Streszczenie pracy doktorskiej

Transkrypt

1 Streszczenie pracy doktorskiej Stosunek władz administracyjnych do średniowiecznego dziedzictwa architektury i urbanistyki na Pomorzu Zachodnim w latach (w granicach województwa szczecińskiego) W niniejszej pracy doktorskiej podjęto problematykę stosunku władz do średniowiecznego dziedzictwa architektury i urbanistyki.badania nad stosunkiem władz do średniowiecznej substancji zabytkowej na Pomorzu Zachodnim po 1945 r. stanowiły niezagospodarowane pole badawcze. Problem był podejmowany fragmentarycznie i selektywnie. W 1945 r. rozpoczął się proces tworzenia się nowego społeczeństwa na Ziemiach Zachodnich i Północnych. Przemiany społeczne dokonujące się w tym okresie na ZZiP miały własną specyfikę. Społeczeństwo Pomorza Zachodniego większości składało się z napływowej ludności wiejskiej z różnych części Polski, które w ramach masowego osadnictwa przeszło do życia miejskiego. Okres wytwarzania się więzi społecznych i historycznych z regionem, trwał bardzo długo. Mieszkańcy tworzyli społeczność migracyjną, która ukształtowała się w wyniku napływu na te obszary różnych grup ludności. Osadników nie łączyły żadne więzi historyczne ani społeczne z dziedzictwem kulturowym Pomorza Zachodniego. Dla nowych mieszkańców zastany krajobraz kulturowy był obcy. Zarówno mieszkańcy miast jak i wsi spotkali się z nowym obrazem kultury materialnej. Miało to istotny wpływ na ich stosunek do poniemieckiego dziedzictwa kulturowego Pomorza Zachodniego.Nienawiść do symboli określanym przez establishment polityczny mianem niemieckiej pychy w społeczeństwie polskim była ogromna i wykorzystywana przez ówczesne władze. Niemczyzna została uznana za szkodliwą naleciałość. Wraz z przejęciem Pomorza Zachodniego nastąpiło odniemczanie zastanego krajobrazu kulturowego tj. niszczenie pomników, zmiany nazw miejscowych, ulic, cmentarzy, napisów na budynkach jak również na zabytkach architektury. Brak funduszy i niewłaściwy sposób eksploatacji doprowadził do dewastacji niektórych obiektów zabytkowych. Warto, więc postawić sobie pytania, jakie czynniki spowodowały, że przez wiele lat substancja zabytkowa na Pomorzu Zachodnim była zaniedbywana. W jakiej mierze przyczyniły się do tego lokalne władze, które nie

2 rozumiały problemu zabezpieczenia dziedzictwa kulturowego, a w jakiej nastawienie ludności napływowej, przejawiającej wrogość do niemczyzny po latach okupacji. Ramy chronologiczne przedstawionej pracy obejmują okres od przejęcia Pomorza Zachodniego przez administrację polską w 1945 r. do końca roku W tymokresie w świadomości społeczeństwa polskiego wielkie znaczenie miały wydarzenia z lat okupacji niemieckiej. Natomiast następstwem powojennych zmian byłakonieczność adaptacji do nowych warunków. Występował brak poczucia zakorzenienia w nowych miejscach osiedlenia przy równoczesnym poszukiwaniu oznak stabilności i ciągłości dziejowej. Równocześnie w polityce wewnętrznej Polski dokonywały się głębokie zmiany, polegające na sowietyzacji kraju i następnie jej poniechaniu. W końcu 1970 r. doszło do przełomu, w którym wstrząsy polityczne szły w parze ze zmianą pokoleniową. Ramy terytorialne rozprawy obejmują obszar województwa szczecińskiego z lat Województwo szczecińskie, powołane do życia w 1946 r., mniej więcej pokrywało się z szeroko rozumianym Pomorzem Zachodnim. W 1950 r. w wyniku nowego podziału administracyjnego, z jego obszaru wyodrębnione zostały dwa mniejsze województwatj. koszalińskie i szczecińskie. Szczecin i województwo szczecińskie utożsamiane zawsze było z Pomorzem Zachodnim. W stosunku do województwa koszalińskiego ukuto nowy termin geograficzno-historyczny Pomorze Środkowe. Dokumentacja archiwalna dotycząca województwa szczecińskiego w większości przechowywana jest w zasobach Archiwum Państwowego w Szczecinie oraz w Archiwum Zachodniopomorskiego Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Szczecinie. Celem pracy nie było przedstawienie historii poszczególnych zabytków tylko ukazanie stosunku administracji do średniowiecznego dziedzictwa, co zasadniczo wpłynęło na konstrukcje rozprawy. Wprawdzie powojenne losy średniowiecznych zabytków ukazują stosunek władz do tychże obiektów. Dysertacja ma nakreślić ogólnospołeczne uwarunkowania dla zachowania średniowiecznego dziedzictwa architektury i urbanistyki, jak również oczekiwania społeczne.średniowieczne poniemieckie dziedzictwo kulturowe w tym regionie nie jest jednorodne, ani też zbadane do końca.została podjęta próba odpowiedzi na pytanie: 1.W jakim stopniu postawa ogółu społeczeństwa polskiego do dziedzictwa kulturowego Pomorza Zachodniego oddziaływała na dewastację krajobrazu kulturowego. Czy winę ponosiła napływowa społeczność, która na ogół

