Kompetencje kreatywne nauczyciela wczesnej edukacji dziecka

Transkrypt

1

2 Kompetencje kreatywne nauczyciela wczesnej edukacji dziecka pod redakcją naukową Ireny Adamek i Józefy Bałachowicz Kraków 2013

3 Copyright by O cyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2013 Recenzenci: prof. UAM, dr hab. Hanna Krauze-Sikorska prof. UŚ, dr hab. Urszula Szuścik Redakcja wydawnicza: Beata Bednarz Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska Opracowanie typogra czne: Alicja Kuźma ISBN O cyna Wydawnicza Impuls Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) , , cyna.com.pl, impuls@impulso cyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2013

4 Spis treści Wstęp... 9 Irena Adamek Rozdział 1. Kompetencje kluczowe a swoistość kompetencji kreatywnych nauczyciela Wprowadzenie Ustalenia terminologiczne Podstawowe kompetencje kluczowe Swoistość/charakter kompetencji kreatywnych nauczyciela Kreatywność nauczyciela a kształcenie kreatywności uczniów Kreatywność i twórczość potrzebą i wartością nauczyciela Podsumowanie Irena Adamek Rozdział 2. Metodologia badań własnych Przedmiot, cele i problematyka badawcza Dobór i uzasadnienie metod badań Charakterystyka badanej próby Elżbieta Marek Rozdział 3. Rozwój zawodowy badanych nauczycieli Wprowadzenie Problemy w pracy zawodowej (Samo)doskonalenie Samopoczucie nauczycieli w pracy zawodowej Plany dotyczące rozwoju zawodowego badanych Podsumowanie... 81

5 6 Spis treści Iwona Czaja-Chudyba Rozdział 4. Osobowe i profesjonalne uwarunkowania aktywności twórczej nauczyciela Wprowadzenie Personalne uwarunkowania twórczości Społeczne uwarunkowania kreatywności Osobowe uwarunkowania kompetencji kreatywnych nauczycieli Społeczne i demogra czne uwarunkowania kompetencji kreatywnych nauczycieli Kompetencje kreatywne w ocenie badanych nauczycieli Podsumowanie Józefa Bałachowicz Rozdział 5. Wiedza nauczycieli o twórczości Wprowadzenie Stan wiedzy nauczycieli o twórczości Czynniki społeczne, zawodowe i personalne a stan wiedzy nauczycieli o twórczości Podsumowanie Iwona Czaja-Chudyba Rozdział 6. Kompetencje krytyczne w twórczej re eksji nauczyciela Wprowadzenie Kompetencje krytyczne z perspektywy psychopedagogiki twórczości Problemy krytyki i re eksji nauczycieli Kompetencje krytyczne nauczycieli Inhibitory i stymulatory kompetencji krytycznych w ocenie badanych nauczycieli Podsumowanie Józefa Bałachowicz Rozdział 7. Obraz kreatywnego i idealnego ucznia w poglądach nauczycieli Wprowadzenie Obraz idealnego ucznia w poglądach nauczycieli Czy uczeń idealny to uczeń twórczy? Czynniki społeczne i zawodowe a preferencje zachowań twórczych w obrazie idealnego ucznia

6 Spis treści Wiedza nauczyciela o twórczości a wzorzec idealnego ucznia Czynniki personalne a preferencje zachowań twórczych w obrazie idealnego ucznia Podsumowanie Józefa Bałachowicz Rozdział 8. Cechy stylu działań edukacyjnych nauczyciela Wprowadzenie Działania edukacyjne w opisie nauczycieli Osobowe uwarunkowania deklarowanego i obserwowanego stylu działań edukacyjnych nauczycieli Czynniki demogra czne i zawodowe a styl działań edukacyjnych nauczyciela Podsumowanie Tatiana Kłosińska Rozdział 9. Postawy nauczycieli wobec twórczości Wprowadzenie Samopoczucie nauczycieli a czynniki warunkujące postawy wobec twórczości Samopoczucie w zawodzie a postawy nauczycieli wobec zachowań twórczych Czynniki warunkujące akceptację zachowań twórczych Staż a samopoczucie nauczycieli w zawodzie Podsumowanie Tatiana Kłosińska Rozdział 10. Uwarunkowania postawy twórczej w poglądach nauczycieli Wprowadzenie Postawa twórcza ustalenia terminologiczne Zewnętrzne i wewnętrzne bariery oraz stymulatory warunkujące postawy twórcze Własne osiągnięcia twórcze w opinii badanych nauczycieli Styl myślenia a uwarunkowania postawy twórczej w samoocenie badanych Nauczyciel wobec własnego potencjału twórczego Podsumowanie

7 8 Spis treści Irena Adamek Józefa Bałachowicz Zakończenie Bibliogra a Aneks

8 Wstęp Współuczestniczenie edukacji w postępie społecznym jest związane z zapotrzebowaniem na myślenie krytyczne, innowacyjne oraz podmiotowość i autonomię w działaniu. Teoria i praktyka pedagogiczna z tym związana wymagają od nauczyciela krytycznej wiedzy dającej mu prawo do oporu wobec schematów i stereotypów, narzucanych ról czy uzasadnień status quo. Pozwala także nauczycielowi na odejście od społecznej zależności i różnego rodzaju uwikłań oraz na samodzielność. W sytuacji zmieniających się warunków społeczno-politycznych nauczyciel musi swoją pracą odpowiadać na to zapotrzebowanie, podjąć refleksję nad sobą i znaleźć odpowiedź na pytanie: co zmienić, a co zostawić 1. Próba rekonstrukcji dyskursu na temat roli kompetencji kreatywnych w edukacji odnosi się do doświadczeń, poszukiwań i badań prowadzonych w pedagogice oraz w dyscyplinach pokrewnych (filozofii, socjologii i psychologii). Nasuwa się jednak pewne zastrzeżenie, że mnogość znaczeń i interpretacji przypisywana takim pojęciom, jak: kreatywność, innowacyjność, podmiotowość oraz refleksyjność, może powodować duże trudności w ich spójności, w pojmowaniu i interpretowaniu. Współistnienie wielu nurtów w dyskusji na temat myślenia krytycznego może również skutkować rekonstrukcją refleksji nad rolą i mechanizmami myślenia krytycznego w procesie twórczym. Stąd obserwuje się zintensyfikowanie badań teoretyków i praktyków edukacji w odniesieniu do problematyki kompetencji nauczycielskich, w szczególności kompetencji kreatywnych. Jest to ważne zagadnienie, chociażby z tego powodu, że współcześnie w świadomości nauczyciela króluje niepodzielnie obraz dziecka jako system braków, system z deficytami 2. W takiej sytuacji uważa on, że dziecko jest 1 I. Nowosad, Pomiędzy dwoma światami. Nauczycielskie nastawienia wobec czasu edukacyjnej zmiany [w:] W. Hörner, M.S. Szymański (red.), Nauczyciel i kształcenie nauczycieli. Zmiany i wyzwania, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa J. Bałachowicz, Style działań edukacyjnych nauczycieli klas początkowych. Między uprzedmiotowieniem a podmiotowością [w:] R. Kwiecińska, S. Kowal, M. Szymański, Nauczyciel tożsamość

