Stan zdrowia jamy ustnej chorych na cukrzycę

Transkrypt

1 ROZDZIAŁ X ZAGROŻENIE ŻYCIA I ZDROWIA CZŁOWIEKA ¹Oddział Diabetologii, Instytut Medycyny Wsi im. Witolda Chodźki w Lublinie 1 Department of Diabetology, Witold Chodźko Institute of Rural Health in Lublin ²SP WSzS Poradnia Diabetologiczna w Chełmie ²Independent Public Provincial Specialist Hospital, Diabetes Clinic in Chełm EWA KOSTRZEWA-ZABŁOCKA¹,² Oral health in diabetic patients Słowa kluczowe: cukrzyca, zapalenie przyzębia, edukacja Key words: diabetes, periodontosis, education Cukrzyca zaliczana jest do chorób cywilizacyjnych XXI w. Jest to schorzenie metaboliczne wynikające z zaburzeń wydzielania wewnątrzwydzielniczego trzustki o niejednorodnej etiopatogenezie. Charakteryzuje się zespołem objawów związanych z niedostatecznym oddziaływaniem insuliny na tkanki docelowe. Spowodowane może to być bezwzględnym (upośledzenie wytwarzania insuliny przez komórki beta wysp trzustki) lub też względnym (zaburzenia wydzielania insuliny albo zmniejszenie reaktywności tkanek obwodowych na działanie tego hormonu) niedoborem insuliny. Wyróżnia się trzy typy tego schorzenia: typu 1 (bezwzględny niedobór insuliny), cukrzyca typu 2 (insulinooporność i raczej względny niedobór insuliny) oraz cukrzyca ciężarnych. Na skutek zaburzeń metabolicznych występujących w tym schorzeniu dochodzi do powstania zaburzeń czynności, a w końcowym etapie do niewydolności różnych narządów człowieka, w tym również tych w obrębie jamy ustnej. Zmiany w obrębie jamy ustnej nie są patogenne dla tej jednostki chorobowej, jednakże choroba ta może modyfikować lub sprzyjać powstawaniu zmian o charakterze patogennym [15].

2 ZAGROŻENIE ŻYCIA I ZDROWIA CZŁOWIEKA Choroby przyzębia (periodontopatie) powstają na skutek interakcji pomiędzy bakteriami biofilmu a tkankami gospodarza i rozwijają się w wyniku zakłócenia równowagi pomiędzy oddziaływującymi na tkanki przyzębia drobnoustrojami a mechanizmami obronnymi gospodarza, które z kolei modyfikowane są przez czynniki ryzyka. Na system obrony gospodarza mają wpływ: choroby ogólne, czynniki środowiskowe takie jak palenie tytoniu czy stres oraz predyspozycje genetyczne [2, 3]. Rozwój choroby przyzębia nie przebiega liniowo. Podczas jej przebiegu możemy zaobserwować okresy zaostrzeń, progresji i remisji. Odpowiadają one okresowym zmianom pomiędzy mikroflorą a odpowiedzią gospodarza i wynikającymi z nich epizodom niszczenia tkanek przyzębia [13,14]. Istnieje wzajemne powiązanie cukrzycy i chorób przyzębia [11]. Cukrzyca zwiększa ryzyko wystąpienia chorób przyzębia lub zaostrzenia jej klinicznego przebiegu. Badania wykazały również, że choroby przyzębia mogą przyśpieszać pojawienie się cukrzycy, wpływać na pogorszenie się cukrzycy, wpływać na pogorszenie kontroli glikemii i zwiększenie oporności na insulinę. Zwiększa się ryzyko powstania przewlekłych powikłań cukrzycy, a leczenie periodontopatii poprawia wyrównanie cukrzycy [15]. U pacjentów cierpiących na zapalenie przyzębia i cukrzycę, zarówno klinicznie jak i radiologicznie można zaobserwować patologiczne zmiany dotyczące wszystkich tkanek otaczających ząb. Zmiany obejmują wszystkie wskaźniki stanu przyzębia: