionalna analiza podaży i popytu na usługi seksualne i handel ludźmi na Węgrzech, w Polsce, na Słowacji i w Słowenii Raport przygotowany dla IOM przez: Gabriel Bianchi, Miroslav Popper, Ivan Lukšík Marzec 2007

2 Niniejsze sprawozdanie bazuje na czterech raportach krajowych opracowanych w roku 2006 w ramach niniejszego projektu: Anna Balogi, Viktoria Sebhelyi, Endre Sik i Dóra Szego: Sprawozdanie dotyczące popytu na usługi seksualne na Węgrzech Gabriel Bianchi, Miroslav Popper i Ivan Lukšík: Badania przeprowadzone na Słowacji w celu określenia popytu na prostytucję w ramach gromadzenia informacji na temat popytu na handel ludźmi w celach wykorzystywania seksualnego Zbigniew Izdebski: Raport krajowy popyt a handel ludźmi i zmuszanie do prostytucji w Polsce Mojca Pajnik i Urša Kavčič: Popyt na seks: perspektywy w zakresie handlu ludźmi i prostytucji (przypadek Słowenii) Podczas metaanalizy i opracowywania tekstu niniejszego sprawozdania, wykorzystano fragmenty raportów krajowych w formie oryginalnej lub zmodyfi kowanej. Autorzy przygotowali niniejszy raport działając jako niezależni konsultanci Międzynarodowej Organizacji ds. Migracji (IOM). Opinie przedstawione w niniejszym dokumencie są opiniami autorów i nie zawsze odzwierciedlają opinie IOM. Recenzent badania: Heikki Mattila Układ graficzny: Strém Kiadóház Ltd, Budapest Druk: Drukarnia w Ofi cynie Trzeciecki Sp.j. IOM wyznaje zasadę, że uporządkowane migracje, odbywające się z poszanowaniem praw człowieka, przynoszą korzyści migrantom i całemu społeczeństwu. Będąc organem międzyrządowym, IOM realizuje wraz ze swoimi partnerami w społeczności międzynarodowej następujące cele: pomaga sprostać wyzwaniom operacyjnym, jakie stawia migracja, pomaga zrozumieć problemy związane z migracją, promuje rozwój społeczny i ekonomiczny poprzez migrację oraz stoi na straży godności i dobrobytu migrantów. Wydawca: Międzynarodowa Organizacja ds. Migracji IOM) Misja Regionalna na Europę Środkową i Południowo-Wschodnią Révay utca 12, 1065 Budapeszt, WĘGRY Tel , Fax: mrfbudapest@iom.int www: ISBN Międzynarodowa Organizacja ds. Migracji (IOM) Wszystkie prawa zastrzeżone. Reprodukowanie, przechowywanie w systemie odzyskiwania lub przesyłanie w jakiejkolwiek formie lub przy pomocy jakichkolwiek środków, w formie elektronicznej lub mechanicznej, fotokopiowanie, nagrywanie bez uprzedniej pisemnej zgody wydawcy jest zabronione. SPIS TREŚCI SŁOWO WSTĘPNE... 5 STRESZCZENIE... 7 LEGENDA I LISTA SKRÓTÓW WSTĘP BADANIA PROWADZONE WCZEŚNIEJ METODOLOGIA OPRACOWANIA KONTEKST STRUKTURALNY PROSTYTUCJI Status prawny prostytucji i handlu ludźmi PODAŻ USŁUG SEKSUALNYCH Struktura geografi czna i rodzaje świadczonych usług Aspekt ekonomiczny branży usług seksualnych Główne powody i przyczny pracy w branży erotycznej Cudzoziemcy zatrudnieni w branży erotycznej Narkotyki i inne zagrożenia ANALIZA SZCZEGÓŁOWA ZJAWISKA POPYTU Typologia klientów Motywacje lub przyczyny korzystania z płatnych usług seksualnych Preferowane typy prostytutek Prostytutki z zagranicy Znaczenie seksu dla klientów Spożywanie alkoholu/ narkotyków przed uprawianiem seksu Ochrona zdrowia i ryzyka związane z prostytucją Odmowa Problemy i konfl ikty PRZEMOC, PRZESTĘPCZOŚĆ, ZMUSZANIE DO PRACY I HANDEL LUDŹMI Komunikacja, negocjacje, konfl ikty, przemoc, praca przymusowa, przestępczość zorganizowana i rola policji Handel ludźmi

3 8. OMÓWIENIE KWESTII POPYTU I PODAŻY PODSTAWOWE PROBLEMY I ZALECENIA Podstawowe problemy Zalecenia LITERATURA ANEKS NR 1: Regulacje prawne dotyczące prostytucji i handlu ludźmi na Węgrzech, w Polsce, na Słowacji i w Słowenii ANEKS NR 2: Scenariusze wywiadów pogłębionych i grup fokusowych SŁOWO WSTĘPNE Od końca lat osiemdziesiątych, kiedy to na forum międzynarodowym zaczęto zwracać uwagę na sprawę handlu ludźmi, prowadzono badania koncentrujące się przede wszystkim na aspekcie podaży, to znaczy; wielu etapach samego procesu handlu ludźmi. Badacze opisali już sposoby werbowania ofi ar, szlaki przemytu i metody działania przestępców, sposoby wykorzystywania ofi ar, ich profi l zawodowy i rodzinny, uwarunkowania społeczne w kraju pochodzenia, a także inne najważniejsze przyczyny i skutki handlu ludźmi dla jednostek, które padły ofi arą tego procederu. Opracowano dzięki temu zalecenia zmierzające do poprawy ustawodawstwa i podjęto działania w zakresie profi laktyki, niesienia pomocy, ochrony i egzekwowania prawa, a także w wielu innych dziedzinach. Wnioski z przeprowadzonych w ostatnich latach badań, a także dokumenty opracowane w związku ze strategią walki z handlem ludźmi, w tym Protokół z Palermo i raport Grupy Eksperckiej KE do spraw Handlu Ludźmi (2004) skłaniały do prowadzenia kolejnych badań naukowych oraz do działalności edukacyjnej, społecznej i kulturalnej, także poprzez współpracę dwustronną i wielostronną, aby przeciwdziałać powstawaniu zapotrzebowania sprzyjającego wszelkim formom wykorzystania osób (Protokół z Palermo, Art. 9, punkt 5). W roku 2003 IOM opublikowała sprawozdanie Bridget Anderson i Julii O Connell Davidson Is Traffi cking in human Beings Demand Driven? (Czy handel ludźmi rozwija się pod wpływem popytu?), które pozostaje jednym z nielicznych opracowań sporządzonych zarówno przez IOM, jak i inne instytucje które zajmują się kwestią popytu na usługi seksualne i handel ludźmi. Zainspirowane wydanymi niedawno, w roku 2004, zaleceniami, biuro regionalne IOM w Budapeszcie zaproponowało realizację projektu badawczego w ramach programu Komisji Europejskiej AGIS. Miał on na on celu przeanalizowanie popytu na usługi prostytutek na Węgrzech, w Słowacji, Słowenii i Polsce, a następnie opracowanie nowych narzędzi do walki z handlem ludźmi. Niniejsze sprawozdanie powstało w wyniku realizacji powyższego projektu. Bridget Anderson i Julia O Connell Davidson stwierdziły w swojej pracy, że podaż i popyt wchodzą w bardzo ścisłe interakcje w branży usług seksualnych, wywierając wpływ na siebie nawzajem. Nie tylko popyt kreuje podaż, ale także podaż w dużym stopniu kreuje popyt. Zjawisko to stanowi kwestię złożoną pod względem społecznym, kulturowym i historycznym. Aby lepiej zrozumieć kwestię popytu, autorzy niniejszego projektu naukowego IOM postawili sobie za cel uzyskanie szczegółowych informacji na temat usług seksualnych w krajach 4 5

4 uczestniczących w badaniu. Z przeprowadzonej analizy wynika, że funkcjonowaniu tej branży w Europie Środkowej towarzyszą takie zjawiska, jak wykorzystywanie pracowników, poniżające warunki pracy, zagrożenia zdrowotne, przemoc i używanie narkotyków. Niniejsze opracowanie przedstawia wielowymiarowy obraz interakcji pomiędzy podażą i popytem, a także sposób myślenia i wzorce zachowań zarówno prostytutek, jak i klientów w różnych segmentach rynku. Jak się okazuje, często prostytucja traktowana jest we wszystkich badanych krajach jako wyjście awaryjne i próba ucieczki przed ubóstwem. W wielu wypadkach towarzyszy jej wykorzystywanie, przemoc i nadużywanie władzy przez pośredników. Wymienione powyżej elementy zawierają się w defi nicji handlu ludźmi sformułowanej przez ONZ. Opracowanie zawiera także opis zalecanych działań profi laktycznych. Głównym przedmiotem badania jest prostytucja. Nie należy jednak postrzegać niniejszej pracy jako komentarza do debaty na temat zalegalizowania czy uregulowania prawnego prostytucji. Rządy europejskie przyjmują różne strategie przy określaniu statusu prawnego prostytucji, wierząc do pewnego stopnia, że wybrana przez nie droga przyczyni się do walki z handlem ludźmi. IOM postawiła sobie za cel wyeliminowanie tego procederu, który stanowi przestępstwo i pogwałcenie praw człowieka. Handel ludźmi jest działalnością całkowicie odmienną od prostytucji, niemniej wiele ofi ar handlu ludźmi zmusza się do pracy w charakterze prostytutek. Niezbędne są dalsze badania, które pozwolą ocenić, w jaki sposób poszczególne rozwiązania legislacyjne dotyczące prostytucji wpływają na handel ludźmi. Biuro Regionalne IOM w Budapeszcie chciałoby wyrazić najszczersze podziękowania doktorowi Gabrielowi Bianchi ze Słowackiej Akademii Nauk oraz jego kolegom, dr Miroslavowi Popperowi i dr Ivanowi Lukšikowi, którzy przygotowali to sprawozdanie regionalne na podstawie czterech raportów krajowych w tym własnego; trzem krajowym zespołom badawczym, które przeprowadziły badania krajowe; Instytutowi Pokoju w Lubljanie, który przeznaczył dodatkowe środki na badania w Słowenii, co umożliwiło realizację badań uzupełniających; rządowi polskiemu, który zapewnił nam szczodrą pomoc i odegrał rolę jednego z gospodarzy Konferencji Końcowej w Warszawie, która odbyła się w dniach października 2006 r.; a także Komisji Europejskiej za grant w ramach programu AGIS, który umożliwił nam zrealizowanie projektu na szczeblu regionalnym. Argentina Szabados Przedstawiciel Regionalny Dyrektor Biura Regionalnego IOM na Europę Środkową i Południowo-Wschodnią Budapeszt STRESZCZENIE Niniejszy raport przedstawia syntezę regionalną wyników uzyskanych w ramach czterech krajowych projektów badawczych, zrealizowanych w Polsce, na Węgrzech, Słowacji oraz w Słowenii. Jego celem jest określenie skali popytu na prostytucję pozwalające na oszacowanie zapotrzebowania na handel ludźmi związany z wykorzystywaniem seksualnym oraz, co za tym idzie, opracowanie skutecznych narzędzi do walki z tym zjawiskiem. Dla badań krajowych opracowano wspólną metodologię, w celu większej porównywalności danych w ramach metaanalizy wszystkich raportów. Celem badania było prześledzenie popytu na usługi seksualne, która to kwestia była dotąd pomijana w badaniach. Ustalona metodologia obejmowała scenariusz wywiadu pogłębionego (dla wszystkich krajów) oraz grup fokusowych (Słowacja), a także zestaw pytań kwestionariuszowych, adresowanych do mężczyzn (Węgry, Słowenia). Dodatkowe dane z badań przeprowadzonych na dużej próbie prostytutek, jak i wyniki badania opinii publicznej, pochodzą z Polski. Próba wykorzystana w badaniach jakościowych obejmowała pracowników branży erotycznej, klientów (i potencjalnych klientów), ekspertów i menadżerów działających w branży erotycznej łącznie 92 uczestników w czterech badanych krajach. Próba do badań ilościowych obejmowała łącznie 783 mężczyzn. Dane zgromadzono w okresie od kwietnia do sierpnia 2006 r. Na podstawie raportów krajowych opracowano niniejsze sprawozdanie zbiorcze, które przedstawia obszerny opis bieżącej sytuacji w zakresie popytu i podaży usług seksualnych. Chociaż cztery badane kraje prowadzą podobną politykę w tym zakresie, wszystkie są położone w tym samym regionie geografi cznym oraz łączy je uzyskane stosunkowo niedawno członkostwo w UE, analiza porównawcza wykazała szereg różnic i odmiennych wzorców podaży i popytu na usługi w branży erotycznej, przede wszystkim w zakresie zagrożenia handlem ludźmi, mającym na celu zmuszanie ofi ar do uprawiania prostytucji. Synteza wyników czterech projektów krajowych umożliwiła opracowanie listy podstawowych problemów związanych z bieżącą sytuacją w zakresie popytu i podaży usług seksualnych oraz związanego z nimi handlu ludźmi. Są to: nieuregulowana sytuacja prawna zjawiska prostytucji co naraża prostytutki na wykorzystywanie i zwiększa ich bezradność; trudne 6 7