9 10 Wstęp niezdolne do rozwiązań i tworzenia sensownych koncepcji dotyczących rozumienia, własnej sprawczości, działania oraz oceny i przewidywania 3. Książka jest próbą opracowania zagadnień związanych z kompetencjami kreatywnymi nauczyciela wczesnej edukacji dziecka. Czy rzeczywiście jak pyta D. Klus-Stańska zniewolony administracyjnie i biurokratycznie nauczyciel zrzuca z siebie odpowiedzialność za wychowawczą i kształceniową rzeczywistość szkolną? 4 Odpowiedź na to pytanie jest ważne, gdyż kompetencje nauczyciela decydują o przebiegu procesu edukacyjnego, o charakterze działań nie tylko jego samego, ale i uczniowskich. Stanowią bowiem kontekst kształtowania się takich samych kompetencji u podopiecznych. Warto nie tylko akcentować znaczenie tych kompetencji, ale i zbadać, jaki jest ich rzeczywisty stan wśród nauczycieli praktyków spędzających z uczniami wiele godzin każdego dnia. Czy są w tym obszarze wzorami dla uczniów? Czy posiadany przez nich poziom kompetencji kreatywnych gwarantuje sprawne i należyte kształcenie kreatywności uczniów? Są to istotne kwestie, gdyż nauczyciel codziennie wchodzi w interakcje z uczniami, którzy mają zróżnicowane doświadczenia społeczne i możliwości uczenia się, a ponadto funkcjonują w rodzinach mających określony świat wartości. Uczeń gdy pojmować go jako osobę jest całością indywidualną, niepowtarzalną, nie można więc z góry przewidzieć, przed jakim zadaniem postawi nauczyciela, jaki problem zada mu do rozwiązania jako osoba zdana na jego pomoc, jako osoba, którą nauczyciel wspomaga w rozwoju 5. Zarówno uczeń, jak i nauczyciel mają określone możliwości, na które składa się wiele czynników (m.in.: inteligencja, wiedza, umiejętności, kompetencje społeczne, osobowość) determinujących sposób, w jaki regulują oni swoje stosunki z otoczeniem. Na rozwój zawodowy nauczyciela ogromny wpływ mają także rzeczywistość szkolna, relacje międzyludzkie zachodzące w przestrzeni edukacyjnej oraz problemy, jakie napotyka na co dzień w swojej pracy. Skoro jednym z zadań jest przygotowanie dzieci do zmieniającego się świata, to konieczne, jak podkreśla R. Fischer, staje się nauczenie ich myślenia rozwój, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 2007; D. Klus-Stańska (red.), Między wiedzą a władzą. Dziecięce uczenie się w dyskursach pedagogicznych, Problemy Wczesnej Edukacji 2007, nr 1/2. 3 J. Bałachowicz, Kategoria podmiotowości jako wyznacznik przemian stylu pracy w spółczesnego nauczyciela, [w:] I. Adamek, E. Żmijewska (red.), Nauczyciel w systemie edukacyjnym teraźniejszość i przyszłość, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków 2009, s D. Klus-Stańska, M. Szczepska-Pustkowska, Pedagogika wczesnoszkolna dyskursy, problemy, rozwiązania, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009, s R. Kwaśnica, Wprowadzenie do myślenia. O wspomaganiu nauczyciela w rozwoju [w:] Z. Kwieciński, B. Śliwerski (red.), Pedagogika. Podręcznik akademicki, t. 2, PWN, Warszawa 2003, s. 294.

10 Wstęp 11 twórczego 6. Jak jest w rzeczywistości szkolnej? W jakim stopniu działania nauczyciela mają charakter intuicyjny, a w jakim oparte są na wiedzy na temat twórczości? Na ile konstatacja rzeczywistości edukacyjnej dziś i jutro ma wymiar tylko idealistycznych, teoretycznych postulatów, a na ile praktycznych rozwiązań? Na te i wiele innych pytań autorki poszczególnych rozdziałów próbują, w wyniku analizy syntezy, a także oceny jakościowej i ilościowej materiału empirycznego (badania wśród 460 nauczycieli wczesnej edukacji), znaleźć rzetelną, odpowiadającą rzeczywistości edukacyjnej, odpowiedź. Książka składa się z dziesięciu rozdziałów. W pierwszym, zatytułowanym Kompetencje kluczowe a swoistość kompetencji kreatywnych nauczyciela, Irena Adamek prezentuje różnorodność myślenia o kompetencjach kluczowych i kreatywnych nauczycieli. Uzasadnia, że w obliczu zmienności i złożoności świata konieczne staje się posiadanie przez nich kompetencji kreatywnych w układach jednostkowych, grupowych i instytucjonalnych, warunkujących wyższą jakość edukacji. Tacy nauczyciele uczą krytycznego myślenia, autorefleksji, mówienia własnym głosem, szukania źródeł swoich przekonań i działań oraz bycia świadomymi ograniczeń. Ponadto mobilizują do usuwania wszelkich przeszkód. W kolejnym rozdziale, pt. Metodologia badań własnych, ta sama autorka przedstawia przedmiot, cele i problematykę badań, charakteryzuje metody i narzędzia oraz dobór grupy do badań. O tym, jaki jest nauczyciel edukacji wczesnoszkolnej, decyduje jego rozwój zawodowy, a w szczególności samodoskonalenie i doskonalenie. W teoriach rozwojowych praca zawodowa jest uznawana za najważniejszą, obok życia rodzinnego, aktywność dorosłego człowieka. Analizę ilościowo-jakościową wyników badań sondażowych przedstawia Elżbieta Marek w rozdziale zatytułowanym Rozwój zawodowy nauczyciela. W rozwoju kreatywności ważne wydaje się stymulowanie osobowości i elastyczności nauczyciela. Tylko takie działanie może uchronić przed metodyczną rutyną, wykształcić pedagogów, którzy celowo i skutecznie będą potrafili rozwijać zdolności twórcze wychowanków i w praktyce stwarzać takie sytuacje, w których twórczy uczeń i twórczy nauczyciel prawdziwie spotkają się nawzajem jak podkreśla Iwona Czaja-Chudyba w rozdziale zatytułowanym Osobowe i profesjonalne uwarunkowania aktywności twórczej nauczyciela. Wiedza o twórczości jest kluczowym składnikiem kompetencji nauczycielskich, w tym kreatywnych. Stanowi podstawę poznawczą interpretacji i rozumienia sensu rzeczywistości edukacyjnej oraz działania praktycznego nauczyciela. Jak pisze Józefa Bałachowicz w podsumowaniu rozdziału pt. Wiedza nauczycieli o twórczości, można powiedzieć, że rozumienie znaczenia twórczości idzie w parze z docenianiem niezależności jako ważnego wymiaru 6 R. Fisher, Uczymy, jak myśleć, WSiP, Warszawa 1999, s. 44.

