Euro-afrykańskie partnerstwo w zakresie migracji, zatrudnienia, i rozwoju Terminski, Bogumil

Transkrypt

1 Euro-afrykańskie partnerstwo w zakresie migracji, zatrudnienia, i rozwoju Terminski, Bogumil Preprint / Preprint Konferenzbeitrag / conference paper Empfohlene Zitierung / Suggested Citation: Terminski, Bogumil : Euro-afrykańskie partnerstwo w zakresie migracji, zatrudnienia, i rozwoju URN: Nutzungsbedingungen: Dieser Text wird unter einer CC BY-NC-ND Lizenz (Namensnennung-Nicht-kommerziell-Keine Bearbeitung) zur Verfügung gestellt. Nähere Auskünfte zu den CC-Lizenzen finden Sie hier: Terms of use: This document is made available under a CC BY-NC-ND Licence (Attribution Non Comercial-NoDerivatives). For more Information see:

2 Bogumił Termiński Euro-afrykańskie partnerstwo w zakresie migracji, zatrudnienia, i rozwoju (english title: The EU-Africa partnership on migration, employment, and development) Streszczenie: Prezentowany artykuł koncentruje się na przedstawieniu dotychczasowej współpracy państw regionu Afryki i UE w zakresie migracji, zatrudnienia i rozwoju, oraz analizie perspektyw dalszej aktywności w tym zakresie. Rozwijane po 2000 roku partnerstwo UE i państw Afryki stanowi istotną formę dialogu politycznego w zakresie działań na rzecz zrównoważonego rozwoju, pokoju, bezpieczeństwa i stabilności. Organiczny związek migracji międzynarodowych ze wszystkimi wspomnianymi wyżej zagadnieniami powoduje, że problematyka mobilności i zatrudnienia stała się jedną z wiodących płaszczyzn podjętej współpracy. Punktem wyjścia dla podjętych w artykule rozważań stała się analiza problemów doświadczanych przez kraje afrykańskie w zakresie migracji, zatrudnienia i rozwoju, oraz oddziaływania wspomnianych zjawisk na międzyregionalną stabilność i stosunki z państwami UE. Rosnąca dynamika różnych kategorii migracji z Afryki generuje nie tylko problemy polityczne i zagrożenia humanitarne. Coraz częściej jest także przyczyną stagnacji ekonomicznej krajów wysyłających migrantów (np. w związku ze zjawiskiem tzw. drenażu mózgów). Artykuł w szczegółowy sposób omawia dotychczasowe etapy współpracy w kwestiach migracji, zatrudnienia i rozwoju (przypadające na lata ). Zaprezentowany w rozdziale przegląd (kalendarium) dotychczasowych inicjatyw omawia najistotniejsze działania podjęte w kwestiach migracji i rozwoju przez okres niecałych dziesięciu lat. Zwracam także uwagę na aktywność instytucjonalną podjętą w zakresie migracji w ramach Unii Afrykańskiej (UA). Ostatni fragment artykułu poddaje analizie perspektywy intensyfikacji międzyregionalnej współpracy w omawianym zagadnieniu. Słowa kluczowe: migracje międzynarodowe, mobilność, zatrudnienie, rozwój międzynarodowy, współpraca międzynarodowa, azyl, uchodźstwo, drenaż mózgów, Unia Europejska, Unia Afrykańska, prawo międzynarodowe publiczne, prawa człowieka, międzynarodowe prawo migracji Summary: The aim of this article is to present to previous stages of the EU-Africa partnership on migration, employment and development, as well as the prospects of the development of this partcular area of cooperation. The EU-Africa partnership, developed since 2000, becomes a significant form of dialogue devoted to the issues of sustainable development, peace, security, environment, and stability. International migration flows are strongly related to all of the abovemenetioned problems. This fact results that the issues of migration and development becomes a significant part of the EU-African partnership initiatives. The first part of the article is a brief Electronic copy available at:

3 analysis of the most important problems experienced by the African states in the field of migration, employment and development and its impact on the intercontinental stability, security and the Africa-EU relations. The growing scale of forced migration from Africa becomes a fundamental cause of many political problems and humanitarian challenges. The growing scale of migrations from Africa contributes to the economic stagnation of sending countries (e.g. the problem of brain drain). The article closely examines recent EU-African initiatives devoted to the cooperation in the field of migration and employment, conducted between 2006 and Another part of the article draws attention to the activity of the African Union (AU) devoted to the protection and assistance of migrant workers and the members of their families. The last part of the article is focused on the prospects of the intensification of the EU-African cooperation in this particular area. Keywords: international migration, mobility, employment, international development, international cooperation, asylum, refugees, brain drain, European Union, African Union, public international law, international human rights law, international migration law. 1. Wprowadzenie Obserwowana w ostatnich latach mobilność ekonomiczna mieszkańców Afryki stała się źródłem licznych problemów i wyzwań, oddziałujących na przestrzeń państw ich pochodzenia i pobytu. Ruchy migracyjne ze wspomnianego obszaru generują zróżnicowane problemy ekonomiczne, zarówno dla państw afrykańskich, jak i obszaru Unii Europejskiej. Odpływ osób posiadających wysokie kwalifikacje zawodowe staje się jedną z przyczyn pogłębiających się dysproporcji w poziomie rozwoju ekonomiczno-społecznego Afryki i innych obszarów świata. Specjaliści zwracają uwagę na związek zjawiska drenażu mózgów (ang. brain drain) z problemem minimalizacji szans rozwojowych, oraz utrwalania się wielopokoleniowej biedy. Migracje nielegalne w negatywny sposób oddziałują na bezpieczeństwo i ekonomię obszaru Unii Europejskiej. Obserwowana w ostatnich latach skala tego problemu staje się źródłem wyzwań ekonomicznych dla państw frontowych nielegalnej migracji, w rodzaju Grecji i Włoch. Coraz więcej wysiłków instytucjonalnych UE koncentruje się na minimalizacji zagrożeń dla bezpieczeństwa związanych z różnymi kategoriami migracji z Bliskiego Wschodu i Afryki. Intensyfikacja współpracy w zakresie ochrony granic (prowadzona np. w ramach FRONTEXu) uzupełniona została o mechanizmy politycznego partnerstwa i dialogu. Ich podstawowym celem staje się minimalizacja negatywnych konsekwencji mobilności z Afryki, budowa trwałych podstaw rozwoju ekonomicznego kontynentu, oraz ograniczenie obecnej dynamiki nielegalnych migracji z obszaru Afryki. Szczególnie istotnym wyzwaniem dla współpracy międzyregionalnej stają się negatywne konsekwencje społeczne mobilności z obszaru Afryki. Eskalacja przemocy etnicznej, konflikty o władze i ograniczone zasoby, a także konsekwencje klęsk żywiołowych i długotrwałych przeobrażeń środowiska, stają się czynnikami uchodźstwa międzynarodowego i wysiedleń wewnętrznych w obszarze kontynentu. Electronic copy available at:

4 Obserwowane w Afryce wysiedlenia wewnętrzne oddziałują także na rosnącą skalę migracji do Europy. Brak perspektyw polepszenia sytuacji ekonomicznej, powoduje że wielu mieszkańców Afryki decyduje się na podjęcie nielegalnych migracji do Europy. Wspomniane zjawisko staje się przyczyną wielu problemów humanitarnych (np. tych związanych z nielegalnym przekraczaniem granicy zewnętrznej UE drogą morską), oraz czynnikiem wyzwań dla państw Europy Zachodniej. Szacuje się, że podejmowane po 2000 roku nielegalne migracje z Afryki na obszar UE mogły doprowadzić do śmierci nawet osób 1. Przynajmniej kilkaset osób każdego roku traci życie próbując nielegalnie przedostać się na obszar Unii Europejskiej drogą morską. Równie istotnymi zagrożeniami stają się problemy zorganizowanego przemytu migrantów i handlu ludźmi. Pamiętajmy także o różnorodnych problemach doświadczanych przez migrantów nielegalnych w państwach UE. Mam tu na myśli przede wszystkim problemy stanowiące konsekwencje ich nieudokumentowanego statusu (np. ograniczony dostęp do instytucji opieki zdrowotnej i społecznego wsparcia, patologie związane z nielegalnym zatrudnieniem, ograniczone możliwości edukacyjne, różnorodne przejawy dyskryminacji w miejscu zamieszkania, itp.). Działania na rzecz ograniczenia sygnalizowanych tu problemów stały się ważną płaszczyzną rozwijanego po 2000 roku partnerstwa UE-Afryka. Głównym celem partnerstwa stała się budowa mechanizmów współpracy przekładających się na polepszenie sytuacji ekonomicznej kontynentu afrykańskiego i jego mieszkańców. Podstawowe decyzje w tym zakresie zapadają podczas organizowanych co trzy lata szczytów UE-Afryka. Intensyfikowane w ostatnich latach partnerstwo pomiędzy UE i państwami ACP nie ogranicza się bynajmniej do kwestii wymiany handlowej i wzrostu gospodarczego. Sporo uwagi poświęca się także problemom społecznym, pomocy rozwojowej, bezpieczeństwu, stabilności, oraz minimalizacji zagrożeń humanitarnych doświadczanych przez mieszkańców Afryki. Rozwijane po 2006 roku partnerstwo w kwestiach migracji i mobilności (tzw. proces rabacki) stanowi przykład zagadnienia łączącego refleksję nad zagadnieniami rozwoju gospodarczego Afryki, ekonomicznej stabilności, oraz społecznych problemów podejmujących migracje mieszkańców kontynentu. Wspomniane zagadnienie stanowi fragment szerszego kontekstu ustanowionego w 2007 roku partnerstwa w zakresie migracji, mobilności oraz zatrudnienia (ang. the Africa-EU Migration, Mobility and Employment (MME) Partnership). Kluczowym celem partnerstwa jest współpraca na rzecz ekonomicznego i społecznego rozwoju kontynentu afrykańskiego ze szczególnym uwzględnieniem doświadczanych przez jego mieszkańców problemów. Rosnące zaangażowanie kapitału zagranicznego w Afryce odgrywa co prawda istotne znaczenie jako narzędzie technologicznej modernizacji i gospodarczego wzrostu 2. Równie istotna okazuje się jednak budowa mechanizmów międzyregionalnej współpracy w eliminacji zjawisk ograniczających możliwości gospodarczego wydźwignięcia regionu. Jednym z kluczowych narzędzi osiągnięcia wspomnianego stanu rzeczy (jak również ograniczenia negatywnych z punktu widzenia państw afrykańskich zjawisk migracji nielegalnych i drenażu mózgów) jest współpraca na rzecz lokalnego i regionalnego rozwoju w Afryce. Podjęta dotychczas współpraca podkreślała konieczność ograniczenia szczególnie widocznego w Afryce 1 "Migration and Mobility in the Africa-EU Partnership: A Breakthrough or More of the Same?", 2 Mam tu na myśli przede wszystkim obserwowane od kilku dekad rosnące zaangażowanie chińskiego kapitału w Afryce. Por. np: M. Power, G. Mohan, M. Tan-Mullins China's Resource Diplomacy in Africa: Powering Development?, Palgrave MacMillan, 2012.