5 warunki prostytucji ulicznej, której często towarzyszy uzależnienie od narkotyków. Są to również duże grupy kobiet, często Cyganek, znajdujących się w skrajnie niekorzystnej sytuacji (prostytucja jest dla nich jedynym sposobem na przetrwanie). Duże różnice ekonomiczne pomiędzy poszczególnymi krajami stwarzają warunki dla kreowania popytu i podaży, Kolejne problemy to: niewielkie szanse na porzucenie pracy w branży erotycznej; brak politycznej woli wprowadzenia niezbędnych regulacji prawnych oraz podejmowania stosownych działań oraz globalny charakter kultury konsumpcyjnej. Mimo specyfi cznych cech różniących funkcjonowanie branży erotycznej w czterech badanych krajach (na Węgrzech, Słowacji, w Polsce i Słowenii), w opracowaniu przedstawiono szereg zaleceń ogólnych, mających na celu poprawę sytuacji osób świadczących usługi seksualne, a zarazem ograniczenie handlu ludźmi. Dotyczą one kwestii podstawowych, takich jak: edukacja seksualna, kampanie prewencyjne, zmodyfi kowanie najbardziej ryzykownych form prostytucji w celu zwiększenia bezpieczeństwa osób pracujących w branży erotycznej, doprecyzowanie ram prawnych działania policji, ochrona świadków, debaty eksperckie i publiczne dotyczące polityki i strategii w zakresie tematycznym projektu oraz dalsze badania. LEGENDA I LISTA SKRÓTÓW: Poniższe skróty pojawiają się w raporcie przede wszystkim w kontekście jakościowej analizy materiałów zgromadzonych podczas wywiadów z poszczególnymi grupami informatorów. HU PL SK SLO C P E B M PP MP Węgry Polska Słowacja Słowenia Klient Prostytutka, pracownica agencji Ekspert (przedstawiciel NGO, policji itd.) Właściciel fi rmy świadczącej usługi seksualne Menadżer zarządzający fi rmą świadczącą usługi seksualne Sutener Salon masażu 1. WSTĘP INTRODUCTION Czym jest prostytucja i handel ludźmi? Według Kirsten Pullen (2005) możemy wyróżnić dwojakie nastawienie do prostytucji. Z jednego punktu widzenia prostytutka to ofi ara, która nie ma prawa do wolności seksualnej, głosu, miejsca w historii i tożsamości; z drugiego prostytutka może zabierać głos, zajmując marginalną pozycję społeczną, wypowiadać się w imieniu przedstawicieli tej zepchniętej na margines społeczny grupy. Innymi słowy, prostytutka odgrywa podwójną rolę ofi ary i kobiety wyzwolonej. Tę ambiwalencję, która jest integralnym elementem defi nicji prostytucji, ilustrują ukryte, tradycyjne pojęcia związane ze zjawiskiem prostytucji. Dziwka to nierzadko pojęcie pełne sprzeczności: jest postrzegana jako niebezpieczna i godna litości jednocześnie. Jej pozycja stawia ją na marginesie społecznym, ale zawsze zagraża ona klasie średniej. Jest wolna od hamulców moralnych, ale zawsze uważana za przestępczynię. To osoba młoda i atrakcyjna, ale zawsze chora lub uzależniona od narkotyków. Otacza się bogactwem i luksusem, ale zawsze należy do niskiej warstwy społecznej. Cieszy się swobodą seksualną, ale zawsze jest zdana na łaskę i niełaskę wymagających klientów i sutenerów. Ponadto, według Pullen (ibidem), rola dziwki może zapewnić kobietom pewien zakres wolności, a odgrywanie tej roli to strategia, dzięki której dziwka może umocnić swoją pozycję i wykorzystywać alternatywne metody podkreślania kobiecej seksualności, a także zdobywania życiowych doświadczeń. Nie ma zgodności co do defi nicji prostytucji, nie została ona również zdefi niowana przez takie instytucje, jak ONZ czy WHO (Światowa Organizacja Zdrowia). Prostytucja jest przedmiotem licznych dokumentów i deklaracji organów międzynarodowych, brakuje jednak jej spójnej defi nicji. Zamiast tego defi niuje się wąskie pojęcia, określające specyfi czne związki pomiędzy pracownikami branży erotycznej a prawami człowieka i przemocą, takie jak zmuszanie do świadczenia usług seksualnych, wykorzystywanie seksualne, zmuszanie do zachodzenia w ciążę itd. Dlatego możemy tu zacytować praktyczną defi nicję prostytucji, zaczerpniętą z Wikipedii ( Prostytucja to sprzedaż usług seksualnych (głównie: odbywanie stosunków płciowych) za pieniądze lub inny rodzaj zapłaty. W języku angielskim słowo whore (dziwka), odnoszące się do prostytutek (płci żeńskiej), pochodzi od staroangielskiego hōra (od indoeuropejskiego rdzenia kā oznaczającego pożądanie ), uchodzi powszechnie za obarczone wydźwiękiem pejoratywnym; mniej wartościujący charakter ma słowo prostytutka. Z drugiej strony, większość organizacji prostytutek w Niemczech świadomie używa słowa Hure (dziwka), ponieważ uważają określenie prostytutka za zbyt biurokratyczny, niepotrzebny eufemizm w stosunku do zjawiska, które eufemizmów nie wymaga. 8 9

6 Kim są prostytutki? Prawo defi niuje to pojęcie na bazie określonych zachowań, przede wszystkim aktu pobierania opłat za usługi seksualne. Każda kobieta podejrzewana o zachowania tego rodzaju może spodziewać się, że zostanie jej przypisany społeczny status prostytutki. Jak twierdzi Pheterson (2006), status sprawia, że prostytutka jest bezradna wobec mechanizmów kontroli prawnej i kar, i czyni z niej dziwkę. Prostytucja kobiet nie jest uważana wyłącznie za zajęcie tymczasowe (jak w przypadku mężczyzn, którzy są klientami a także często tych, którzy są pracownikami branży erotycznej), ale za obarczony poważną stygmatyzacją status społeczny, który w większości społeczeństw pozostaje niezmienny bez względu na zmianę zachowania. Kobiety, które często postrzegają pracę w branży erotycznej jako tymczasową i dorywczą, są zmuszone pozostać prostytutkami z powodu przypisanych im etykiet prawnych i społecznych oraz godzić się ze statusem prostytutki we wszystkich aspektach życia. W związku z problematyką handlu ludźmi, istotne znaczenie ma także pojęcie handlu ludźmi w celu wykorzystania seksualnego (sex traffi cking), zdefi niowane w raporcie Departamentu Stanu USA na temat handlu ludźmi (US Traffi cking in Persons Report 2006, s.25) jako werbowanie, ukrywanie, transport, pozyskiwanie lub przekazywanie osób w celu ich wykorzystania do świadczenia odpłatnych usług seksualnych. W przypadku handlu ludźmi komercyjne akty seksualne są wymuszane siłą, drogą oszustwa lub przymusu. Komercyjny akt seksualny oznacza każdy akt seksualny, za który dowolna osoba przekazuje lub otrzymuje cokolwiek wartościowego (ibidem). Najnowsza przyjęta na forum międzynarodowym defi nicja handlu ludźmi pojawiła się w treści ONZetowskiego Protokołu z Palermo (2000) jest to Protokół o zapobieganiu, zwalczaniu oraz karaniu za handel ludźmi, w szczególności kobietami i dziećmi, uzupełniający Konwencję Narodów Zjednoczonych przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej, znany także jako Protokół o handlu ludźmi, przyjęty w roku Według tego dokumentu handel ludźmi oznacza werbowanie, transport, przekazywanie, przechowywanie lub przyjmowanie osób, z zastosowaniem gróźb lub użyciem siły, lub też z wykorzystaniem innej formy przymusu, uprowadzenia, oszustwa, wprowadzenia w błąd, nadużycia władzy lub wykorzystania słabości, wręczenia lub przyjęcia płatności lub korzyści dla uzyskania zgody osoby mającej kontrolę nad inną osobą, w celu wykorzystania. Wykorzystanie obejmuje, jako minimum, wykorzystywanie prostytucji innych osób, lub inne formy wykorzystania seksualnego, pracę lub usługi o charakterze przymusowym, niewolnictwo lub praktyki podobne do niewolnictwa, zniewolenie, albo usunięcie organów. 1 Rozważania teoretyczne na temat uczestników, podaży, popytu oraz komunikacji Należy zadać sobie pytanie, dlaczego niezwykle istotne pojęcie płci społecznej rzadko pojawia się w badaniach na temat prostytucji. Jedna z odpowiedzi mówi, że bycie klientem branży erotycznej nie wyznacza statusu społecznego, ale raczej określa działanie osób dominujących (płci męskiej), które są w większym lub w mniejszym stopniu zwolnione 1 Anderson i Davidson (2003) wskazują, że dokument ten nie defi niuje jednak licznych elementów składowych handlu ludźmi, tzn. wykorzystywania seksualnego lub wykorzystywania w związku z prostytucją, a pytanie, kto zalicza się do ofi ar handlu ludźmi, pozostaje niejasne ze względu na brak jednoznacznego rozróżnienia pomiędzy handlem ludźmi, przemytem i migracją (ibidem, str. 7) WSTĘP z dozoru medycznego, prawnego i społecznego. Można z tego wywnioskować, że element seksualny płatnych usług erotycznych jest bardziej wyrazisty dla osób, które za te usługi płacą, podczas gdy aspekt ekonomiczny jest bardziej oczywisty dla tych, którzy na tych usługach zarabiają. Przynajmniej ogólnie (pomijając uwarunkowania psychodynamiczne) możemy powiedzieć, że klient chce seksu, a prostytutka chce pieniędzy (Pheterson, ibidem). Mimo że zasadniczo istnieje zgoda co do czynników stymulujących podaż usług seksualnych (ubóstwo, bezrobocie, wojna, brak możliwości lub perspektyw na przyszłość, miłości i poczucia bezpieczeństwa, chęć zakosztowania zachodniego stylu życia), opinie na temat popytu na seks są zróżnicowane. Każda próba zdefi niowania popytu na seks musi odzwierciedlać określony system wartości w odniesieniu do branży erotycznej jako takiej. Z jednej strony mamy represyjne podejście Donny M. Hughes (2004a, artsci/wms/hughes/demand_sex_traffi cking.pdf, 2004b hughes/demand_rome_june04.pdf, dostępna 29 stycznia 2007), która wyróżnia cztery główne czynniki tworzące popyt na handel ludźmi w celach seksualnych są to: 1) mężczyźni, którzy kupują usługi seksualne, 2) wykorzystujący, którzy tworzą branżę tych usług, 3) kraje, które są państwami docelowymi, które tolerują lub legalizują prostytucję; oraz 4) kultura, która toleruje lub promuje wykorzystywanie seksualne w szczególności media, które przyczyniają się do traktowania prostytucji jako coś normalnego oraz środowisko akademickie, dla którego pracownice branży erotycznej to uosobienie wyzwolonych, niezależnych, silnych kobiet. Badaniem tego problemu zajmują się także NGO (organizacje pozarządowe) prowadzące działalność w środowisku usług seksualnych (np. projekt Pracownice branży erotycznej w Miejskim Ośrodku Sądownictwa w Nowym Jorku, downloads/ traffi ckingdemand.pdf, dostępny 29 stycznia 2007). Twierdzą one, że popyt stał się obecnie modnym słowem wśród aktywistów zwalczających handel ludźmi w celach seksualnych, którzy dowodzą, że popyt ten powoduje nasilenie takiego handlu, a aresztowanie klientów pozwoli na zredukowanie skali problemu. Według tych NGO popyt na usługi seksualne nie jest głównym czynnikiem napędowym tych usług. Rozwijają się raczej z powodu ubóstwa, różnic etnicznych i nierówności płci. Dyskusja ta wskazuje, że merytoryczna debata na temat popytu na usługi seksualne pozostaje pod silnym wpływem polityki, dlatego też zamiast szukać wspólnej defi nicji tego popytu, należy raczej skoncentrować się na jego różnorodnych aspektach. Takie podejście pozwoli nam na rzetelną analizę, a także ocenę zasięgu i skali popytu na te usługi. Popyt na wszelkiego rodzaju usługi seksualne może być zaspokajany przez osoby pracujące na własny rachunek w dobrych warunkach lub przez osoby poddawane przemocy lub praktykom niewolniczym (por. Anderson, Davidson, 2003). Jednakże rosnące zapotrzebowanie konsumentów na usługi seksualne sprawia, że wzrasta też znaczenie kwestii popytu na komercyjny seks. W porównaniu z działalnością handlową innego rodzaju (bez względu na to, czy odbywa się ona przy udziale ofi ar handlu ludźmi/ pracy niewolniczej, czy też nie), gdzie popyt dotyczy samego produktu a nie osoby 11