11 12 Wstęp własnej osobowości i otwartego stylu poznawczego. Nauczyciele o takich cechach rozumieją twórczość jako dyspozycję i zdolność do sensownego dla nich wyrażania siebie, prezentują otwartość na nowe informacje, rozpoznają warunki wzmacniające kreatywność człowieka. Podmiotowy sposób postrzegania siebie determinuje sposób postrzegania ucznia i konstytuowanie się kompetencji zawodowych nauczyciela 7. Rozważania i analizę kompetencji krytycznych w twórczej refleksji badanych zawiera następny rozdział pt. Kompetencje krytyczne w twórczej refleksji nauczyciela. Nauczyciele pozbawieni pomocy i zarzucani ciągle nowymi zadaniami skazani są na ryzyko działania intuicyjnego, metodą prób i błędów być może cenną, ale wymagającą refleksyjności, autonomicznych działań edukacyjnych i bardzo wysokich kompetencji intelektualnych. Należy raczej przychylić się do wniosku, że w konfrontacji z rzeczywistością edukacyjną w obecnej i bliskiej perspektywie koncepcje te mają nadal wymiar idealistycznych postulatów, stawiając polską oświatę daleko od zainteresowania i wdrażania światowych trendów. Większe szanse na rozwój swoich zdolności i podniesienie poziomu osiągnięć szkolnych ma ten uczeń, którego nauczyciel postrzega jako zdolnego, kreatywnego, o dużych możliwościach rozwojowych. Nauczycielski obraz uczniów jest bowiem fundamentem interpretacji ich możliwości oraz gotowości do uczenia się, służy także nauczycielowi do interpretacji rzeczywistych działań ucznia, ich nazywania i ewaluacji zgodnie z przyjętym wcześniej wzorcem. Na jego podstawie nauczyciel przypisuje dziecku określoną rolę w pracy szkolnej, jak gdyby była ona oczywista i obiektywna, a także przekazuje mu wskazówki odnoszące się do jego możliwości i udziału w zajęciach. Na te kwestie zwraca uwagę Józefa Bałachowicz w rozdziale pt. Obraz kreatywnego i idealnego ucznia w poglądach nauczycieli. Wiedza ma związek ze stylem pracy nauczycieli. Poprzez twórczy styl pracy uruchamiają oni autokreację uczniów i ich pełne inwencji relacje ze światem. Czynnikiem określającym kreatywnego nauczyciela jest innowacyjny styl pracy. Dzięki niemu można efektywnie wyzwalać kreatywność dziecięcą. To przecież w pracy z uczniem przejawia się oryginalność nauczyciela i jego dzieło, a nie w konkretnych przedmiotach. Zagadnienie to analizuje Józefa Bałachowicz w rozdziale zatytułowanym Cechy stylu działań edukacyjnych nauczyciela. W tekście pt. Postawy nauczycieli wobec twórczości Tatiana Kłosińska pokazuje, że nastawienia nauczycieli wobec twórczości uwarunkowane są ich predyspozycjami oraz czynnikami społeczno-demograficznymi. W procesie wchodzenia w rolę nauczyciela powyższe czynniki determinują postawy wobec twórczości. 7 H. Kwiatkowska, Tożsamość nauczycieli. Między anomią a autonomią, GWP, Gdańsk 2004.

12 Wstęp 13 Atmosfera, w jakiej przebiega nauczanie, ma niebagatelne znaczenie. Twórczości sprzyjają: klimat otwartości, unikanie nadmiernej krytyki, wymagania dostosowane do możliwości uczniów (ale nie sztywne, czyli takie same dla każdego), plastyczność przebiegu procesu dydaktycznego oraz indywidualne podejście do uczniów. Atmosfera, jaka rzeczywiście panuje w szkole, jest w dużym stopniu warunkiem powodzenia podejmowanych działań twórczych. O tym problemie pisze Tatiana Kłosińska w ostatnim rozdziale pt. Uwarunkowania postawy twórczej w poglądach nauczycieli Publikację zamyka podsumowanie wyników przeprowadzonych badań. Książka nie mogłaby powstać bez trudu i życzliwości nauczycieli edukacji początkowej i studentów Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie, którzy uczestniczyli w badaniach i pomagali nam je przeprowadzić. Szczególne podziękowania jesteśmy też winne Recenzentkom: profesor Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, dr hab. Hannie Krauze-Sikorskiej i profesor Uniwersytetu Śląskiego, dr. hab. Urszuli Szuścik, których uwagi i komentarze przyczyniły się nie tylko do udoskonalenia książki, ale i do ujrzenia w nowym świetle poruszanych w niej problemów. Mamy nadzieję, że przedstawione wyniki badań dotyczących stanu kompetencji kreatywnych nauczyciela i związane z nimi rozważania przyczynią się do ponownego podjęcia dyskursu nad kształceniem i doskonaleniem nowoczesnego nauczyciela. Irena Adamek, Józefa Bałachowicz

13 Irena Adamek Józefa Bałachowicz Zakończenie Edukacja młodego człowieka stanowi w każdym kraju przedmiot troski i żywych dyskusji w różnych środowiskach naukowych i społecznych. Krytycy współczesnej szkoły podkreślają jej niedostosowanie do permanentnie dokonujących się zmian w otaczającej rzeczywistości, do potrzeb i aspiracji edukacyjnych społeczeństwa. Zrutynizowane, unifikujące działania szkoły nie są w stanie przygotować młodych ludzi do życia w świecie pluralizmu kulturowego, do wyzwań współczesnego świata, w tym zwłaszcza do sprostania wymaganiom społeczeństwa informacyjnego i gospodarki opartej na wiedzy. Kryzys współczesnej szkoły wynika ze sprzeczności między oświeceniową kulturą nauczania a potrzebą rozwijania aktywnej postawy wobec świata i nabywania nowych kompetencji, które pozwolą pomnażać własne możliwości i szanse życiowe. Dziś szkoła musi odejść od kreowania ucznia zgodnie ze wzorcem homo faber i dokonać wyraźnego przesunięcia swoich działań w kierunku wzorca homo creators. Jaki nauczyciel będzie potrafił kształtować nową rzeczywistość szkolną? Zapewne gruntownie wykształcony, umiejący reagować na zmienność warunków pracy, otwarty na dialog, posiadający kompetencje kreatywne, autonomiczny, rozumiejący idee przemian społecznych, umiejący je transponować na rzeczywistość edukacyjną, refleksyjny, umiejący dobierać cele, procedury oraz środki edukacji adekwatnie do rozpoznanych potrzeb ucznia i harmonizować je z potrzebami społecznymi. W zaprezentowanych badaniach szukaliśmy odpowiedzi na następujące pytania: Czy taki właśnie jest nauczyciel wczesnej edukacji? Czy sam czuje się osobą twórczą, jak siebie ocenia? Jakie braki zawodowe u siebie zauważa? Co utrudnia mu bycie kreatywnym nauczycielem? Jaki ideał ucznia przyświeca jego pracy? Jakie umiejętności niezbędne do rozwoju twórczych postaw dzieci prezentuje? Trudno przecenić znaczenie okresu wczesnej edukacji dziecka zarówno w wymiarze indywidualnym, jak i społecznym. Wysoką rangę edukacji wstępnej nadaje też Raport UNESCO 1. Edukacja wstępna jest swego rodzaju 1 Edukacja jest w niej ukryty skarb. Raport dla UNESCO Międzynarodowej Komisji do spraw Edukacji dla XXI Wieku pod przew. J. Delorsa, Warszawa 1998, s

