Aktualna sytuacja płomykówki Tyto alba

Transkrypt

1 Aktualna sytuacja płomykówki Tyto alba na obszarze specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 Nadnoteckie Łęgi i podsumowanie przeprowadzonych działao w ramach przedsięwzięcia pn. Ochrona sowy płomykówki nad Notecią w 2013 r. 1. Wstęp Płomykówka występuje na całym obszarze Polski z wyjątkiem wysokich gór, omija także duże kompleksy leśne. Jest słabo rozpowszechnionym i bardzo nielicznym gatunkiem lęgowym niżu, w wielu okolicach ginącym (Sikora et al., 2007; Tomiałojd i Stawarczyk, 2003). Szacuje się, że populacja krajowa liczy par (BirdLife International, 2004) a wielkopolska par (Żurawlew, 2013). Płomykówka gniazduje wyłącznie w osiedlach ludzkich, przede wszystkim w krajobrazie rolniczym i podmiejskim (Tomiałojd i Stawarczyk, 2003). Liczebnośd tego gatunku uległa silnemu spadkowi w wielu krajach Europy, w porównaniu do XIX wieku. Dla przykładu, w Wielkiej Brytanii porównując liczebnośd płomykówki z dwóch edycji tamtejszego atlasu ptaków lęgowych, w latach odnotowano 70% spadek liczebności tego gatunku (Toms et al., 2001). Liczebnośd gatunku w Europie oceniono na par, populację europejską zakwalifikowano do kategorii declining czyli zmniejszającą liczebnośd (BirdLife International, 2004). Z terenu Polski brak jest dowodów na powszechny spadek liczebności populacji płomykówki, świadczą jednak o tym wyraźne spadki populacji lokalnych (Tomiałojd i Stawarczyk, 2003). Spadek liczebności tej sowy zaobserwowano także nad Notecią (dane niepubl. Nadnoteckiego Koła PTOP Salamandra ). W celu poprawy sytuacji płomykówki w naszym kraju, w wielu jego regionach prowadzono projekty ochronne. Inicjatorem działao zmierzających do ochrony tego gatunku było Towarzystwo Przyrodnicze Bocian. Początkowe, lokalne działania Towarzystwa w 2000 r., zaowocowały ogólnopolskim projektem aktywnej ochrony płomykówki i nietoperzy w obiektach sakralnych w 2002 r. W projekcie wzięło udział wiele organizacji przyrodniczych, m.in. PTOP Salamandra. Nadnoteckie Koło PTOP Salamandra rozpoczęło w 2008 roku projekt "Ochrony sowy płomykówki nad Notecią". Od tamtego czasu kontrolowane są obiekty sakralne oraz stale powiększa się liczba skrzynek lęgowych, montowanych w obiektach gospodarczych. Działania w 2013 roku w ramach przedsięwzięcia Ochrona sowy płomykówki nad Notecią zostały dofinansowane przez Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Poznaniu. Niniejsze opracowanie przedstawia aktualną sytuację płomykówki na obszarze Natura 2000 Nadnoteckie Łęgi i zawiera podsumowanie działao przeprowadzonych w ramach tego projektu. 1

2 2. Teren badao Działania w ramach przedsięwzięcia prowadzone były w miejscowościach położonych w granicach i przylegających do obszaru specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 Nadnoteckie Łęgi fragmentu rozległej doliny Noteci w jej pradolinowym odcinku (Ryc.1). Obszar ten został wyznaczony rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2004 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 (Dz.U nr 229 poz. 2313). Obejmuje powierzchnię ok. 16 tys. ha, położony jest w całości w województwie wielkopolskim na terenie dwóch powiatów: czarnkowsko-trzcianeckiego i pilskiego oraz gmin: Czarnków gmina wiejska, Czarnków gmina miejska, Trzcianka, i Ujście. W ujęciu jednostek fizycznogeograficznych analizowany obszar zaliczany jest do makroregionu Pradoliny Toruosko-Eberswaldzkiej (315.3), mezoregionu Doliny Środkowej Noteci (315.34) oraz Kotliny Gorzowskiej (315.33) (Kondracki, 1998). Ostoja ta stanowi fragment kompleksu torfowiskowo bagiennego o randze europejskiej. Obszar pokrywają głównie łąki zalewowe, torfowiska niskie, poprzedzielane kanałami i rowami odwadniającymi, dawne koryta rzeczne oraz wypełnione wodą doły potorfowe. Szczegółowy opis tego fragmentu Doliny Noteci można znaleźd w opracowaniach dotyczących jego awifauny (Wylegała 2010, Wylegała 2003). Ryc.1. Mapa obszaru Natura 2000 Nadnoteckie Łęgi (rys. Przemysław Wylegała) 2