7 (np. sprzedaż towarów), komercyjny seks ma też istotny, specyfi czny aspekt zainteresowania osobą (prostytutką). Tym samym, popyt konsumencki na usługi z branży erotycznej jest związany bezpośrednio z wiekiem, pochodzeniem rasowym, płcią podmiotu świadczącego te usługi. Lyngbye (2006) zwraca także uwagę na pojęcie towaru seksualnego, odgrywającą istotną rolę w interakcji popyt-podaż. Podczas badań przeprowadzanych wśród klientów duńskich Lyngbye (2006) wykazał, że wbrew sugestiom duńskiego PRO Centrem, iż Azjatki i czarnoskóre kobiety są towarami nabywanymi ze względu na ich szczególny wygląd (około 20% prostytutek zatrudnionych w duńskich salonach masażu to cudzoziemki), klienci duńscy nie uważają prostytutek za towar, który można sprzedać lub kupić. Większość klientów, z którymi przeprowadzono wywiady, wydawało się postrzegać kontakty z prostytutkami jako sytuację społeczną; przede wszystkim starsi klienci wyrażali potrzebę przyjaznego traktowania, możliwości rozmowy i uzyskania zrozumienia. Zgodnie z tymi danymi, możliwość rozmowy we wspólnym języku, przy pomocy wspólnych kodów kulturowych, wydaje się mieć ogromne znaczenie. Dlatego też ogromna większość badanych klientów w Danii preferowało kontakty z duńskimi prostytutkami. Kolejny istotny aspekt pojęcia popytu to wzorce społeczne i kulturowe (oraz ich indywidualne przekształcenia) tego, co jest pożądane w seksie. Anderson i Davidson (2003) wykazali w badaniu pilotażowym, przeprowadzonym w Danii, Tajlandii, Indiach i Włoszech, że wstępna decyzja zakupu usług seksualnych wydaje się być kwestią w takim samym stopniu publiczną i społeczną (zaaranżowana przez przyjaciół lub kolegów klienta), jak prywatną i osobistą. Dlatego też percepcja społecznych wymogów męskości i presji środowiska klienta to integralne elementy popytu na usługi seksualne. Anderson i Davidson (ibidem) przypominają także o kontekście i czasowym charakterze statusu klienta. Wszystkie potencjalne aspekty popytu, omówione powyżej, wydają się być związane z określonymi wartościami i normami kulturowymi, a także z ontogenetycznymi etapami rozwoju jednostki. Tak szeroko zakrojone podejście do kwestii popytu na usługi seksualne jest szczególnie pożądane, gdy chcemy przeanalizować problemy związane z interakcjami popytu i podaży w ramach badań. Obecnie, w niektórych krajach duże poparcie zyskuje polityka walki z popytem na prostytucję, która ma pomóc kobietom oraz promować ich prawa. Krytycy takich strategii wskazują, że nie powstrzymują one mężczyzn od poszukiwania usług seksualnych, a zamiast tego, działania policyjne pochłaniają trudno dostępne fundusze na usługi socjalne. Programy walki z popytem obejmują szereg inicjatyw, takich jak zmiana systemu sądownictwa i wzmożenie kontroli nad mężczyznami, czemu często towarzyszy wprowadzenie nowych przepisów prawnych. Szkoły dla Johnów * (zajęcia reedukacyjne dla mężczyzn aresztowanych za korzystanie z usług seksualnych) i publiczne kampanie piętnujące (z podaniem na billboardach i stronach internetowych nazwisk osób złapanych * John określenie klienta stosowane przez amerykańskie prostytutki (przyp. tłum.) 1. WSTĘP na nagabywaniu w celach nierządu) mają zniechęcać mężczyzn, którzy mogliby rozważać skorzystanie z usług seksualnych, a tym samym zwalczać popyt. Programy te są ponoć często realizowane równolegle ze wzmożonym nadzorem biedniejszych środowisk, co ma zapewnić realne wdrożenie przyjętego ustawodawstwa. Organizacje działające na rzecz osób pracujących w branży usług seksualnych twierdzą, że programy te nie odnoszą skutku (por. organizacja The Sex Workers Outreach Project, 2 Policja i organizacje uczestniczące w programach walki z popytem twierdzą stanowczo, że zwalczają prostytucję bez szkody dla osób świadczących usługi seksualne, zniechęcając mężczyzn do korzystania z takich usług i pomagając kobietom, które je oferują. The Sex Workers Outreach Project (SWOP) ( twierdzi jednakże, że ocena programów walki z popytem odsłania bardzo odmienny obraz rzeczywistości: prostytucja ogółem nie zmniejsza się dzięki wprowadzeniu ustawodawstwa w stylu szwedzkim, a osoby zatrudnione w tej branży są w wyniku wdrażania takich rozwiązań bardziej narażone na przemoc. 3 Według SWOP (ibidem) z oceny szwedzkiego eksperymentu ustawodawczego wynika, iż nie spowodował on znaczącego spadku liczby kobiet zajmujących się prostytucją uliczną dane ze Sztokholmu wskazują, że liczba ta utrzymywała się na niezmienionym poziomie w latach W sprawozdaniu stwierdzono, że w okresie tym prostytutki uliczne zaczęły w większym stopniu bać się przemocy, zostały zmuszone do obniżenia cen, a także zmuszano je do uprawiania seksu bez zabezpieczenia. Ustawodawstwo szwedzkie ma jednak również gorących zwolenników, którzy twierdzą, że jego wprowadzenie spowodowało realne obniżenie liczby prostytutek i osób zajmujących się handlem ludźmi. Nie ulega wątpliwości, że ocena pozytywnych i negatywnych skutków ustawodawstwa tego typu wymaga przeprowadzenia dalszych, obiektywnych badań. 2 Według amerykańskiej organizacji pozarządowej SWOP USA ( programy walki z popytem w rodzaju szkół dla Johnów mają niewielką lub zerową skuteczność. Wyniki jednego z programów badawczych wskazują, że zarówno przed, jak i po uczestnictwie w programie 1 na 10 mężczyzn deklarował chęć ponownego skorzystania z usług seksualnych. Wskaźnik ten jest czterokrotnie wyższy, niż deklarowany oficjalnie odsetek 2,4 procent. Co istotne, w ramach realizacji tych programów zatrzymuje się przede wszystkim mężczyzn o niskich dochodach i imigrantów. Mężczyźni ci przyznają się do winy, jakkolwiek wielu z nich w chwili aresztowania nie robi nic złego, a gdyby odwołali się do sądu, uznano by ich za niewinnych. Programy walki z popytem bazują na taktyce wzbudzania strachu, co stanowi zagrożenie dla bezpieczeństwa kobiet. Badacze analizujący działalność szkół dla Johnów stwierdzili, że prowadzący ostrzegają mężczyzn przed uzależnionymi od narkotyków prostytutkami, które (...) kłują swoich klientów igłami zakażonymi AIDS w ramach zastraszania. Dlatego też nastawienie mężczyzn do prostytutek staje się bardziej wrogie po zakończeniu programu. Ta stygmatyzacja może spowodować narastanie przemocy w stosunku do osób zatrudnionych w branży usług seksualnych. 3 Szwecja wprowadziła ustawodawstwo, na mocy którego zakup usług seksualnych stał się przestępstwem. Weszło on w życie 1 stycznia 1999 r. Jako jedno z narzędzi redukcji liczby osób zatrudnionych w branży usług seksualnych, ustawa jest skierowana do klientów, i w przypadku skazania, nakłada na nich karę w postaci grzywny lub sześciu miesięcy aresztu w związku z bytnością w salonie masażu, domu publicznym lub korzystaniem z usług prostytutek ulicznych. W świetle analizy przeprowadzonej przez rząd Nowej Zelandii ( do dziś nie rozstrzygnięto, czy krok ten doprowadził do zmniejszenia liczby osób zatrudnionych w branży erotycznej. Jak sugerują niektórzy obserwatorzy (np. Pettersson and Sjogren, 2002, Raport Końcowy dla Szwecji, 1 września 2000 do 28 lutego Sztokholm, Europap), nastąpiła reorganizacja tej branży, przez co zarówno osoby w niej zatrudnione, jak i ich klienci wybierają mniej rzucające się w oczy sposoby nawiązywania kontaktów. Wstępna analiza ustawy wskazywała, że może ona poprawić komunikację pomiędzy siłami policji a agencjami pomocy społecznej, co zapewni lepsze traktowanie pracownic branży erotycznej, a także, że być może dzięki niej do branży trafi a mniej osób młodych (Petterson i Sjorgen, 2002). Z drugiej strony, policja twierdzi, że prostytucja nie zmniejszyła się od chwili wprowadzenia ustawy oraz że do jej wdrożenia potrzebne są większe siły (Svenska Dagbladet 2001, zacytowano w Gould, 2001, The criminalization of buying sex: the politics of prostitution in Sweden [Kryminalizacja zakupu usług seksualnych: polityka i prostytucja w Szwecji), Journal of Social Policy 30(3): ). Wskazywano także, że prostytutki w Szwecji są obecnie bardziej narażone na przemoc, na przymus uprawiania seksu bez zabezpieczenia a także, że pogorszyła się ich sytuacja finansowa ze względu na obniżenie zarobków (Dagens Nyheter 2001, zacytowano w Gould, ibidem). Szwedzka reforma ustawodawstwa wzbudziła wielkie zainteresowanie i poparcie w środowisku międzynarodowym, jednakże jej całościowy skutek nie jest jasny, ponieważ wyniki badań i komentarze są sprzeczne. Rozważając możliwość pójścia za przykładem Szwecji w innych krajach, wskazywano, że kraj ten można uznać za nietypowy z co najmniej dwóch względów. Po pierwsze, rynek usług seksualnych jest tu stosunkowo mały około prostytutek w populacji 8,5 miliona (0,3 na 1000), w porównaniu z około prostytutek pracujących w Holandii (1,6 na 1000). Po drugie, w Szwecji funkcjonuje od dawna sprawnie działający system opieki społecznej, który zapewnia szeroki zakres usług i wsparcia m.in. dla prostytutek wycofujących się z branży

8 Należy też podkreślić rolę komunikacji w kontekście popytu i podaży. Ahlemayer (1995), w celu dokonania analizy potencjału ryzyka w interakcjach pomiędzy klientami i prostytutkami oraz komunikacji w ich ramach, wprowadził systematyzację stosunków intymnych. Wyróżnił cztery rodzaje komunikacji intymnej: romantyczną, hedonistyczną, małżeńską i prostytucyjną. Przeprowadzone przez niego badania (na podstawie 180 wywiadów pogłębionych) wskazują, że intymna komunikacja z prostytutką różni się od trzech pozostałych rodzajów komunikacji ze względu na wyższy potencjał negocjacji bezpieczniejszego seksu i ogólnie wyższy poziom zabezpieczenia przed HIV. Brak komunikacji na temat zagrożeń wydaje się być integralną częścią komunikacji romantycznej, małżeńskiej i hedonistycznej. Jednakże w świetle założenia, że znaczącym elementem motywującym klientów do zakupu usług seksualnych jest poszukiwanie zrozumienia, akceptacji i przyjemności seksualnej, komunikację pomiędzy klientem a prostytutką należy uznać za znaczące słabe ogniwo w całościowej ocenie zagrożenia, w szczególności zagrożeń zdrowotnych, jakie niesie za sobą branża usług erotycznych. 4 Cel niniejszego badania Pomimo sygnalizowanego wyżej znaczenia interakcji pomiędzy popytem a podażą usług seksualnych, istnieje niewiele danych naukowych na ten temat. Badania naukowe dotyczące klientów prostytutek prawie nie są prowadzone (jedną z przyczyn mogą być trudności, z jakimi borykają się badacze, próbując dotrzeć do klientów i przeprowadzić z nimi wywiady; por. Lyngbye, 2006). Ponieważ seks komercyjny wymaga udziału co najmniej dwóch stron sprzedającego i kupującego istotne jest przeanalizowanie (1) tożsamości tych osób, ich motywacji i zachowań, (2) komunikacji i negocjacji pomiędzy nimi w ramach realizacji różnorodnych wzorców interakcji, a także (3) kontekstu, w jakim dochodzi do nawiązania przez nich relacji oraz subiektywnego znaczenia istotnych pojęć, np. tego, co atrakcyjne, zadowalające, ryzykowne itd. Badanie miało na celu określenie postaw kulturowych, związanych z korzystaniem z usług seksualnych, w szczególności z usług świadczonych przez ofi ary handlu ludźmi, w uczestniczących w nim krajach Europy Środkowej. Chodziło również o zgromadzenie danych na temat profi lu i motywacji nabywców usług seksualnych i potencjalnych sposobów zniechęcania ich do korzystania z tych usług. Badanie koncentruje się na prostytucji, w której mamy do czynienia z pracownicami, sutenerami, właścicielami fi rm, a także z innymi osobami, takimi jak klienci i potencjalni klienci oraz eksperci zarówno instytucji rządowych, jak i pozarządowych. Oczekiwano, że ekstrapolacja danych dostarczonych przez wszystkich aktorów tej branży pozwoli na opracowanie zintegrowanej analizy podaży i popytu na usługi seksualne, interakcji między nimi oraz potencjału ryzyka związanego z handlem kobietami. Celem badania było przeprowadzenie analizy podaży i popytu na usługi seksualne na Węgrzech, w Polsce, na Słowacji i w Słowenii, aby określić czynniki i mechanizm funkcjonowania handlu kobietami, związane z interakcjami pomiędzy popytem i podażą usług seksualnych. 2. PREVIOUS POPRZEDNIE RESEARCH BADANIA W okresie komunistycznym właściwie nie prowadzono badań nad seksualnością; w krajach byłego bloku wschodniego oraz byłej Jugosławii jedynie sporadycznie pojawiały się badania na temat prostytucji. Była ona postrzegana w ramach obowiązującej ideologii jako pasożytnictwo, a jej funkcjonowanie poddawano ścisłej kontroli i nadzorowi ze strony policji i władz reżimu, Dostęp do usług tego rodzaju miała jedynie elita rządząca i jej konfi denci. Dlatego też nie było powodu, aby prowadzić badania w tej dziedzinie. Ze względu na istnienie żelaznej kurtyny, nie było też powodu, aby badać nieistniejącą wówczas mobilność obywateli. Gdy żelazna kurtyna przestała istnieć, pierwsza fala badań na temat seksualności koncentrowała się na zapobieganiu HIV/AIDS, a tym samym koncentrowała się na aspektach medycznych. Prostytucja cieszyła się wyłącznie zainteresowaniem mediów. Jakkolwiek w drugiej połowie lat 90. przeprowadzono pewne badania (np. na Węgrzech i Słowacji), pełen obraz rynku usług seksualnych nadal nie został określony. WĘGRY: 5 Pierwsze badania wykraczające poza aspekty medyczne przeprowadzono w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych. Badania przeprowadzone przez stowarzyszenie Rzucam z Tobą przyniosły szereg wywiadów i studiów przypadku, dotyczących życia prostytutek ulicznych (1997). Inne badanie zostało przeprowadzone przez Węgierską Fundację AIDS w latach W trakcie szkoleń na temat AIDS prostytutki były proszone o wypełnianie kwestionariuszy na temat swojego życia oraz rynku usług seksualnych. Następnie zrealizowano badania pod nazwą Projekt niegrzeczni chłopcy, które koncentrowały się na środowisku prostytutek męskich. Próba obejmowała wszystkie dzielnice Budapesztu, w których można spotkać prostytutki tego rodzaju, a badania przyniosły szereg użytecznych informacji na temat prostytucji na Węgrzech pod koniec XX wieku. Liczba prostytutek pracujących na Węgrzech w całym sektorze usług erotycznych, w tym także na ulicach, w branży rozrywkowej oraz w prostytucji wszelkiego innego rodzaju miała wynosić w 1999 roku co najmniej dziesięć tysięcy, jak ocenia Lenke Fehér. 6 Bardziej aktualne źródło internetowe, zawierające opracowania na temat kwestii społecznych, wskazuje, że na Węgrzech około 20 do 25 tysięcy osób zarabia na życie, uprawiając 4 Zgodny z tą konkluzją jest wynik analizy fenomenologicznej zarządzania ryzykiem wśród osób płci męskiej zatrudnionych w branży erotycznej, w ramach której Bloor (1995, w: Paicheler, 2000) stwierdził, że seks bez zabezpieczenia wiąże się ze sprawowaniem przez klienta kontroli nad sytuacją, podczas gdy seks z zabezpieczeniem oznacza pozbawienia klienta inicjatywy w interakcji. 5 Opracowanie to pochodzi z: Balogi et al., Fehér Lenke: Bűnözés és prostitúció /Przestępczość i prostytucja/. W: Szerepváltozások. Jelentés a nők helyzetéről. Tárki, Bp