krwawienie z dziąseł, głębokość kieszonek trzyzębnych, ruchomości zębów, utratę przyczepu łącznotkankowego, ubytek kości wyrostka zębodołowego oraz zmiany w furkacjach korzeniowych. Stopień utraty kości wyrostka zębodołowego jest większy u chorych na cukrzycę w porównaniu z osobami bez cukrzycy [4]. Badania wykazały, że wraz ze zmniejszeniem się liczby zachowanych zębów zwiększa się głębokość kieszonek przyzębnych oraz utrata przyczepu łącznotkankowego przy pozostałych zębach. Ponadto wraz z redukcją uzębienia, w przypadku braku odbudowy protetycznej, pozostałe zęby są przeciążone i bardziej narażone na destrukcję tkanek otaczających ząb. U pacjentów z cukrzycą działają dodatkowe czynniki przyśpieszające procesy uszkodzenia tkanek przyzębia związane z procesami zaburzeń odpowiedzi immunologicznej. Zależności pomiędzy wskaźnikiem płytki, a wskaźnikiem krwawienia oraz średnią głębokością kieszonek u osób ze współistniejącą cukrzycą są mniejsze niż w grupie osób tylko z zapaleniem przyzębia. Dane są zgodne z opinią, że jednym z powikłań cukrzycy są makro i mikroangiopatie charakteryzujące się zwężeniem naczyń krwionośnych i ich zamknięciem. Status społeczno-ekonomiczny wpływa na ryzyko wystąpienia chorób przyzębia. Wykazano, że pacjenci o gorszym statusie finansowym częściej zaniedbują higienę jamy ustnej, gorzej odżywiają się, są bardziej podatni na nałogi [8]. Zwiększone stężenie glukozy wpływa na mechanizmy regulujące napięcie ścian naczyń, w konsekwencji prowadząc do zwiększonej produkcji czynników kurczących naczynia. Może to powodować upośledzenie perfuzji i niedokrwienia tkanek zaopatrywanych w krew przez dane naczynie, co klinicznie może się objawiać zmniejszeniem krwawienia w stanach zapalnych [15]. W trakcie bakteriemii zmniejsza się pobieranie glukozy przez mięśnie oraz rozwija się odporność na insulinę. Jest to spowodowane 148

3 Ewa Kostrzewa-Zabłocka zwiększonym stężeniem cytokin zapalnych i endotoksemią [12]. Leczenie periodontologiczne pacjentów obarczonych cukrzycą, wymaga zwiększonej uwagi lekarzy stomatologów. Należy usunąć złogi nazębne, udzielić wskazówek higienicznożywieniowych i rozważyć podanie antybiotyku. Pacjenci powinni zostać poinformowani o interakcji pomiędzy higieną jamy ustnej, stanem przyzębia i ich zdrowiem ogólnym. Przewlekłe stany zapalne wpływają w istotny sposób na rozwój patologii ogólnoustrojowej, jednocześnie wchodzi w skład szeroko rozwiniętej profilaktyki [5]. CEL PRACY Głównym celem pracy była ocena najczęstszych objawów choroby przyzębia, stanu uzębienia osób z cukrzycą oraz częstotliwość wizyt u lekarza stomatologa. MATERIAŁ I METODY Metodą, która posłużyła do przeprowadzenia badań własnych, była metoda sondażu diagnostycznego. Jej zaletą jest anonimowość, co pozwala na wyrażenie przez ankietowanych własnego zdania bez żadnych obaw i ułatwia zgromadzenie wartościowego materiału do badań. Zastosowano technikę ankiety, a narzędziem badawczym był kwestionariusz ankiety własnej konstrukcji, który miał odpowiedzieć na pytanie: jaki jest stan uzębienia osób z cukrzycą i jak często odwiedzają lekarza stomatologa?. Kwestionariusz składa się z 12 pytań, z czego 3 to pytania dotyczące