3 3. Metody W celu rozpoznania aktualnej sytuacji płomykówki na omawianym obszarze, w ramach przedsięwzięcia przeprowadzono kontrole nocne i dzienne obiektów, będących potencjalnym miejscem występowania płomykówki. W latach poprzednich w tym celu inwentaryzowano głównie obiekty sakralne, w 2013 roku skupiono się na kontroli obiektów gospodarczych. W okresie największej aktywności głosowej płomykówki (kwiecieo-maj), przeprowadzono 8 kontroli nocnych. Aktywnośd głosowa sów jest silnie skorelowana z pogodą wyraźnie wzrasta w pogodne, bezchmurne i wyżowe noce, w okresie pełni księżyca (Mikusek, 2005). Każda z kontroli trwała ok. 6 godzin i prowadzona była przez trzyosobowy zespół, poruszający się pomiędzy miejscowościami samochodem. W czasie nocnych nasłuchów stosowano wabienia z użyciem głośnika i nagranego głosu samca płomykówki w celu zwiększenia szans wykrycia potencjalnie występującej sowy. Nocne nasłuchy przeprowadzono w 90 miejscach w 26 miejscowościach i 4 osadach wiejskich (Ryc. 2, Tab.1). Ryc. 2. Miejsca, w których prowadzono nocne nasłuchy połączone z wabieniami (n=90) 3

4 Tab. 1. Zestawienie miejscowości, w których przeprowadzono nocne kontrole (kursywą zaznaczono osady wiejskie) Lp. Miejscowośd Gmina Powiat 1. Kałądek czarnkowsko-trzcianecki 2. Folsztyn czarnkowsko-trzcianecki 3. Nowe Dwory czarnkowsko-trzcianecki 4. Jędrzejewo Czarnków czarnkowsko-trzcianecki 5. Góra nad Notecią Czarnków czarnkowsko-trzcianecki 6. Ciszkowo Czarnków czarnkowsko-trzcianecki 7. Mikołajewo Czarnków czarnkowsko-trzcianecki 8. Gulcz czarnkowsko-trzcianecki 9. Rosko czarnkowsko-trzcianecki 10. Wrzeszczyna czarnkowsko-trzcianecki 11. Zofiowo Czarnków czarnkowsko-trzcianecki 12. Gajewo Czarnków czarnkowsko-trzcianecki 13. Bukowiec Czarnków czarnkowsko-trzcianecki 14. Pomorska Wola Czarnków czarnkowsko-trzcianecki 15. Romanowo Dolne Czarnków czarnkowsko-trzcianecki 16. Romanowo Górne Czarnków czarnkowsko-trzcianecki 17. Walkowice Czarnków czarnkowsko-trzcianecki 18. Ługi Ujskie Ujście pilski 19. Stobno Trzcianka czarnkowsko-trzcianecki 20. Wrząca Trzcianka czarnkowsko-trzcianecki 21. Wapniarnia Trzcianka czarnkowsko-trzcianecki 22. Żurawiec Trzcianka czarnkowsko-trzcianecki 23. Biała Trzcianka czarnkowsko-trzcianecki 24. Radolin Trzcianka czarnkowsko-trzcianecki 25. Radolinek Czarnków czarnkowsko-trzcianecki 26. Kuźnica Czarnkowska Czarnków czarnkowsko-trzcianecki 27. Mirosław Ujście pilski 28. Nowie Ujście pilski 29. Dębowiec Czarnków czarnkowsko-trzcianecki 30. Walkowice wybudowanie Czarnków czarnkowsko-trzcianecki Z uwagi na to, że wabione płomykówki najczęściej milczą, bądź niespostrzeżenie podlatują w kierunku źródła dźwięku, nocny monitoring nie wystarczy do pełnego stwierdzenia czy sowy są obecne czy ich nie ma, dlatego główny nacisk położono na kontrole dzienne obiektów. Podczas 8 całodniowych kontroli, prowadzonych w sierpniu przez trzyosobowy zespół, udało się zinwentaryzowad 204 obiekty w 27 miejscowościach, położonych w granicach Nadnoteckich Łęgów i przylegających do obszaru (Ryc.3 i 4). W trakcie każdej kontroli przeprowadzano wywiad z gospodarzami i mieszkaocami obiektów, zaznajamiając ich z problemem i celem prowadzonego projektu, rozdając przy okazji wcześniej opublikowane ulotki zachęcające ich do ochrony płomykówki i innych sów krajobrazu rolniczego doliny Noteci. W obecności właścicieli przeszukiwano budynki pod kątem śladów wskazujących na obecnośd płomykówki (odchody, wypluwki, pióra, zmagazynowane martwe gryzonie). 4

