Wpływ subiektywnej oceny statusu ekonomicznego ludzi starszych na ich nastawienie do żywności funkcjonalnej

Transkrypt

1 Jędrusek-Golińska Probl Hig Epidemiol A i 2017, wsp. Wpływ 98(3): subiektywnej oceny statusu ekonomicznego ludzi starszych na ich nastawienie Wpływ subiektywnej oceny statusu ekonomicznego ludzi starszych na ich nastawienie do żywności funkcjonalnej Impact of subjective economic status assessment of elderly people on their attitudes towards functional food Anna Jędrusek-Golińska, Krystyna Szymandera-Buszka, Katarzyna Waszkowiak, Dominik Kmiecik, Joanna Kobus-Cisowska Katedra Technologii Żywienia Człowieka, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu Wprowadzenie. Żywność prozdrowotna może być pomocna w zapewnieniu odpowiedniego stanu odżywienia osób starszych. W Polsce obserwuje się tendencję spadku wraz z wiekiem zainteresowania produktami funkcjonalnymi, jako sposobem na zachowanie/poprawę stanu zdrowia. Cel. Zbadanie wpływu subiektywnej oceny statusu ekonomicznego ludzi starszych na ich nastawienie do żywności funkcjonalnej. Materiały i metody. Badania przeprowadzono metodą sondażu bezpośredniego w Wielkopolsce wśród 290 respondentów powyżej 65 r.ż. W celu określenia statystycznej istotności związku pomiędzy zmiennymi zastosowano test chi 2. Wyniki. Respondenci o wyższym statusie materialnym częściej kupowali nabiał i soki wzbogacone w wapń, jogurty probiotyczne oraz pieczywo z ziarnami i otrębami. Nie wykazano wpływu warunków ekonomicznych na postrzeganie cen żywności funkcjonalnej (p=0,92). Najważniejszymi czynnikami, które mogłyby wpłynąć na większe zainteresowanie ankietowanych żywnością prozdrowotną była wysoka jakość sensoryczna tych produktów, ich niższa cena oraz udowodniony wpływ na zdrowie. Wnioski. Subiektywna ocena statusu materialnego istotnie wpływała na zakup żywności funkcjonalnej przez respondentów, natomiast nie różnicowała nastawienia do niej wśród ankietowanych. Istotne wydaje się uświadamianie seniorom korzystnej relacji ceny do jakości produktów prozdrowotnych. Słowa kluczowe: osoby starsze, żywność funkcjonalna, kwestionariusz ankiety Probl Hig Epidemiol 2017, 98(3): Nadesłano: Zakwalifikowano do druku: Introduction. Health-promoting food may be helpful in providing adequate nourishment to the elderly. In Poland there is a tendency of decrease of the interest in functional products as a way of health maintenance/improvement with age. Aim. To examine the impact of subjective material status assessment of elderly people on their attitudes towards functional food. Material & Method. The study was conducted by the direct survey among 290 respondents over 65 years of age in the Wielkopolska region. In order to determine the statistical significance of the relationship between the variables, a chi-square test was used. Results. The respondents with higher material status more often bought dairy and juices enriched with calcium, probiotic yoghurts and whole grain and bran bread. The impact of economic conditions on the perception of functional product prices was not demonstrated (p=0.92). The most important factors that could influence greater interest of functional food among the respondents were high sensory quality of the products, their lower price and proven pro-healthy effect. Conclusion. The subjective economic status assessment influenced the purchase of functional food but did not differentiate attitudes towards it. It seems important to educate the elderly on the positive value-for-money relationship of health-promoting products. Key words: elderly people, functional food, survey questionnaire Adres do korespondencji / Address for correspondence dr Anna Jędrusek-Golińska Katedra Technologii Żywienia Człowieka Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu ul. Wojska Polskiego 28, Poznań tel , anna.jedrusek-golinska@up.poznan.pl