płci, wieku, miejsca zamieszkania. Pozostałe pytania miały na celu uzyskanie odpowiedzi, o stanie jamy ustnej i prowadzeniu profilaktyki chorób przyzębia. Badaniem objęto 60 osób z cukrzycą typu 2, zamieszkujące w Chełmie i okolicach. Badania ankietowe przeprowadzono w styczniu w 2017 roku w Szkole Cukrzycy do której uczęszczają osoby z cukrzycą 7 lat, w celu pogłębienia wiedzy na temat swojej choroby. Uzyskane wyniki poddano analizie statystycznej. Wartości analizowanych parametrów niemierzalnych, przedstawiono przy pomocy liczności i odsetka. Do opracowania i analizy danych z ankiet wykorzystano program komputerowy Microsoft Office Excel. WYNIKI W badaniach wzięło udział 60 osób. Wśród badanych 58,0% stanowiły kobiety i 42,0% mężczyźni. Średnia wieku pacjentów wynosiła 68 lat. Wszyscy pacjenci chorowali na cukrzycę typu 2 już około lat. Większość pacjentów zamieszkiwała w mieście (95,0%), a tylko 5,0% na wsi. Podstawową metodą leczenia cukrzycy badanych pacjentów były tabletki doustne (60,0%). Insulinę przyjmowało 26,6% chorych, 5,0% tabletki i insulinę. Samą dietę stosowało tylko 4 badanych (6,6%). Ankietowani chodzą do lekarza stomatologa jak mają dolegliwości (65,0%). Systematycznie odwiedza stomatologa tylko 21 osób (35%). Co ciekawe ponad połowa 149

4 ZAGROŻENIE ŻYCIA I ZDROWIA CZŁOWIEKA badanych posiada protezę częściową (58,3%), a protezę całkowitą 12 osób (20,0%). Nie miało protezy 13,6% osób. Średnia liczba obecnych zębów w jamie ustnej to tylko 12. Najczęstszymi zgłaszanymi objawami przez pacjentów była suchość w jamie ustnej (63,3%), stan zapalny przyzębia (21,6%), próchnica zębów (8,3%), zapalenie błony śluzowej jamy ustnej (5,0%) oraz zaburzenia smaku (1,6%) (Ryc.1). Rycina 1. Objawy ze strony jamy ustnej u osób z cukrzycą 150 DYSKUSJA Z niepokojem należy przyjrzeć się dbałości pacjentów o zdrowie jamy ustnej. Odpowiedzi ankietowanych wykazały brak regularności w zgłaszaniu się respondentów na wizyty kontrolne. Większość ankietowanych zadeklarowała korzystanie z usług stomatologicznych w razie potrzeby, co może sugerować zjawianie się w gabinecie dopiero w przypadku wystąpienia dolegliwości bólowych. Należy podjąć starania, by każdego pacjenta zapewniać o konieczności badań kontrolnych, mających na celu zapobieganie wystąpieniu bólu i dających możliwość wykonywania zabiegów profilaktycznych, w myśl zasady: łatwiej zapobiegać, niż leczyć. W badaniu przeprowadzonym przez Kopcewicz, do regularnego kontrolowania swojego stanu uzębienia przyznało się 41,1% ankietowanych [7]. Moje badanie wykazało, że tylko 35% regularnie 1-2 razy do roku poddaje się kontroli, jednak wciąż stanowią oni tę mniej liczną grupę pacjentów. Ponad 65% osób uczęszcza do stomatologa jak ma dolegliwości. W badaniu własnym liczba zębów obecnych w łuku zębowym u osób dotkniętych cukrzycą wynosiła 13. Tylko 8 osób miała wykonaną protezę zębową górną i dolną. U 35 osób była obecna proteza częściowa. Naukowcy hiszpańscy przeprowa-