9 prostytucję w takiej czy innej formie. 7 Według budapeszteńskiego komisarza policji w roku 2004 w mieście funkcjonowało około domów publicznych. Według badań na temat prostytucji ulicznej przeprowadzonych przez Węgierską Fundację AIDS i organizację Rzucam z Tobą, największa grupa wiekowa wśród prostytutek ulicznych to osoby pomiędzy 18 i 24 rokiem życia (60%). Około 20 procent prostytutek ulicznych to osoby nieletnie. Najmłodsze z nich mają po 14 lat. Chłopcy zaczynają uprawiać prostytucję wcześniej niż dziewczęta, a także później się z niej wycofują. Około 24 procent z nich to osoby powyżej 24 roku życia. Osoby powyżej 30 lat stanowią niewielką mniejszość. Jak wynika ze studiów przypadku, opracowanych przez pracowników społecznych zajmujących się prostytucją na ulicach: 16 Podaż siły roboczej w branży jest tak wysoka, że sutenerzy mogą bez trudu zastąpić osoby chore lub starsze wedle potrzeb. Prostytutki także doskonale zdają sobie sprawę z tego faktu. 8 Według badaczy zjawisko to ma dwojakie skutki. Po pierwsze, średni wiek prostytutek spada. Po drugie, dochodzi do obniżenia znaczenia osób już pracujących w biznesie, co motywuje je do nieustannej walki, aby uniknąć zaklasyfi kowania do grupy w zbyt zaawansowanym wieku i utraty pozycji. Oto dwa negatywne skutki tej beznadziejnej walki: (1) zwiększona skłonność do podejmowania ryzyka i (2) większa zależność od sutenera. Jeśli chodzi o status przebadanych prostytuujących się osób, bardzo wysoka liczba, bo aż 90 procent mężczyzn to osoby samotne (niezależne). Z drugiej strony, tylko 70% kobiet to osoby samotne (niezależne), pozostałe 30 procent posiada rodziny. Prostytutki, które mają rodziny, wywodzą się na ogół z rodzin wielodzietnych i mają od 5 do 10 rodzeństwa. Czterdzieści procent z nich wychowywało się w domu dziecka z powodu alkoholizmu rodziców lub sieroctwa. W badaniach pojawiły się dane na temat wykształcenia wyłącznie kobiet. Według nich ponad 80 procent kobiet-prostytutek ukończyło szkołę podstawową, ale bardzo niewiele, tylko około pięciu procent, ma wykształcenie na wyższym poziomie zwykle jest to dyplom szkoły zawodowej. Mimo ukończenia szkoły, tylko 11 procent z nich miało inną pracę, zanim zostały prostytutkami. Wśród prostytutek można zaobserwować szereg wzorców dotyczących sposobu życia, które różnią się istotnie w przypadku kobiet i mężczyzn. Kobiety mieszkają zwykle z sutenerami lub współlokatorami w wynajmowanych mieszkaniach. Stosunkowo niewiele ma własne mieszkania (liczba ta może być dużo większa w przypadku kobiet znajdujących się wyżej w hierarchii zawodu niż prostytutki uliczne). Miejsce pracy i miejsce zamieszkania są na ogół oddzielone w każdej z tych grup. W przypadku mężczyzn sytuacja jest jednak nieco odmienna miejsce zamieszkania i miejsce pracy oraz związane z nimi relacje bywają u nich na ogół połączone. Niektórzy z nich mają pana, na rzecz którego świadczą 7 Szabó Fruzsina, Szocháló. Modern rabszolgaság vagy szakma? a hazai prostitúcióról június 28. /Współczesne niewolnictwo czy zawód? O węgierskiej prostytucji./ 8 Forrai- Lőrincz: Az utcai szociális munka a prostituáltak megsegítésének szolgálatában. ( Praca socjalna na ulicach w celu wspierania prostytutek ) str POPRZEDNIE BADANIA usługi seksualne w zamian za miejsce zamieszkania. Inni wynajmują wspólnie mieszkania, które pełnią także dodatkową rolę, jako miejsce świadczenia usług seksualnych. Wysoki odsetek kobiet, które wzięły udział w badaniu, znajdowało się w przeszłości pod opieką instytucji państwowych, uczęszczało do szkół z internatem. Niektórzy respondenci wskazywali na istnienie zinstytucjonalizowanego i utrwalonego systemu, który ma na celu zachęcanie osieroconych dziewcząt do rozpoczęcia pracy w branży erotycznej. Stwierdzono jednak także istnienie grupy kobiet o zupełnie innej motywacji. Były to zwykle kobiety posiadające rodziny, które zajęły się prostytucją nie ze względu na brak relacji, więzi emocjonalnych i zaplecza w postaci rodziny (w przeciwieństwie do grupy omawianej wyżej), ale ze względu na określone zobowiązania i zależności. Były to osoby pochodzące z rodzin bezrobotnych, zmuszone przez rodziny do rozpoczęcia pracy w branży erotycznej. Nagle stały się głowami tych rodzin. Jedna z takich podgrup składa się z kobiet, których mężowie rozwiedli się z nimi lub zostali skazani na karę więzienia. Środowisko mężczyzn cechuje dużo większa zmienność. Być może ma to związek z faktem, że mężczyźni wydają się w dużo mniejszym stopniu uzależnieni ekonomicznie lub emocjonalnie od innych, a także nie mają tendencji do pozostawania długo w określonej sytuacji i zaciągania zobowiązań. Zwykle traktują tę pracę jako przejściową, a w gruncie rzeczy wykorzystują ją jako trampolinę w drodze do stabilnej egzystencji. Istnieje także inny czynnik, korzystny dla męskich prostytutek: węgierska społeczność homoseksualna jest bardzo dobrze zorganizowana i umie bronić swoich interesów. Duża część Węgrów pracujących jako męskie prostytutki uznaje się za homoseksualistów lub biseksualistów. W rezultacie, homoseksualna grupa interesu bierze za nich odpowiedzialność i zapewnia im pomoc. POLSKA: Dwa szeroko zakrojone projekty badawcze, wiążące się z tematem niniejszego opracowania, przeprowadził po roku 2000 autor polskiego Raportu Krajowego, J. Izdebski. W roku 2002 było to badanie ilościowe Zachowania seksualne i wiedza na temat HIV/AIDS w grupie kobiet świadczących usługi seksualne, które objęło 400 kobiet zatrudnionych w branży usług seksualnych w całej Polsce, a w roku 2005 badanie Wiedza, postawy społeczne wobec HIV/AIDS, przeprowadzone na Polakach w wieku od 15 do 49 lat. Według wyników pierwszego z tych badań dla 60 procent przebadanych kobiet główną przyczyną podjęcia pracy w charakterze prostytutki był fakt, że musiały one borykać się z trudnymi warunkami życia, podczas gdy 17,3 procent kobiet kierowało się chęcią zdobycia zysków. Trzecim najczęściej wymienianym powodem była chęć poprawy standardu życia (14,3%). Kobiety decydują się zostać prostytutkami: z własnej woli (55,3%), z inicjatywy przyjaciół (36,8%), są do tego zmuszone (2,8%), wpływ wywierają na nie przyjaciółki i przyjaciele (2%). Inną przyczyną podejmowania pracy w tym charakterze jest uzależnienie od narkotyków i konieczność zdobycia na nie pieniędzy. Respondentki wskazywały jednak, że takie sytuacje nie zdarzają się często. Kobiety oferujące usługi seksualne mają na ogół dodatkowe źródła dochodu, chociaż istnieją i takie, dla których zawód ten jest jedynym źródłem zarobków. SŁOWACJA: Na Słowacji przeprowadzono do tej pory nieliczne badania dotyczące branży usług erotycznych. W pierwszych latach po transformacji systemowej, podczas konferencji Usługi seksualne, seksturystyka i handel kobietami: Nowa rzeczywistość Europy Wschodniej? w Pradze przedstawiono opracowanie, w którym G. Bianchi 17

10 (Bianchi, 1996) wskazuje na brak wiedzy na temat rynku usług seksualnych na szczeblu politycznym, jak również niedostateczne rozpoznanie problemów związanych z tą branżą przez ekspertów. Najczęściej spotykane formy pracy w branży usług seksualnych to: (1) prostytucja hotelowa, (2) świadczenie usług seksualnych w salonach masażu (MP) oraz (3) prostytucja uliczna tylko na przedmieściach Bratysławy. Dodatkowo, na terenach przygranicznych prostytutki często wyjeżdżały do pracy (od jednego dnia do kilku miesięcy) do Austrii, podejmując ryzyko nielegalnego zarabiania na ulicach (w Wiedniu) lub w prywatnych barach/salonach. Często kończyło się to ich deportacją z Austrii. Niczym nieograniczony, niemal całkowicie swobodny rozwój branży usług seksualnych na Słowacji porównywano z krajami Europy Zachodniej., Tam oprócz regulacji prawnych zapewnia się szereg świadczeń na rzecz zatrudnionej na tym rynku populacji, łącznie z poradnictwem i tymczasowym schronieniem zapewnianym przez organizacje samopomocowe pracowników branży, wspieranych przez urzędy miejskie (np. Hydra w Berlinie). W roku 2000 M. Kolenčík (Kolenčík, 2000) opublikował opracowanie na temat prostytucji na Słowacji, w którym wyróżnił następujące rodzaje prostytucji istniejącej w kraju: (1) prostytutki zatrudnione na stałe, mające stałych klientów (często cudzoziemców), (2) prostytutki pracujące dorywczo w barach i hotelach, (3) prostytutki zatrudnione w salonach masażu (w 1994 r. na Słowacji funkcjonowało około 50 MP posiadających legalne zezwolenia; dane nieofi cjalne mówią o około 100), (4) prostytutki uliczne, stanowiące około 90 procent wszystkich prostytutek (o niższym statusie społecznym niż ich klienci). Dane pochodzące z NGO i policji wskazują, że w Bratysławie pracuje około 500 prostytutek. Sejčová (1997) pisze o aspektach kryminalnych prostytucji homoseksualnej wśród nieletnich (chłopcy w wieku lat), podkreślając znaczenie uzależnienia od narkotyków dla występowania tego zjawiska. Niezwykłe badanie biografi czne wśród pracowników branży usług seksualnych i striptizerek zostało przeprowadzone przez L. Takáčovą (2006). Autorka wskazuje na dominującą motywację wewnętrzną, towarzyszącą pracy tego typu, i analizuje osobiste korzyści, tzn. dostęp do wyższych sfer społecznych i możliwość wykonywania lepszej pracy (doradzanie klientom). W kwestii handlu ludźmi przeprowadzono badanie dotyczące potencjalnych ofi ar wśród młodych Słowaczek (Bianchi et al. 2000, 2003). Porównanie wyników badań powtórzonych w latach 2000 i 2003 pozwoliło upewnić się co do niektórych wskazań, a także umożliwiło wyznaczenie tendencji przemian opinii i postaw w stosunku do handlu ludźmi. Tendencje, które się utrzymały: Dziewczynki uczące się w szkołach średnich (innych niż zawodowe) lub o wyższych aspiracjach edukacyjnych (wykształcenie uniwersyteckie) wykazują większe zainteresowanie możliwością wyjazdu za granicę w przypadku, gdyby nie dostały się na studia lub po ich ukończeniu. Dziewczęta mają świadomość istnienia podejrzanych ogłoszeń o pracy, które mogą wiązać się z ryzykiem wymuszonej prostytucji (np. obietnice wyjątkowo wysokich zarobków, praca w charakterze tancerki, barmanki, modelki). Uczestniczki nie dostrzegły konkretnej kampanii, mającej zapobiegać handlowi ludźmi POPRZEDNIE BADANIA Niektóre różnice pomiędzy wynikami uzyskanymi w latach 2000 i 2003: W roku 2003 więcej osób sądziło, że ogólne zagrożenie związane z kiepską sytuacją ekonomiczną i wyższym poziomem bezrobocia, jest wyższe dla respondentów/ich rodzin. W opinii respondentów problemy fi nansowe i ubóstwo pozostają częstą przyczyną uprawiania prostytucji. W roku 2003 dużo większa liczba respondentów deklarowała, że rozważa poważnie wyjazd za granicę. W roku 2003 zwiększyła się liczba osób chętnych do podjęcia pracy za pośrednictwem agencji. Motywacja do wyjazdu za granicę w celu nauczenia się języka obcego zmalała pomiędzy rokiem 2000 i SŁOWENIA: Po uzyskaniu niepodległości przez Słowenię w roku 1991 nie prowadzono systematycznych badań dotyczących prostytucji w tym kraju. Ostatnio pojawiło się na ten temat kilka artykułów (Hrženjak, 2005a, b; Bezenšek, 2002; Pajnik, 2003; Leskošek, 2002); poza tym, prostytucja pozostaje w obszarze zainteresowań niektórych dziennikarzy śledczych (Popov, 2000; Modic, 2003). W ostatnich latach zauważono wyraźny wzrost liczby absolwentów uniwersytetów w Lubljanie i Mariborze, którzy napisali prace magisterskie na temat handlu ludźmi i prostytucji w ramach zagadnień pracy socjalnej, prawa, kryminologii, a także bezpieczeństwa wewnętrznego i nauk społecznych. Opracowania na ten temat publikują także historycy (Cvirn, 1990; Kavčič, 1987; Radovanovič, 2001), którzy skupili się na analizie autentycznych dokumentów archiwalnych, dotyczących zjawiska prostytucji na przełomie XIX i XX wieku. Dostępne dane na temat liczby kobiet zajmujących się prostytucją, ich warunków pracy, pozycji społecznej i ekonomicznej były i nadal pozostają na ogół ograniczone do rejestrów policyjnych oraz informacji innych służb porządku publicznego. Te informacje i dane szacunkowe, jakkolwiek stanowią podstawę dla opracowania ogólnego i przybliżonego obrazu prostytucji, są niewystarczające z punktu widzenia badań naukowych. Dzieje się tak, ponieważ informacje zgromadzone przez policję podlegają często utajnieniu; ponadto, ofi cjalne raporty mówią tylko o tych kobietach-prostytutkach, z którymi policjanci mieli kontakt. Według Ministerstwa Spraw Wewnętrznych odnotowano około 100 kobiet trudniących się prostytucją w roku 1996, podczas gdy dane szacunkowe za ten okres wskazują na dużo większą ich liczbę, około 1800 (Hrženjak, 2005b). Ofi cjalne dane na temat prostytucji w Słowenii właściwie nie istnieją; można jednak przedstawić szereg komentarzy ogólnych na podstawie informacji pochodzących z w/w badań oraz zebranych w czasie publicznych debat: Po uzyskaniu niepodległości liczba prostytutek wzrosła; zwiększyła się też liczba klubów nocnych, zatrudniających tancerki niektóre z nich (choć nie wszystkie, jak podkreślali respondenci) świadczyły też usługi seksualne; podobnie wzrosła liczba salonów masażu erotycznego. Prostytucja była rozumiana przede wszystkim jako usługi seksualne świadczone przez heteroseksualne kobiety. Z drugiej strony, prostytucja męska jest uważana za bardziej zindywidualizowaną, przejściową i ukrytą formę tych usług. Zakłada się także, że w przeważającej większości jest to prostytucja homoseksualna, chociaż nie wyłącznie. 19