3 przejawiała wrogie nastawienie do pozostałości poniemieckich. Czy też tylko część lokalnych społeczności nieświadoma niszczenia zabytków kultury. Niszczenie przez nazistów polskich pomników kultury miało swoje przeniesienie na stosunek do niemieckiego dziedzictwa kulturowego. Dochodziło do demontażu obiektów zabytkowych na potrzeby odbudowy przez kształtującą się społeczność lokalną. 2. Jak przebiegał proces generowaniawięzi historycznych i kulturowychwśród osadników pochodzących z różnych części Polski.Jaka była rola oddziaływania władz państwowych i administracyjnychna kształtującą się społeczność Pomorza Zachodniego poprzez oświatę i propagandę polityczną. Jaki był wpływ Kościoła katolickiego poprzez organizowanie życia religijnego oraz oddziaływanie środowiskinteligenckich, głównie urzędników i nauczycieli. 3. Jakikierunek i charakter miały zmiany w postawie społeczności Pomorza Zachodniego wobec kulturowego dziedzictwa regionu. W jaki sposób młode pokolenie urodzone na ZZiP utożsamiało się ze swoim terenem i historyczną spuścizną. Dlatego też bardzo ważne jest nakreślenie ogólnospołecznych uwarunkowań dla zachowania średniowiecznej substancji zabytkowej a także oczekiwań społecznych związanych z odbudową zabytków. Władze nakreśliły wizję Polski w granicach zbliżonych do Polski piastowskiej oraz jednorodnego pod względem etnicznymspołeczeństwa. Średniowieczne zabytki na Pomorzu Zachodnim ukazywano lokalnej społeczności jako słowiańskie dziedzictwo kultury. Należy tu wspomnieć o czynniku psychologicznym. Przypuszczalnie identyfikacja z obcym środowiskiem o nieznanej przeszłości początkowo była trudna do osiągnięcia. Wyodrębnienie pewnej grupy obiektów, uznanych za swoje, mogło ułatwiać oswojenie się z nowym otoczeniem. Zasadnicze znaczenie dla rozprawy mają odpowiedzi na problemy badawcze: - W jakich warunkach kształtowała się państwowa administracja.odczuwalny deficyt wykwalifikowanej kadry urzędniczej. Ważnym problemem był stosunek administracji i jej funkcjonariuszy do zabytkowej substancji na Pomorzu Zachodnim. - Istotne dla problematyki rozprawy jest przedstawienie postaw ludności wypływających z głębokiejnienawiści do niemczyzny i dążeniawładz do szybkiej polonizacji regionu

4 - Kluczowe ujęcie kwestii społecznychbadanego zagadnienia z uwzględnieniemnorm formalno-prawnych. - Ukazanie roli kościoła katolickiego w odbudowie i utrzymaniu zabytkowych obiektów sakralnych. Uwzględnianie przemian społeczno-polityczne w okresie polskiego października 1956 r., które wpłynęły na zmianę stanowiska władz w stosunku do zabytków sakralnych. Również przedstawienie misji kościoła na Pomorzu Zachodnim, która od początku sprzyjała osadnictwu. Rola średniowiecznych obiektów sakralnych w tworzeniu lokalnej tożsamości w jej historycznych odniesieniach. - Przedstawienie sytuacji poewangelickich średniowiecznych kościołów, które stały się elementem polityki władz państwowych prowadzonej w odniesieniu do Kościoła Katolickiego. Na ogół obiekty sakralne traktowano, jako kartę przetargową w relacjach państwa z kościołem. - Ukazanie jak było rozumiane pojęcie ochrony zabytków. Na szczeblu wojewódzkim, według danychbyło ono nieporównywalnie odmienne od tego, na które było reprezentowane na niższych szczeblach organów władzterenowych. Władze wojewódzkie w dostatecznym zakresie rozumiały problem zachowania dziedzictwa kultury. - uwzględnienie problemów gospodarczych i finansowych, które negatywnie oddziaływały na kwestię ochrony zabytków. Podstawę źródłową opracowania stanowią materiały przechowywane w Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Archiwum Państwowym w Szczecinie, Archiwum Zachodniopomorskiego Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Szczecinie. Ważny dla pracy materiał znajduje się w zasobie Archiwum Akt Nowych w Warszawie, a konkretnie w zespołach: Ministerstwo Ziem Odzyskanych, , Ministerstwo Administracji Publicznej ,Ministerstwo Kultury i Sztuki w Warszawie, oraz Urząd ds. Wyznań, Wyznania rzymsko-katolickie Istotny pod względem interesującego nas zagadnienia jest materiał znajdujący się w Archiwum Państwowych w Szczecinie. Występują w nim informacje dotyczące problemów i zakresu ochrony dóbr kultury w województwie szczecińskim, w

