Elżbieta Gołąbek, Jarosław Sławiński

Transkrypt

1 ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU PRZYRODNICZEGO WE WROCŁAWIU 2016 ROLNICTWO CXVI NR 617 Elżbieta Gołąbek, Jarosław Sławiński STAN ZDROWOTNY I ZAGROŻENIA DRZEW NA TERENIE WYBRANYCH SIEDLISK MIASTA OŚWIĘCIM THE STATE OF HEALTH AND RISKS OF TREES IN THE SELECTED HABITATS AREAS OF OŚWIECIM CITY Samodzielna Katedra Ochrony Powierzchni Ziemi, Uniwersytet Opolski Deportmera o/land Protection, University of Opole Celem przeprowadzonych badań (w 2011 r.) było określenie stanu zdrowotnego oraz zagrożeń drzew rosnących na terenie Oświęcimia. Analizą objęto 5 obszarów różniących się między sobą warunkami siedliskowymi. Kondycję zdrowotną drzew wyznaczono na podstawie skali zdrowotności opracowanej przez J. Dudę. Badaniom poddano łącznie 424 drzewa należące do 22 gatunków. Naj liczniejszymi gatunkami były: lipa drobnolistna Tilia cordata - 16,7% analizowanej grupy drzew i lipa szerokolistna Tilia platyphyllos (15,8%). Najmniejszy udział miał dąb szypułkowy Quercus robur (0,2%). Najwięcej, bo aż 76,2% drzew cechowało się dobrym stanem zdrowotnym, 22,4% złym, a 1,4% bardzo złym. Głównym czynnikiem ograniczającym rozwój wszystkich badanych drzew były uszkodzenia mechaniczne, natomiast najczęściej spotykanym szkodnikiem na lipach okazał się szrotówek lipowiaczek Phyllonorycter issikii (Lepidoptera, Gracillariidae). SŁOWA KLUCZOWE: zdrowotność, drzewa, zagrożenia, miasto, Oświęcim WSTĘP Warunki, w których muszą egzystować miejskie drzewa, są dalekie od optymalnych. Na rośliny te działa wiele ograniczających czynników, które skracają czas ich życia oraz odpowiadają za mniejszą wydajność procesów fizjologicznych. Drzewa te są często regularnie przycinane, ogranicza im się możliwość rozwinięcia korzeni i naraża na stresy środowiskowe. Stają się one wtedy mniej odporne na infekcje, są mniej żywotne oraz gorzej rosną. Miejskie gleby i powietrze są zanieczyszczone, co również osłabia drzewa oraz czyni je bardziej podatnymi na choroby i szkodniki. Efektem działania tych wszystkich czynników jest powolne zamieranie drzew (Kosmala 2004, Łukaszkiewicz 2008). Do cytowania - For citation: Gołąbek E., Sławiński J., Stan zdrowotny i zagrożenia drzew na terenie wybranych siedlisk miasta Oświęcim. Zesz. Nauk. UP Wroc., RoI. CXVI, 617: 5-14.