5 Biała Bukowiec Ciszkowo Dębowiec Folsztyn Gajewo Góra nad Notecią Gulcz Jędrzejewo Kałądek Kaźmierówka Kuźnica Czarnk. Ługi Ujskie Nowe Dwory Pomorska Wola Mirosław Radolinek Radolin Romanowo Górne Romanowo Dolne Rosko Stobno Walkowice Wapniarnia Wrząca Wrzeszczyna Zofiowo liczba skontrolowanych obiektów Ryc. 3. Obiekty poddane dziennej kontroli (n=204) Ryc. 4. Liczba skontrolowanych obiektów (n=204) w poszczególnych miejscowościach (n=27) 5

6 Jednym z etapów przedsięwzięcia był zakup i montaż specjalnej konstrukcji skrzynek lęgowych, chroniących lęgi płomykówki przed drapieżnikami (kuną domową, norką amerykaoską czy kotami). Skrzynki zostały wykonane z wodoodpornej i lekkiej płyty OSB. Materiał ten jest znacznie trwalszy, przez co skrzynki lęgowe będą mogły spełniad swoją rolę co najmniej dwa razy dłużej od tradycyjnych budek z desek. Montaż skrzynek został przeprowadzony przez dwuosobowy zespół w obiektach, w których podczas dziennych kontroli stwierdzono ślady obecności sowy i w oparciu o informacje od właścicieli obiektów, którzy obserwowali płomykówkę w swoich gospodarstwach. Skrzynki powieszono w 10 obiektach gospodarczych, położonych w 8 nadnoteckich miejscowościach (Tab. 2). Mapę rozmieszczenia zamontowanych skrzynek przedstawia rycina 5. Montaż odbywał się po uzyskaniu zgody właściciela, przy użyciu drabin oraz w razie potrzeby z wykorzystaniem sprzętu wspinaczkowego (Fot. 1 i 2.) Skrzynki montowano w taki sposób, aby jak najbardziej zmniejszyd ryzyko ewentualnej penetracji przez drapieżniki (np. wlotem skierowanym na zewnątrz budynku). Fot. 1 i 2. Skrzynki lęgowe montowane był przy użyciu drabin, czasem także z wykorzystaniem sprzętu wspinaczkowego Tab. 2. Obiekty(n=10), w których zamontowano skrzynki w ramach projektu w 2013 r. Lp. Miejscowośd Gmina Powiat Rodzaj obiektu Oznaczenie na mapie (Ryc. 5) 1. Folsztyn czarnkowsko-trzcianecki stodoła murowana sk19 2. Nowe Dwory czarnkowsko-trzcianecki stodoła drewniana sk20 3. Nowe Dwory czarnkowsko-trzcianecki stodoła drewniana sk21 4. Nowe Dwory czarnkowsko-trzcianecki stodoła drewniana sk24 5. Kuźnica Czarnkowska Czarnków czarnkowsko-trzcianecki stodoła murowana sk23 6. Stobno Trzcianka czarnkowsko-trzcianecki stodoła drewnianomurowana sk13 7. Ługi Ujskie Ujście Pilski stodoła drewniana sk14 8. Rosko czarnkowsko-trzcianecki stodoła drewniana sk18 9. Zofiowo Czarnków czarnkowsko-trzcianecki stodoła drewniana sk Romanowo Dolne Czarnków czarnkowsko-trzcianecki stodoła drewniana sk25 6