Wprowadzenie Populacja ludzi starszych rośnie zarówno w krajach rozwiniętych, w tym w Polsce, jak i rozwijających się [1]. Ze względu na zachodzące z wiekiem zmiany fizjologiczne, m.in. gorsze odczuwanie smaku i zapachu, możliwe braki w uzębieniu, choroby przewlekłe, ale także samotność, u seniorów zwiększa się ryzyko niezbilansowania diety i niedożywienia [2]. Także zdolność osób starszych do prawidłowego regulowania spożycia energii jest osłabiona. Przyjmuje się, że spowolnione tempo wchłaniania składników odżywczych jest wtórne w stosunku do zmniejszenia ostrości smaku i zapachu oraz zmian w wydzielaniu hormonalnych i metabolicznych mediatorów regulacji energii [3]. Zmianie ulegają również wzorce spożycia, a także zmniejsza się różnorodności spożywanej żywności. Ma to ma bezpośredni wpływ, zarówno na jakość życia osób w podeszłym wieku, jak i na zapadalność

2 272 Probl Hig Epidemiol 2017, 98(3): na choroby [4, 5]. Pomocą w zapewnieniu dobrego stanu odżywienia starszych konsumentów może być żywność funkcjonalna [6, 7]. Produkty spożywcze z udziałem składników bioaktywnych stwarzają możliwość znacznego ograniczenia chorób dietozależnych wśród osób starszych, a w szczególności choroby niedokrwiennej serca, cukrzycy typu 2, otyłości, pewnych typów nowotworów, chorób o podłożu psychicznym lub związanych ze zmniejszoną odpornością organizmu itp. [8]. Jak wykazują badania, żywność funkcjonalna nie jest jednak często spożywana przez seniorów. W Polsce obserwuje się tendencję spadku zainteresowania żywnością funkcjonalną wraz z wiekiem, jako sposobem na zachowanie/poprawę stanu zdrowia [9]. Obiektywny status socjo-ekonomiczny osób starszych w Polsce był przedmiotem doniesień, w których wykazano, że wyższe dochody dodatnio korelują z bardziej urozmaiconym spożyciem żywności [10]. Wydaje się jednak, że warto także sprawdzić, jak subiektywnie postrzegana sytuacja materialna seniorów wpływa na ich zainteresowanie żywnością prozdrowotną. Subiektywna samoocena statusu ekonomicznego jest zdecydowanie mocno skorelowana z osiąganym aktualnym poziomem dochodu respondenta (gospodarstwa domowego) [11], a dodatkowo daje szansę na pewne oderwanie się od wskaźników ekonomicznych i ocenę gotowości do zakupu nowych produktów. Cel Zbadanie wpływu subiektywnej oceny statusu ekonomicznego ludzi starszych na ich nastawienie do żywności funkcjonalnej. Materiały i metody W pracy posłużono się autorskim kwestionariuszem ankiety, który składał się głównie z pytań zamkniętych. Ich zrozumienie zweryfikowano w 30-osobowej grupie w badaniu pilotażowym. Sondaż bezpośredni przeprowadzono kwietniu 2016 r. na terenie Wielkopolski. Wzięło w nim udział 290 respondentów. Badano słuchaczy Uniwersytetu III Wieku w Poznaniu oraz ich znajomych, którzy wyrazili zgodę na spotkanie z ankieterem. Wyniki przedstawiono jako procentowy udział poszczególnych odpowiedzi, a w celu określenia statystycznej istotności związku pomiędzy zmiennymi zastosowano test chi 2 (podano wartość p), wykorzystując arkusz kalkulacyjny Excel oraz program Statistica 10 (α=0,05). W badanej grupie 290 osób było 59,2% mężczyzn i 41,8% kobiet; 70,1% ankietowanych było w wieku lat, a pozostali w wieku lat. Co trzeci ankietowany (33%) miał BMI poniżej 25 kg/m 2, ponad połowa (56%) między 25 a 30 kg/m 2, a pozostali (11%) powyżej 30 kg/m 2. Prawie co drugi ankietowany zadeklarował wykształcenie zawodowe (45%), co trzeci średnie (33%), a 22% wyższe. Co piąty respondent mieszkał na wsi (18%), co drugi (50%) w mieście poniżej 100 tys. mieszkańców, a co trzeci (32%) w mieście powyżej 100 tys. mieszkańców. Co czwarty ankietowany (24%) wskazał, że wystarcza mu pieniędzy na wszystko, nie ma żadnych ograniczeń w zakupach, prawie co drugi (42%), że zaspokaja podstawowe swoje potrzeby i może coś odłożyć, co trzeci (30%), że również zaspokaja swoje podstawowe potrzeby, jednakże nie może nic