14 248 Irena Adamek, Józefa Bałachowicz paszportem do życia, to okres kariery szkolnej dziecka i jego przyszłej pozycji społecznej. W toku wstępnej edukacji kształtuje się stosunek do nauki (pozytywny lub negatywny), który będzie trwał przez całe życie. Nauczyciel, rozbudzając u dziecka ciekawość poznawczą i samodzielność, zdolności rozumowania i własnego osądu, wyobraźnię, poczucie odpowiedzialności oraz kreatywny stosunek do zadań, stwarza warunki do całożyciowego uczenia się i pomnażania umiejętności. W tym czasie uczy się dziecko trudnej sztuki wyboru wartości wyznaczających relacje ze światem i samym sobą. Wobec tego nie jest obojętne, jak dziecko będzie się w szkole uczyło czy będzie to uczenie się po śladzie czy kreatywne. Kreatywność to nieodzowny atrybut życia człowieka współczesnego i przyszłości, niezwykle cenny nie tylko z jednostkowego punktu widzenia, ale też społecznego. Kreatywne myślenie to zaprezentowanie czegoś nowego, rozpoznawanie różnic i podobieństw, to zmienianie punktów widzenia, kwestionowanie tego, co zostało już powiedziane lub zinterpretowane, podważanie schematów i stereotypów. Kreatywność to trwała zdolność człowieka do generowania nowych i wartościowych pomysłów, jest wyznacznikiem osiągania celów i realizacji zadań, doskonaleniem siebie i własnej tożsamości. Kreatywność wyraża się w sposobie poznawania rzeczywistości, towarzyszącej jej emocjonalności i działaniu. Szerokie rozumienie kreatywności jako postawy wobec życia można z powodzeniem przyjąć w pedagogice i w kształtowaniu praktyki edukacyjnej. Można więc przyjąć, że niemal każdy uczeń jest zdolny do twórczego uczenia się i wyrażania siebie, ale do rozwijania takiej aktywności potrzebny jest nauczyciel, który zainspiruje, pomoże dziecku pokonać liczne bariery wewnętrzne i zewnętrzne. Krótko mówiąc, ważne dla praktyki edukacyjnej jest to, czy nauczyciel kształtuje postawy kreatywne dzieci, wyznacza cele, treści i zadania odnoszące się twórczej aktywności, wspiera uzdolnienia wychowanków, wzmacnia poczucie własnej wartości, wewnętrzną motywację i postawę refleksyjności, a także rozwija umiejętności uczenia się w grupie rówieśniczej. Podjęte przez nas badania miały pomóc w rozpoznaniu poziomu kompetencji kreatywnych nauczycieli wczesnej edukacji i niektórych ich uwarunkowań. Dotyczyły one: charakterystyki umiejętności wchodzących w skład kompetencji kreatywnych, określenia rzeczywistych i deklarowanych umiejętności wchodzących w skład kompetencji kreatywnych, rozpoznania metod i form samodoskonalenia nauczyciela, określenia predyspozycji nauczyciela do działania twórczego, charakterystyki porównawczej samopisu (samooceny) i działań kreatywnych nauczycieli, opisu wiedzy nauczyciela o twórczości,

15 Zakończenie 249 określenia czynników determinujących poziom kompetencji kreatywnych, wyodrębnienia identyfikatorów posiadanych przez nauczycieli kreatywno- -twórczych, charakterystyki stanu i stopnia zaawansowania kompetencji kreatywnych, określenia stylu pracy nauczyciela o charakterze twórczym, analizy kontekstów występowania myślenia krytycznego u nauczycieli. Zamiarem autorów było nie tylko zaprezentowanie szczegółowych danych, ale przede wszystkim dokonanie analizy kompetencji zawodowych nauczycieli wczesnej edukacji, a szczególnie kompetencji kreatywnych, w kontekście współczesnych teorii, za pomocą których można uzyskane wyniki wyjaśnić. Przeprowadzone badania pokazują, że we wczesnej edukacji dziecka nie zachodzą oczekiwane zmiany ani w jakości, ani w modelu pracy szkolnej, ani we wspieraniu kreatywności dzieci. Podejmowane przez nauczyciela działania edukacyjne mieszczą się raczej w paradygmacie transmisji kulturowej, w modelu zamkniętym i tworzą różne odmiany stylu instrumentalnego, a więc takiego, który w niewielkim stopniu wspiera twórcze zachowania dzieci. Jest to styl zdecydowanie sprzyjający pojawianiu się zachowań adaptacyjnych dzieci, mało przydatnych w dynamicznie zmieniającym się świecie. Nauczyciele wczesnej edukacji, nawet jeśli cenią postawy twórcze u swoich uczniów, to mają małe umiejętności tworzenia warunków do ich rozwoju. W wypowiedziach często podkreślają, że brakuje im w procesie dokształcania możliwości doskonalenia kompetencji kreatywnych. Wiedza badanych nauczycieli o twórczości nie jest wystarczająca, a szczególnie uboga jest na temat przebiegu procesu twórczego. Gdyby nauczyciel znał i rozumiał różne aspekty twórczego uczenia się, to jest duże prawdopodobieństwo, że by je rozpoznawał, inspirował, nadawał twórczy sens zadaniom z pakietów edukacyjnych i modyfikował swoje codzienne działania w celu nadawania im cech kreatywności. Chociaż na podstawie wyników oceny swojego potencjału twórczego nauczyciele sądzą w znacznej mierze o sobie, że są osobami twórczymi, to jednak obserwowana praktyka i wskazywane przez nich przejawy ich twórczości nie zawsze ten pogląd potwierdzają. Nauczyciel dziecka ceni zachowania twórcze u swoich uczniów, ale jego opinie nie zawsze są spójne. Uczeń konstytuuje nauczycielski świata; uczeń jest racją bytu nauczyciela. Zatem skonstruowanie idealnego obrazu ucznia człowieka w toku rozwoju ma zasadnicze znaczenie dla określenia przez nauczyciela rodzaju więzi z uczniem, reguł interakcji i wspólnego działania edukacyjnego, co wyznacza ideał jego pedagogicznej pracy. Wprawdzie nauczyciele cenią samodzielną i twórczą aktywność poznawczą dziecka, ale wraz z uczeniem się reproduktywnym, a nie dostrzegają jednocześnie znaczenia takich cech osobowych, jak: oryginalność, otwartość, niezależność, odporność