5 bezrobocia osób młodych. Ograniczenie wspomnianego zjawiska prowadzić może do zmniejszenia skali mobilności nielegalnej, oraz negatywnych dla ekonomii Afryki migracji osób o wysokich kwalifikacjach. Aktywność UE w tym zakresie nie może ograniczać się zatem do pomocy rozwojowej. Równie istotna okazuje się współpraca na rzecz krajowych mechanizmów rozwoju gospodarczego, oraz eliminacji potencjalnych barier ekonomicznego wzrostu. Przedmiotem znaczącej refleksji stało się także ekonomiczne znaczenie społeczności diaspor dla stymulowania rozwoju gospodarczego państw ich pochodzenia. Jednym z narzędzi maksymalizacji ekonomicznego zaangażowania migrantów okazuje się ograniczenie kosztów transferów pieniężnych, oraz budowa mechanizmów efektywnej partycypacji diaspor w rozwoju państw pochodzenia (np. za pośrednictwem współpracy pomiędzy sektorem prywatnym, wspólnym realizowaniem inwestycji, itp.). Kolejną płaszczyzną podjętej dotychczas współpracy są działania na rzecz ograniczenia skali migracji nielegalnych, oraz humanitarnego wsparcia doświadczonych tym problemem osób. Podjęte w tym zakresie działania koncentrują się zarówno na ekonomicznym wsparciu państw wysyłających migrantów, jak również współpracy na rzecz kontroli granic i zarządzania migracjami. Praktyczne konsekwencje podjętej dotychczas współpracy w tym zakresie wydają się jednak mocno ograniczone. Debaty podejmowane w ramach cyklicznych szczytów partnerstwa i konferencji dialogu MME koncentrują się także na środkach ochrony prawnej różnych kategorii migrantów przymusowych, oraz ograniczeniu zagrożeń doświadczanych przez międzynarodowych uchodźców i osoby wysiedlone wewnętrznie (IDPs). Cel niniejszego artykułu stanowi przedstawienie, oraz analiza efektywności działań podjętych dotychczas w ramach procesu z Rabatu, oraz partnerstwa państw EU i Afryki w zakresie migracji, mobilności i zatrudnienia. Punktem wyjścia dla prezentowanych rozważań stało się przedstawienie kluczowych problemów doświadczanych przez państwa Afryki w przedmiocie migracji i zatrudnienia. Wspomniany fragment artykułu prezentuje zatem sytuacyjny kontekst i punkt odniesienia dla realizowanych równolegle inicjatyw współpracy. Przedmiot kolejnego fragmentu artykułu stanowi aktywność Unii Afrykańskiej w zakresie eliminacji problemów doświadczanych przez różne kategorie migrantów. Pomimo rosnącego znaczenia problematyki praw człowieka w ramach UA, zagadnienie ochrony i wsparcia transnarodowych migrantów zarobkowych (zwłaszcza tych udających się do Europy) nie stało się dotychczas płaszczyzną istotnego zaangażowania organizacji. Przedmiotem zdecydowanie większej uwagi UA wydaje się ochrona osób wysiedlonych wewnętrznie, oraz międzynarodowych uchodźców w Afryce 3. W kolejnym fragmencie artykułu przedstawione zostały główne etapy partnerstwa państw UE i Afryki w kwestiach migracji, zatrudnienia i rozwoju: od konferencji w Rabacie (2006 r.) po plany ramowe IV Euro- Afrykańskiej Konferencji w tym przedmiocie (listopad 2014 r.). Artykuł kończą rozważania na temat obecnej efektywności podjętego partnerstwa, jego konsekwencji, oraz perspektyw rozwoju współpracy we wspomnianym zagadnieniu. 2. Przegląd problemów doświadczanych przez państwa afrykańskie w zakresie migracji, zatrudnienia i rozwoju 3 Wspomnijmy choćby o przyjętej w październiku 2009 roku i ratyfikowanej obecnie przez 22 państwa członkowskie Unii Afrykańskiej tzw. Konwencji z Kampali na rzecz Ochrony i Wsparcia Osób Wysiedlonych Wewnętrznie w Afryce (ang. African Union Convention for the Protection and Assistance of Internally Displaced Persons in Africa, The Kampala Convention). Konwencja weszła w życie 6 grudnia 2012 roku.

6 Afryka stanowi region świata cechujący się znaczącym zróżnicowaniem przyczyn, form, oraz socjoekonomicznych konsekwencji mobilności. Państwa regionu od wielu lat zmagają się z wielomilionową skalą uchodźstwa, wysiedleniami wewnętrznymi wywołanymi eskalacją konfliktów zbrojnych (ang. conflictinduced displacement) i przeobrażeniami środowiska (ang. environmentally-induced displacement), oraz motywowanymi ekonomicznie nielegalnymi migracjami na obszar Europy. Migracje ludności Afryki w silny sposób oddziałują także na poziom bezpieczeństwa i stabilności obszarów ościennych (zwłaszcza regionu śródziemnomorskiego). Podobny poziom rozwoju gospodarczego wielu państw afrykańskich powoduje, że mobilność zarobkowa obywateli często przyjmuje długotrwały i odległy przestrzennie charakter 4. Znacząca skala mobilności obywateli regionu nie przekłada się na polepszenie sytuacji ekonomicznej kontynentu, oraz budowę trwałych mechanizmów wzrostu. Wysiedlenia ludności związane z lokalnymi i regionalnymi konfliktami o podłożu etnicznym stanowią zjawisko charakterystyczne dla przynajmniej dwudziestu państw kontynentu. Przynajmniej 200,000 IDPs na terytorium Czadu stanowi konsekwencję konfliktu we wschodniej części tego państwa, oraz następstwo wieloletniej przemocy etnicznej w Darfurze. Oceniana na około 700 tysięcy osób skala wysiedleń wewnętrznych w Wybrzeżu Kości Słoniowej stanowi rezultat długoletniej i krwawej wojny domowej, prowadzonej zwłaszcza w zachodniej części tego państwa. Znacząca skala problemu wysiedleń wewnętrznych cechuje także Etiopię. Oceniana na około 200 tysięcy osób społeczność IDPs w tym państwie stanowi konsekwencję negatywnych przeobrażeń środowiska (długotrwałe susze, problem niedożywienia), lokalnych konfliktów, oraz długotrwałych następstw konfliktu z Erytreą 5. Znacząca skala problemu wysiedleń wewnętrznych cechuje także niektóre regiony Kenii. Oceniana na 250,000 osób skala tego problemu stanowi konsekwencję powyborczej eskalacji przemocy z 2007 roku. Doświadczany przez 1,0-1,5 miliona osób problem wysiedleń wewnętrznych w Demokratycznej Republice Konga stanowi rezultat wojny domowej pomiędzy 1998 a 2003 rokiem (tzw. Druga wojna w DRK, określana także mianem Wielkiej Wojny Afryki). Największa ilość osób wysiedlonych wewnętrznie zamieszkuje we wschodnich prowincjach kraju. Znacząca skala wysiedleń wewnętrznych stanowi problem wielu państw upadłych, w tym Somalii. Szacuje się, że wspomniany problem dotyczyć może nawet jednego miliona mieszkańców wspomnianego państwa. Znacząca skala wysiedleń wewnętrznych w Somalii stanowi rezultat wojny domowej, niestabilności politycznej w wielu regionach kraju, oraz licznych konfliktów o charakterze lokalnym. Jeszcze kilka lat temu liczba osób wysiedlonych wewnętrznie na terytorium Sudanu szacowana była na 5-6 milionów. Ogłoszenie niepodległości przez Republikę Południowego Sudanu wpłynęło na ograniczenie liczby IDPs w tym regionie. W dalszym jednak ciągu liczba osób wysiedlonych wewnętrznie na terytorium dwóch wspomnianych wyżej państw szacowana jest na przynajmniej milion osób. Zjawisko wysiedleń wewnętrznych w Ugandzie uległo w ostatnich latach minimalizacji za sprawą normalizacji stosunków politycznych w tym państwie 6. Oceniana na kilkaset tysięcy liczba IDPs w Zimbabwe stanowi rezultat 4 Obywatele państw afrykańskich są zmuszeni do podejmowania odległych przestrzennie migracji o międzynarodowym charakterze. 5 Na temat środowiskowego kontekstu wysiedleń wewnętrznych w Afryce por. zwłaszcza: B. Terminski, Environmentally- Induced Displacement: Theoretical Frameworks and Current Challenges, CEDEM Research Paper, Université de Liège, September Jeszcze w 2008 roku niektóre źródła szacowały liczbę IDPs w tym państwie na 869 tysięcy.