7 Ryc. 5. Rozmieszczenie skrzynek lęgowych zamontowanych na obszarze Natura 2000 Nadnoteckie Łęgi w 2013 r. 4. Wyniki Tylko podczas jednej kontroli nocnej ( r.) udało się stwierdzid płomykówkę. Obserwacja wylatującej z wieży kościelnej sowy miała miejsce na znanym od 2002 roku stanowisku lęgowym w miejscowości Folsztyn (powiat czarnkowsko-trzcianecki, gm. ). Ponadto jest to jedyne znane stanowisko lęgowe tego gatunku od 2010 r. na obszarze objętym badaniami. Od 2008 r. para płomykówek wyprowadza w tym miejscu lęgi w skrzynce zamontowanej przez Nadnoteckie Koło PTOP "Salamandra". W trakcie dziennej kontroli udało się potwierdzid sukces lęgowy tej pary: r. zaobserwowano 3 podloty (Fot. 3). Ponad połowę (52%, n=107) skontrolowanych obiektów stanowiły budynki gospodarcze murowane (obory, stodoły). Budynki gospodarcze drewniane (stodoły, szopy i magazyny) stanowiły 26% (n=54) wszystkich zinwentaryzowanych budynków (Ryc. 6). Na podstawie własnych stwierdzeo oraz rzetelnie przeprowadzonego wywiadu z gospodarzami obiektów zebrano informacje o obserwacjach płomykówki w 6 miejscowościach w 2013 roku (Tab.3). 7

8 liczba skontrolowanych obiektów Fot. 3. Jedna z 3 młodych płomykówek stwierdzonych podczas kontroli kościoła w Folsztynie Oprócz wspomnianego, jedynego stanowiska lęgowego płomykówki w Nadnoteckich Łęgach, ślady tej sowy w postaci wypluwek (niestrawionych resztek pokarmu), odchodów i piór, stwierdzono również w innych 8 obiektach, położonych w 7 nadnoteckich miejscowościach (Tab. 4, Fot. 4 i 5) Ryc. 6. Typy obiektów (n=204), poddane dziennej kontroli. 8

9 Tab. 3. Miejscowości (n=6), w których obserwowano płomykówki w 2013 roku Lp. Miejscowość Gmina Powiat 1. Kałądek czarnkowsko-trzcianecki 2. Folsztyn czarnkowsko-trzcianecki 3. Nowe Dwory czarnkowsko-trzcianecki 4. Kuźnica Czarnkowska Czarnków czarnkowsko-trzcianecki 5. Rosko czarnkowsko-trzcianecki 6. Zofiowo Czarnków czarnkowsko-trzcianecki Fot. 4 i 5. Ślady obecności płomykówki stwierdzono w 9 obiektach, w 7 nadnoteckich miejscowościach Tab. 4. Obiekty (n=9), w których stwierdzono ślady obecności sowy podczas dziennych kontroli w 2013 r. Pogrubioną czcionką zaznaczono jedyne stanowisko lęgowe płomykówki na obszarze objętym działaniami. Lp. 1. Miejscowośd Gmina Powiat Rodzaj obiektu Ślady Kałądek stodoła murowana odchody, wypluwki, 2. Folsztyn stodoła murowana odchody, wypluwki, pióra 3. Folsztyn wieża i strych kościoła murowanego 4. Nowe Dwory 5. Nowe Dwory 6. Kuźnica Czarnkowska Czarnków strych budynku gospodarczego wieża kościoła drewnianego stodoła murowana odchody, wypluwki, pióra, martwe gryzonie, podloty (3 os.) wypluwki 7. Stobno Trzcianka 8. Ługi Ujskie Ujście 9. Rosko wypluwki wypluwki odchody Pilski stodoła drewnianomurowana stodoła drewniana stodoła drewniana wypluwki, pióra odchody, wypluwki 9