5 tymśredniowiecznej substancji zabytkowej. W materiale aktowym znajduje się również ewidencja, dokumentacja, oraz plany zagospodarowania i adaptacji zabytków a projekty zagospodarowania przestrzennego dzielnic staromiejskich.do najwyższych zespołów należą: Urząd Wojewódzki Szczeciński (Wydział Kultury i Sztuki), Regionalna Dyrekcja Planowania Przestrzennego w Szczecinie Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Szczecinie (Wydział Kultury i Sztuki, Wydział ds. Wyznań oraz Wydział Budownictwa, Urbanistyki i Architektury). Niezwykle interesującym materiałem jest dokumentacja znajdująca w zasobie Archiwum Zachodniopomorskiego Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Szczecinie. Dokumentacja przechowywana w tym urzędzie została opracowana w układzie rzeczowo-chronologicznym. Akta tegoż archiwum są cenne albowiem określają zakres władzy i pozwalają zweryfikować drugorzędne sprawy konserwatorskie. Akta WKZ w Szczecinie są cenne, albowiem określają zakres władzy i pozwalają zweryfikować drugorzędne sprawy konserwatorskie. Akta z lat są niepełne, zachowała się tylko cześć korespondencji pomiędzy poszczególnymi urzędami. Materiały w zasobie tego archiwum opracowane są w grupach tematycznych o nazwach: Spis akt z lat oraz Spis akt z lat Rozprawa składa się z sześciu rozdziałów. Pierwszy z nich poświęcony zachowaniu i odbudowie średniowiecznej substancji zabytkowej na Pomorzu Zachodnim w latach oraz udział władz wojewódzkich w tym procesie. Omówione zostały również tezy centralnych władz konserwatorskich dotyczące odbudowy obiektów zabytkowych. Przedstawione zostały główne problemy z związane z zabezpieczeniem substancji zabytkowej, z jakimi spotkały władze wojewódzkie tj. kwestia usuwania zniszczeń wojennych, stan średniowiecznych obiektów na podstawie przeprowadzanych wizji lokalnych. Uwzględniono również wykorzystanie średniowiecznych na cele społeczne poprzez ich adaptacje. Osobno omówiono zagospodarowanie na cele kulturalne i na turystyczne ze względu na ich przeznaczenie i finansowanie z różnych instytucji. W rozdziale drugim omówiono działalność Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Szczecinie. Przedstawione zostały ustawowe i statutowe obowiązki WKZ w Szczecinie. Opisany został personel, zakres działania, szczególnie zwrócono uwagę na budżet i wydatkowanie kwot na poszczególne obiekty zabytkowe oraz możliwości WKZ,