7 represji politycznych stosowanych przez obecny rząd. Szczególnie kontrowersyjną praktyką władz Zimbabwe stała się w ostatnich latach akcja likwidacji slumsów w różnych częściach kraju (tzw. operacja Murambatsvina). Konsekwencją wspomnianych działań stało się wysiedlenie z miejsc dotychczasowego zamieszkania ponad 700 tysięcy osób 7. Rosnąca liczba osób wysiedlonych wewnętrznie w Nigerii stanowi rezultat dawnych antagonizmów etnicznych (np. w regionie Ogoni) 8, oraz obecnego konfliktu z terrorystycznymi ugrupowaniami islamskimi. Podobny poziom rozwoju gospodarczego powoduje, że wiele regionów Afryki cechuje się ograniczoną skalą migracji międzynarodowych w obszarze kontynentu. Istotnym kierunkiem mobilności mieszkańców Maghrebu i Sahelu są migracje na terytorium najwyżej rozwiniętych państw regionu (np. Libii, Egiptu, Tunezji). Państwem przyciągającym migrantów w południowej części kontynentu jest RPA. Szacuje się, że kraj ten stanowi miejsce zamieszkania kilku milionów migrantów pochodzących z państw ościennych. Wiele regionów Afryki Zachodniej i Wschodniej cechuje się zauważalną skalą migracji wewnątrzkrajowych (także tych o charakterze sezonowym). Zjawiskiem obserwowanym w przynajmniej kilku regionach Afryki są samodzielne ekonomiczne migracje podejmowane przez osoby niepełnoletnie (ang. independent child migration) 9. Ograniczone możliwości realizacji aspiracji ekonomicznych na kontynencie stają się przyczyną znaczącej skali legalnej i nielegalnej mobilności mieszkańców Afryki na obszar UE i innych państw europejskich. Wspomniane migracje przyjmują w ostatnich dekadach bardzo zróżnicowany charakter: od desperackiej ucieczki przed konsekwencjami degradacji gleby i głodu, poprzez spopularyzowane w mediach zjawisko tzw. boat people, na legalnych migracjach zawodowych i edukacyjnych (np. w ramach programów stypendialnych) skończywszy. Wspólnym mianownikiem wspomnianych tu form mobilności bardzo często jest ich długookresowy charakter 10. Mobilność tego rodzaju często prowadzi do osłabienia więzi ekonomicznych migrantów z państwem ich pochodzenia. Jedną z form kontynuacji wspomnianych więzi są transfery pieniężne przesyłane w celu wsparcia pozostających w Afryce członków rodziny. Transfery tego rodzaju są w wielu regionach kontynentu jednym z podstawowych źródeł utrzymania lokalnej ludności. Według szacunków Banku Światowego jedynie w 2012 roku wartość transferów pieniężnych przesyłanych przez afrykańskich migrantów wyniosła w przybliżeniu 60 miliardów dolarów 11. Ograniczone możliwości średniookresowych i długotrwałych migracji obywateli państw afrykańskich na terytorium UE uznać należy za źródło istotnych problemów społecznych i ekonomicznych regionu. Rosnąca restrykcyjność regulacji migracyjno-azylowych państw Europy Zachodniej (także na szczeblu unijnym) przyczyniła się do ograniczenia skali długotrwałych migracji osiedleńczych z Afryki. Odpowiedzią na wspomniane zjawisko stała się rosnąca liczba migrantów nielegalnych, uchodźców i osób 7 B. Termiński, "Wysiedlenia inwestycyjne: Przyczyny, konsekwencje i kontekst prawny", Revista Crítica de Historia de las Relaciones Laborales y de la Política Social (University of Malaga), No. 6, May 2013, pp Na temat politycznego konfliktu związanego z wydobyciem ropy naftowej w delcie Nigru por. zwłaszcza: B. Terminski, Oil-Induced Displacement and Resettlement: Social Problem and Human Rights Issue, research paper, Simon Fraser University, Vancouver, March Zazwyczaj mają one charakter wewnątrzkrajowy, por. I. Hashim, "Independent Child Migration and Education in Ghana", Development and Change, Vol. 38, Issue 5, September 2007, pp ; I. Hashim, D. Thorsen, Child Migration in Africa, Zed Books, Wspomniana tendencja w istotny sposób przyczynia się do zjawiska tzw. drenażu mózgów, pogłębiając ekonomiczny niedorozwój regionu. 11 "Send Money To Africa: Making Markets More Transparent",

8 ubiegających się o azyl, podejmujących mobilność w regionie śródziemnomorskim. Mobilność tego rodzaju cechuje się się obecnie zróżnicowanym katalogiem przyczyn. Motywacje ekonomiczne, chęć dołączenia do zamieszkującego w Europie członka rodziny, ucieczka przed głodem i degradacją gleby, prześladowania polityczne i brak szans realizacji własnych aspiracji w państwie pochodzenia, to tylko wąski fragment katalogu motywacji nielegalnych migrantów w regionie śródziemnomorskim Podstawową przyczyną migracji z Afryki jest zatem ograniczony poziom dostępu do istotnych zasobów. Szczególnie głośną formą migracji nielegalnych z obszaru Afryki stało się w ostatnich latach zjawisko tzw. boat people 12. Zjawisko to, określane czasem mianem jednego z największych wyzwań humanitarnych dla państw UE, stało się na przestrzeni kilku ostatnich lat przyczyną przynajmniej kilkudziesięciu dramatów. Zgodnie z szacunkami UNHCR z końca lipca 2014 roku, jedynie pomiędzy styczniem i lipcem 2014 roku ponad mieszkańców Afryki podjęło migrację tego rodzaju (wzrost o ponad 60 procent w stosunku do całego 2013 roku). Aż z nich stanowiły dzieci. Fakt ten wydaje się szczególnie niepokojącą tendencją i odzwierciedleniem obserwowanej obecnie rosnącej skali przymusowych migracji dzieci. W przypadku aż 800 osób podjęcie wspomnianej formy migracji zakończyło się śmiercią (styczeń-lipiec 2014) 13. W październiku 2013 roku w okolicach włoskiej wyspy Lampedusa doszło do dwóch wielkich katastrof statków przewożących nielegalnych imigrantów. W następstwie katastrofy statku płynącego z Libii śmierć poniosło ponad 360 nielegalnych imigrantów (155 osób zostało uratowanych). W tydzień później okolice wyspy Lampedusa stały się areną kolejnej katastrofy statku przewożącego migrantów. W wyniku katastrofy statku przewożącego migrantów z Syrii i Palestyny (11 października 2013 r.) śmierć poniosło 31 osób. W sierpniu 2011 okolice wyspy Lampedusa stały się obszarem innej katastrofy statku przewożącego migrantów z Libii (śmierć poniosło kilkadziesiąt osób). Obserwowane w 2011 wydarzenia polityczne w regionie Północnej Afryki doprowadziły do największego dotychczas jednorazowego exodusu nielegalnych migrantów w regionie śródziemnomorskim. Pomiędzy majem i sierpniem 2011 roku do brzegu wyspy Lampedusa dopłynęło ponad 48,000 osób. Pomimo obserwowanej wówczas eskalacji konfliktów zbrojnych, większość z nich uznać należy za nielegalnych imigrantów ekonomicznych. Region Afryki cechuje się zresztą silnym przenikaniem ekonomicznych, politycznych i środowiskowych motywacji mobilności. Równie znaczącym problemem dla bezpieczeństwa i stabilności Afryki okazuje się wielomilionowa skala uchodźstwa i wysiedleń wewnętrznych. Zgodnie z szacunkami Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych do spraw Uchodźców (UNHCR) problem uchodźstwa dotyka obecnie obywateli ponad dwudziestu państw afrykańskich 14. Obok długotrwałych i trudnych do rozwiązania kryzysów uchodźczych (np. w Afryce Zachodniej) obserwujemy także problemy wywołane destabilizacją polityczną Afryki Północnej (2011), przekładające się na rosnącą skalę migracji nielegalnych do Europy. Eskalacja przemocy (i 12 Zjawisko boat people było wcześniej obserwowane także w wielu innych regionach świata, między innymi w kontekście nielegalnych migracji z obszaru Wietamu, Haiti, Kuby, Albanii i Somalii, por. B., Termiński "Międzynarodowe Migracje Ekonomiczne Jako Czynnik Zagrożeń Dla Fundamentalnych, Gospodarczych I Społecznych Praw Człowieka, Oraz Wyzwań Dla Przestrzeni Polityki Społecznej", unpublished research paper available at: 13 Zgodnie z szacunkami UNHCR w 2013 roku na wodach Morza Śródziemnego śmierć poniosło około 600 boat people, a w 2012 roku było to 500 osób. 14 Ponad 3,4 miliona uchodźców w Afryce korzystało w 2014 roku z różnych form pomocy UNHCR., por.