10 5. Dyskusja Jedną z przyczyn spadku liczebności płomykówki jest zanik i zubożenie, w wyniku chemizacji i mechanizacji rolnictwa, dogodnych terenów łowiskowych (użytków zielonych i pól uprawnych). Istotnym zagrożeniem mającym wpływ na lokalne populacje gryzoni, stanowiących podstawowy składnik diety płomykówki, jest wypalanie nadnoteckich łąk w okresie wczesnowiosennym przez miejscową ludnośd (Wylegała, 2003). Jednak główną przyczyną jest spadek bezpiecznych miejsc do gniazdowania tej sowy. Obiekty sakralne (wieże i strychy kościołów oraz dzwonnice) są remontowane i uszczelniane, stając się niedostępnymi dla płomykówki. Obiekty gospodarcze (stare stodoły, obory i gospodarstwa PGR) są rozbierane lub rozpadają się pod wpływem czynników naturalnych. Od 2010 r. jedynym znanym stanowiskiem lęgowym płomykówki w Nadnoteckich Łęgach jest wieża kościoła w Folsztynie. Do 2010 roku sowę stwierdzano w większości kościołów położonych w miejscowościach tego obszaru (dane niepubl. Nadnoteckiego Koła) Na spadek liczebności płomykówki mogą też wpływad niekorzystne warunki atmosferyczne, szczególnie długie, mroźne i śnieżne zimy. Takie warunki dotyczyły lat , po których odnotowano spadek liczebności płomykówki na tym terenie. Pozostałe stwierdzenia płomykówki w 2013 roku na badanym obszarze najczęściej dotyczyły obserwacji pojedynczych ptaków, które pojawiały się w wymienionych obiektach sporadycznie - w ciągu roku, lub sezonowo najczęściej w okresie jesienno-zimowym, m.in. w celu znalezienia pokarmu czy schronienia podczas dnia. Penetrując wspomniane budynki, nie znaleziono śladów jednoznacznie dowodzących na przystąpienie ptaków do lęgu (np. skorupki jaj, duża ilośd świeżych wypluwek, odchodów i piór czy martwe gryzonie). Nieprzystępowanie do lęgów to prawdopodobnie skutek spadku liczebności tego gatunku i braku partnera do kopulacji. Inną przyczyną może byd duże drapieżnictwo kun i kotów. W większości obiektów znajdowano odchody kuny domowej, również tam gdzie stwierdzono ślady obecności płomykówki. Nawet jeśli ptaki żyją w parach to w takich obiektach nie przystępują do lęgów, gdyż zwyczajnie nie czują się tam bezpiecznie. Sytuacja płomykówki w Nadnoteckich Łęgach ukazuje jak ważne jest podejmowanie czynnych działao ochronnych, przede wszystkim poprzez stwarzanie bezpiecznych miejsc lęgowych. Wywieszone w latach ubiegłych oraz w 2013 roku skrzynki będą objęte coroczną kontrolą w celu śledzenia zmian w liczebności tej ginącej sowy krajobrazu rolniczego. 10

11 6. Literatura BirdLife International, Birds in the European Union: a status assessment. BirdLife International, Wageningen, The Netherlands Kondracki, J., Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. Mikusek, R., Metody Badao i Ochrony Sów. FWIE, Kraków. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2004 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 (Dz.U nr 229 poz. 2313) Sikora, A., Rohde, Z., Gromadzki, M., Neubauer, G., Chylarecki, P. (Eds.), Atlas rozmieszczenia ptaków lęgowych Polski Bogucki Wyd. Naukowe, Poznao. Tomiałojd, L., Stawarczyk, T., Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebnośd i zmiany. PTPP pro Natura, Wrocław. Toms, M.P., Crick, Q.P.H., Shawyer, C.R., The status of breeding Barn Owl Tyto alba in the United Kingdom Bird Study 48, Wylegała, P., Zmiany liczebności wybranych gatunków ptaków w dolinie Dolnej Noteci na odcinku Ujście - w latach Notatki Ornitol. 44, Wylegała, P., Nadnoteckie Łęgi, in: Wilk, T., Jujka, M., Krogulec, J., Chylarecki, P. (Eds.), Ostoje Ptaków o Znaczeniu Międzynarodowym w Polsce. Bogucki Wyd. Naukowe, Poznao. Żurawlew, P., Występowanie płomykówki Tyto alba w Wielkopolsce. Ptaki Wielkop. 2,

12 Opracowanie: Mateusz Gutowski Nadnoteckie Koło PTOP Salamandra" W pracach terenowych wzięli udział: Mateusz Gutowski, Paweł Tomaszewski i Damian Ostrowski oraz wolontariusze PTOP Salamandra : Marek Maluśkiewicz, Sebastian Frycz, Filip Solarek, Jakub Glapan, Sławomir Szlinke, Magdalena Spychała, Leszek Spychała, Magdalena Fortuniak, Bartłomiej Hoffa. Raport powstał w ramach projektu Ochrona sowy płomykówki nad Notecią w 2013 r. dofinansowanego przez Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Poznaniu. 12