5 Ewa Kostrzewa-Zabłocka dzili badanie 32 osób z cukrzycą w wieku lat i w grupie kontrolnej złożonej z 38 osób w wieku 46 do 74 lat. Średnia liczba zębów u osób z cukrzycą (21,6±2,8) była niższa od tej w grupie kontrolnej (25,4±4,1), a zależność ta była istotna statystycznie (p=0,025) [10]. Także inni autorzy potwierdzają fakt wcześniejszej i szybszej utraty uzębienia u osób chorujących na cukrzycę, zwłaszcza gdy choroba jest źle kontrolowana. Naukowcy z Niemiec również podobnie tłumaczą fakt mniejszej liczby zębów z próchnicą i wypełnionych u osób w wieku lat. Stoją oni na stanowisku, że słabsze zęby zostały usunięte najwcześniej, a pozostawiono zęby zdrowe [10]. Tavares i wsp. w swoich badaniach zauważyli spadek frekwencji próchnicy u pacjentów z cukrzycą, wiążąc to z wpływem będącej elementem leczenia diety ubogiej w węglowodany [10]. W badaniu własnym tylko u 5 pacjentów była obecna próchnica. Pacjenci z cukrzycą są bardziej podatni na utratę zębów z powodu choroby przyzębia. Badania epidemiologiczne wskazują, że cukrzyca zwiększa ryzyko rozwoju choroby przyzębia, jak też jest związana z większym nasileniem choroby. Strycharz i wsp. wykazali, że stan uzębienia błony śluzowej jamy ustnej i przyzębia był gorszy u chorych z cukrzycą w porównaniu z grupą osób z prawidłowym metabolizmem węglowodanów. Jung i wsp. stwierdzili, że pacjentów z cukrzycą cechuje większa utrata zębów niż osoby niechorujące na cukrzycę, jak też mają oni większą liczbę uzupełnień protetycznych [10]. W moim badaniu protezę częściową miało 35 osób. Badani potwierdzają, że choroba przyzębia jest najczęściej spotykaną jednostką chorobową jamy ustnej u pacjentów z niewyrównaną cukrzycą i stanowi ok. 34% wszystkich zmian w jamie ustnej. Co więcej dowiedziono, że u pacjentów ze źle kontrolowaną cukrzycą ryzyko wystąpienia patologicznych zmian w jamie ustnej, takich jak kandydoza (nadmierna suchość w jamie ustnej), utrata zębów, halitowa, kserostomia, zaburzenia smaku oraz innych istotnie wzrasta [8]. Cukrzyca wpływa niekorzystnie na przyzębie na skutek zaburzenia metabolizmu kolagenu, osłabienia funkcji neutrofilów i zmniejszenia zdolności naprawczych tkanek przyzębia, a pod względem częstości występowania periodontitis jest uznane za szóste powikłanie cukrzycy. Przedłużające się okresy hiperglikemii sprawiają, że w osoczu i tkankach kumulują się zaawansowane końcowe produkty glikacji (AGEs). Efektem gromadzenia AGEs w tkankach jest wytworzenie kowalencyjnych wiązań krzyżowych z białkami, co w efekcie zaburza ich strukturę, funkcję i rozkład. Ponadto glikacja kolagenu zawartego w kości wpływa niekorzystnie na jej regenerację. Udowodniono także, że wzrost ilości AGEs odpowiada za wzmożony stres oksydacyjny i stan zapalny oraz zmniejszenie ilości insuliny w osoczu, co przekłada się na zwiększoną insulinooporność, szczególnie istotną dla pacjentów z cukrzycą typu 2 [8]. W moim badaniu 63% pacjentów zgłaszało suchość w jamie ustnej. Etiologia kandydozy jamy ustnej u pacjentów ze źle wyrównaną cukrzycą jest złożona i często wieloczynnikowa, ponieważ zauważa się u nich zwiększony poziom glukozy w płynie tkankowym, który stanowi pożywkę dla drożdżaków, ponadto zmniejszone wydzielanie śliny ułatwia ich adhezję do nabłonka, a użytkowanie protez akrylowych sprzyja odkładaniu się C. albicans na powierzchni akrylu [9]. Nie ma jak do tej pory żadnych danych dotyczących ewentualnego wpływu leczenia przewlekłego zapalenia przyzębia na występowanie lub progresję powikłań 151