9 wywołane nią kryzysy humanitarne) prowadzi zatem do intensyfikacji migracji nielegalnych na obszar Europy. Czynniki ekonomiczne pozostają jednak podstawową determinantą mobilności większości migrantów z Afryki. Wysiedlenia wewnętrzne obserwowane w ostatnich latach w Afryce cechowały się znaczącym zróżnicowaniem przyczyn. Problem wysiedleń wewnętrznych związanych z eskalacją przemocy zbrojnej (ang. conflict-induced displacement) dotyka obecnie mieszkańców przynajmniej kilkunastu krajów regionu. Zgodnie z szacunkami UNHCR w 2014 roku na terytorium Afryki zamieszkiwało ponad 5,4 miliona osób zmuszonych do opuszczenia swych domów w następstwie konfliktów zbrojnych i innych form eskalacji przemocy. Niepokoje polityczne i konflikty etniczne generują obecnie wielomilionową skalę wysiedleń wewnętrznych, oraz znaczącą skalę migracji nielegalnych na obszar Europy. Obok wspomnianego problemu obserwujemy także znaczącą skalę wysiedleń wewnętrznych związanych z pustynnieniem i degradacją gleby (i innymi formami przeobrażeń środowiska), klęskami żywiołowymi, niedożywieniem, brakiem wody, oraz realizacją projektów inwestycyjnych (ang. development-induced displacement and resettlement) i ochroną przyrody (ang. conservation-induced displacement) 15. Wspomniane w poprzednim zdaniu kategorie wysiedleń są często pomijane w ramach aktywności organizacji międzynarodowych i agencji o profilu humanitarnym. Mają one bowiem mniej widowiskowy charakter i zazwyczaj wiążą się z mniejszym poziomem bezpośrednich zagrożeń humanitarnych dla dotkniętych nimi osób. Wysiedlenia wewnętrzne związane z przeobrażeniami środowiskowymi i realizacją projektów inwestycyjnych także wiążą się z głębokim spadkiem poziomu indywidualnego i zbiorowego bezpieczeństwa ludzkiego (ang. human security) dotkniętych tym problemem osób. Migracje podejmowane przez mieszkańców państw Afryki stanowią odpowiedź na rosnący przyrost demograficzny, brak perspektyw ekonomicznych, oraz ograniczony poziom rozwoju społecznego wielu regionów kontynentu. Istotnym czynnikiem sprawczym migracji okazują się także ograniczone zasoby. Mam tu na myśli zarówno zasoby o charakterze egzystencjalnym, jak również ograniczone możliwości edukacyjne i słaby dostęp do różnych form społecznego i ekonomicznego wsparcia. Wspomniane wyżej czynniki oddziałują na obniżenie poziomu indywidualnego i zbiorowego bezpieczeństwa ludzkiego, stając się przyczyną braku poczucia indywidualnej i społecznej stabilności. Silny rozdźwięk pomiędzy egzystencjalnymi potrzebami i brakiem możliwości ich zaspokojenia staje się, podobnie jak w innych regionach świata, podstawową determinantą decyzji migracyjnych mieszkańców kontynentu. Wśród zjawisk typowych dla afrykańskiej specyfiki migracyjnej wymienić możemy silne zespolenie ekonomicznych, politycznych i środowiskowych czynników mobilności. Częstą przyczyną migracji mieszkańców Afryki stają się także różnorodne formy dyskryminacji z uwagi na czynniki religijne i etniczne. Podporządkowana pozycja kobiet w tradycyjnych strukturach lokalnych wydatnie ogranicza możliwość realizacji ich aspiracji. Wspomniane wyżej przyczyny stają się istotnymi determinantami zachowań migracyjnych mieszkańców wielu regionów kontynentu. Państwa afrykańskie znajdują się w światowej czołówce obszarów cechujących się najwyższą stopą 15 Por. B. Terminski, Environmentally-induced displacement: Theoretical frameworks and current challenges, CEDEM Research Paper, University of Liege, September 2012.

10 bezrobocia 16. Szczególnie wysokie wskaźniki bezrobocia obserwowano w ostatnich latach w Zimbabwe (70 % w 2011 roku), Mozambiku (60 % w 2009 roku), Namibii (51,2 % w 2008 roku), Senegalu (48 % w 2007 roku), RPA (25,5 % w 2012 roku) i Suazi (40,6 % w 2007 roku) 17. Problemem coraz szerzej obserwowanym w różnych regionach Afryki staje się rosnący poziom bezrobocia osób młodych. Konsekwencją przyrostu demograficznego staje się brak możliwości "wchłonięcia" przez krajowy rynek zatrudnienia wielu państw afrykańskich rosnącej liczby osób w młodym wieku 18. Osoby w wieku lat stanowią obecnie ponad 200 milionów mieszkańców Afryki. Osoby młode (15-24 lata) stanowią w ostatnich latach około 37 procent populacji w wieku roboczym, w tym aż 60 procent wszystkich osób bezrobotnych 19. Wspomniana kategoria osób w szczególnie silny sposób doświadcza braku możliwości znalezienia legalnego zatrudnienia. Problemy osób młodych ze znalezieniem zatrudnienia koegzystują z różnymi formami pracy przymusowej osób niepełnoletnich. W regionach nisko uprzemysłowionych różne formy aktywności zarobkowej podejmowane są już przez dzieci w wieku 5-14 lat 20. Wysoki poziom bezrobocia wśród osób pomiędzy 20 i 30 rokiem życia staje się istotną przyczyną decyzji o podjęciu migracji 21. Problemy afrykańskiego rynku zatrudnienia stały się przedmiotem intensywnych debat na forum ostatnich szczytów UE-Afryka. Dyskusje tym zakresie prowadzono między innymi na forum dwóch ostatnich szczytów partnerstwa euro-afrykańskiego (w Trypolisie w dniach listopada 2010 roku, oraz w Brukseli w dniach 2-3 kwietnia 2014 roku). Zwrócono wówczas uwagę na konieczność rozwijania mechanizmów lokalnego i regionalnego rozwoju gospodarczego jako alternatywy dla wysokiej skali migracji osób młodych. Podejmowane z pragmatycznych względów zaangażowanie UE w tym zakresie może jedynie w ograniczonym stopniu przełożyć się na polepszenie sytuacji ekonomicznej regionu. Maksymalizacja współpracy handlowej, rozwijanie programów rozwojowych, czy różnorodne formy wsparcia kapitału ludzkiego odgrywają co prawda istotne znaczenie jako czynniki stymulujące regionalny wzrost gospodarczy. Równie istotne okazują się wewnętrzne reformy edukacyjne i prawne, umożliwiające mieszkańcom Afryki efektywną realizację własnych aspiracji w miejscu zamieszkania. Jedynie kompleksowe działania zmierzające do maksymalizacji możliwości indywidualnego rozwoju (ang. human development) stać się mogą alternatywą dla obecnej skali migracji z regionu Afryki. Szczególnie widocznym problemem, obserwowanym w wielu państwach regionu, są ograniczone możliwości socjoekonomicznego rozwoju kobiet. Dyskryminacja kobiet w zakresie dostępu do szkolnictwa średniego i wyższego jest zjawiskiem wspólnym dla wielu krajów muzułmańskich. Uwarunkowania religijne, oraz patriarchalny model społeczeństwa, ograniczają możliwości podejmowania przez kobiety 16 Na temat bezrobocia w państwach afrykańskich por. 17 Prezentowane dane pochodzą z różnych opracowań. Brak danych statystycznych dotyczących skali bezrobocia w wielu innych państwach Afryki utrudnia precyzyjne określenie skali tego problemu na kontynencie. 18 Istotnym czynnikiem ożywienia krajowych rynków zatrudnienia w Afryce okazuje się zwiększenie liczby miejsc pracy w rolnictwie, por. "Youth and Employment in Africa: The Potential, the Problem, the Promise" Konsekwencją wspomnianego faktu staje się ograniczenie szans edukacyjnych osób niepełnoletnich w wielu regionach Afryki. 21 Osoby pomiędzy 20 i 30 rokiem życia stanowią jedną z dominujących ilościowo kategorii nielegalnych migrantów w regionie śródziemnomorskim, w tym boat people.

11 legalnego zatrudnienia 22. Obserwowanemu w ostatnich latach wzrostowi wykształcenia kobiet w państwach arabskich nie towarzyszy proporcjonalny wzrost możliwości zatrudnienia. Maroko cechuje się bardzo wysoką liczbą kobiet posiadających średnie i wyższe wykształcenie. Z uwagi na czynniki religijne i kulturowe jedynie część z nich podejmuje później aktywność ekonomiczną poza przestrzenią rodziny. Likwidacja dyskryminacji kobiet w dostępie do edukacji stała się istotnym postulatem przyjętych w ramach ONZ Milenijnych Celów Rozwoju (ang. Millenium Development Goals). Do chwili obecnej nie wyeliminowano jednak znaczących form dyskryminacji kobiet w zakresie dostępu do szkolnictwa podstawowego i średniego szczebla. Tradycyjne uwarunkowania społeczne przekładają się także na ograniczoną skalę migracji międzynarodowych kobiet z regionu Afryki. Mężczyźni w Afryce zdecydowanie częściej od kobiet podejmują różne kategorie migracji międzynarodowych, także w kontekście nielegalnej mobilności na obszar Europy 23. Pochodzące z Afryki kobiety dużo rzadziej niż mężczyźni podejmują studia wyższe na zagranicznych uczelniach. Wśród innych czynników ograniczających rozwój państw afrykańskich wymienić należy problemy edukacyjne, oraz niski poziom rozwoju instytucji społeczeństwa obywatelskiego 24. Większość państw afrykańskich plasuje się w końcowej części światowych rankingów edukacyjnych. Problemem w tym kontekście staje się także utrudniony dostęp do edukacji wywołany dyskryminacją kobiet, konfliktami zbrojnymi, wysiedleniami wewnętrznymi, oraz pracą przymusową osób niepełnoletnich. Konsekwencja obserwowanych w kilkunastu krajach regionu konfliktów zbrojnych staje się niszczenie szkół, oraz długotrwałe ograniczenie szans edukacyjnych dzieci 25. Państwa Afryki cechują się dużymi dysproporcjami w podejmowaniu edukacji przez dziewczynki i chłopców. W większości regionów Afryki mężczyźni częściej niż kobiety podejmują edukację podstawową 26. W innych obszarach obserwujemy jednak odwrotną tendencję, związaną z obowiązkami młodych mężczyzn w gospodarstwach rolnych rodziców. Słaby poziom rozwoju infrastruktury drogowej i komunikacyjnej powoduje, że dzieci z obszarów nisko zurbanizowanych mają ograniczone możliwości podjęcia edukacji w szkołach (wspomniany problem widoczny jest np. w państwach Afryki Środkowej). Problemem wielu obszarów Afryki okazuje się także ograniczona liczba wykwalifikowanych nauczycieli (wspomniany fakt stanowi konsekwencje zjawiska drenażu mózgów). Problemy edukacyjne są kluczowym czynnikiem oddziałującym na cechujący wiele państw Afryki niski poziom wskaźnika rozwoju społecznego (ang. Human Development Index, HDI). Niski poziom edukacji jest kluczowym czynnikiem ograniczającym możliwości rozwoju kapitału społecznego regionu, co w długotrwałej perspektywie przekłada się na ograniczoną ekonomiczną konkurencyjność państw kontynentu. Poziom rozwoju instytucji społeczeństwa obywatelskiego w poszczególnych państwach kontynentu 22 Mam tu na myśli przede wszystkim konsekwencje tradycyjnego podziału ról w społeczeństwach arabskich. 23 Dominującą grupę wśród pochodzących z Afryki migrantów nelegalnych (także boat people) stanowią mężczyźni pomiędzy 20 i 30 rokiem życia. 24 Region Afryki cechuje się najniższym spośród wszystkich kontynentów wskaźnikiem skolaryzacji. Zgodnie z szacunakami UNESCO z 2000 roku, jedynie 52 procent dzieci w regionie Afryki Sub-Saharyjskiej uczestniczyło w edukacji na poziomie podstawowym, por. Regional overview on sub-saharan Africa, UNESCO, Paris, Szacuje się, że jedynie powyborcza eskalacja przemocy w Kenii (grudzień 2007 r.) doprowadziła do czasowych przynajmniej problemów dla szkół powszechnych w tym kraju. 26 Fakt ten wiązać należy z podporządkowaną pozycją kobiet w społeczeństwie, czynnikami religijnymi, oraz zajęciami małoletnich kobiet w gospodarstwach domowych rodziców.