16 250 Irena Adamek, Józefa Bałachowicz i wytrwałość. Z tym obrazem zgodny jest obserwowany przez nas styl pracy na zajęciach zintegrowanych, a który można opisać następująco: Nauczyciel klas niższych potrafi stwarzać przyjazną dziecku atmosferę, klimat bezpieczeństwa, szanuje godność ucznia, pokazuje, że akceptuje i docenia jego pracę, zachęca do samodzielności i odwagi w podejmowaniu i rozwiązywaniu trudnych zadań, ale tylko takich, które sam przygotował lub wybrał z pakietów edukacyjnych, stosuje znane formy kontroli, czasami wspólnie z dziećmi ustala kryteria ocen wykonania zadań. Nie pozwala dzieciom na wybór problemów do omówienia, nie daje uczniom swobody w stawianiu pytań, w zachowaniu i wyrażaniu się, rzadko stwarza czas na refleksję i krytyczne myślenie. Nauczycielowi brakuje dziś umiejętności tworzenia kultury klasy nastawionej na twórcze uczenie się. W kształtowaniu doświadczeń rozwojowych nauczyciel jest bardziej nastawiony na przekaz niż na samodzielne uczenie się, rozwijanie motywacji i zainteresowań dziecka. To, jak się uczysz, jest ważne, może nawet ważniejsze od tego, czego się uczysz 2. J. Bruner wyznacza zasadnicze ramy szkolnego uczeniu się, uwzględniając potrzeby współczesnej kultury i społeczeństwa 3. Jego zdaniem szkolne uczenie się ma indywidualną, a zarazem społeczną naturę, którą można rozpatrywać w czterech aspektach, takich jak: sprawstwo, kontrola, refleksja i kultura. Sprawczy punkt widzenia ujmuje umysł jako proaktywny, zorientowany na zadanie i wynik, konstruktywny. Sprawczy umysł przejmuje kontrolę nad własną aktywnością poznawczą. Sprawstwo, jak stwierdza J. Bruner, należy rozpatrywać w procesie edukacji łącznie ze współdziałaniem w grupie rówieśniczej. Podkreśla on, że rozumienie klasy jako wspólnoty osób uczących się, wspólnoty dynamicznej, opartej na naturalnym podziale pracy i wzajemności, pozwala dziecku ukształtować swoją indywidualność i tożsamość kulturową. Szkoła [ ] to niezwykłe miejsce, by poczuć, jak używać głowy, jak traktować innych 4, a więc uczyć się refleksyjnie i twórczo, poszukując sensu otaczającego świata, dzieląc się z innymi swoją wiedzą i korzystając z wiedzy rozproszonej. Te zalecenia J. Brunera można z powodzeniem odnieść do oczekiwań związanych z tworzeniem przez nauczyciela o kompetencjach kreatywnych atmosfery i warunków sprzyjających twórczości. Badani nauczyciele, oprócz ogólnych niedomogów w sferze działań dydaktycznych, zgłaszają luki w przygotowaniu merytorycznym i metodycznym do edukacji artystycznej. Nauczyciele odczuwają braki w zakresie umiejętności plastycznych, muzycznych czy technicznych. Współczesna szkoła na 2 R. Meighan, Zasady rekonstrukcji systemu kształcenia, Rocznik Pedagogiczny 2004, t. 27, s J. Bruner, Kultura edukacji, Universitas, Kraków Ibidem, s. 40.

17 Zakończenie 251 wszystkich etapach nauczania przeznacza na te przedmioty niewielką liczbę godzin. W edukacji początkowej nauczyciel widzi zazwyczaj edukację artystyczną w roli służebnej w stosunku do innych aktywności oraz w roli rekreacyjnej. Ogólnokształcące możliwości wychowania artystycznego gubią się więc w procesie dydaktycznym nauczania zintegrowanego. Nauczyciele najczęściej wybierają te formy doskonalenia zawodowego, które nie wymagają dużego nakładu czasu i finansów. Dlatego więc najmniejszą popularnością wśród badanych cieszą się studia podyplomowe, największą krótkie formy typu: warsztaty metodyczne, kursy, szkolenia, prelekcje, lekcje koleżeńskie. Ponad 1/3 badanych odczuwa niedosyt wiedzy psychologicznej. Stąd też najbardziej oczekiwana tematyka doskonalenia dotyczy tych problemów, z którymi nauczyciele borykają się w codziennej pracy. Odnoszą się one do pracy wychowawczej, diagnozy i terapii oraz wspomagania rozwoju dzieci, a także projektowania pracy pedagogicznej i metod nauczania. Nauczyciele oczekują konkretnych instrukcji. Ważne więc jest takie kształcenie i doskonalenie, które doprowadzi do odrzucenia gotowych recept, które jak słusznie stwierdza A. Nalaskowski terroryzują ich wyobraźnię 5. Kopiowanie rozwiązań proponowanych w przewodnikach i poradnikach metodycznych należy zastąpić autentycznym i empatycznym dialogiem z dzieckiem, zindywidualizowanym podejściem do każdego ucznia. Rzeczywistość szkolna jest bardzo zróżnicowana, a uczniowie niepowtarzalni. Nauczyciela o postawie twórczej powinny cechować odwaga poznawcza, niezależność w myśleniu, krytycyzm i samokrytycyzm. Dlatego też warto zrozumieć każdy nowy problem i znaleźć jego twórcze rozwiązanie. Takie podejście powinno być preferowane w edukacji nauczycieli. Najczęściej nauczyciele korzystają z typowej formy samokształcenia, jaką jest czytelnictwo, oraz ze środków masowego przekazu. Szkoda, że w praktyce edukacyjnej rzadko występuje samokształcenie polegające na zastosowaniu techniki wideo do oceny własnej pracy dydaktycznej. Rejestrując kamerą wideo prowadzone zajęcia, odtwarzając je i dokonując ich wnikliwej analizy, nauczyciel ma możliwość obserwowania siebie podczas lekcji. Dzięki odtworzonemu obrazowi może dostrzec,,plusy i,,minusy własnej pracy. Nauczyciel staje się nauczycielem, wykonując swój zawód. Staje się nim przede wszystkim dzięki własnemu wysiłkowi rozumienia i zmieniania siebie, dzięki samore- eksji i powodowanym przez nią przemianom osobowości. Żadne instytucje nie są w stanie wyręczyć nauczyciela w tak rozumianym zdobywaniu zawodu, nie mogą dać 5 A. Nalaskowski, Monofonia polifonia i anarchia programów szkolnych [w:] D. Klus-Stańska, M. Suświłło (red.), Dylematy wczesnej edukacji, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Olsztyn 1998, s. 104.