11 W Słowenii nie występuje zjawisko prostytucji ulicznej. Najczęściej spotykaną formą jest tak zwana prostytucja mobilna, w której uczestniczą przede wszystkim kobiety wiele z nich to studentki narodowości słoweńskiej. Inne formy to prostytucja hotelowa i barowa, gdzie zatrudniane są także cudzoziemki z Ukrainy, Rosji, Bułgarii, Rumunii i byłej Jugosławii. Granice pomiędzy poszczególnymi kategoriami nie są jednak jasno zakreślone, a z badań prowadzonych przez NGO wynika, że wiele cudzoziemek trudni się także tzw. prostytucją w mieszkaniach. Niewiele wiadomo na temat klientów. Istnieją ofi cjalne dane na temat prostytucji: policja prowadzi rejestr barów i klubów nocnych oraz monitoruje panujące w nich warunki, nie zajmuje się jednak klientami. Właściciele barów nocnych, hoteli i salonów masażu pełnią często rolę kierowników średniego szczebla i sutenerów, którzy nakłaniają kobiety do pracy w branży erotycznej. Dodatkowe informacje na temat handlu ludźmi w czterech analizowanych krajach można także uzyskać ze sprawozdania amerykańskiego Departamentu Stanu za rok 2006 (raport TIP) 9 włącznie z jego kategoryzacją 10 oraz krótką charakterystyką. Z wyjątkiem Polski, która znajduje się na Poziomie 1, pozostałe trzy kraje objęte badaniem kwalifi kują się do Poziomu 2 w raporcie z roku 2006, obejmującym 149 krajów poddanych ocenie zgodnie z prawem obowiązującym w USA. 11 Poziom 1. obejmuje kraje, których rządy w pełni wdrożyły minimalne wymogi ustawy. Na Poziomie 2. znalazły się kraje, które nie wdrażają w pełni standardów minimalnych, ale dokładają starań, aby osiągnąć ten cel. Słowacja to kraj, który pokonał ostatnio kolejny szczebel drabiny. W 2005 roku znalazła się na Liście Kontrolnej Poziomu 2. Oznaczało to, że Słowacja nie tylko nie spełnia standardów niezbędnych do zakwalifi kowania się do Poziomu 2,, ale także nie angażuje się w działania, mające na celu zwalczanie handlu ludźmi w porównaniu z poprzednim rokiem; zarówno pomoc rządowa na rzecz ofi ar handlu ludźmi, jak i wysiłki zmierzające ku zapewnieniu im ochrony i realizacja programów zapobiegania tej patologii zostały uznane za niewystarczające. 31 marca 2005 roku rząd słowacki utworzył międzyministerialną grupę ekspercką, aby opracować skoordynowany plan krajowy w celu zwalczania handlu ludźmi; po tak krótkim czasie nie sposób jednak ocenić jej skuteczności. 9 Traffi cking in persons 2006 /Handel ludźmi 2006/. Sprawozdanie Departamentu Stanu USA. 10 Węgry to kraj pochodzenia, tranzytu oraz docelowy dla handlu kobietami i dziewczętami, wywożonymi z Ukrainy, Mołdawii, Polski, Bałkanów oraz Chin do Austrii, Niemiec, Hiszpanii, Holandii, Włoch, Francji, Szwajcarii, Japonii, USA, Wielkiej Brytanii oraz kilku krajów Skandynawii i Ameryki Środkowej w celu ich wykorzystywania seksualnego. Węgierki są przemycane przede wszystkim do Europy Zachodniej i Północnej, a także do Ameryki Północnej. Istnieją także dowody, że mężczyźni i chłopcy już od 12 roku życia są wywożeni z Rumunii do Budapesztu, gdzie są zmuszani do świadczenia usług seksualnych. Większość ofi ar wykorzystywania seksualnego na Węgrzech to nieletni. Polska jest krajem pochodzenia, tranzytu oraz docelowym dla kobiet i dzieci z Ukrainy, Mołdawii, Rumunii i Bułgarii, które padają ofiarą wykorzystywania seksualnego. Pojawiły się też pojedyncze przypadki Wietnamczyków, przywożonych do Polski w celu przymusowej pracy. Kobiety z Polski są przewożone do Niemiec, Włoch, Belgii, Francji, Holandii, Japonii i Izraela, gdzie są zmuszane do świadczenia usług seksualnych. Odnotowana w roku 2005 liczba ofi ar zmuszanych do pracy w rolnictwie, zakładach produkcyjnych oraz do żebrania wskazywała na utrzymującą się tendencję wzrostową. Słowacja to kraj tranzytu, a w mniejszym stopniu także kraj pochodzenia kobiet w celu wykorzystywania seksualnego. Ofi ary z Mołdawii, Ukrainy i Bałkanów są przewożone przez Słowację w drodze do Czech, Niemiec, Szwajcarii, Francji, Włoch, Austrii, Holandii i Japonii. Niektóre kobiety są wykorzystywane na Słowacji w trakcie podróży do kraju docelowego w Europie Zachodniej. Odnotowano pojedynczy przypadek mężczyzny przewożonego do Japonii do niewolniczej pracy; dane wskazują, że werbowanie mężczyzn w tym celu może trwać nadal. Grupą bezbronną wobec handlarzy ludźmi na Słowacji pozostają Romowie. Słowenia to przede wszystkim kraj tranzytu, a w mniejszym stopniu wywozu i przywozu kobiet i dziewcząt z Ukrainy, Rumunii, Mołdawii i Bułgarii w celu ich seksualnego wykorzystywania. Niektóre ofi ary są przewożone dalej do Włoch, Holandii i innych krajów Europy Zachodniej. 3. METODOLOGIA THE METHODOLOGY OPRACOWANIA OF THIS STUDY W studium wykorzystano zarówno ilościowe, jak i jakościowe metody gromadzenia i analizy danych. We wszystkich czterech krajach wykorzystano tę samą listę pytań, pogrupowanych według tematów w ramach częściowo ustrukturalizowanych wywiadów, w celu zebrania informacji do analizy jakościowej. 12 Zgodnie z tym schematem przeprowadzono wywiady pogłębione i rozmowy w grupach fokusowych. Dodatkowo, na Węgrzech i w Słowenii przeprowadzono badania ilościowe przy pomocy identycznego zestawu pytań. W opracowaniu wykorzystano także wyniki zrealizowanych wcześniej krajowych projektów badawczych, dotyczących rynku usług seksualnych lub z nim związanych (w Polsce). (1) Badania jakościowe W szczególności, w wywiadach poruszono następujące kwestie i tematy (pełen scenariusz zamieszczono w Aneksie nr 2): - kim są osoby oferujące usługi seksualne za pieniądze (profi l tych osób) oraz właściciele domów publicznych (profi l tych osób), - profi l klienta, jego motywacja, nastawienie do płatności za usługi seksualne (w tym osoby płacące za usługi seksualne w ogóle oraz osoby płacące za seks z prostytutkami przymuszanymi do uprawiania tego zawodu), - czy klienci są świadomi faktu, że uprawiają seks z kobietami, które mogły paść ofi arą handlu ludźmi, - czy istnieje szczególny popyt na usługi kobiet, które są ofi arami handlu ludźmi, - analiza sytuacji prawnej danego kraju odnośnie prostytucji, - główne zagrożenia zdrowotne związane z prostytucją, - przyszłość prostytucji w danym kraju. Kwestie, które stanowiły główny temat badań określenie popytu na seks i jego interakcje z podażą zostały zgłębione przede wszystkim na podstawie materiałów z indywidualnych wywiadów pogłębionych (IDI). Na tej podstawie przeanalizowano więc indywidualne, a częściowo także społeczne i kulturowe aspekty popytu na usługi seksualne. 11 Ustawa o ochronie ofi ar handlu ludźmi z roku 2000, Dział A Pub. L. Nr , 108 z późniejszymi zmianami. 12 Na podstawie scenariusza zasugerowanego przez G. Bianchi. Scenariusz ten, w postaci częściowo ustrukturalizowanego zestawu pytań, został przedstawiony w Aneksie nr 2 do niniejszego sprawozdania

12 Szerokie spektrum zadawanych pytań pozwoliło nam na lepsze zrozumienie motywacji i postaw klientów rynku usług seksualnych w szerszym kontekście społecznym, a także na przeanalizowanie kwestii kontrowersyjnych, osobistych i intymnych oraz ich jak najbardziej szczegółowe zbadanie w trakcie wywiadów. Fakt, że w próbie znaleźli się różni aktorzy tego sektora (klienci, prostytutki, właściciele klubów, eksperci) pozwolił nam uzyskać informacje udzielane na ten sam temat, z różnych, często przeciwstawnych perspektyw. Jednocześnie metoda ta pozwoliła nam na analizę porównawczą (triangulację) danych, co zwiększa wiarygodność uzyskanych wyników nawet w przypadku, gdy dane zgromadzono na podstawie przebadania stosunkowo niewielkiej próby. Wszystkie wywiady zostały w całości spisane i przeanalizowane zgodnie z przyjętą metodą tematyczną. Cytaty z wywiadów są wszędzie wyróżnione za pomocą kursywy. Próba badawcza we wspólnym badaniu jakościowym Określono cztery grupy docelowe uczestników wywiadów pogłębionych we wszystkich czterech krajach: (1) ludzie z branży erotycznej (właściciele domów publicznych, sutenerzy itd.), (2) pracownicy tej branży, (3) klienci i (4) eksperci, w tym przedstawiciele policji i organizacji pozarządowych (NGO). Bardziej szczegółowa kategoryzacja respondentów została przedstawiona w poniższej tabeli. Kategoryzacja uczestników badania we wszystkich czterech krajach Kategorie Węgry Polska Słowacja Słowenia 3. METODOLOGIA OPRACOWANIA Badania jakościowe w terenie zostały przeprowadzone we wszystkich czterech krajach w okresie od maja do sierpnia 2006 r. Większość wywiadów pogłębionych trwała od półtorej do dwóch godzin. Wywiady zostały nagrane, a następnie spisane. (2) Badania ilościowe (Węgry i Słowenia) Na Węgrzech i w Słowenii, w ramach niniejszego projektu badawczego, przeprowadzono także badania ilościowe odnoszące się do postaw mężczyzn w stosunku do handlu ludźmi i prostytucji. Próba składała się z 306 Słowaków i 477 Węgrów płci męskiej (próba reprezentatywna). Wyniki badań, dotyczące przede wszystkim kwestii karalności i legalizacji, zostały ujęte w raportach krajowych. (3) Badania krajowe Polski raport krajowy obejmuje analizę materiału ilościowego na podstawie badań przeprowadzonych przez fi rmę TNS OBOP. Pierwszy projekt badawczy, zatytułowany Zachowania seksualne i wiedza na temat HIV/AIDS w grupie kobiet świadczących usługi seksualne, został przeprowadzony w roku Drugie badanie, przeprowadzone w roku 2005, nosiło tytuł Wiedza, postawy społeczne wobec HIV/AIDS. 14 Za wykorzystaniem wyników tych badań przemawiał fakt, że ich zakres pokrywał się do pewnego stopnia z zakresem badań prowadzonych obecnie. Co więcej, informacje uzyskane w ramach badań w roku 2005 stanowią wartościowe uzupełnienie danych pochodzących z analizy ilościowej. właściciele sutenerzy 5 Branża inni pracownicy (kierowcy, ochrona) 2 1 administrator e-forum (Internet) 1 prostytutki Pracownicy żigolo* 3 pracownicy internetowych serwisów erotycznych* 2 Klienci policja 2 1 Eksperci NGO inni (dziennikarz, przedstawiciel 2 międzywydziałowej Grupy Roboczej ds. walki z handlem ludźmi) Klienci potencjalni 1 grupa (lub nie-klienci ) fokusowa (N=7) Razem * Wywiady z tymi uczestnikami przeprowadziła L. Takáčová (2006). Analizę zredagowanych zapisów wywiadów przeprowadzili jednakże autorzy niniejszego opracowania. 13 Ponieważ jednym z głównych celów badania było zgromadzenie danych na temat popytu na usługi seksualne, a istniejące wyniki badań wskazują, że większość użytkowników tych usług to mężczyźni, w niniejszym projekcie badawczym skupiono się na analizie postaw mężczyzn. Nie oznacza to jednak, że kobiety nie korzystają w ogóle z usług tego rodzaju Oba projekty badawcze zrealizował Zbigniew Izdebski. Krótkie charakterystyki projektów zostały przedstawione powyżej (rozdział 2). 23

13 4. KONTEKST STRUKTURALNY PROSTYTUCJI Kategorie podane przez Fehér w związku z prostytucją i handlem ludźmi można zastosować do regulacji prawnych istniejących obecnie w poszczególnych krajach UE. Transcrime (2005) wyróżnia jednak cztery typy strategii w odniesieniu do prostytucji w 25 państwach członkowskich UE: 4. KONTEKST THE STRUCTURAL STRUKTURALNY CONTEXT PROSTYTUCJ OF PROSTITUTION Stan prawny w odniesieniu do prostytucji i handlu ludźmi Obecnie wyróżnia się trzy główne nurty, zgodnie z którymi zjawisko prostytucji jest ujmowane w ramy prawne. Fehér (1999) przedstawia je wraz z aspektami ideologicznymi właściwymi każdemu z nich, celami, defi nicją natury prostytucji, a także rolą policji, służb medycznych, pracowników branży usług seksualnych i ich klientów. Trzy główne ujęcia problematyki prostytucji: Ideologie (prostytucja) Cele PROHIBICJONIZM REGLAMENTARYZM ABOLICJONIZM 15 Milcząca zgoda. Zagrożenie dla moralności i porządku publicznego. Zakaz uprawiania prostytucji i eliminacja związanych z nią instytucji. Zaakceptowanie tego zjawiska społecznego jako zła koniecznego. Zagrożenie dla moralności i porządku publicznego. Legalizacja prostytucji w domach i wyznaczonych dzielnicach Kontrola nielegalnej prostytucji. Zakaz handlu międzynarodowego. Akceptacja prostytucji jako zachowania indywidualnego. Zagrożenie dla moralności i porządku publicznego. Akceptacja i zezwalanie na prostytucję w określonych okolicznościach, indywidualnie. Zakaz prostytucji zorganizowanej Zakaz handlu międzynarodowego Abolicjonizm: Dany kraj reprezentuje ten system, jeśli nie zakazuje prostytucji ulicznej ani w domach publicznych. Państwo decyduje się tolerować prostytucję i powstrzymać się od interwencji w związku z tym zjawiskiem. Uprawianie prostytucji przez dorosłych nie jest zakazane, ale czerpanie korzyści majątkowych z prostytucji uprawianej przez inne osoby jest karane. Nowy abolicjonizm: To nowa odmiana abolicjonizmu. Dany kraj realizuje tę strategię, jeżeli nie zakazuje uprawiania prostytucji na ulicach i w pomieszczeniach zamkniętych. Jeśli jednak chodzi o te ostatnie, państwo interweniuje, zakazując jednoznacznie prowadzenia domów publicznych. Prohibicjonizm: Państwa należące do tej kategorii zakazują prostytucji ulicznej oraz funkcjonowania domów publicznych. Osoby biorące udział w aktach prostytucji, niekiedy także klienci, mogą być za to karane. Reglamentaryzm: Dany kraj należy do tej kategorii, jeśli zarówno prostytucja uliczna, jak i uprawiana w domach publicznych, podlega kontroli państwa i nie jest zakazana, o ile odbywa się zgodnie z określonymi przez państwo zasadami. Prostytutki są często rejestrowane przez władze lokalne, a w niektórych przypadkach mają obowiązek poddawać się badaniom lekarskim. Regulacje prawne odnośnie prostytucji i handlu ludźmi są niemal identyczne w krajach objętych badaniem, z wyjątkiem Węgier. Na Węgrzech, inaczej niż w Polsce, Słowacji i Słowenii, prostytucja została uregulowana zgodnie z zasadami reglamentaryzmu wyznaczono strefy świadczenia usług seksualnych, a prostytutkom narzucono obowiązek rejestracji. W pozostałych trzech krajach można mówić o modelu abolicjonistycznym państwo nie ingeruje w kwestie prostytucji ulicznej, usług świadczonych w domach publicznych ani też innych form usług seksualnych. Traktowanie prostytucji Zakaz. Akceptacja domów publicznych i wyznaczonych dzielnic Akceptacja prostytucji jako zachowania indywidualnego. Uregulowania prawne dotyczące prostytucji we wszystkich czterech krajach są surowe handel ludźmi uznaje się za przestępstwo i jest on karalny. 16 Rejestry policji Brak. Istnieją. Teoretycznie nie istnieją. Badania lekarskie Prostytutki Klienci 24 Brak. Źródło: Fehér, Są przestępcami. Tylko w stosunku do prostytutek. Odpowiedzialność za kontrolę ponoszą ginekolodzy pod nadzorem odpowiedniego wydziału policji. Sutenerstwo jest przestępstwem, a sutener jest przestępcą. Teoretycznie nie istnieją. Sutenerstwo jest przestępstwem, a sutener jest przestępcą. Klient pozostaje nieznany, może Klient pozostaje nieznany, może uniknąć uniknąć wszelkiejodpowiedzialności. wszelkiej odpowiedzialności 15 Należy podkreślić, że pojęcie»abolicji«jest obecnie używane w debacie na temat rynku usług seksualnych i prostytucji co najmniej w dwóch kontekstach. Jeden z nich bazuje na znaczeniu związanym z propagowaniem zwalczania samej prostytucji, a tym samym wyraża zdecydowany sprzeciw wobec tego zjawiska, drugi natomiast przeciwnie jest wyrazem potrzeby zniesienia wszelkich uregulowań, a tym samym odzwierciedla politykę liberalną, która w tym rozdziale została opisana w konteksćie kryminologicznym. W niniejszym Sprawozdaniu używamy pojęcia»abolicjonizm«wyłącznie w tym rozdziale, przypisując mu drugie z podanych tu znaczeń. 16 Szczegółowy opis ram prawnych zjawiska prostytucji i handlu ludźmi w poszczególnych krajach można znaleźć w Raportach Krajowych; krótkie podsumowanie przedstawia także Aneks nr 1 do niniejszego dokumentu. 25