6 ZAGROŻENIE ŻYCIA I ZDROWIA CZŁOWIEKA cukrzycy. Jednak należy pamiętać o tym, że u chorych na cukrzycę badania wykazują jednoznaczny związek poprawy wyrównania glikemii z mniejszym ryzykiem wystąpienia i progresji powikłań mikro- i makroangiopatycznych (zwiększone ryzyko sercowo-naczyniowe) oraz śmiertelności. Wykazano to jednoznacznie u chorych na cukrzycę typu 1 oraz typu 2 w długoletnich okresach obserwacji, choć w krótszych okresach nie zawsze potwierdzono. Zależy to od stopnia wyrównania cukrzycy, wieku chorych, czasu, w jakim rozpoczęto intensywne leczenie i wielu innych czynników [5]. Jeżeli leczenie choroby przyzębia pomaga wyrównać cukrzycę, a poprawa wyrównania glikemii prowadzi do zmniejszenia ryzyka sercowonaczyniowego oraz spowolnienia progresji przewlekłych jej powikłań, to prawdopodobny jest wniosek, że leczenie przewlekłego zapalenia może wywołać u chorych pozytywne skutki nie tylko pod względem łatwiejszego osiągnięcia prawidłowego stężenia cukru, ale i korzystniejszego przebiegu lub niewystępowania powikłań [5]. Etapem leczenia chorób przyzębia u osób chorych jest motywacja pacjenta do prawidłowych glikemii oraz instruktarz higieny jamy ustnej. Powinno się poświęcić na edukację tylko tyle czasu, ile jest to potrzebne, gdyż tylko u świadomych i współpracujących pacjentów można uzyskać satysfakcjonujące efekty leczenia [1]. Pielęgniarka edukacyjna jest osobą nakłaniającą pacjenta i jego rodzinę, opiekunów do systematycznej higieny jamy ustnej oraz do stałych kontroli u stomatologa. Lekarz stomatolog mając świadomość licznych konsekwencji braku prawidłowej higieny jamy ustnej musi znaleźć czas podczas każdej wizyty, by skontrolować stan higieny zębów pacjenta. Pogląd Kopciewicza podkreśla brak czasu lekarza na instruktarz higieny i motywację pacjenta [5,6]. Dlatego coraz większą rolę w edukacji prozdrowotnej pacjentów powinny odgrywać pielęgniarki edukacyjne. Nauczanie właściwego oczyszczania zębów jest jedną z podstawowych czynności wchodzących w zakres obowiązku pielęgniarki. Odpowiednio przeprowadzony instruktarz higieny jamy ustnej wymaga nie tylko wiedzy merytorycznej, ale także umiejętności praktycznych. Pomimo zalecanych niekariogennych nawyków żywieniowych i uregulowanego trybu życia, pacjenci z cukrzycą są narażeni na rozwój próchnicy, dlatego powinni być objęci indywidualnym programem profilaktycznym, ze szczególnym uwzględnieniem zapobiegania rozwojowi próchnicy korzenia [2]. WNIOSKI 1. Utrzymanie zdrowej jamy ustnej chorego na cukrzycę wymaga stałej opieki lekarza stomatologa i diabetologa, a także świadomej współpracy pacjenta. 2. W procesie leczenia cukrzycy, pielęgniarka diabetologiczna powinna przypominać chorym o systematycznej higienie i kontroli jamy ustnej u stomatologa oraz wskazywać zachowania do uzyskania prawidłowych glikemii. 3. Wpływ higieny jamy ustnej i uzupełnień protetycznych na stan ogólny organizmu jest znaczący. Szybkie rozpoznanie infekcji grzybiczej i bakteryjnej, eliminacja zmian zapalnych błony śluzowej jamy ustnej, prawidłowe wykonanie uzupełnień protetycznych i przede wszystkim uświadomienie pacjentom konse- 152