2 6 Elżbieta Gołąbek i Jarosław Sławiński Poszczególne fazy rozwojowe drzew miejskich różnią się od faz rozwojowych drzew rosnących poza miastem. Porównując rośliny rozwijające się w złych warunkach z roślinami parkowymi, można zauważyć, że te pierwsze wolniej rosną, a ich okres wegetacji jest krótszy. Na przykład okres wegetacji drzew przyulicznych rosnących w najgorszych warunkach wynosi tylko 130 dni, co powoduje zamieranie rośliny, zanim osiągnie ona pełny rozwój wegetatywny. Pominięty zostaje wtedy również rozwój generatywny (Kosmala 2004, 2009, Łukaszkiewicz 2008). Drastycznie spadająca długość życia drzew miejskich jest wynikiem trudnych warunków siedliskowych. Amerykanie udowodnili, iż drzewa rosnące w centrach wielkich miast najczęściej żyją siedem lat. Naukowcy twierdzą, że przewidywana średnia długość życia drzewa, w zależności od tego, w jakich warunkach się ono rozwija, to: poniżej LO lat - drzewo przy chodniku, 20 lat - drzewo na trawniku przylegającym do chodnika, lat - drzewo w parku. Wieloletnie badania w Warszawie wskazują natomiast, iż przeciętna długość życia w śródmieściu to 20 lat (Kosmala 2004, Łukasiewicz i Łukasiewicz 2006). W tabeli l przedstawiono wyniki badań dotyczące długości życia niektórych drzew w miastach i w warunkach naturalnych. Długość życia niektórych drzew w miastach i w warunkach naturalnych The length 01' life 01' sorne trees in the cities and in natural conditions Tabela l Table I Długość życia na Wiek dojrzały (lata) Gatunek drzewa ulicach miast Age of maturity The species oftree Length of life on the (years) streets Klon zwyczajny Norway mapie (Acer platanoidesi Kasztanowiec pospolity Długość życia w warunkach naturalnych The length of life in naturai conditions Common horse-chestnut iaesculus hippocastanum) Dąb szypułkowy English oak (Ouerclls robur) Lipa drobnolistna Small-Ieaved lime (1000) (Tilia cordatay CEL, OBIEKTY I METODYKA BADAŃ Celem badań przeprowadzonych w 2011 roku była ocena stanu zdrowotnego oraz wskazanie zagrożeń drzew na terenie Oświęcimia, z uwzględnieniem różnych warunków siedliskowych.

3 Stan zdrowotny i zagrożenia... 7 Stan zdrowotności drzew (według 1. Dudy) State of health of trees (by J. Duda) Tabela 2 Table 2 Stopień Wielkość uszkodzenia uszkodzenia Damage size Uwagi Degree of Pień (S) Korona (K) Notes damagę Stem (S) Crown (C) O l Przyrost nowego słoja Nieuszkodzone kam- drewna i łyka w całym obbium i fellogen Bez uszkodzeń wodzie drzewa Not damaged cambiurn No damages Growth of new wood and phellogen and phloern rings in a whole girth of tree Do 15% korony, obumar- Pojedyncze zranienie łe 1-2 gałęzie lub konary lub kilka zranień łącz- o obwodzie u podstawy nie do 10 cm obwodu ponad 5 cm Single injury or several Up to 15% oftree crown, injuries together up to withered 1-2 branches 10 cm of girth or boughs, girth at base exceeding 5 cm Pęknięcia mrozowe, uszkodzenia mechaniczne, niezabliźnione zabitki w pniu do 10 cm Frost cracks, mechanical injuries, unscarred corks in a trunk up to 10 cm Co najmniej % obwodu pnia Zranienia 10-25% 15-25%, więcej niż 2 pełni funkcje przewodzące obwodu pnia uszkodzone konary w drewnie i łyku lnjuries of 10-25% 15-25%, more than 2 At least % of trunk girth oftrunk girth injured boughs functions as a conductor in wood and phloem Funkcje kambium Zranienia 25-50% zachowane w co najmniej obwodu pnia Y2 obwodu pnia 25-50% Injuries of 25-50% Cambium functions oftrunk girth preserved in at least y, of trunk girth Zranienia 50-75% Co najmniej'!. obwodu pnia obwodu pnia pełni funkcje przewodzące 50-75% Injuries of 50-75% At 1east y" oftrunk girth 01' trunk girth functions as a conductor Zranienia ponad 75% Mniej niż y" obwodu pnia obwodu pnia Powyżej 75% pełni funkcje przewodzące Injuries more than 75% More than 75% Less than '!. 