14 UWAGI DOTYCZĄCE STANU PRAWNEGO Warto przyjrzeć się uwagom, które wygłaszają poszczególni aktorzy (prostytutki, właściciele fi rm/ sutenerzy, klienci, eksperci) odnośnie aktualnej sytuacji prawnej. Wiedza na temat istniejącej sytuacji: Pożądany stan prawny 26 WĘGRY POLSKA SŁOWACJA SŁOWENIA Klienci są świadomi aktualnego statusu. Klienci są za legalizacją byłoby to korzystne dla państwa. Eksperci dzielą się na tych, którzy optują za legalizacją i tych, którzy są za całkowitym wyeliminowaniem prostytucji. Węgierskie Stowarzyszenie Prostytutek chce zalegalizowania domów publicznych. Sutenerzy na ogół sądzą, że prostytucja jest nielegalna (ponieważ to, czym się zajmują, JEST nielegalne) Inni znają sytuację prawną. Wszyscy respondenci w mniejszym lub większym stopniu są przeciwni legalizacji. Sutenerzy są przeciwko legalizacji, ponieważ obawiają się, że będą musieli płacić podatki Klienci nie mają pewności, czy prostytucja jest legalna, czy też nie. Ponad 44% nastolatków zdaje sobie sprawę z sytuacji prawnej, związanej z prostytucją nie jest uregulowana przez prawo (Kolenčík, 2000). Klienci i NGO są za legalizacją. Klienci i prostytutki wiedzą, że prostytucja została zalegalizowana. Wg wyników badań, prawie 63% wszystkich respondentów (mężczyźni, ogół populacji) w pełni lub częściowo popiera ideę legalizacji prostytucji (44+19%). Na Węgrzech ze względu na rozbudowaną sieć organizacji zaangażowanych w problemy związane z prostytucją oraz liczbę NGO działających w tej dziedzinie, toczy się gorąca debata ekspertów, którzy wyrażają zróżnicowane opinie. Dlatego też legalizacja prostytucji jest pod wieloma względami krytykowana. Stowarzyszenie walki z prostytucją na Węgrzech ostrzega, że jeśli zostanie ona zalegalizowana, Węgry staną się otwartym rynkiem dla międzynarodowego handlu kobietami i dziećmi. Sprzeciwia się również temu, że ani ustawodawstwo, ani też dyskurs prowadzony na Węgrzech nie dotyczy roli klientów i ich odpowiedzialności. 4. KONTEKST STRUKTURALNY PROSTYTUCJI Wśród ekspertów węgierskich można wyróżnić dwie postawy wobec scenariuszy, jakich należy się spodziewać w przyszłości. Zgodnie z jedną z nich dążenie do utworzenia wyznaczonych stref dla kobiet (w ramach reglamentacyjnego stanu prawnego, istniejącego obecnie), a następnie do legalizacji prostytucji to jedyne wyjście, aby rozwiązać problemy związane z prostytucją. Zgodnie z drugim podejściem, utworzenie tak zwanych stref tolerancji oznaczałoby odejście od postanowień Konwencji z roku 1949, której celem jest wyrugowanie prostytucji; jedynym ostatecznym rozwiązaniem byłaby całkowita eliminacja tego zjawiska. Jeśli chodzi o percepcję ustawodawstwa dotyczącego prostytucji w Polsce, uczestnicy wywiadów klienci i eksperci uważają, że panująca obecnie sytuacja jest optymalna. Podejrzewam, że wprowadzenie restrykcji niczego nie da, ponieważ im bardziej coś jest zakazane i niedozwolone, tym bardziej staje się atrakcyjne. (PL-C) Według mnie sytuacja jest dobra. To sfera życia seksualnego, do której każdy ma prawo. Na chwilę obecną, sytuacja prawna w Polsce jest dobra (PL-E) Obecna sytuacja jest optymalna, ponieważ jak to ujął jeden z respondentów nie trzeba płacić podatków. (PL-P) Kobiety, które uczestniczyły w wywiadach, uważają na ogół, że obecna sytuacja prawna odnośnie prostytucji w Polsce jest akceptowalna. Tym niemniej, państwo powinno wziąć na siebie odpowiedzialność za ochronę i nadzór nad prostytutkami w zakresie opieki zdrowotnej. Wydaje mi się też, że powinny być, na pewno, ponieważ istnieją choroby przenoszone drogą płciową. [Powinny być] jakieś rutynowe testy, jakaś kontrola, to na pewno (PL-C) Jeśli chodzi o zmiany w ustawodawstwie, niektórzy respondenci mówili o konieczności zalegalizowania wszystkich form prostytucji w Polsce. Na Słowacji różne grupy osób związanych z tą branżą prostytutek, właścicieli fi rm/ sutenerów, klientów i ekspertów także, z różnorodnych względów, akceptują istniejącą sytuację prawną. Tylko nieliczni sugerowali, że jeśli chodzi o prostytucję, lepsze byłoby przejście od abolicjonizmu do reglamentaryzmu. Należy także mieć świadomość, że sutenerzy, czyli jedyna grupa, która faktycznie zajmuje się działalnością nielegalną, często nie rozumieją, co jest dozwolone prawnie, a co nie. Na Słowacji debata publiczna na temat problemów prostytucji i jej legalizacji oraz handlu ludźmi prawie nie istnieje, a prezentacja tych zagadnień w mediach jest ograniczona do sensacyjnych opowieści o przemocy i ludzkim nieszczęściu (Kolenčík, 2000). W Słowenii eksperci, działacze NGO i przedstawiciele sektora publicznego, a także klienci, którzy wzięli udział w wywiadach, często podkreślają, że regulacje prawne powinny uwzględniać w pierwszej kolejności sytuację osób pracujących jako prostytutki, aby zapewnić im jak najwyższy poziom ochrony. W tym kontekście sugeruje się, że normy 27

15 prawne powinny zapewniać większą swobodę kobietom, które wybierają pracę tego rodzaju, a nie są zmuszane do świadczenia usług seksualnych. Powinno się stworzyć warunki, określić, gdzie znajdują się te środowiska [świadczenia usług seksualnych], a nie gromadzić przeszkody. Należy pozwolić, żeby to samo się rozwijało tam, gdzie się rozwija. Należy dać temu środowisku możliwość funkcjonowania zgodnie ze zwykłymi zasadami handlu. Zapewnić wszystko, co niezbędne (...), ubezpieczenie zdrowotne dla kobiet powinno mieć szerszy zakres, ponieważ są bardziej zagrożone. (SLO-E) Wielu respondentów, którzy popierają legalizację prostytucji, optuje za utworzeniem struktur ubezpieczenia zdrowotnego dla osób zatrudnionych w sektorze prostytucji; jest to najczęściej zgłaszana potrzeba, wyróżniana jako korzyść płynąca z legalizacji. Ludzie powinni mieć świadomość, należy stosować środki zapobiegawcze... moralizowanie wyrządza dużą szkodę, ponieważ prowadzi do podziałów na czarne i białe. (...) Ustawodawstwo powinno ująć prostytucję w pewne ramy, aby obniżyć poziom nielegalnej prostytucji, aby umożliwić kobietom, które świadczą tego rodzaju usługi, jak największą ochronę, opiekę zdrowotną i ubezpieczenie społeczne. (SLO-E) Porównanie opinii na temat stanu prawnego w odniesieniu prostytucji w czterech badanych krajach pokazuje różnice między nimi. Z jednej strony niektóre państwa preferują model abolicjonistyczny (brak uregulowań prawnych Słowacja) lub minimalne regulacje prawne (Polska). Jeśli występuje zapotrzebowanie na uregulowanie sytuacji, dotyczy ono głównie ochrony prostytutek i zdrowia klientów. Z drugiej strony są państwa, które dążą do legalizacji (Słowenia), a nawet do wyeliminowania prostytucji (Węgry). 5. PODAŻ THE SUPPLY USŁUG SIDE SEKSUALNYCH OF SEX BUSINESS Aby zrozumieć i w jak największym stopniu wykorzystać wyniki badań dotyczących popytu na usługi seksualne, powinniśmy najpierw nakreślić rzetelny obraz podaży, czyli struktury i funkcjonowania rynku tych usług. W niniejszym rozdziale przedstawiamy niektóre wyniki badań, dotyczące podaży usług seksualnych na Węgrzech, Słowacji, w Polsce i Słowenii. Opracowaliśmy także sumaryczne zestawienie danych dotyczących rozmieszczenia geografi cznego poszczególnych typów usług, wymiarów ekonomicznych funkcjonowania branży, przyczyn uprawiania prostytucji, prostytucji uprawianej przez kobiety pochodzące z zagranicy, a także narkotyków i innych zagrożeń związanych z prostytucją. Są to kwestie, które uznaliśmy za istotne dla zrozumienia popytu na usługi seksualne i handel ludźmi Struktura geograficzna i rodzaje świadczonych usług Struktura geograficzna We wszystkich czterech krajach prostytucja koncentruje się w miastach i miasteczkach ze względu na ich anonimowość, skupiska lepiej sytuowanych klientów, mieszkańców i przyjeżdżających (np. w delegacje służbowe itd.) Mimo to, niektóre rodzaje usług seksualnych są dostępne także w obszarach wiejskich, na przykład agencje towarzyskie na Słowacji. Ze względu na lokalne różnice ekonomiczne usługi te skupiają się także w obszarach przygranicznych; w miejscach, gdzie najłatwiej dotrzeć do klientów (np. do klientów narodowości polskiej i rosyjskiej wzdłuż granicy wschodniej Słowacji lub do klientów z Włoch i Austrii w pobliżu granicy Słowenii). Zróżnicowanie charakteryzuje także poszczególne kraje. W Słowenii seksbiznes kwitnie na wybrzeżu oraz w ośrodkach turystycznych, a na Węgrzech w pobliżu autostrad. Zjawiskiem szczególnym, niezbadanym dotąd zbyt szczegółowo, są tzw. kobiety z pogranicza (trans-border women) kobiety przyjeżdżające, na ogół tylko na jeden dzień, z biedniejszych krajów do bogatszych. Określone cechy struktury geografi cznej i dystrybucji poszczególnych usług zostały opisane bardziej szczegółowo poniżej. 17 Dalsze wyniki badań, dotyczących poszczególnych części sektora usług seksualnych oraz typologii kobiet i mężczyzn pracujących w tej branże nie zostały przedstawione w niniejszej części sprawozdania, można jednak znaleźć je w raportach krajowych