12 determinowany jest czynnikami politycznymi, prawnymi, oraz stopniem praktycznego zaangażowania zagranicznych organizacji tego rodzaju i międzyrządowych agencji pomocowych. Aktywność organizacji pozarządowych w znaczący sposób oddziałuje na przestrzeń społeczną wielu państw rozwijających. Wspomnijmy tu choćby o działalności organizacji zaangażowanych w przestrzeni edukacji, opieki zdrowotnej, pomocy żywnościowej, opieki nad sierotami, odbudowy po zakończeniu konfliktów zbrojnych, oraz w innych sektorach humanitarnego wsparcia. Region Afryki cechuje się zróżnicowaną efektywnością oddziaływania organizacji pozarządowych na przestrzeń ekonomiczną i społeczną poszczególnych państw. W państwach zamieszkiwanych przez społeczności chrześcijańskie obserwujemy znaczące zaangażowanie różnego rodzaju wspólnot misyjnych (np. w zakresie edukacji, pomocy potrzebującym, itp.). Spore znaczenie odgrywa także aktywność struktur ONZ w regionach doświadczonych przez problem niedożywienia, braku wody, degradację gleby, eskalację konfliktów zbrojnych czy klęski żywiołowe. Problemem niektórych państw regionu okazuje się ograniczona aktywność obywateli w zakresie inicjowania współpracy pozarządowej. W wielu państwach regionu współpraca tego rodzaju inicjowana przez mieszkańców odgrywa marginalne znaczenie. Uwarunkowania polityczne i kulturowe wydatnie ograniczają aktywność stowarzyszeń tego rodzaju w wielu państwach arabskich (zwłaszcza tych o niedemokratycznym modelu rządów). Koncepcja społeczeństwa obywatelskiego w rozumieniu zachodnim z trudem przystaje do realiów obserwowanych w wielu regionach świata 27. Władze państwowe z różnych względów nie zawsze zainteresowane są stymulowaniem aktywności tego rodzaju. Znaczącym problemem państw afrykańskich staje się długotrwały brak możliwości maksymalizacji kapitału społecznego. Przyrost demograficzny, oraz brak zasobów ekonomicznych i edukacyjnych, uznać należy za czynniki uniemożliwiające realizację aspiracji mieszkańców i generujące wielopokoleniową biedę. Migracja stanowi często jedyne narzędzie maksymalizacji poziomu bezpieczeństwa ekonomicznego i uwolnienia się z opresyjnych zależności politycznych. Mobilność mieszkańców najbiedniejszych regionów Afryki często przybiera raczej formę migracji ucieczki (przed degradacją gleby, głodem, eskalacją przemocy lokalnej), aniżeli ściśle zaplanowanego ekonomicznie działania. Brak zasobów (od wody począwszy a na zasobach intelektualnych i innowacyjnej gospodarce skończywszy) stanowi obecnie największy problem Afryki. Jedną z przyczyn ograniczonych możliwości rozwoju kapitału społecznego w Afryce są także tradycyjne uwarunkowania kulturowe i etniczne. Wspomniana tendencja ulega spotęgowaniu za sprawą biernej postawy władz państwowych w przedmiocie polityki społecznej. Mechanizmy wsparcia społecznego okazały się istotnym czynnikiem wyrównywania szans i rozwoju kapitału ludzkiego większości państw europejskich. Ich marginalne znaczenie w wielu regionach Afryki potęguje obserwowaną tam biedę. Doświadczenia azjatyckie ukazują pozytywne znaczenie rozwoju lokalnych mechanizmów współpracy ekonomicznej i wsparcia finansowego (np. mikrokredytów) w przezwyciężeniu wspominanych wyżej problemów. Rozwój lokalnej przedsiębiorczości jest jednak bardzo trudny bez wsparcia finansowego ze strony państwa bądź aktorów zagranicznych (instytucji pomocy rozwojowej). Istotnym problemem doświadczanym przez państwa afrykańskie jest trwały odpływ wysoko wykwalifikowanych specjalistów (zjawisko tzw. drenażu mózgów, ang. brain drain). Wspomniany problem 27 Obserwujemy silną zależność pomiędzy modelem rządów, poziomem rozwoju społeczeństwa obywatelskiego, oraz standardami przestrzegania praw człowieka.

13 szczególne rozmiary przybiera w państwach cechujących się długoletnią wysoką dynamiką mobilności do Europy (Etiopia, Nigeria, Kenia) 28. Według niektórych specjalistów każdego roku obserwujemy odpływ około wysoko wykwalifikowanych specjalistów z obszaru Afryki. Ekonomiczne konsekwencje tego procesu sięgać mogą nawet czterech miliardów dolarów każdego roku. Zjawisko drenażu mózgów stało się widoczną przyczyną problemów ekonomicznych i długotrwałego ubóstwa Etiopii. Zgodnie z szacunkami Programu Rozwoju Narodów Zjednoczonych (ang. United Nations Development Programme, UNDP) państwo to w latach straciło aż 75 procent pracowników o wysokich kwalifikacjach. Szczególnie negatywny społecznie okazał się masowy odpływ młodych lekarzy z obszaru Etiopii i Ghany. Także afrykańscy studenci kończący edukację na zagranicznych uczelniach stosunkowo rzadko decydują się na powrót do ojczyzny. Wspomniany fakt pogłębia dysproporcje w tempie rozwoju gospodarczego, przyczyniając się do ograniczenia możliwości wydźwignięcia krajów Afryki z nędzy. Znacząca skala migracji osób wykształconych przyczynia się do obniżenia poziomu edukacji w wielu regionach kontynentu. W ostatnich latach w wielu regionach Kenii brakowało nauczycieli o kwalifikacjach adekwatnych do prowadzenia zajęć w szkolnictwie elementarnym i średnim. Problemem wielu państw afrykańskich jest niski poziom respektowania praw człowieka przez władze krajowe. Przeszkodą w tym względzie okazują się nie tylko obiektywne problemy polityczne (zwłaszcza konflikty zbrojne), lecz także brak adekwatnych rozwiązań instytucjonalnych i prawnych. Eskalacja przemocy lokalnej i regionalnej ogranicza szanse efektywnego respektowania prawa i ochrony własnych obywateli. Problemem okazują się także dyskryminujące (np. wobec kobiet, dzieci, różnych kategorii mniejszości) zapisy prawodawstwa wewnętrznego. Obserwujemy zatem stałe pogłębianie się dysproporcji w zakresie standardów ochrony jednostki pomiędzy państwami Globalnego Południa i krajami wysoko rozwiniętymi. Prawodawstwo wewnętrzne wielu państw Afrykańskich zawiera bardzo ograniczone regulacje w zakresie ekonomicznych i społecznych praw własnych obywateli 29. Brakuje ponadto regulacji dotyczących statusu prawnego, oraz standardów ochrony cudzoziemców. Wspomniany fakt stanowi istotną przyczynę, ograniczającą skalę legalnych migracji zarobkowych wewnątrz kontynentu. Pomimo funkcjonowania Unii Afrykańskiej oddziaływanie instrumentów międzynarodowych na przestrzeń prawodawstwa wewnętrznego państw afrykańskich w dalszym ciągu pozostaje niewielkie. Migracje nielegalne z obszaru Afryki stać się mogą jednym z najistotniejszych wyzwań ekonomicznych i humanitarnych dla państw Europy Południowej. Ekonomiczne konsekwencje nielegalnych migracji już obecnie stanowią znaczące wyzwanie ekonomiczne dla przynajmniej kilku regionów UE 30. Niezbędne wydaje się zatem dalsze rozwijanie mechanizmów współpracy i dialogu pomiędzy instytucjami UE i partnerami afrykańskimi. Praktycznym rozwinięciem podejmowanej współpracy stać się powinna intensyfikacja programów pomocowych nakierowanych na rozwój kapitału społecznego regionu. Pomimo 28 Zjawisko drenażu mózgów przybierać może zarówno formę nieodwracalnej migracji osóby wykształconych w państwach Afryki, jak również decyzji osób kończących edukację na zagraniczonych uczelniach o pozostaniu w państwie dotychczasowego pobytu. 29 Nie wspominając już nawet o niskiej efektywności implementacji przyjętych zapisów. 30 Wspomnijmy choćby o problemach systemu zdrowotnego Grecji, związanych ze znaczącą skalą nielegalnych migracji na obszar tego państwa, por. B. Terminski, Realizing the Right to Health of Undocumented Immigrants in Europe: Legal and Social Challenges", Proceedings of the 13th World Congress on Public Health, Monduzzi Editore, Bologna, 2013, pp