6 co do realizacji planów konserwatorskich oraz ich relacja z centralą oraz władzami wojewódzkimi. Z kolei w rozdziale trzecim opisano przejmowanie Pomorzu Zachodnim poewangelickich obiektów sakralnych przez kościół katolicki. Wyszczególniony jest tu okres lat , kiedy to lokalne władze dążyły do szybkiego zasiedlenie i polonizacji Pomorza Zachodniego nie utrudniały kościołowi katolickiemu przejmowania poewangelickich obiektów sakralnych dla potrzeb kultu religijnego. Następnie przedstawiona jest sytuacja średniowiecznych budynków sakralnych w okresie stalinizacji. W tym rozdziale przedstawione są dwa różne stanowiska do zabytków sakralnych, jakie prezentowały poszczególne wydziały PWRN w Szczecinie odpowiedzialne za zabytkowe obiekty sakralne tj. WKiSz PWRN w Szczecinie i WdsW PWRN w Szczecinie. W dalszej części ukazane zostały akcje rozbiórki ruin poewangelickich świątyń. Rozdział czwarty poświęcony został stosunkowi władz lokalnych do średniowiecznej substancji zabytkowej na Pomorzu Zachodnim. Opisane zostały działania lokalnych władz zarówno powiatowych jak i miejskich w miejscowościach województwa szczeciński. W rozdziale piątym najważniejsze opracowane jest zagadnienie zachowania zabytkowych układów przestrzennych w warunkach odbudowy miast i osiedli oraz ich adaptacji do zachodzących zmian. Stan akt pozwala stwierdzić, że wdziałaniach władz w tym zakresie nie kierowano się ogólną zasadą ani schematem, który by obowiązywał we wszystkich miastach. Dla każdego ośrodka miejskiego indywidualnie tworzono indywidualne plany, określające rolę, jaką miał on odegrać w późniejszym okresie. Oparteinformacjach o ilości ludności, stanie uprzemysłowienia i roli gospodarczej. Zachowane źródła pozwalają na przedstawienie ogólnego stopnia zniszczenia miast, problemów i koncepcji zagospodarowania średniowiecznych układów miejskich w latach Rozdział szóstym poświęcony jest roli zabytków w społeczeństwie województwa szczecińskiego. Opisana jest w nim kulturotwórcza działalność Polskiego Towarzystwa Turystyczno Krajoznawczego, którego do statutowych obowiązków należała opieką nad zabytkami. Wykorzystane są też akta wytworzone w związku z funkcjonowaniem Społecznej Opieki Zabytków, organizacji, która miała oddziaływać na szerokie warstwy społeczeństwa.

7 Niniejsza praca porusza zagadnienia historyczne, polityczne, socjologiczne oraz częściowo ekonomiczne. Ostatnią część rozprawy stanowi zakończenie, będące próbą ukazania opieki nad zabytkami lub zaniedbaniami w tym zakresie, jako istotnego składnika kształtującej się w Szczecińskiem tożsamości regionalnej. Zasadniczym dążeniem badawczym niniejszej dysertacji była analiza materiałów archiwalnych oraz możliwie szczegółowe odtworzenie treści dokumentów, które potwierdzają wnioski autora dotyczących stosunku władz do średniowiecznego dziedzictwa architektury i urbanistyki oraz kontekstu kulturowego. Dlatego w pracy zastosowano metodę indukcyjną. Została przeprowadzona o zachowane źródła archiwalne. Szczegółowe rozważanie obszernego materiału źródłowego pozwoliło zweryfikować szereg postawionych hipotez badawczych i sformułować wnioski o różnym stopniu ogólności. Dotyczą one przede wszystkim zaprezentowanego we wstępie stanowiska. Wśród innych metodbadawczych należy wymienić przede wszystkim: Metodę porównawczą, która umożliwiła w pracy na przedstawienie zmieniającego w różnych przedziałach czasowych wymienionych rozprawie się stosunku badanych instytucji urzędów do średniowiecznego dziedzictwa architektury i urbanistyki na Pomorzu Zachodnim.. Pozwoliła również na uchwycenie zmian w polityce władz administracyjnych w badanym okresie do średniowiecznego dziedzictwa regionu.szczególnie do obiektów sakralnych, która była niejednolita w różnych okresach. Przebadany materiał źródłowy pozwala odpowiedzieć jak ważne dla stosunku władz do średniowiecznej substancji zabytkowej były uwarunkowania polityczne. Większości przypadków to one wpływały na losy obiektów zabytkowych. Nie należy zapominać, iż w województwie szczecińskim w latach dokonały się wielkie przemiany społeczno-gospodarcze, które rzutowały na stosunek lokalnych społeczności. Stosunek władz terenowych w opisanym okresie ulegał zmianie i był zależny od wielu czynników. Również ważnym czynnikiem był również osobisty stosunek przedstawicieli władz. Po 1956 r. większym stopniu zaczęto dostrzegać i rozumieć problem zabytków, jako dziedzictwo historyczne i kulturowe regionu. Od lat sześćdziesiątych zauważalne jest większe zaangażowanie władz administracyjnych w odbudowę i zagospodarowanie średniowiecznych zabytków.można dostrzec pozytywny wpływ działań władz administracyjnych na zachowanie średniowiecznego

8 dziedzictwa architektury. Decyzje władz centralnychodegrały dużą rolę, ponieważ inicjowały odbudowę i zagospodarowanie średniowiecznych zabytków. Szczecin 29 stycznia 2017 r.