01' trunk girth 01' trunk girth functions as a conductor Źródło - Source: Wika, WIoch 2004 Oświęcim położony jest w samym środku Kotliny Oświęcimskiej, pomiędzy Pogórzem Karpackim a Wyżyną Śląską. Obejmuje teren po obu brzegach rzeki Soły, przy jej ujściu do Wisły. Miasto zajmuje obszar o powierzchni około 30 km', z czego 26,9% stanowią użytki rolne, zaledwie 0,2% lasy i tereny leśne, a 72,9% to pozostałe grunty, czyli nieużytki oraz obszary zabudowane (Urząd Miasta Oświęcim 2009). Przy wyborze terenów badań kierowano się różnicami w warunkach siedliskowych i w związku z tym pomiary zostały przeprowadzone na 5 następujących obszarach:

4 Elżbieta Gołąbek i Jarosław Sławiński przy jednym z Jezior Kruki, przy ulicy Dąbrowskiego - drzewa oddzielone odjezdni ścieżką rowerową, przy ulicy Dąbrowskiego - drzewa przyuliczne, przy rzece Soła, w parku miejskim. Do określenia stanu zdrowotnego drzew zastosowana została skala zdrowotności opracowana przez J. Dudę (tab. 2). W tej dwunastostopniowej skali stan zdrowotny drzewa może być: dobry - drzewo ma maksymalnie 3 punkty, zły - drzewo ma od 4 do 7 punktów, bardzo zły - drzewo ma 8 punktów lub więcej (Wika, Włoch 1994). Obwód pnia wykorzystywany do powyższych badań mierzony był na wysokości 130 cm od powierzchni gruntu, zgodnie z zaleceniami zamieszczonymi w artykule Tomusiaka i Zarzyńskiego (2007). Nie badano drzew owocowych oraz niedawno posadzonych. WYNIKI I DYSKUSJA l. Badaniom poddano łącznie 424 drzewa. Najwięcej, tj. 29,0% egzemplarzy, rosło przy rzece Soła, najmniej natomiast (11,6%) przy jeziorze. Wyniki takie mogły być spowodowane wielkością poszczególnych siedlisk - drzewa przy rzece rosły na rozległym obszarze, o wiele większym niż drzewa przy jeziorze. 2. W czasie prowadzenia badań zostały przebadane 22 gatunki drzew. Najliczniejszymi były: lipa drobnolistna TWa cordata (16,7%) i lipa szerokolistna TWa platyphyllos (15,8%), najmniejszy udział miał dąb szypułkowy Quercus robur (0,2%). Częste występowanie lipy mogło wynikać z faktu, iżjest to rodzaj najmocniej zakorzeniony w świadomości Polaków. Lipy często sadzone są w miastach: na skwerach, w parkach, na placach lub przy drogach. Sadzi się je w tych miejscach też dlatego, iż drzewo to łatwo poddaje się procesowi nadania mu atrakcyjnego, kulistego kształtu. Lipy są drzewami bardzo żywotnymi i nawet mocno przycięte gałęzie nie powodują zamierania rośliny - po wycięciu całej lipy, często z pniaka, który pozostał wyrastają odrośla. Drzewa te dostarczają też wiele pożytków (Sobociński 2004). 3. Na badanym obszarze występowało 398 drzew okrytonasiennych i 26 nagonasiennych. Gatunki okrytonasienne stanowiły zdecydowaną większość - 93,9% egzemplarzy. Mniejszą liczbę drzew nagonasiennych można tłumaczyć tym, iż są one bardziej wrażliwe np. na zanieczyszczenia powietrza, przez co na terenie miasta jest ich mniej. Różnice w odporności spowodowane są również tym, iż liście drzew okrytonasiennych podlegają wymieniane każdego roku, przez co narażone są na działanie zanieczyszczeń przez krótszy czas niż igły drzew nagonasiennych (Gawrońska 2000). 4. Na analizowanym terenie występowały 362 drzewa rodzime i 62 obce. Gatunki rodzime stanowiły zdecydowaną większość - 85,4%. Spowodowane to było zapewne tym, iż zwykle gatunki obce pochodzą z obszarów o odmiennych cechach środowiska i nie zawsze odpowiednio przystosowują się do warunków w naszym kraju. Jednak, jak podaje Pudlis (2004), w Polsce co dziesiąty obcy gatunek roślin drzewiastych osiągnął etap trwałego zadomowienia. Wyniki przeprowadzonych badań wskazują, że w Oświęcimiu