16 Rodzaje oferowanych usług Rozwój usług seksualnych w czterech badanych krajach jest związany z przemianami społecznymi, jakie w nich nastąpiły. Rozwój prostytucji w Słowenii, która po drugiej wojnie światowej stała się częścią Jugosławii, był nierówny i postępował w miarę odbudowy politycznej i gospodarczej oraz przekształcania się postaw społecznych w stosunku do seksualności jako takiej (Pajnik, Kavčič, 2006). Jak twierdzą Balogi et al. (2006), zmiany, które następowały na Węgrzech od lat 70., podczas stopniowej transformacji demokratycznej, stworzyły okoliczności sprzyjające rozwojowi różnorodnych form prostytucji. Tzw. salony masażu pojawiły się w latach 80. i oferowały przede wszystkim masaże lecznicze. Dla zainteresowanych było jednak oczywiste, że na zapleczu świadczone są usługi seksualne. W okresie transformacji (1989) prostytucja uliczna była już zjawiskiem dość dobrze widocznym wzdłuż tras ciężarówek i w niektórych dzielnicach miast. Na początku XXI wieku, prostytucja na Węgrzech została poddana silnej hierarchizacji. Na samym szczycie lokuje się niewielka elita dziewczyny na telefon, które pracują głównie we własnych mieszkaniach lub w luksusowych hotelach, zarabiając dziesięciokrotnie więcej przy dużo niższej liczbie klientów, niż kobiety z najniższych warstw. Rozmiary poszczególnych grup w społeczności prostytutek są odwrotnie proporcjonalne do zajmowanej pozycji; dystrybucja ta ma kształt piramidy: elitarne, luksusowe prostytutki stanowią bardzo nieliczną grupę, około 1 do 5 procent. Najniższe rangą prostytutki uliczne stanowią 80% wszystkich kobiet pracujących w tym zawodzie. 18 Najistotniejsza zmiana dotyczy pojawienia się w branży erotycznej prostytuujących się mężczyzn (Balogi at al. 2006). Prostytucja w czterech badanych krajach jest obecnie tolerowana przez władze (po dziesiątkach lat sprawowania nad nią politycznej kontroli i uznawania jej za jedną z form pasożytnictwa społecznego); usługi seksualne rozprzestrzeniły się więc szybko i stosunkowo swobodnie. Rozwój nowych technologii także przyczynił się do tego zjawiska. Wiąże się to z możliwościami, jakie daje reklama oraz oferowanie usług w Internecie. Telefon komórkowy jako narzędzie w branży usług seksualnych także odgrywa rolę bardzo istotną. Prostytucja związana z jego zastosowaniem, jak pokazuje przykład Słowenii, została określona mianem prostytucji mobilnej. Z punktu widzenia zagrożeń zdrowotnych oraz ryzyka przemocy na największe niebezpieczeństwo narażone są kobiety, które przyjeżdżają głównie ze względów ekonomicznych z biedniejszych regionów kraju lub z zagranicy do miast, miejscowości czy regionów, które stanowią większe skupiska klientów (autostrady), a także te, które pracują na ulicy. Na temat niektórych sektorów branży usług seksualnych posiadamy mniej informacji ze względu na trudności związane z ich zdobyciem na przykład, aspekty zdrowotne świadczenia tych usług przez słowackie salony masażu, czy też relacje zawodowe prostytutek mobilnych w Słowenii. 18 Badania przeprowadzone przez Węgierską Fundację AIDS pod kierunkiem Judit Forrai, sfi nansowane przez Szwajcarsko- Węgierską Organizację do Walki z AIDS (SHAPE) 30 Poniższa tabela prezentuje rozkład poszczególnych rodzajów usług seksualnych w czterech analizowanych krajach. Główne rodzaje oferowanych usług 5. PODAŻ USŁUG SEKSUALNYCH WĘGRY POLSKA SŁOWACJA SŁOWENIA Prostytucja uliczna tak* tak tak nie Salony masażu tak tak tak tak apartamenty*** tak tak tak tak Mieszkania prywatne*** tak tak tak tak** Bary i hotele tak brak danych tak tak Agencje towarzyskie tak tak tak tak Prostytucja męska tak brak danych tak tak * odpowiedzi wytłuszczone oznaczają większe rozpowszechnienie tych usług ** tzw. prostytucja mobilna *** Apartamenty są wykorzystywane wyłącznie do celów świadczenia usług, w przeciwieństwie do mieszkań prywatnych, które są wykorzystywane także w celach mieszkalnych. Specyficzne aspekty struktury geograficznej oraz rodzaje usług dostępne w poszczególnych krajach WĘGRY Niemal wszyscy respondenci (klienci, pracownice branży erotycznej i eksperci) wydają się idealnie zgodni co do struktury sektora usług seksualnych na Węgrzech, jeśli chodzi o rozmieszczenie geografi czne oraz dostępne rodzaje usług. Po okresie transformacji, we wczesnych latach 90., usługi seksualne i pornografi a rozprzestrzeniały się z ogromną szybkością, a w kraju pojawiła się szeroka oferta tych usług. Wszyscy respondenci byli zgodni, że największą ich różnorodność można znaleźć w Budapeszcie. Na najniższym szczeblu hierarchii znajdują się prostytutki stojące przy autostradach i drogach szybkiego ruchu. Pracują one przy głównych autostradach, poza Budapesztem, w pobliżu jeziora Balaton oraz na przydrożnych parkingach. Na ogół wraz z klientami chowają się w przydrożnych krzakach lub na tylnych siedzeniach samochodów. Nierzadko też świadczą swe usługi w niewielkich domkach campingowych, znajdujących się w pobliżu (np. podczas wyścigów Formuły 1, w okolicy Mogyoród, wiele domków wynajmuje się prostytutkom). Poza tym są także nielegalne domy publiczne ( nielegalne domy z czerwoną latarnią ); niektóre z nich mieszczą się w blokach, gdzie sutenerzy wykupują po kilka mieszkań obok siebie. Co dziwne, sąsiedzi nie mają pojęcia o tej działalności. Klienci mogą zamawiać szereg usług seksualnych na stronach internetowych i w czasopismach. Wybierają kobietę na podstawie zdjęcia; niekiedy w sieci można także znaleźć komentarze innych klientów. W centrum Budapesztu można także skorzystać z oferty peep show po wrzuceniu kilku monet klienci mogą oglądać kobiety. Jeśli dana prostytutka spodoba się klientowi, może zapytać o nią sutenera, który prowadzi go, wraz z wybraną kobietą, do pokoju na zapleczu. Na szczycie hierarchii znajdują się tak zwane prostytutki luksusowe, pracujące w drogich hotelach; na ogół pracują tutaj także ich sutenerzy, którzy otrzymują prowizję od każdej transakcji. 31

17 POLSKA Jak wskazują badania przeprowadzone w Polsce w roku 2002 na próbie 400 kobiet pracujących w branży usług seksualnych, więcej niż połowa badanych (54,5%) świadczy usługi w agencjach towarzyskich i w mieszkaniach. Drugim w kolejności miejscem najczęściej wykorzystywanym do tego celu jest samochód, z którego korzysta 20,8 procent kobiet; 12 procent przyjeżdża do domu klienta. SŁOWACJA Na Słowacji usługi seksualne oferowane są w salonach masażu, na ulicach, w miastach, w ważnych ośrodkach transportu i komunikacji, w prywatnych mieszkaniach/apartamentach, w ramach usług towarzyskich (prostytutki wynajmowane, aby spędzić czas z klientem w jego domu), a także w klubach nocnych i hotelach, które dysponują własnymi prostytutkami. Największe skupisko prostytutek można znaleźć w stolicy Bratysławie, wiele z nich świadczy usługi także w innych miastach na Słowacji. Kobiety te pochodzą przede wszystkim ze wschodniej i środkowej Słowacji, a największa ilość oferowanych usług przypada na obszar Słowacji zachodniej, przede wszystkim Bratysławy. Prostytutki przenoszą się do stolicy na lato, a także w okresie ważnych imprez sportowych, wystaw, targów itd., którym towarzyszy napływ zagranicznych gości. Na ulicach Bratysławy można spotkać coraz więcej kobiet uzależnionych od narkotyków, gotowych świadczyć usługi za niewygórowane ceny. Niektóre prostytutki słowackie konkurują z wiedeńskimi mimo że ich praca w Wiedniu jest nielegalna w świetle ustawodawstwa austriackiego i grozi im kara grzywny lub aresztu ponadto, prawdopodobnie zachęcają klientów austriackich do odwiedzania Bratysławy i okolic. Ogłoszenia w Internecie wskazują, że agencje towarzyskie funkcjonują także w obszarach wiejskich. Prostytucja występuje też na terenach przygranicznych (klientami są kierowcy ciężarówek) oraz w ośrodkach rekreacyjnych (klientami są turyści z zagranicy). SŁOWENIA Analiza przeprowadzonych wywiadów wskazuje, że płatne usługi seksualne są świadczone niemal wszędzie na terenie kraju. Większość respondentów potwierdza, że największym skupiskiem tych usług są miasta, przede wszystkim stolica. Wskazywano też, że w zimie prostytutki można spotkać w ośrodkach narciarskich, a także, że są one obecne we wszystkich ośrodkach turystycznych. Miasta zlokalizowane na wybrzeżu podawano często jako miejsce, gdzie usługi seksualne, w tym świadczone w hotelach, są oferowane najpowszechniej. Odpowiedzi na pytania o formy prostytucji w Słowenii ujawniają istnienie szeregu jej odmian. Część respondentów wspominała o istnieniu prostytucji w nocnych klubach lub barach opisują oni tę formę jako odmienną od organizowanej w mieszkaniach prywatnych, tak zwanej prostytucji mieszkaniowej. Oprócz prostytucji uprawianej w barach i mieszkaniach niektórzy klienci mówili także o prostytucji mobilnej, mając na myśli wykorzystanie telefonów komórkowych, w celu przyciągnięcia klientów. Numery telefonów są publikowane w gazetach i czasopismach, a badania terenowe wskazują, że uzyskanie informacji na temat sytuacji zawodowej kobiet zatrudnionych w tym sektorze nie jest łatwe Aspekt ekonomiczny branży usług seksualnych Ceny za usługi seksualne są kształtowane na zasadach rynkowych i są bardzo zbliżone w czterech badanych krajach. Istnieją jednak pewne cechy szczególne. Na Węgrzech i w Słowenii ceny są na przykład wyższe w mieście stołecznym niż w obszarach wiejskich, 32 ze względu na lepszą sytuację fi nansową klientów. Na Słowacji ceny w stolicy i w obszarach wiejskich są zbliżone, co jest prawdopodobnie spowodowane większą konkurencją w tej branży w mieście stołecznym. Poza tym, cena prostytucji ulicznej jest znacząco zaniżana przez prostytutki uzależnione od narkotyków. Niektóre ceny mają także charakter sezonowy. Z ekonomicznego punktu widzenia należy porównać ceny w krajach świadczenia usług oraz w krajach pochodzenia klientów, aby określić potencjał migracji prostytutek, seksturystyki i handlu ludźmi. Usługi słowackich prostytutek ulicznych dla większości klientów z Austrii są tanie, nie można jednak powiedzieć tego samego o usługach seksualnych świadczonych w hotelach i apartamentach w Słowenii, gdzie ceny są zbliżone do obowiązujących w Austrii i w Niemczech. Usługi świadczone w mieszkaniach prywatnych na Słowacji można uznać za dość atrakcyjne, ponieważ są tańsze niż podobne usługi w Słowenii czy na Węgrzech. Jakkolwiek przychody z seksbiznesu są wyższe od średnich pensji krajowych, ulegają one redukcji z powodu kosztów (wynajem; prowizja pobierana przez sutenera w wysokości co najmniej 50 procent). Prostytucja uliczna Salony masażu Prostytucja w wynajętych lub własnych mieszkaniach Prostytucja w barach, apartamentach i hotelach Peep show i kluby nocne Prostytutki w hotelach luksusowych Aspekty ekonomiczne usług seksualnych WĘGRY POLSKA SŁOWACJA SŁOWENIA Seks oralny: 8 12 EUR, Stosunek płciowy: 4 18 EUR, dodatkowe 4 EUR za stosunek bez użycia prezerwatywy EUR za godzinę Seks oralny z użyciem prezerwatywy: 20 EUR, Stosunek płciowy: EUR***. 200 EUR za godzinę Ceny: EUR. 5. PODAŻ USŁUG SEKSUALNYCH Seks oralny: 8 13 EUR, Stosunek płciowy: EUR EUR* EUR za godzinę EUR za godzinę**. * Do podziału pomiędzy salon masażu, taksówkarza i prostytutkę ** Możliwość uzyskania tańszych usług, oferowanych przez prostytutki uzależnione od narkotyków lub bezdomne (8 EUR). *** Płacone sutenerom. 33

18 WĘGRY Na najniższym szczeblu hierarchii znajdują się prostytutki stojące przy autostradach i drogach szybkiego ruchu seks oralny kosztuje tu od HUF (6 12 EUR). Za dodatkowe HUF (6 EUR), klient może odbyć z prostytutką stosunek płciowy, za dopłatą kolejnych HUF (4 EUR) większość prostytutek zgadza się na stosunek bez prezerwatywy. 34 I tak całość kosztuje HUF (20 EUR), a wszystko trwa najwyżej 15 minut. Prostytutki uliczne muszą oddawać część swoich dochodów sutenerom, którzy regularnie sprawdzają liczbę klientów obsługiwanych w ciągu dnia. Niektórzy sutenerzy pobierają 50 procent, inni zabierają całą sumę, a następnie pokrywają koszt wynajmu mieszkań dla kobiet, kupują im ubrania, jedzenie itd. Pozostała część pieniędzy jest na ogół wydawana na narkotyki, alkohol, rozrywki (przyjęcia), hazard (automaty do gry). Z wywiadu udzielonego przez jedną z prostytutek pracujących w najgęściej zaludnionej przez pracowników branży erotycznej dzielnicy Budapesztu, 19 około 20 procent prostytutek ulicznych uiszcza tak zwaną opłatę za miejsce w wysokości około HUF (20 EUR) dziennie, za powierzchnię około 2 3 metrów kwadratowych. Cena za godzinę spędzoną z prostytutką, która wynajmuje mieszkanie, waha się od do HUF (32-60 EUR), a najwyższa stawka to HUF (100 EUR). POLSKA Według badań przeprowadzonych w Polsce w roku 2000, którymi objęto 400 kobiet zatrudnionych w branży usług seksualnych, co trzecia respondentka zarobiła do 50 PLN (13 EUR) za stosunek płciowy, podczas gdy 41 procent prostytutek, które udzieliły wywiadów, zarobiło co najmniej 100 PLN (26 EUR). Jednocześnie, większość prostytutek (59%) deklaruje, że średnio otrzymują za stosunek płciowy nie mniej niż 100 PLN. Zaledwie 13 procent zarabia średnio nie więcej niż 50 PLN za stosunek. Dwudziestoprocentowa różnica pomiędzy średnim i realnym poziomem zarobków może być uzasadniona warunkami atmosferycznymi. W okresie prowadzenia badań duży mróz spowodował spadek zainteresowania usługami seksualnymi wśród klientów. Klienci utrzymywali, że dochody prostytutek są stosunkowo wysokie; często podawano kwoty od 3,5 do 10 tysięcy złotych ( EUR). Należy zauważyć, że jest to suma, która zostaje prostytutce po zwróceniu części zysków sutenerowi lub właścicielowi agencji towarzyskiej (około procent). Większość kobiet traktuje prostytucję jako jedyne źródło dochodów. Niektóre mają dodatkową, całkowicie legalną pracę. W salonie piękności, w którym pracuję, pensje są na poziomie krajowego minimum, dlatego pracuję tam dla ubezpieczenia. Zajmowałam się czymś innym, ale to nie wyszło, zaczęłam więc pracę jako prostytutka. SŁOWACJA Ceny za prostytucję uliczną w określonych społecznościach są ustalone. Psują je prostytutki uzależnione od narkotyków; są one gotowe świadczyć usługi nawet za 3 EUR. Dlatego też ceny w Bratysławie są znacząco niższe niż w innych częściach 18 Judit Forrai - Norbert Lőrincz: Az utcai szociális munka a prostituáltak megsegítésének szolgálatában. [ Praca socjalna na ulicy pomaganie prostytutkom. ] s. 47. Wesley János Lelkészképző Főiskola, Budapeszt, kraju. Stali klienci niekiedy korzystają z usług za darmo. Prostytutki, które mają swoich sutenerów, na ogół oddają im 50 procent zysków. Według eksperta oddają one całość swoich zarobków partnerom, a część dostają z powrotem nie więcej niż połowę kwoty. Prostytutki, które są narkomankami, dostają od swoich partnerów narkotyki oraz część zarobków. SŁOWENIA Respondenci wskazują, że praktyki handlowe są uzależnione od specyfi ki usług erotycznych; niekiedy kobiety otrzymują pieniądze bezpośrednio, zwłaszcza jeśli pracują na własny rachunek. W innych przypadkach zapłatę otrzymują sutenerzy, którzy dzielą się pieniędzmi z kobietami. Najczęściej to kobiety otrzymują pieniądze i oddają określony procent zarobionej sumy. Układy są różne, jeśli porówna się prostytucję uprawianą w prywatnych mieszkaniach i w barach. Respondenci deklarują, że w barach klienci płacą na ogół razem za drinki i usługi seksualne; zwykle najpierw zamawiają drogie alkohole, a potem uprawiają seks. Dane szacunkowe, podawane przez niektórych respondentów, ograniczają się do wysokich kwot. W tych przypadkach respondenci podają wyłącznie sumy, nie odnosząc się, na przykład, do warunków pracy, kosztów pracy, stosunków z pośrednikami itd. Odpowiedzi takie można porównać np. do publikacji w mediach, w których podaje się dane w dużym przybliżeniu, wskazując ogólnie, że prostytucja jest zajęciem dochodowym (Pajnik, 2003). Niektórzy respondenci wskazują na ten fakt, dowodząc, że kobiety zarabiają od pół do półtora miliona SIT. Jeden z respondentów porównuje zarobki prostytutek z własnymi: Gdy z nimi rozmawiam, mówią mi, że zarabiają do SIT ( EUR) na godzinę. A ja pracuję za 400 SIT na godzinę! To dobry biznes... chociaż ryzykowny. (SLO-C) Liniowy, uproszczony sposób rozumowania, w którym brakuje z ekonomicznego punktu widzenia choćby uwzględnienia kosztów utrzymania, przedstawił jeden z pośredników, opisując sytuację kobiety, samotnej matki, która odpowiedziała na zamieszczoną przez niego ofertę pracy w agencji towarzyskiej: Była krawcową, potem znalazła się na bezrobociu. Zarabiała SIT miesięcznie, a teraz zarabia tyle przez cały dzień. Takie są różnice. (SLO-M) 5.3. Główne powody i przyczyny pracy w branży erotycznej 5. PODAŻ USŁUG SEKSUALNYCH Ubóstwo, silnie rozpowszechnione w niektórych regionach i częściach badanych krajów, okazało się podstawową przyczyną decyzji kobiet o pracy w charakterze prostytutek. Względy materialne zapewnienie sobie środków utrzymania wystąpiły we wszystkich czterech krajach. Przyczyny te podawały kobiety pochodzące z regionów charakteryzujących się wysokim bezrobociem (Węgry, Słowacja), a także z sąsiednich krajów (Mołdawia, Ukraina, Rumunia) o stosunkowo niskim poziomie rozwoju gospodarczego (przyjeżdżające do Polski, na Węgry, a prawdopodobnie także do Słowenii). Kolejną często spotykaną przyczyną pracy w seksbiznesie jest chęć poprawienia standardu życia. W przypadku niektórych kobiet może ona jednak prowadzić do długotrwałej prostytucji (Polska, Węgry). 35