14 wspomnianego faktu państwa afrykańskie nie podjęły dotychczas sugerowanych reform społecznych, zmierzających do tworzenia ekonomicznej alternatywy dla migracji i ograniczenia skali mobilności nielegalnej. W dobie braku ponadregionalnych konfliktów w zbrojnych i pogłębiających się dysproporcji w tempie rozwoju gospodarczego poszczególnych obszarów świata, migracje z obszaru Afryki stać się mogą istotnym wyzwaniem dla bezpieczeństwa europejskiego 31. Państwa afrykańskie nie podjęły dotychczas należytych działań na rzecz ograniczenia obecnej dynamiki migracji z ich terytorium. Brak zasobów i ograniczone możliwości zaspokojenia podstawowych potrzeb stają się jedną z kluczowych przyczyn trudnych w ograniczeniu migracji. Skala mobilności tego rodzaju ulega spotęgowaniu przez mało efektywne mechanizmy kontroli granic i mocno ograniczoną współpracę państw afrykańskich w tym zakresie. Ostatnim zagadnieniem na jakie pragnę zwrócić uwagę są doświadczane przez państwa Afryki problemy środowiskowe, oraz ich socjoekonomiczne konsekwencje. Zjawiska pustynnienia i degradacji gleby prowadzą do szczególnie widocznych konsekwencji ekonomicznych, przekładając się także na mobilność mieszkańców dotkniętych nimi obszarów. Dotykające region Sahelu częste susze prowadzą do spadku ilości egzystencjalnych zasobów, co także stanowi istotny czynnik wypychający migrantów z obszarów dotychczasowego zamieszkania 32. Spadek ilości zasobów, w połączeniu z rosnącymi wskaźnikami przyrostu demograficznego, staje się częstą przyczyną niedożywienia (np. w Etiopii i Kenii). Innym znaczącym problemem są dotykające region Afryki częste klęski żywiołowe, np. powodzie 33. Liberalne prawodawstwo w zakresie gospodarki odpadami prowadzi do znaczącego skażenia niektórych obszarów Afryki (np. niektórych państw Zatoki Gwinejskich). Istotnym problemem Nigerii stało się ogromne skażenie Delty Nigru, związane z wydobyciem ropy naftowej przez koncerny petrochemiczne. Środowiskowe konsekwencje wydobycia ropy naftowej w Delcie Nigru stały się przyczyną intensyfikacji regionalnych konfliktów politycznych i etnicznych, oraz wysiedleń wielu mieszkańców regionu Ogoniland, protestujących przeciwko rosnącemu skażeniu środowiska 34. Obserwowany w wielu regionach Afryki proces pustynnienia gleb stanowi rezultat wycinania drzew w związku z rozwojem rolnictwa, realizacją potrzeb energetycznych ludności, oraz ekspansją osiedli ludzkich (problem przeludnienia). Skala wspomnianego procesu jest w Afryce przynajmniej dwukrotnie wyższa aniżeli w innych regionach świata. Wywołane wspomnianym zjawiskiem negatywne transformacje lokalnego ekosystemu stają się częstą przyczyną migracji ludności. Degradacja i erozja gleby stanowią równie istotne czynniki sprawcze przymusowej mobilności w obszarze Afryki. Błędy w gospodarce rolnej 31 M. Baldwin-Edwards, " Between a rock & a hard place : North Africa as a region of emigration, immigration & transit migration", Review of African Political Economy, Vol. 33, Issue 108, 2006, ; F.B. Adamson, "Crossing Borders: International Migration and National Security", International Security, Vol. 31, No. 1, Summer 2006, pp Zjawisko tzw. wysiedleń wewnętrznych wywołanych długotrwałymi przeobrażeniami środowiska (environmentallyinduced displacement), bądź wysiedleń wewnętrznych wywołanych klęskami żywiołowymi (ang. disaster-induced displacement). 33 Zgodnie z szacunkami ogranizacji międzynarodowych region państw rozwijających stanowi arenę ponad 90 procent wszystkich klęsk żywiołowych na świecie, por. B. Termiński, Environmentally-induced displacement: Theoretical frameworks and current challeneges, CEDEM Research Paper, University of Liege, September W zakresie przyczyn politycznego konfliktu w Delcie Nigru por. np: B. Terminski, Oil-induced displacement and resettlement: Social problem and human rights issue, Research Paper, Simon Fraser University, 2012.

15 stają się przyczyną jałowienia i degradacji milionów hektarów rocznie. Jedną z przyczyn wspomnianego procesu staje się intensywna gospodarka rolna wywołana przeludnieniem, oraz brakiem wiedzy w kwestii uprawy ziemi. Inną istotną przyczynę stanowią niezależne od aktywności człowieka procesy erozji. Degradacja gleby (i związane z tym obniżenie poziomu bezpieczeństwa żywnościowego dużych społeczności) staje się istotnym czynnikiem sprawczym wielu kategorii ruchów migracyjnych w obszarze Afryki. Przeniesienie się na inny obszar stanowi jedną z podstawowych strategii adaptacji do zmieniających się warunków środowiskowych. Degradacja i erozja gleb prowadzą zazwyczaj do migracji na bardziej wydajne obszary, mogące w większym stopniu zaspokoić potrzeby ekonomiczne i żywnościowe ludności. Wspomniane problemy zazwyczaj nie prowadzą jednak do daleko idących transformacji demograficznych rozległych obszarów. Dużo istotniejszym zagrożeniem dla stabilności i bezpieczeństwa okazują się konsekwencje problemów środowiskowych, w nieselektywny sposób wpływających na rozległe terytorialnie obszary. Długotrwałe susze, klęski żywiołowe, oraz trwałe zmiany środowiskowe, stanowią procesy prowadzące do znaczących transformacji demograficznych dużych obszarów. Obserwowane w Afryce klęski głodu (np. w latach 80tych w regionie Sahelu i później w Etiopii) stały się czynnikiem sprawczym masowych migracji o wewnętrznym i transnarodowym charakterze. Długotrwałe ograniczenie egzystencjalnych zasobów w ramach rozległego terytorium nie zawsze prowadzi zresztą do istotnego wzrostu dynamiki ruchów migracyjnych 35. Możemy jednak wspomnieć o przynajmniej kilku przykładach długotrwałych przeobrażeń środowiskowych, prowadzących do wzrostu dynamiki wewnętrznych i transnarodowych ruchów migracyjnych. Obserwowana w 1985 roku długotrwała susza w Nigrze stała się przyczyną przymusowych migracji około miliona osób (Hammer, 2004, pp. 232) 36. Obserwowane w północno-wschodniej Brazylii periodyczne susze i pustynnienie gleb stać się mogły przyczyną przymusowych migracji aż 3,4 miliona osób w latach Podobne problemy obserwujemy także w kontekście obserwowanych w ostatnich latach susz w północnej i wschodniej części Afryki. Funkcjonowanie w nieskażonym środowisku staje się w obecnej dobie coraz bardziej ograniczonym zasobem. Negatywne zmiany środowiskowe stają się z kolei istotnymi czynnikami, utrwalającymi ubóstwo wielu obszarów Afryki. W ocenie instytucji międzynarodowych Afryka stanowi kontynent najbardziej zagrożony negatywnymi zmianami środowiskowymi i degradacją gleby. Procesy degradacji gleby, deforestacji, oraz rosnącego skażenia powietrza wpływają na postępujące obniżenie poziomu bezpieczeństwa środowiskowego wielu milionów mieszkańców kontynentu. Szczególnie istotnym problemem okazuje się wysoki współczynnik deforestacji, dochodzący do 50 procent wszystkich powierzchni leśnych na terytorium Kamerunu i 80 procent w Liberii. Według szacunków Światowej Organizacji do spraw Rolnictwa (Food and Agriculture Organization, FAO) proces deforestacji doprowadził do ograniczenia terenów leśnych Afryki aż o 90 procent. Jedynie 22,8 procent lasów deszczowych Afryki Wschodniej pozostało do dzisiaj w 35 Znaczący spadek ilości egzystencjalnych zasobów jest bowiem obserwowany także w ramach przyległych obszarów. 36 E. Piguet, "Climate Change and Migration: A Synthesis" [In] T. Afifi, J. Jäger (eds.), Environment, Forced Migration and Social Vulnerability, Springer Verlag, 2010, pp E. Piguet, "Climate Change and Migration: A Synthesis" [In] T. Afifi, J. Jäger (eds.), Environment, Forced Migration and Social Vulnerability, Springer Verlag, 2010, pp. 79. Por. także: B. Terminski, Environmentally- Induced Displacement: Theoretical Frameworks and Current Challenges, CEDEM Research Paper, University of Liege, September 2012.