18 252 Irena Adamek, Józefa Bałachowicz przygotowania zawodowego, mogą natomiast pomagać mu w owym, nigdy niedobiegającym kresu, wysiłku stawania się nauczycielem 6. Optymalna sytuacja edukacyjna jest wówczas, gdy nauczyciel, wraz ze swym doświadczeniem, staje się motorem napędzającym aktywność w procesie nauczania uczenia się, generując postawę twórczą. Zaprezentowane badania pozwalają wysunąć tezę, że szczególnie trzy wymiary osobowości nauczycieli: otwartość, elastyczność i oryginalność, mają duże znaczenie przy aktywizowaniu zachowań twórczych uczniów i hamowaniu konformizmu. Staż pracy i rozwój zawodowy nauczycieli również wskazują na rozwój kompetencji kreatywnych nauczycieli, jednak od momentu uzyskania stopnia nauczyciela dyplomowanego w wynikach badań widoczny jest zasadniczy spadek wskaźników akceptacji zachowań kreatywnych uczniów, jak również wymiarów twórczych działań nauczyciela. Mimo że większość badanych (81,9% badanych) uznała, że twórczość powinna charakteryzować idealnego nauczyciela, to jednak ten ideał nie zawsze przyświeca do końca pracy zawodowej. Na rozwój kompetencji kreatywnych nauczyciela równie duży wpływ ma bowiem stymulowanie osobowości i elastyczności nauczyciela, jak też kształcenie i doskonalenie zawodowe. Tylko takie działanie może uchronić przed metodyczną rutyną i spadkiem kreatywności. Poczucie przez nauczyciela podmiotowego sprawstwa w pracy ma związek ze wspieraniem przez niego również autonomii uczniów. Nauczyciel wewnętrznie umotywowany do kreatywnego działania i rozwijający ciągle metody pracy jest dla dziecka przywódcą, źródłem identyfikacji, motywacji oraz wzorów działań, doświadczeń i relacji ze światem (w tym uczenia się). Inaczej mówiąc, nauczyciel, którego charakteryzują otwarty styl poznawczy i niezależność w działaniu, tworzy środowisko edukacji dziecka na miarę potrzeb, aspiracji indywidualnych i ciągle zmieniających się warunków społecznych. 6 R. Kwaśnica, Wprowadzenie do myślenia. O wspomaganiu nauczyciela w rozwoju [w:] Z. Kwieciński, B. Śliwerski (red.), Pedagogika. Podręcznik akademicki, t. 2, PWN, Warszawa 2003, s

19 Bibliogra a Adamek I., Kreatywność i twórczość potrzebą i wartością współczesnego nauczyciela [w:] I. Adamek, E. Żmijewska (red.), Nauczyciel w systemie edukacyjnym. Teraźniejszość i przyszłość, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków Adamek I., Kluczowe kompetencje nauczyciela warunkiem jakości edukacji [w:] J. Szempruch, M. Błachnik-Gęsiarz (red.), Profesjonalne funkcjonowanie nauczyciela, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Lingwistycznej, Częstochowa Adamek I., Nauczyciel wczesnej edukacji w kontekście zniewolenia i samostanowienia. Podmiotowe i nie podmiotowe style pracy nauczyciela [w:] H. Krauze-Sikorska (red.), Wymiary społecznego uczestnictwa w życiu. Między dzieciństwem a dorosłością. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Adama Mickiewicza, Poznań Adamek I., Edukacja w kontekście zmian, Wczesna Edukacja Dziecka, Skoré vzdelávanie diet a, Початкова освіта дитини, Wydawnictwo Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków Preszow Kijów, Rok 1, nr 1, Kraków Andrukowicz W., Edukacja integralna, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków Baley S., Psychiczne właściwości nauczyciela wychowawcy [w:] W. Okoń (red.), Osobowość nauczyciela, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa Bałachowicz J., Style działań edukacyjnych nauczycieli klas początkowych. Między uprzedmiotowieniem a podmiotowością [w:] R. Kwiecińska, S. Kowal, M. Szymański, Nauczyciel tożsamość rozwój, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków Bałachowicz J., Kategoria podmiotowości jako wyznacznik przemian stylu pracy współczesnego nauczyciela [w:] I. Adamek, E. Żmijewska (red.), Nauczyciel w systemie edukacyjnym teraźniejszość i przyszłość, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków Bałachowicz J., Style działań edukacyjnych nauczycieli klas początkowych. Między uprzedmiotowieniem a podmiotowością, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej TWP, Warszawa Bałachowicz J., Edukacja początkowa wobec potrzeb indywidualnego rozwoju dziecka [w] E. Skrzetuska (red.), Problemy edukacji wczesnoszkolnej. Indywidualizacja. Uzdolnienia. Refleksja nauczyciela, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie- -Skłodowskiej, Lublin 2011.

20 254 Bibliogra a Banach C., Kształcenie, dokształcanie i doskonalenie nauczycieli. Doskonalenie nauczycieli [w:] T. Pilch (red.), Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, t. III, Wydawnictwo Akademickie,,Żak, Warszawa Banach C., Szkoła naszych oczekiwań i marzeń, potrzeb, projekcji i działań, MPi2, Poznań Barth R., Building a community of learners. South Bay School Leadership Team Development Seminar Series: Seminar 10, California, California School Leadership Centre Bernacka R.E., Konformizm nonkonformizm a ustosunkowanie się ludzi do przejawów twórczości [w:] K.J. Szmidt, K. Piotrowski (red.), Nowe teorie twórczości. Nowe metody pomocy w tworzeniu, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków Bilewicz-Kuźnia B., Stan aktualny, potrzeby i bariery rozwoju zawodowego nauczycieli klas I III szkół podstawowych [w:] S. Guz, I. Zwierzchowska (red.), O pomyślny start szkolny dziecka, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej TWP, Warszawa Bilińska-Suchanek E., Opór wobec szkoły. Dorastanie w perspektywie paradygmatu oporu, Wydawnictwo Uczelniane Pomorska Akademia Pedagogiczna, Słupsk Bilińska-Suchanek E., Jarecka-Żyluk M., Przygotowanie nauczyciela do dekonstrukcji kultury w edukacji. Model kształtowania postawy krytycznej nauczyciela [w:] W. Hörner, M.S. Szymański (red.), Nauczyciel i kształcenie nauczycieli. Zmiany i wyzwania, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa Bloom B., Stability and change in human charakteristics, John Wiley, New York Brocławik K., Grupy jako środowiska aktywności twórczej [w:] A. Tokarz (red.), W poszukiwaniu zastosowań psychologii twórczości, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków Brookfield S.D., Becoming a critically reflective teacher, John Willey & Sons, Inc., San Francisco Bruner J., Kultura edukacji, Universitas, Kraków Chybicka A. Otwarty umysł tworzy, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk Craft A., Creativity and early years education, A Lifewide Foundation, London New York Cropley A.J., Nauczyciel wobec twórczego dziecka [w:] Malicka M. (red.), Twórczość, czyli droga w nieznane, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa Crozier M., Tilliette B., Kryzys inteligencji. Szkic o niezdolności do zmian, Poltext, Warszawa Csikszentmihalyi M., Creativity. Flow and the psychology of discovery and invention, Harper Collins, New York Cudowska A., Kształtowanie twórczych orientacji życiowych w procesie edukacji, Trans Humana, Białystok Czaja-Chudyba I., Przygotowanie nauczyciela do rozwijania myślenia krytycznego u dzieci [w:] B. Muchacka, M. Szymański (red.), Nauczyciel w świecie współczesnym, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2008.