19 Kobiety podawały różnorodne przyczyny podjęcia pracy w charakterze prostytutek, wśród nich namowę ze strony przyjaciół lub krewnych (prostytutki z zagranicy pracujące w Słowenii). Narkomania, w mniejszym lub większym stopniu powiązana z prostytucją, to jedna z przyczyn, dla których kobiety decydują się pozostać w branży erotycznej (uzależnione chcą zdobyć pieniądze na narkotyki). Klienci zwykle inaczej tłumaczą przyczyny podejmowania przez kobiety pracy w charakterze prostytutek, nie doceniają tych przyczyn i zwykle nie uwzględniają kwestii ekonomicznych (Słowacja). Przyczyny materialne środki na utrzymanie Dodatkowy dochód 36 Główne powody i przyczyny pracy w branży erotycznej: WĘGRY POLSKA SŁOWACJA SŁOWENIA Prostytutki z obszarów wiejskich stref kryzysowych (prawdopodobnie sprzedawane przez rodziny za EUR). Dotyczy to głównie prostytutek obcego pochodzenia z Białorusi, Ukrainy, Mołdawii i Litwy Podwyższenie poziomu życia. Zatrudnienie Dla 78% prostytucja jest jedynym źródłem dochodu. Przyczyny osobiste i społeczne Narkotyki Osobista tragedia, połączona niekiedy z przyczynami materialnymi (prostytutki uliczne). Prostytutki pracujące przy autostradach, to im pozwala przeży. Brak danych. Alkohol i narkotyki pojawiają się dość często (wg klientów Prostytutki z obszarów wiejskich wschodnia część kraju, studentki i narkomank Studentki, samotne matki z mieszkaniem. W salonach masażu. Np. trauma w relacji z partnerem, chęć zakosztowania ekscytującego stylu życia (wg klienta). Zarabianie pieniędzy na narkotyki poprzez prostytucję. Niektórzy respondenci oceniają, że dotyczy to przede wszystkim kobiet obcego pochodzenia, a także prostytutek pracujących w barach i wynajętych apartamentach. Podwyższenie poziomu życia (prostytutki pracujące w barach i apartamentach) Na podstawie zaproszenia od przyjaciół lub krewnych (dotyczy cudzoziemek). Prostytucja dla narkotyków, uprawiana zarówno przez mężczyzn i kobiety, jako często podawany motyw. WĘGRY Według pracowników socjalnych, którzy zajmują się prostytutkami ulicznymi, zasadniczo można stwierdzić, że wszystkie prostytutki tego rodzaju pochodzą z patologicznych rodzin, a wiele z nich przeżyło tragedie osobiste (osierocenie, urazy z dzieciństwa, rodzice, którzy je bili w dzieciństwie, ojciec/brat w więzieniu, rozwiedzeni 5. PODAŻ USŁUG SEKSUALNYCH rodzice itd.) Niekiedy łączy się to z problemami natury fi nansowej dlatego też trafi ają do sutenerów. Wszystkie decydują się na podjęcie tej pracy dla pieniędzy i tylko na pewien czas, jedynie po to, aby zarobić kwotę niezbędną do pokonania trudności życiowych (na mieszkanie, na kaucję dla chłopaka itd.). Tak czy inaczej, wszystkie zostają w branży na dłużej. W rzeczywistości, tylko nieliczne są w stanie realnie zerwać z tą pracą nie więcej niż około 10 procent. Wg wyników poprzednich badań, prostytutki muszą oddawać sutenerom procent swoich zarobków. POLSKA Jeśli chodzi o główne przyczyny rozpoczęcia pracy w charakterze prostytutki, decydujące znaczenie ma aspekt fi nansowy. Należy jednak wspomnieć tu o pewnym rozróżnieniu. Dla niektórych kobiet problemy fi nansowe łączą się z koniecznością zapewnienia sobie określonego standardu życia lub jego podniesienia, uzyskania określonych dóbr. Na początku zdecydowałam się, ponieważ nie miałam pieniędzy. Wtedy byłam jeszcze studentką. Miałam jednego faceta, a potem dwóch partnerów, którzy pomagali mi fi nansowo. Inne przyczyny zatrudnienia w charakterze prostytutki to: powody natury psychicznej, zawody miłosne, alkoholizm, ale także satysfakcja związana z życiem seksualnym. Czuję pewne zadowolenie, ponieważ seks daje mi przyjemność. Młody, przystojny. Wiesz, kochanie się z nim jest przyjemne. SŁOWACJA Najczęściej podawane przyczyny pracy w branży erotycznej to potrzeby fi nansowe. Kierownik salonu masażu szacuje, że taka jest motywacja w 70 procentach przypadków. Podawano przyczyny ekonomiczne następującej natury: to praca, którą najłatwiej zdobyć, można pozostawać ofi cjalnie na bezrobociu przez długi okres, konieczność utrzymywania rodziny i zarobienia pieniędzy na studia. Wśród innych przyczyn pojawiły się także narkotyki, zwłaszcza w kontekście ucieczki z domu, przyłączania się do gangów (np. w Bratysławie) i wreszcie zarabiania w ten sposób pieniędzy na narkotyki. SŁOWENIA Wielu respondentów wskazuje, że kobiety pracują jako prostytutki, aby przeżyć lub podwyższyć standard życia. Szacuje się, że prostytucja w celu zdobycia narkotyków zdarza się często zarówno wśród kobiet, jak i mężczyzn. Podawano także, że wielu mężczyzn uprawia prostytucję, aby zdobyć pieniądze na narkotyki. Odpowiedzi udzielane przez klientów wskazują często na negatywne nastawienie do praktyk tego rodzaju. Defi niują oni prostytucję dla narkotyków jako najniższy rodzaj ; ponadto mówią o niej w kontekście złych warunków zatrudnienia, a także kiepskiej jakości świadczonych usług. Podobne postawy można zaobserwować wśród pośredników Cudzoziemcy zatrudnieni w branży erotycznej Dane zgromadzone w czterech badanych krajach wskazują, że informacje dotyczące liczby cudzoziemców zatrudnionych w niektórych sektorach branży erotycznej są niedostępne lub bardzo ograniczone. Większość prostytutek pochodzi z krajów Europy wschodniej, nieoddalonych zbytnio od granic UE (Ukraina, Rosja, Białoruś), niektóre z nich są pochodzenia bałkańskiego, zdarzają się jednak także prostytutki z krajów egzotycznych (Azja, RPA na Węgrzech). Cudzoziemki można spotkać przede wszystkim na ulicach 37

20 (Polska), przy drogach szybkiego ruchu (Węgry), w salonach masażu (Słowacja), a także w barach i klubach nocnych (Słowenia). Zmuszanie do prostytucji, uzależnienie od narkotyków, ograniczone możliwości komunikacji to istotne zagrożenia wymieniane w związku z branżą erotyczną. Szybki wzrost liczby prostytutek z zagranicy jest ułatwiony dzięki takim czynnikom, jak znajomość języka kraju, do którego przybywają, aby wykonywać pracę (Węgry), znajomości w kręgu osób zajmujących się prostytucją (Słowenia), otwarcie granic, atrakcyjność prostytutek-cudzoziemek w porównaniu z miejscowymi (młodsze i lepiej wykształcone prostytutki w Polsce), a także możliwość legalnej pracy w salonach masażu (Słowacja). Odsetek cudzoziemców zatrudnionych w branży Pracownicy branży erotycznej z zagranicy WĘGRY POLSKA SŁOWACJA SŁOWENIA Brak danych szacunkowych. 12% prostytutek ulicznych w Budapeszcie. 25% prostytutek ulicznych. Niewiele informacji. 0,2% na ulicach (dane szacunkowe NGO). Brak danych szacunkowych. 5. PODAŻ USŁUG SEKSUALNYCH WĘGRY Obecnie brak jest danych szacunkowych na temat liczby cudzoziemek pracujących w branży erotycznej na Węgrzech (w poprzednich badaniach liczbę tę szacowano na osób). Można jednak stwierdzić, że większość kobiet obcego pochodzenia pojawia się w dwóch segmentach tego sektora: kobiety z Dalekiego Wschodu (np. z Tajlandii) pracują w niektórych klubach nocnych i salonach masażu, ponieważ ich egzotyczny wygląd przyciąga klientów. Kolejna grupa cudzoziemek to przymuszane do prostytucji kobiety pracujące na ogół przy autostradach w większości pochodzą one z Ukrainy, Rumunii i Mołdawii. Wiele z nich to kobiety pochodzenia węgierskiego, z najuboższych regionów wiejskich. Zwykle pozostają pod surowym nadzorem sutenera. W wielu przypadkach są sprzedawane przez rodziny za kwoty poniżej EUR. Podaje im się narkotyki i wykorzystuje na wiele sposobów. Zwykle mężczyzna pochodzący z tego samego miasta kupuje je od rodziny, często sprawia, że zachodzą w ciążę, a następnie obiecuje pomoc. Niektóre z cudzoziemek nie mówią po węgiersku, poznają jednak kilka niezbędnych słów lub posługują się katalogami, w których dla klientów podane są rodzaje usług i ceny do wyboru. POLSKA Respondenci potwierdzają, że poza prostytutkami polskimi pracują tutaj także cudzoziemki, w większości z Bułgarii, Ukrainy, Rosji, Mołdawii, Litwy i Białorusi większości z byłych republik radzieckich. Kraj pochodzenia Sektor usług Cechy charakterystyczne Zagrożenia Rumunia, Ukraina i Mołdawia na ulicach, Azjatki (Tajki?) w domach publicznych. Autostrady. Bary i salony masażu. Wszystkie prostytutki na ulicach mówią po węgiersku ze względu na węgierskie pochodzenie. Zmuszanie do prostytucji, uzależnienie od narkotyków, słabe możliwości komunikacyjne prostytutek pracujących przy autostradach. 19% Ukraina 4% Rosja 4% Białoruś. Prostytucja uliczna. Młodsze i lepiej wykształcone od polskich prostytutek. Niewielki odsetek z Czech, Ukrainy, Węgier i Słowenii, ale także Chinki i Wietnamki w salonach masażu. Prostytucja uliczna. Salony masażu. Na ogół praca legalna. Rosja, Ukraina, Białoruś, Rumunia, była Jugosławia, Ameryka Południowa. Bary/kluby nocne. Rekrutacja prostytutek metodą kuli śniegowej w kraju ojczystym. Prostytutki przyjeżdżające na jeden dzień z Chorwacji, Austrii. Wyniki badań ilościowych przeprowadzonych w roku 2002 wskazują, że większość kobiet świadczących usługi seksualne w Polsce legitymuje się polskim pochodzeniem stanowią one niemal trzy czwarte (72%) wszystkich badanych kobiet. Inne respondentki to kobiety z Europy Środkowej: przeważają wśród nich Ukrainki (19%), a Rosjanki i Białorusinki stanowią po 4 procent wszystkich pytanych. Granica wieku wśród kobiet z krajów Europy Wschodniej jest niższa niż polskich prostytutek i waha się od 30 do 40 roku życia. Respondenci zauważają, że prostytutki z byłych republik radzieckich są nieco lepiej wykształcone od Polek pracujących w tej branży. SŁOWACJA Bardzo niewiele informacji zgromadzono na temat cudzoziemców pracujących w sektorze usług seksualnych na Słowacji. Według badania przeprowadzonego przez NGO (wyniki wstępne, nieofi cjalne), zaledwie 0,2 procenta prostytutek ulicznych to cudzoziemki. Istnieje niewielka grupa kobiet z zagranicy zatrudnionych w salonach masażu, w większości pochodzących z Czech, Polski, Węgier i Słowenii (które przyjeżdżają tu głównie ze względów ekonomicznych), zdarzają się także Wietnamki i Chinki. Kilkakrotnie wspominano także o Ukrainkach. Zgłoszono istnienie salonu masażu zatrudniającego kobiety z Ukrainy w północnej Słowacji. Co więcej, w świetle licznych kontroli policyjnych, prowadzonych wśród prostytutek ulicznych, można stwierdzić, że kobiety te mogły legitymować się prawem pobytu na Słowacji jako emigrantki, ponieważ policja zezwoliła im na dalszą pracę w tym charakterze. Właściciele salonów masażu nie wyrażają żadnego zainteresowania zatrudnianiem cudzoziemek głównie ze względu na komplikacje prawne związane z uzyskaniem dla nich pozwolenia na pracę. Salony masażu znajdują się pod stałą kontrolą policji, a właścicielom po prostu nie opłaca się ponosić odpowiedzialności za nielegalne zatrudnianie cudzoziemek