16 niezmienionym kształcie 38. Nigeria stanowi państwo cechujące się jednym z najwyższych wskaźników procesu deforestacji na kontynencie. Według niektórych szacunków na przestrzeni ostatnich piętnastu lat kraj ten stracił aż 81 procent starych lasów. Wysiłki władz Nigerii na rzecz rekultywacji utraconych obszarów leśnych znajdują wyraz w inicjowaniu wielu programów zalesiania 39. Według niektórych szacunków na przestrzeni ostatnich pięćdziesięciu-sześćdziesięciu lat wycięto prawie 98 procent obszarów leśnych Etiopii. Konsekwencją unicestwienie znaczącej części obszarów leśnych tego państwa stały się liczne problemy środowiskowe w rodzaju pustynnienia gleb i dotkliwie odczuwanych susz. Następstwem rabunkowej wycinki lasów stały się także liczne problemy ekonomiczne doświadczane przez mieszkańców Madagaskaru i Kenii. Konsekwencje rabunkowej wycinki lasów stanowią obecnie istotny problem ekonomiczny i społeczny przynajmniej kilkunastu państw kontynentu. Prymitywne metody rolne i wypalanie powierzchni leśnych staje się przyczyną rosnącego skażenia powietrza. W przynajmniej kilku państwach Afryki Zachodniej skażenie powietrza okazuje się jednym z kluczowych problemów oddziałujących na poziom zdrowotności mieszkańców. Równie istotnym problemem środowiskowym i zdrowotnym Afryki okazuje się skażenie wód gruntowych. Wśród podstawowych przyczyn wspomnianego zjawiska wymienić możemy niewłaściwe praktyki rolne, brak instalacji odprowadzania ścieków, oraz konsekwencje wydobycia ropy naftowej. Brak kanalizacji negatywnie oddziałuje na poziom zdrowotności mieszkańców wielu państw kontynentu. Międzynarodowe instytucje finansowe świadczące pomoc rozwojową zainicjowały w ostatnich latach wiele programów rozwoju sieci kanalizacyjnych w najbiedniejszych państwach regionu. Jedynie pomiędzy 2004 i 2010 rokiem Bank Światowy (ang. World Bank) i Afrykański Bank Rozwoju (ang. African Development Bank, ADB) przeznaczyły kilkaset milionów dolarów na rozwój sieci kanalizacyjnych w ubogich państwach Afryki Środkowej. Wśród innych donatorów projektów tego rodzaju wymienić możemy korporacje chińskie, oraz agencje pomocy rozwojowej związane z rządami państw europejskich i Japonii. Dużym problemem w regionie Delty Nigru (Nigeria) okazuje się skażenie powietrza, wody i gleby, wywołane wieloletnią eksploatacją ropy naftowej przez zachodnie koncerny petrochemiczne 40. Wieloletnie protesty lokalnych społeczności (ludność Ogoni) przeciwko środowiskowym konsekwencjom wydobycia ropy naftowej stały się przyczyną eskalacji przemocy zbrojnej w regionie w pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych. W następstwie prześladowań politycznych ze strony autorytarnych władz przynajmniej kilkanaście tysięcy mieszkańców regionu zmuszonych zostało do jego opuszczenia 41. Wydobycie ropy 38 Na temat przeobrażeń środowiskowych Afryki i ich oddziaływania na dynamikę procesów migracyjnych i wysiedleń wewnętrznych w regionie por. Zwłaszcza: B. Terminski, Environmentally-Induced Displacement: Theoretical Frameworks and Current Challenges, CEDEM Research Paper, University of Liege, September Na temat afrykańskiej dynamiki deforestacji, oraz środkowiskowych i społecznych konsekwencji tego porcesu por. zwłaszcza: B. Terminski, "Current dynamics of deforestation in Africa", por. także: R.A. Cline-Cole, H.A.C. Main, J.E. Nichol, "On fuelwood consumption, population dynamics and deforestation in Africa", World Development, Vol. 18, Issue 4, April 1990, pp Na temat przymusowych wysiedleń ludności wywołanych eksploatacją ropy naftowej por. B. Terminski, Oilinduced displacement and resettlement: Social problem and human rights issue, research paper, School for International Studies, Simon Fraser University, Vancouver, March 2012, pp. 7. por. Także: B. Terminski, Mininginduced displacement and resettlement. Social problem and human rights issue, unpublished research paper, Geneva, Ibidem

17 naftowej i wywołane tym procesem konflikty zbrojne stają się widoczną przyczyną wysiedleń wewnętrznych w różnych regionach świata. Rozpoczęte w 2000 roku wydobycie ropy naftowej w Sudanie (inwestycja Block 5A) stała się przyczyną wysiedlenia około 170 tysięcy osób w regionach Bentiu i Rubkoma 42. Prześladowania lokalnej ludności związane z wydobyciem ropy naftowej w Sudanie stały się przedmiotem raportu Human Right Watch (HRW) z 2001 roku 43. Wydobycie i transport ropy naftowej staje się przyczyną wielu innych problemów i zagrożeń obserwowanych w państwach Afrykańskich. Wybuchy rurociągów wywołane próbami kradzieży ropy naftowej stanowią stosunkowo częste zjawisko w Nigerii i Kenii. Zgodnie z szacunkami autora wybuchy rurociągów doprowadziły na przestrzeni ostatnich dziesięciu lat do śmierci przynajmniej kilku tysięcy osób w państwach afrykańskich 44. Warto zwrócić uwagę na przynajmniej kilka wypadków tego rodzaju obserwowanych w ostatnich latach w Afryce. Wybuch ropociągu w nigeryjskim mieście Jesse (październik 1998 r.) doprowadził do śmierci około 1000 osób. Przynajmniej 50 ofiar śmiertelnych ( i kilkudziesięciu rannych) stanowiło konsekwencję wybuchu ropociągu w nigeryjskim mieście Abbia (marzec 2000 r.). Wybuch rurociągu w nigeryjskim Warri (16 lipca 2000 r.) doprowadził do śmierci przynajmniej stu osób. Kolejny przypadek wybuchu ropociągu w nigeryjskim mieście Abbia (czerwiec 2003 r.) stał się przyczyną śmierci 105 osób. Ponad sześćdziesiąt osób poniosło śmierć w następstwie wybuchu ropociągu w nigeryjskim Lagos (wrzesień 2004 r.). Przynajmniej 500 osób zmarło w następstwie wybuchu ropociągu w Abul Egba niedaleko Lagos (Nigeria) w grudniu 2006 roku. Pomiędzy wrześniem 2004 roku i majem 2008 r odnotowano przynajmniej pięć dużych przypadków wybuchów rurociągów. Ich konsekwencją stała się śmierć przynajmniej 570 osób 45. Przynajmniej 150 osób poniosło śmierć w następstwie wybuchu rurociągu na wyspie Atlas Creek w nigeryjskim stanie Lagos (16 maj 2006 r.). Przyczyną zdecydowanej większości wspomnianych wyżej przypadków stały się uwarunkowane skrajną nędzą zorganizowane próby kradzieży ropy z ropociągów. Przynajmniej kilka spośród wspomnianych wyżej wybuchów rurociągów stało się przyczyną skażenia gleby na rozległych obszarach 46. Duże koszty i brak odpowiednich technologii przyczyniają się do bardzo ograniczonej skali recyclingu odpadów w państwach kontynentu. W niektórych krajach Afryki Zachodniej (np. na terytorium Ghany) powstawanie dużych wysypisk śmieci staje się przyczyną rosnącej degradacji środowiska. Na przestrzeni ostatnich lat powstało w Ghanie przynajmniej kilka dużych wysypisk zużytego sprzętu elektronicznego z Europy. Konsekwencją wspomnianego zjawiska stało się skażenie okolicznych terenów kadmem i ołowiem. Restrykcyjne regulacje w Europie powodują, że transport zużytego sprzętu elektronicznego do Afryki okazuje się dużo tańszy niż jego utylizacja na naszym kontynencie 47. W ostatnim 42 Ibidem 43 Por. także: B. Terminski, Development-induced displacement and resettlement: Causes, consequences and sociolegal context, Ibidem Verlag, Stuttgart, 2015; B. Termiński, Przesiedlenia inwestycyjne: Nowa kategoria migracji przymusowych, Oficyna Wydawnicza Łośgraf, Warszawa, B. Terminski, Oil-induced displacement and resettlement: Social problem and human rights issue, research paper, School for International Studies, Simon Fraser University, Vancouver, March 2012, pp Na temat społecznych konsekwencji wybuchów ropociągów w Nigerii por. zwłaszcza: B. Terminski, Oil-induced displacement and resettlement: Social problem and human rights issue, Vancouver, W zakresie środowiskowych konsekwencji wybuchów rurociągów w państwach afrykańskich, por. B. Terminski, Oil-induced displacement and resettlement: Social problem and human rights issue, Vancouver, W zakresie środowiskowych konsekwencji wspomnianego zjawiska por. np: "Africa will not be Europe's digital dumping ground, say leaders", The Guardian, August 9 th,2013,

18 czasie państwa afrykańskie przyjęły regulacje mające ograniczyć transport zużytego sprzętu elektronicznego na ich obszar 48. Ograniczony dostęp do wody pitnej jest obecnie jednym z kluczowych problemów środowiskowych i społecznych regionu Afryki. Zgodnie z pochodzącymi z 2006 roku raportami Komisji Ekonomicznej Narodów Zjednoczonych do spraw Afryki (ang. United Nations Economic Comission for Africa) około 300 milionów mieszkańców Afryki żyje w środowisku cechującym się ograniczonymi zasobami wodnymi 49. Wspomniany problem, uwarunkowany także obecną dynamiką susz i zmian klimatycznych, szczególnie negatywne społecznie konsekwencje przyjmuje w regionie Sahelu. Odpowiedzią na wspomniane problemy stają się przymusowe migracje mieszkańców, a nawet prowadzone przez niektóre państwa regionu programy redystrybucji ludności. Dużo efektywniejszym narzędziem minimalizacji problemów z ograniczonym dostępem do wody okazuje się budowa studni głębinowych 50. Prawo poszczególnych państw do użytkowania zasobów wodnych dorzeczy Nilu, Nigru i Zambezi stać się przyczyną długotrwałych konfliktów o charakterze politycznym, a nawet zbrojnym. 3. Aktywność Unii Afrykańskiej Zrzeszającą obecnie 54 państwa członkowskie Unię Afrykańską uznać należy za międzyrządową organizację regionalną przykładającą rosnące znaczenie do problematyki regulacji statusu prawnego, ochrony i zasad wsparcia społecznego migrantów zarobkowych 51. Pierwsza aktywność instytucjonalna w tym zakresie podjęta jednak została dopiero w początku ubiegłej dekady. Obserwowana w ostatnich latach rosnąca aktywność organizacji w omawianym zagadnieniu znalazła wyraz w inicjowaniu międzyregionalnego dialogu, przyjęciu ram polityki migracyjnej dla obszaru Afryki (2006), oraz uchwaleniu deklaracji dotyczącej związków migracji z problematyką praw człowieka (2007). Przedmiotem szczególnych wysiłków organizacji staje się minimalizacja skali nielegalnych migracji, rozbudowa mechanizmów dialogu z partnerami europejskimi (UE), a także podkreślanie związków pomiędzy mobilnością ekonomiczną i sferami stabilności, pokoju i bezpieczeństwa 52. Podczas 42 sesji Afrykańskiej Komisji Praw Człowieka i Ludów (ang. African Commission on Human and Peoples' Rights) w listopadzie 2007 roku doszło do przyjęcia Rezolucji Dotyczącej Migracji i 48 Ibidem 49 Ponad 80 procent wykorzystywanych przez mieszkańców Afryki zasobów wody pitnej znajduje zastosowanie w rolnictwie. W zakresie oddziaływania braku wody na dynamikę wysiedleń wewnętrznych w Afryce por. B. Termiński, Environmentally-induced displacement: Theoretical frameworks and current challenges, research paper, University of Liege, eptember Część projektów tego rodzaju realizowana jest przez instytucje pozarządowe o profilu humanitarnym. 51 Unia Afrykańska powołana została w lipcu 2002 roku w miejsce funkcjonującej wcześniej Organizacji Jedności Afrykańskiej (OJA). 52 Z humanitarnego punktu widzenia transnarodowe ruchy migracyjne nie wydają się dla państw afrykańskich kategorią mobilności przestrzennej generującą największe zagrożenia dla stabilności politycznej, oraz poziomu indywidualnego bezpieczeństwa obywateli państw członkowskich UA. Międzynarodowe uchodźstwo, oraz różne kategorie przymusowych migracji i wysiedleń wewnętrznych, wydają się kategoriami mobilności przestrzennej prowadzącymi do zdecydowanie większych problemów społecznych. Afryka stanowi region świata w szczególnie silny sposób dotknięty różnymi kategoriami uchodźstwa i wysiedleń wewnętrznych, por. B. Terminski, Environmentally-Induced Displacement: Theoretical Frameworks and Current Challenges, Universite de Liege, September 2012.