21 Bibliogra a 255 Czaja-Chudyba I., Aktywność twórcza a kształtowanie postawy krytycznej przyszłych nauczycieli [w:] R. Ławrowska, B. Muchacka (red.), Edukacja artystyczna a rzeczywistość medialna, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków Czaja-Chudyba I., Jak i o co pyta nauczyciel? Determinanty ciekawości poznawczej i postawy badawczej w edukacji [w:] A. Czajkowska,W. Otwinowski (red.), Edukacyjne zagrożenia i wyzwania młodego pokolenia, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa, Poznań Czaja-Chudyba I., Jak rozwijać zdolności dziecka?, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa Czerepaniak-Walczak M., Aspekty i źródła profesjonalnej refleksji nauczyciela, Edytor, Toruń Dawid J.W., O duszy nauczycielstwa [w:] W. Okoń (red.), Osobowość nauczyciela. Rozprawy, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa Day Ch., Rozwój zawodowy nauczyciela. Uczenie się przez całe życie, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk Bono E. de, Myślenie równoległe, Oficyna Wydawnicza Prima, Warszawa Bono E. de, Sześć ram myślowych, Helion, Gliwice Denek K., Kształcenie i doskonalenie nauczyciela w kontekście rozwoju jego twórczości [w:] S. Juszczyk (red.), Twórczy rozwój nauczyciela, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków Dobrołowicz W., Psychodydaktyka kreatywności, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Warszawa Dobrołowicz W., Feder B., Twórcze postawy nauczycieli i menadżerów [w:] W. Dobrołowicz, M. Karwowski (red.), W stronę kreatywności, Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej, Warszawa Doliński D., Orientacja defensywna, Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN, Warszawa Dryden G., Vos J., Rewolucja w uczeniu się, Moderski i S-ka, Poznań Dybek H., Doradztwo metodyczne i doskonalenie zawodowe nauczyciel, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków Dylak S., Kształcenie nauczycieli do refleksyjnej praktyki. Zarys genezy, istoty i rozwój koncepcji, Rocznik Pedagogiczny 1996, nr 16. Eby J.W., Smutny J.F., Jak kształcić uzdolnienia dzieci i młodzieży, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa Edukacja jest w niej ukryty skarb. Raport dla UNESCO Międzynarodowej Komisji do Spraw Edukacji dla XXI Wieku pod przew. J. Delorsa, Warszawa Ekiert-Oldroyd D., Pedeutologiczne konteksty dydaktyki twórczości i ich paradygmatyczne implikacje (pedeutologia twórczości a dydaktyka twórczości [w:] K.J. Szmidt (red.), Dydaktyka twórczości. Koncepcje, problemy, rozwiązania, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków Elder L., The miniature guide to critical thinking for children, Foundation for Critical Thinking, Santa Rosa Embree L., Analiza refleksyjna. Wprowadzeni do badań fenomenologicznych, Wydawnictwo Instytutu Filozofii i Socjologii PAN, Warszawa 2006.

22 256 Bibliogra a Ennis R., A logical basis for measuring critical thinking skills, Educational Leadership 1985, 43 (2). Ennis R. Goals for a critical thinking curriculum and its assessment [w:] A.L. Costa (red.), Developing minds. A resource book for teaching thinking, Association for Supervision and Curriculum Development, Alexandria Ennis R., Critical thinking assessment [w:] D. Fasco (red.), Critical thinking and reasoning current research, theory, and practice, Hampton Press, Inc., New Jersey Fasco D., Creative thinking and reasoning [w:] J. Kaufman, J. Baer (red.), Creativity and reason in cognitive development, Cambridge University Press, New York Feinstein J.S., The nature of creative development, Stanford Business Books, Stanford Feldhusen J.F., The role of the knowledge basee in creative thinking [w:] J. Kaufman, J. Baer (red.), Creativity and reason in cognitive development, Cambridge University Press, New York Feldman D., Beyond universals in cognitive development, Ablex Publishing Corporation, Post Road West Westport Filipiak E., Aktywność językowa dzieci w wieku wczesnoszkolnym, Wydawnictwo Uczelniane Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Bydgoszcz Fisher R., Uczymy jak myśleć, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa Fisher A., Critical thinking. An introduction, Cambridge University Press, Cambridge Flanders N.A., Analyzing classroom behavior, Addison-Wesley, New York Fleury S.C., Critical consciousness through a critical constructivist pedagogy [w:] J.L. Kincheloe, D. Weil (red.), Critical thinking and learning. An encyclopedia for parents and teachers, Greenwood Press, Westport, Connecticut London Gabriel J., Critical thinking, teaching, and language [w:] J.L. Kincheloe, D. Weil (red.), Critical thinking and learning. An encyclopedia for parents and teachers, Greenwood Press, Westport, Connecticut London Gadamer H.G., Prawda i metoda, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Gajda A., Bingo albo kulą w plot. Analiza eksploracyjna nominacji kreatywności [w:] J. Łaszczyk, M. Jabłonowska (red.), Uczeń zdolny wyzwaniem dla współczesnej edukacji, Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej, Warszawa Gajda A., Spory wokół potrzeby wzmacniania kreatywności [w:] K.J. Schmidt, W. Ligęza (red), Twórczość dzieci i młodzieży. Stymulowanie badanie wsparcie, Ośrodek Twórczej Edukacji Kangur, Kraków Gajda A., Twórczy jest inteligentny, inteligentny niekoniecznie jest twórczy? Ukryte teorie twórczości nauczycieli początkowych etapów edukacji [w:] M. Karwowski, A. Gajda, Kreatywność (nie tylko) w klasie szkolnej, Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej, Warszawa Gardner H., Inteligencje wielorakie. Teoria w praktyce, Media Rodzina, Poznań Gardner H., Inteligencje wielorakie. Nowe horyzonty w teorii i praktyce, MT Biznes, Warszawa 2009.