5 Stan zdrowotny i zagrożenia... 9 prawie co siódme drzewo jest drzewem obcym. Najczęstszym gatunkiem obcego pochodzenia była robinia biała Robinia pseudoacacia, co może wskazywać na to, iż drzewo to poprzez wprowadzenie do Polski odseparowano od naturalnych wrogów i konkurentów (Pudlis 2004). Gatunek ten ma ponadto szerokie zastosowanie, co może mieć wpływ na jego częste sadzenie: stosuje się go w zadrzewieniach przydrożnych, parkowych, rekreacyjnych, wiejskich i osiedlowych. Robinia jest też pomocna w rekultywacji zdegradowanych gleb (Waźbińska i in. 2008). 5. Spośród badanych drzew najwięcej, bo aż 76,2% cechowało się dobrym stanem zdrowotnym, 22,4% złym, a 1,4% bardzo złym. Wskazywałoby to na to, iż drzewa na terenie Oświecimia charakteryzują się raczej dobrą zdrowotnością. Kondycja zdrowotna drzew na poszczególnych siedliskach przedstawiała się następująco: a. nad jeziorem - 77,6% cechowało się dobrym stanem zdrowotnym, a 22,4% złym; b. przy ulicy Dąbrowskiego (egzemplarze oddzielone odjezdni ścieżką rowerową) - 78,4% charakteryzowało się dobrym stanem zdrowotnym, a 21,6% złym; c. przy ulicy Dąbrowskiego (drzewa przyuliczne) - 81,6% stanowiły egzemplarze w dobrym stanie zdrowotnym, 17,4% w złym, a 1,0% w bardzo złym; d. przy rzece - 81,3% cechowało się dobrym stanem zdrowotnym, 17,9% złym i 0,8% bardzo złym; e. w parku - 58,7% charakteryzowało się dobrym stanem zdrowotnym, 36,3% złym, a 5,0% bardzo złym. Z danych tych wynika, że najlepszym stanem zdrowotnym cechowały się drzewa przyuliczne. Podobny wynik uzyskali Gołąbek i Sławiński (20 I O), badając zdrowotność drzew przyulicznych w centrum Opola, gdzie większość drzew (75,7%) również charakteryzowała się dobrym stanem. Uzyskany wynik na terenie Oświęcimia mógł być spowodowany tym, iż ulica Dąbrowskiego nie jest mocno eksploatowana, a drzewa przy niej rosnące poddawane są zabiegom pielęgnacyjnym. Możliwym powodem jest też to, iż naj częstszym gatunkiem drzew przy tej ulicy są lipy, które według Sobocińskiego (2004) sadzone są właśnie przy drogach ze względu na małą wrażliwość na zanieczyszczenia. Autor ten podaje również, iż lipy są bardzo żywotne, czego dowodem jest to, iż nawet mocno przycięte gałęzie nie powodują zamierania drzewa. Szczepanowska (2001) natomiast klasyfikuje lipę drobnolistną jako drzewo o dużej odporności w stosunku do odczynu gleby i poleca je na terenach zurbanizowanych. Inni autorzy nie podzielająjednak tych opinii. Banaś i wsp. (2006/2007) twierdzą, iż lipa drobnolistna jest drzewem bardzo wrażliwym na zapylenia oraz zanieczyszczenia powietrza, a Łukasiewicz i Łukasiewicz (2006) zaliczająją do drzew najmniej odpornych na zanieczyszczenia miejsko-przemysłowe. Podobnie według Senety i Dolatowskiego (2008) lipy są wrażliwe na zasolenie gleby oraz nie najlepiej rosną w miastach. Najgorszą zdrowotnością charakteryzowały się drzewa parkowe. 6. Czynnikami abiotycznymi i biotycznymi ograniczającymi rozwój badanych drzew były: a. Huby (na 0,9% egzemplarzy). Należały do nich-czyreń ogniowy Phellinus igniarius na dwóch wierzbach płaczących Salix x sepulcralis 'Chrysocoma', błyskoporek podkorowy lnonotus obliquus na brzozie brodawkowatej Belula pendula, lakownica spłaszczona Ganoderma applanatum na drzewie martwym, skórnik Stereum sp. na drzewie martwym;