7 Ewa Kostrzewa-Zabłocka kwencji nieprzestrzegania zasad higieny jest kluczem do sukcesu leczenia interdyscyplinarnego oraz zachowania zdrowia jamy ustnej oraz zdrowia ogólnego. PIŚMIENNICTWO 1. Bernas M., Szczeklik-Kumala Z.: Znaczenie edukacji terapeutycznej w leczeniu chorych na cukrzycę. Diabetologia. Przewodnik Lekarza, 2013, nr 3, Boratyn-Dubiel L., Chmiel Z.: Znaczenie edukacji zdrowotnej dla pacjentów z cukrzycą. Zdrowie Publiczne 2015, 3 (120): Brodawko B. i wsp.: Przewlekłe powikłania cukrzycy i świadomość osób z cukrzycą odnosząca się do problemów ich choroby. Medycyna Metaboliczna 2015, 10 (2): Czerniuk M.: Jak postępować z pacjentem z ogniskiem infekcji w jamie ustnej?. Opis przypadku. Kardioprofil 2012, vol.10 (2)/43: Franek E., Górska R.: Wpływ chorób przyzębia i ich leczenia na powstawanie i wyrównanie cukrzycy oraz na jej przewlekłe powikłania. Twój Przegląd Stomatologiczny 2010, (10): Kalińska A. i wsp.: Brak świadomości pacjentów na temat korelacji pomiędzy cukrzycą, chorobami układu sercowo-naczyniowego a zapaleniem przyzębiaproblem pacjentów czy lekarzy?. Nowa Stomatologia 2010,( 3): Kopciewicz K. i wsp.: Zdrowe przyzębie warunkiem zdrowia ogólnego. Nowa Stomatologia 2010, (2): Lewusz K. i wsp.: Pacjent z cukrzycą w gabinecie stomatologicznym. Magazyn Stomatologiczny 2016 (3): Malicka B. i wsp.: Próchnica zębów u dorosłych pacjentów z cukrzycą typu 1 i 2. J Stomatol 2011, 64, 1-2: Różyło T. i wsp.: Radiologiczna ocena porównawcza stanu zębów i jamy ustnej na zdjęciach pan tomograficznych pacjentów z cukrzycą i osób niechorujących na cukrzycę. Magazyn Stomatologiczny, (5): Saini R. i wsp.: Periodontal disease: The sixth complication of diabetes. J. Fam. Commun. Med. 2011, 18: Stankiewicz A.: Pacjent z cukrzycą w gabinecie stomatologicznym. Asystentka i Higienistka 2013, ( 2): Stawicka-Wychowańska R., Górska R.: Porównanie stanu tkanek przyzębia u pacjentów z chorobą przyzębia i współistniejącą cukrzycą. Nowa Stomatologia 2008,(3): Stawicka-Wychowańska R., Górska R.: Wpływ wieku chorych i czasu trwania cukrzycy typu 2 na stan tkanek przyzębia. Analiza parametrów klinicznych przyzębia. Stomatologia Współczesna 2009,(16):14 153

8 ZAGROŻENIE ŻYCIA I ZDROWIA CZŁOWIEKA 15. Śliz M. i wsp.: Zapalenie przyzębia w przebiegu cukrzycy. Przegląd Lekarski 2013, 70 (11): STRESZCZENIE Choroby przyzębia są przewlekłym procesem zapalnym tkanek otaczających ząb. Do czynników ryzyka chorób przyzębia oprócz mikroflory jamy ustnej, stresu, palenia tytoniu należy również cukrzyca. Obecność przewlekłego zapalenia przyzębia u pacjentów chorych na cukrzycę może wpływać na uregulowanie stężenia glukozy, a cukrzyca jako choroba metaboliczna wpływa na nasilenie procesów destrukcyjnych tkanek przyzębia. Celem przeprowadzonych badań było dokonanie oceny najczęstszych objawów choroby przyzębia, stanu uzębienia osób z cukrzycą oraz częstotliwość wizyt u lekarza stomatologa. W pracy zastosowano technikę ankiety, a narzędziem badawczym był kwestionariusz ankiety własnej konstrukcji. Badania ankietowe przeprowadzono w styczniu w 2017 roku, a uzyskane wyniki poddano analizie