23 Bibliogra a 257 Gardner H., Pięć umysłów przyszłości, MT Biznes, Laurum, Warszawa Giza T., Pedagogika twórczości w pracy nauczycieli, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Kielce Giza T., Źródła i inspiracje alternatyw edukacyjnych w szkołach [w:] B. Śliwerski (red), Nowe konteksty dla edukacji alternatywnej XXI wieku, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków Glassner A., Schwarz B., What stands and develops between creative and critical thinking, Thinking Skills and Creativity 2007, 2. Gołębniak B.D., Zmiany edukacji nauczycieli. Wiedza biegłość refleksyjność, Edytor, Toruń Grabowska T., Być albo nie być dylematy współczesnego nauczyciela, Życie Szkoły 2012, nr 9. Greenspan S.I., Rozwój umysłu, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań Grennon Brooks J., Brooks M.G., Becoming a constructivist teacher [w:] A.L. Costa (red.), Developing minds. A resource book for teaching thinking, Association for Supervision and Curriculum Development, Alexandria Grobosz M., Ślifierz-Wasilewska S., Dwa oblicza twórczego myślenia: generowanie idei i ich ocena [w:] K.J. Szmidt (red.), Dydaktyka twórczości. Koncepcje problemy rozwiązania, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków Guilford J.P., Natura inteligencji człowieka, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa Halpern D.F., Thinking critically about creative thinking [w:] M.A. Runco (red.), Critical creative processes, Hampton Press, Inc., Cresskill Halpern D.F., The nature and nurture of critical thinking [w:] R. Sternberg, H. Roediger III, D. Halpern (red.), Critical thinking in psychology, Cambridge University Press, New York Hejnicka-Bezwińska T., Pedagogika ogólna, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa Illeris K., Trzy wymiary uczenia się. Poznawcze, emocjonalne i społeczne ramy współczesnej teorii uczenia się, Wydawnictwo Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej, Wrocław Jakóbowski J., Zarys teorii rozwoju zawodowego nauczyciela, Wydawnictwo Uczelniane Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Bydgoszcz Jankowski D., Wychowawcze aspekty działalności kulturalno-oświatowej, Wydawnictwo Uniwersytetu Adama Mickiewicza, Poznań Jay E.S., Perkins D.N., Problem finding. The search for mechanism [w:] M. Runco (red.), The creativity research handbook, cz. 1, Hampton Press, Cresskill, New Jersey Johnson A.P., Up and out. Using creatitive and critical thinking skills to enhance learning, Allyn and Bacon, Needham Heights Kałuszyński M., Nauczyciel i uczeń. Problemy etyczne wychowania i nauczania, Atla 2, Wrocław Karpińska A., W poszukiwaniu źródeł edukacyjnego sukcesu. Oferta edukacyjna dla wszystkich [w:] A. Karpińska (red.), Edukacja głębszego poziomu w dialogu i perspektywie, Trans Humana, Białystok 2005.

24 258 Bibliogra a Karwowski M., Czy lubimy ludzi twórczych? [w:] W. Dobrołowicz, M. Karwowski (red.), W stronę kreatywności, Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej, Warszawa Karwowski M., Klimat dla kreatywności. Koncepcje, metody, badania, Difin, Warszawa Karwowski M., Kreatywność feeria rozumień, uwikłań, powodów. Teoretyczno- -empiryczna prolegomena [w:] M. Karwowski, A. Gajda (red.), Kreatywność (nie tylko) w klasie szkolnej, Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej, Warszawa Karwowski M., Twórcza (?) osobowość nauczyciela: pedentologiczne postulaty a uczniowskie preferencje [w:] M. Karwowski, A. Gajda (red.), Kreatywność (nie tylko) w klasie szkolnej, Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej, Warszawa Karwowski M., Jazurek D., Mój idealny uczeń Oby tylko nie zbyt kreatywny? [w:] M. Karwowski, A. Gajda (red.), Kreatywność (nie tylko) w klasie szkolnej, Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej, Warszawa Karwowski M., Klimat dla kreatywności [w:] K.J. Szmidt (red.), Dydaktyka twórczości. Koncepcje problemy rozwiązania, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków Karwowski M., Kujawski J., Wybrane cechy osobowości uczniów zdolnych i twórczych [w:] S. Popek (red.), Twórczość w teorii i praktyce, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin Kaufman J.C., Kreatywność, Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej, Warszawa Kielar-Turska M., Rozwój człowieka w pełnym cyklu życia [w:] J. Strelau (red.), Psychologia. Podręcznik, t. 1, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk Klus-Stańska D., Konstruowanie wiedzy w szkole, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn Klus-Stańska D., Między wiedzą a władzą. Dziecięce uczenie się w dyskursach pedagogicznych, Problemy Wczesnej Edukacji 2007, nr 1/2. Klus-Stańska D., Nowicka M., Sensy i bezsensy edukacji wczesnoszkolnej, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa Klus-Stańska D., Szczepska-Pustkowska M., Pedagogika wczesnoszkolna dyskursy, problemy, rozwiązania, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa Kłosińska T., Droga do twórczości, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków Kłosińska T., Synektyczne opisywanie świata w obszarze podmiotowości dziecięcej [w:] E. Smak, S. Włoch (red.), Pedagogika kreatywna wyzwaniem XXI wieku, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole Kocowski T., Szkice z teorii twórczości i motywacji [w:] H. Sękowa, A. Tokarz (red.), Szkice z teorii twórczości i motywacji, Wydawncitwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków Kompetencje kluczowe. Realizacja koncepcji na poziomie szkolnictwa obowiązkowego, Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji, E Eurydice, Warszawa 2005.

25 Bibliogra a 259 Kowolik P., Samokształcenie formą doskonalenia zawodowego nauczycieli [w:] E. Sałata (red.), Problemy dokształcania i doskonalenia zawodowego nauczycieli, Instytut Technologii Eksploatacji Państwowy Instytut Badawczy, Radom Kozielecki J., Koncepcja transgresyjna człowieka, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa Kozielecki J., Człowiek oświecony czy innowacyjny [w:] J. Kozielecki (red.), Człowiek wielowymiarowy, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa Kozielecki J., Transgresja i kultura, Akademickie Wydawnictwo Żak, Warszawa Krauze-Sikorska H., Zabawa twórcza jako jedna z form nauczania integralnego [w:] H. Sowińska (red.), Integracja w pracy z dziećmi w wieku wczesnoszkolnym, PDW Ławica, Poznań Krauze-Sikorska H., Edukacja poprzez sztukę. O edukacyjnych wartościach artystycznej twórczości dziecka, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Adama Mickiewicza, Poznań Kruszewski K., Od tłumacza [w:] A.C. Ornstein, F.P. Hunkins, Program szkolny. Założenia, zasady, problematyka, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa Kubicka D., Kontrowersje wokół pomiaru twórczości dzieci, Psychologia Wychowawcza 2000, nr 2 3. Kuźma J., Doskonalenie i samokształcenie nauczycieli. Doskonalenie i samokształcenie nauczycieli przez Internet [w:] T. Pilch (red.), Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, t. I, Wydawnictwo Akademickie,,Żak, Warszawa Kwaśnica R., Wprowadzenie do myślenia. O wspomaganiu nauczyciela w rozwoju [w:] Z. Kwieciński, B. Śliwerski (red.), Pedagogika. Podręcznik akademicki, t. 2, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Kwiatkowska H., Tożsamość nauczycieli. Między anomią a autonomią, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk Kwiatkowska H., Pedeutologia, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa Kwieciński Z., Od wychowania w posłuszeństwie preferencje kwalifikacyjne [w:] K. Kruszewski (red.), Pedagogika w pokoju nauczycielskim, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa Kwieciński Z., Zmienić kształcenie nauczycieli [w:] A. Siemak-Tylikowska, H. Kwiatkowska, S.M. Kwiatkowski (red.), Edukacja nauczycielska w perspektywie wymagań zmieniającego się świata, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 1998 Kwieciński Z., Śliwerski B. (red.), Pedagogika. Podręcznik akademicki, t. 2, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Landau E., Psychologie der Kreativität, Reinhardt, München-Basel Laska I.E., Samokształcenie nauczycieli klas młodszych na tle przemian społeczno- -kulturowych [w:] E. Sałata (red.), Problemy dokształcania i doskonalenia zawodowego nauczycieli, Instytut Technologii Eksploatacji Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2009.