6 10 Elżbieta Gołąbek i Jarosław Sławiński b. Nekrozy liści (na 2,4% egzemplarzy) (fot. 1,2). Nekrozy mogą być spowodowane przez różnorodne czynniki, np. infekcje, wpływy szkodliwych czynników abiotycznych, zranienia mechaniczne, a także niedobór składników pokarmowych. W miastach jedną z głównych przyczyn powstawania nekroz jest silne zasolenie gleb, związane z zimowym odladzaniem jezdni. Borowski i Latocha (2006) podają, że zawartość soli w zasięgu korzeni przekracza często nawet kilkunastokrotnie normalne stężenie w glebie. Sól powoduje zmiany w gospodarowaniu substancjami mineralnymi, co prowadzi do uszkodzenia aparatu asymilacyjnego. Do zewnętrznych objawów chorobowych należą: opóźnione wypuszczanie pędów, wykształcenie mniejszych liści, powstanie nekroz na brzegach liści i przedwczesne ich opadanie. Stwierdzono obniżenie aktywności miazgi twórczej i różnicowanie tkanki drzewnej (G reszta, Gruszka 2000). Sól uszkadza również pędy i pąki przez aerozol, który powstaje w wyniku rozpylania (przez pojazdy) drobin zasolonej wody (Borowski, Latocha 2006). Skutki zasolenia po zaprzestaniu stosowania soli są widoczne u drzew jeszcze przez około 15 lat (Kosmala 2004); c. Antraknoza liści (na 1,5% drzew liściastych); d. Zrakowacenia (na 0,7% egzemplarzy); e. Szrotówek kasztanowcowiaczek Cameraria ohridella (na wszystkich kasztanowcach pospolitych Aesculus hippocastanum) (fot. 1); f. Hurmak olchowiec Agelastica alni (na wszystkich olszach czarnych Alnus glutinosa); g. Szrotówek lipowiaczek Phyllonorycter issikii (na 72,5% wszystkich lip); h. Śluzownica lipowa Caliroa annulipes (na 29,0% wszystkich lip); l. Szpeciel lipowy Eriophyes tiliae (na 10,9% wszystkich lip); J. Wydzieliny (na 1,7% drzew); k. Uszkodzenia mechaniczne (na 35,6% egzemplarzy) (fot. 3). Fot. I. Nekrozy oraz uszkodzenia liści kasztanowca pospolitego Aesculus hippocastanum przez szrotówka kasztanowcowiaczka Cameraria ohridella Photo l. Necrosis and damages of cornmon horse-chestnut Aesculus hippocastanum leaves by horse-chestnut leaf miner Cameraria ohridella

7 Stan zdrowotny i zagrożenia... Il Fot. 2. Nekrozy liści lipy Photo 2. Necrosis of lime tree leaves Fot. 3. Uszkodzenia mechaniczne drzew Photo 3. Mechanical damage of trees

8 12 Elżbieta Gołąbek i Jarosław Sławiński Z powyższych dany wynika, że: A. Najczęstszym czynnikiem zagrażającym zdrowotności drzew były uszkodzenia mechaniczne. Większość z nich spowodowana była działalnością człowieka (wandalizm, niewłaściwe manewry pojazdami, budowa lub modernizacja szlaków komunikacyjnych); B. Najpowszechniej występującym szkodnikiem na lipach okazał się szrotówek lipowiaczek. Pokazuje to, iż ten obcy gatunek ma dobre warunki do rozwoju, mało naturalnych wrogów, nie jest też najwyraźniej zwalczany na tak dużą skalę jak szrotówek kasztanowcowiaczek. Duża liczba zaatakowanych lip na tym terenie (aż 72,5%) wskazuje, iż władze miasta powinny podjąć kroki w celu ograniczenia liczebności tego szkodnika; C. Na wszystkich badanych kasztanowcach pospolitych występował szrotówek kasztanowcowiaczek. Świadczy to o tym, że mimo ciągłych prób zwalczania tego szkodnika w Polsce w Oświęcimiu nadal zagraża on drzewom ijest poważnym problemem, jeśli chodzi o osłabianie stanu zdrowotnego kasztanowców. Podobnie jest w przypadku olch w parku, które atakuje inny szkodnik - hurmak olchowiec. WNIOSKI l. Najliczniejszymi gatunkami na obszarze badań były: lipa drobnolistna (16,7%) i lipa szerokolistna (15,8%). 2. Zdecydowaną większość stanowiły gatunki okrytonasienne (93,9%) oraz rodzime (85,4%). 