statystycznej. W badaniach wzięło udział 60 osób zamieszkujący Chełm i okolice. Średnia wieku pacjentów to 68 lat. Z przeprowadzonych badań wynika, że ankietowani chodzą do lekarza stomatologa jak mają dolegliwości (65,0%). Systematycznie odwiedza stomatologa tylko 21 osób (35%). Ponad połowa badanych posiada protezę częściową (58,3%), a protezę całkowitą 12 osób (20,0%). Nie miało protezy 13,6% osób. Średnia liczba obecnych zębów w jamie ustnej to tylko 12. Najczęstszymi zgłaszanymi objawami przez pacjentów była suchość w jamie ustnej (63,3%), stan zapalny przyzębia (21,6%), próchnica zębów (8,3%), zapalenie błony śluzowej jamy ustnej (5,0%) oraz zaburzenia smaku (1,6%).Etapem leczenia chorób przyzębia u osób chorych jest motywacja pacjenta do prawidłowych glikemii oraz instruktarz higieny jamy ustnej. Powinno się poświęcić na edukację tylko tyle czasu, ile jest to potrzebne, gdyż tylko u świadomych i współpracujących pacjentów można uzyskać satysfakcjonujące efekty leczenia. Pielęgniarka edukacyjna jest osobą nakłaniającą pacjenta i jego rodzinę, opiekunów do systematycznej higieny jamy ustnej oraz do stałych kontroli u stomatologa. ABSTRACT Periodontal diseases are chronic inflammatory processes of the tissues surrounding the teeth. In addition to the oral microflora, stress, or smoking, another risk factor associated with periodontal diseases is diabetes. Chronic periodontosis in diabetic patients can affect the glucose concentration regulation, while diabetes as a metabolic disease has effect on intensity of destructive processes in periodontium. The aim of the study was to assess the most common symptoms of the periodontal diseases, teeth condition and frequency of visits to dental practitioners of patients with diabetes. The technique used for the study was the survey, while the research tool was a survey questionnaire designed by the author. The survey was conducted in January 2017, and the results were subject to statistical analysis.the study involved 60 inhabitants of Chełm and its vicinity. The patients average age was 68 years. The survey shows that the respondents visit dental practitioners in the case of ailment (65.0%). Only 21 people (35%) visit the dentist on a regular basis. More

9 Ewa Kostrzewa-Zabłocka than half of the respondents (58.3%) have partial dentures and 12 persons (20.0%) have complete dentures. 13.6% of those surveyed had no dentures at all. The average number of teeth in oral cavity is only 12. The most common symptoms reported by patients included dryness of the mouth (63,3%), periodontial inflammation (21.6%), dental caries (8.3%), oral mucosa inflammation (5.0%) and taste disorders (1.6%). Treatment of periodontal diseases in patients with diabetes involves motivation of the patient to maintain correct blood glucose level and oral hygiene education. Education should take as long as necessary, since only informed and cooperating patients can obtain satisfactory treatment results. A nurse providing instructions encourages the patient and his family, or caretakers to maintain systematic oral hygiene and regular check-ups with the dentist. Artykuł zawiera znaków ze spacjami + grafika 155