19 Praw Człowieka (ang. Resolution on Migration and Human Rights) 53. Przyjęcie wspomnianego dokumentu wyznacza początek okresu szerszego zainteresowania UA związkami problematyki migracji i sfery praw człowieka. Z punktu widzenia interesującego nas zagadnienia postanowienia dokumentu trudno uznać za znaczący krok na drodze rozwoju zagadnienia. Dokument koncentruje się przede wszystkim na problemach doświadczanych przez uchodźców, migrantów przymusowych, oraz osoby przesiedlone wewnętrznie. Pomimo tytułu poświęca zatem bardzo ograniczoną uwagę problematyce migracji ekonomicznych z Afryki, w ramach tego kontynentu, oraz zagadnieniu migracji nielegalnych. Wydaje się zatem, że problemy dobrowolnych migrantów ekonomicznych w dalszym ciągu odgrywają drugorzędne znaczenie w kontekście aktywności UA w przestrzeni praw człowieka 54. Dokumentem o nieco istotniejszym znaczeniu wydają się przyjęte w 2006 roku Ramy Polityki Migracyjnej dla Afryki (ang. The Migration Policy Framework for Africa) 55. Wspomniany dokument stanowi katalog rekomendowanych strategii dotyczących podstawowych problemów dotykających migrantów w regionie, oraz perspektyw ich minimalizacji. Wśród podstawowych zagadnień analizowanych w dokumencie wymienić należy tematy: migracji zarobkowych, zarządzania kontrolą granic, migracji nieregularnych, przymusowych wysiedleń, praw człowieka migrantów, migracji wewnętrznych, statystyk migracyjnych, związków migracji z problematyką rozwoju, oraz partnerstwa i współpracy międzynarodowej w kwestiach migracyjnych. Biorąc pod uwagę interesujące nas zagadnienie szczególnie istotne okazują się fragmenty poświęcone transnarodowym migracjom zarobkowym, oraz mobilności o charakterze nielegalnym. Wśród podstawowych strategii mających na celu polepszenie sytuacji migrantów wymieniono między innymi: inkorporację postanowień Konwencji Nr 97 i 143 MOP, oraz konwencji ONZ z 1990 roku na grunt prawodawstwa krajowego państw członkowskich, promocję szerszej niż dotychczas partycypacji aktorów pozarządowych w kreowaniu standardów polityk migracyjnych, oraz rozwijanie współpracy z instytucjami systemu NZ. Dokument zwraca ponadto uwagę na zagrożenia doświadczane przez migrujące kobiety, oddziaływanie międzynarodowej mobilności na przenoszenie wirusa HIV, oraz problemy związane z szerokim kontekstem migracji nielegalnych. Wśród rekomendowanych strategii, mających na celu minimalizację problemów doświadczanych przez migrantów nieregularnych, dokument wymienia między innymi: implementację protokołu ONZ dotyczącego przemytu migrantów (2000 r.), współpracę policyjną, lepszą kontrolę granic (np. w zakresie wspólnych patroli granicznych), oraz intensyfikację mechanizmów konsultacyjnych pomiędzy władzami poszczególnych państw. Podobnie jak w przypadku rezolucji z 2007 roku problematyka dobrowolnych migracji ekonomicznych o charakterze międzynarodowym potraktowana została jedynie jako fragment szerszego kontekstu mobilności w regionie. Możemy zatem uznać, że Unia Afrykańska nie przyjęła do dnia dzisiejszego autonomicznego dokumentu międzynarodowego, w całości poświęconego ochronie pracowników migrujących 56. Jak zatem widzimy refleksja nad problemami 53 Tekst rezolucji w języku angielskim dostępny na stronie: 54 Więcej na temat dokumentu UA z 2007 roku porównaj zwłaszcza: 55 Na temat postanowień dokumentu por. zwłaszcza: K. Popp, "Regional processes, law and institutional development on migration" [In] B. Opeskin, R. Perruchoud, J. Redpath-Cross (eds.), Foundations of International Migration Law, Cambridge University Press, 2013, pp Por. także: B. Termiński, Międzynarodowa ochrona pracowników migrujących: Geneza, instytucje, oddziaływanie, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, 2011, pp. 187.

20 pracowników migrujących stanowi jedynie wąski fragment aktywności organizacji w przedmiocie społecznych konsekwencji migracji w regionie. Innym dokumentem przyjętym w ramach Unii Afrykańskiej jest pochodzące z 2006 roku Wspólne Stanowisko w Zakresie Migracji i Rozwoju (ang. African Union (AU) Common Position on Migration and Development). Wspomniany dokument został przyjęty przez Radę Wykonawczą Unii Afrykańskiej (ang. AU Executive Council) podczas dziewiątej sesji zwykłej, obradującej w dniach czerwca 2006 roku w Gambii. W dokumencie podkreślono znaczenie migracji zarobkowych dla rozwoju socjo-ekonomicznego, oraz wzrostu poziomu dobrobytu państw regionu. Dokument podkreśla także negatywne konsekwencje drenażu mózgów dla gospodarek wielu regionów Afryki. Wśród kategorii osób szczególnie zagrożonych negatywnymi konsekwencjami mobilności zarobkowej dokument wymienia kobiety, dzieci, oraz osoby starsze. Dokument podejmuje także bardziej ogólne rozważania dotyczące oddziaływania migracji międzynarodowych na problemy pokoju, bezpieczeństwa, stabilności, oraz rozwoju gospodarczego regionu. Jak zauważono w dokumencie "kreowanie możliwości rozwoju w państwach pochodzenia może ograniczać podstawowe przyczyny dla których ludzie młodzi decydują się na migracje, co może okazać się istotne dla przeciwdziałania problemowi drenażu mózgów" 57. Zapewnienie efektywnej ochrony ekonomicznych, społecznych i kulturalnych praw człowieka, w tym prawa do rozwoju, dokument uznaje za podstawowe elementy całościowego i zbilansowanego systemu zarządzania migracjami. Analizowany dokument (niezwykle interesujący z punktu widzenia zawartych w nim rozważań) formułuje także katalog rekomendacji możliwych w implementacji na szczeblu krajowym, kontynentalnym i globalnym. Wśród rekomendacji dla poziomu krajowego dokument wymienia między innymi przyjęcie właściwych polityk migracyjnych, organizowanie kampanii mających na celu uwrażliwienie mieszkańców na zjawiska związane z negatywnymi konsekwencjami migracji, zbieranie informacji na temat problemów doświadczanych przez migrantów, wzmocnienie mechanizmów mających na celu przeciwdziałanie zjawiskom przemytu migrantów i handlu ludźmi, polepszenie mechanizmów zarządzania i kontroli granic, efektywną implementację tzw. Planu z Wagadugu w zakresie zatrudnienia i ograniczenia ubóstwa, podjęcie działań na rzecz rozwoju osób młodych, podjęcie działań na rzecz powrotu osób wykształconych za granicą do państw pochodzenia, a także wzmocnienie relacji pomiędzy państwem pochodzenia i społecznościami diaspor. Do podstawowych działań możliwych w implementacji na szczeblu krajowym dokument zalicza między innymi: finalizację dokumentu Strategiczne Ramy dla Polityk Migracyjnych (ang. Strategic Framework for Migration Policies), podjęcie międzynarodowych działań na rzecz ukarania osób odpowiedzialnych za przemyt migrantów i handel ludźmi, rozwijanie bilateralnych i międzynarodowych instrumentów prawnych dotyczących problemów migracyjnych, intensyfikację działań w zakresie zarządzania migracjami 58, promocję regionalnych i międzynarodowych instrumentów prawnej ochrony migrantów, wymianę informacji, rozwijanie regionalnych mechanizmów zarządzania migracjami, oraz zachęcanie przedstawicieli diaspor do uczestnictwa w rozwoju gospodarczym państwa pochodzenia. Wśród strategii rekomendowanych na szczeblu uniwersalnym dokument wymienia implementację przez Unię Europejską zobowiązań przyjętych 57 Por Zwłaszcza w kontekście zapewnienia równowagi pomiędzy prawem do wolnego przemieszczania się, oraz koniecznością ochrony praw człowieka i wsparcia humanitarnego migrantów znajdujących się w trudnej sytuacji.