3. Wśród badanych drzew najwięcej, bo aż 76,2% cechowało się dobrym stanem zdrowotnym, 22,4% złym, a 1,4% bardzo złym. 4. Najlepszym stanem zdrowotnym charakteryzowały się drzewa przyuliczne, a najgorszym drzewa w parku. 5. Najczęściej występującym czynnikiem zagrażającym zdrowotności drzew były uszkodzenia mechaniczne (35,6% badanych egzemplarzy). 6. Na wszystkich kasztanowcach pospolitych stwierdzono obecność szrotówka kasztanowcowiaczka, a na wszystkich olszach czarnych hurmaka olchowca. 7. Głównym owadem żerującym na lipie okazał się szrotówek lipowiaczek (72,5% badanych lip). Autorzy składają serdeczne podziękowania Pani mgr Oldze Jasińskiej za pomoc w gromadzeniu materiałów do publikacji. PIŚMIENNICTWO Banaś K., Sadowska D., Spychalska M., 2006/2007. Zdrowotność drzew przyulicznych na terenie Gdańska Oliwy. Acta Botanica Cassubica, 6: Borowski J., Latocha P., Dobór drzew i krzewów do warunków przyulicznych Warszawy i miast centralnej Polski. Rocznik Dendrologiczny, 54:

9 Stan zdrowotny i zagrożenia Gawrońska G., Wpływ zanieczyszczenia atmosfery na lasy Krainy Karpackiej. Rocznik Ochrony Środowiska, 2: Gołąbek E., Sławiński J., Zdrowotność oraz zagrożenia drzew przyulicznych w centrum Opola. Inżynieria Ekologiczna, 23: Greszta J., Gruszka A., Wpływ soli i chlorowodoru na lasy oraz zieleń miejską. Sylwan CXLIV, Nr 3: Kosmala M., Jak przedłużyć życie drzewom w miastach? Cz. I. Najważniejsze przyczyny zamierania drzew. Przegląd Komunalny, I l (158): I I. Kosmala M., Technologie dla drzew. Cz. 1. Zieleń Miejska, l (22): Łukasiewicz A., Łukasiewicz S., Rola i kształtowanie zieleni miejskiej. Wydawnictwo Naukowe VAM, Poznań: 128. Lukaszkiewicz J., Wpływ wybranych warunków środowiska miejskiego na wzrost i rozwój drzew [w:] Oleksiejuk E., Jankowska A. (red.), Materiały konferencyjne. Zieleń miejska - naturalne bogactwo miasta. Zieleń przyuliczna, Toruń: Pudlis E., Cudzoziemcy. Echa Leśne, 3 (515): 4-6. Seneta W, Dolatowski J., Dendrologia. PWN, Warszawa: 544. Sobociński W, Lipa. Echa Leśne, 10 (522): Szczepanowska H., 200 l. Drzewa w mieście. HORTPRESS Sp. z 0.0., Warszawa: 256. Tomusiak R., Zarzyński P., Kłopoty z obwodem. Echa Leśne, 3 (550): Urząd Miasta Oświęcim, Aktualizacja Programu Ochrony Środowiska dla Gminy Miasta Oświęcim. Waźbińska 1., Kawecki Z., Ploszaj B., Drzewa i krzewy liściaste. VWM, Olsztyn: 290. Wika S., Włoch W (red.), Aleja Husarii Polskiej z alejami bocznymi na tle rezerwatu Łężczak w Kotlinie Raciborskiej. Dyrekcja Parku Krajobrazowego Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich, Rudy Wielkie: 68. THE STATE OF HEALTH AND RISKS OF TREES IN THE SELECTED HABITATS AREAS OF OŚWIECIM CITY Summary The aim of the research (in 20 II) was to determine the state 01' health and the risks 01' trees growing in the city 01' Oświęcim. The analysis comprised five areas differing in habitat conditions. The health state oftrees determined on the health scale drawn up by 1. Duda. The study involved a total of 424 trees belonging to 22 species. The most numerous species were: small-leaved Iime Tilia cordata % of the analyzed group of trees and a broad-leaved Iime Tilia platyphy/los (15.8%). The smallest share was English oak Quercus robur (0.2%). The most % of trees was characterized by agood, 22.4% by a bad and 1.4% by a very bad state of health. The most frequent, limiting tac tor for the development of all studied trees were mechanical damages, while the most frequent pest on limes was Iime leafminer Phyllonorycter issikii (Lepidoptera, Gracillariidae). KEY WORDS: health, trees, hazards, city, Oświęcim