odłożyć; jedynie tylko 4% wskazało, że nie jest w stanie zaspokoić swoich podstawowych potrzeb. Wyniki Respondentów zapytano o spożycie wybranych produktów funkcjonalnych, obecnych na polskim rynku. Największą popularnością wśród wszystkich ankietowanych cieszył się nabiał oraz soki z dodatkiem wapnia, produkty wzbogacone w kwasy n-3 i n-6 oraz sól niskosodowa. Wykazano, że tylko w przypadku trzech produktów (wzbogacanych w kwasy tłuszczowe n-3 i n-6, warzyw i owoców o udowodnionych właściwościach prozdrowotnych oraz soli niskosodowej) subiektywnie postrzegany status ekonomiczny nie wpływał na kupowanie przez badanych wybranych rodzajów żywności. Większe zainteresowanie pozostałymi produktami wykazywali respondenci o wyższym statusie materialnym (tab. I). Ponad 78% respondentów z wszystkich grup ekonomicznych (średnio 80,0%) twierdziło, że cena produktów funkcjonalnych jest wyższa niż tradycyjnych. Mniejsza część (11,1-21,8%) uważała, że koszt obu rodzajów produktów jest zbliżony; nieliczni tylko uważali, że jest niższa (tab. II). W teście chi 2 nie wykazano wpływu warunków ekonomicznych na postrzeganie cen żywności funkcjonalnej (p=0,92). Skoro sama cena produktów funkcjonalnych mogła być barierą zakupu, zapytano respondentów o czynniki, które wpłynęłyby na częstsze nabywanie przez nich produktów funkcjonalnych. Okazało się, że najważniejsze ( zdecydowanie tak i raczej tak ) dla wszystkich ankietowanych były: jakość sensoryczna produktu (84,6% wskazań) i niska cena (81,3%), a w dalszej kolejności udowodniony naukowo korzystny wpływ żywności funkcjonalnej na zdrowie (76,0%). Żaden z podanych czynników nie został uznany za zdecydowanie nie brany pod uwagę przy zakupach produktów funkcjonalnych. Test chi 2 nie wykazał wpływu sytuacji materialnej na rodzaj udzielonych odpowiedzi. Subiektywne odczucie statusu materialnego nie było zatem krytycznym czynnikiem warunkującym chęć zakupu produktów funkcjonalnych nawet, jeśli respondenci postrzegali produkty funkcjonalne jako relatywnie drogie (tab. III).

3 Jędrusek-Golińska A i wsp. Wpływ subiektywnej oceny statusu ekonomicznego ludzi starszych na ich nastawienie Tabela I. Spożycie wybranych produktów funkcjonalnych przez respondentów o różnej subiektywnej ocenie swojego statusu materialnego [%] Table I. Consumption of selected functional products by respondents of different subjective assessment of their material status [%] Produkt funkcjonalny /Functional product p nabiał wzbogacony w wapń /dairy enriched with calcium 94,3 79,1 52,9 80,7 0,00 soki wzbogacone w wapń /juices enriched with calcium 86,8 74,6 58,8 76,4 0,03 sól niskosodowa /low-sodium salt 67,9 71,6 65,7 0,07 produkty wzbogacone w kwasy n-3 lub n-6 (np. majonez) /products enriched with n-3 or n-6 acids (eg. mayonnaise) 56,6 41,8 52,9 65,7 0,39 jogurty probiotyczne /probiotic yoghurts 81,4 71,3 50,0 25,0 65,5 0,00 margaryny obniżające poziom cholesterol /margarines lowering cholesterol level 81,4 57,4 47,7 50,0 60 0,00 pieczywo z ziarnami, otrębami /whole grain and bran bread 78,6 66,4 36,0 59 0,00 warzywa i owoce o udowodnionych właściwościach prozdrowotnych /vegetables and fruit with proven health benefits 43,6 42,0 44 0,56 płatki zbożowe wzbogacone w żelazo i witaminy /cereals fortified with iron and vitamins 55,7 47,5 24,4 16,7 41,4 0,00 pieniędzy wystarcza na wszystko /there is enough money for everything; zaspokajam podstawowe potrzeby i mogę coś odłożyć /I meet basic needs and I can save some money; zaspokajam podstawowe potrzeby, ale nie mogę nic odłożyć /I meet basic needs but I cannot save any money; nie mogę zaspokoić podstawowych potrzeb /I cannot meet basic needs Tabela II. Opinie respondentów nt. cen produktów funkcjonalnych w odniesieniu do produktów tradycyjnych wg subiektywnej oceny swojego statusu materialnego [%] Table II. Respondent s opinion about prices of functional products as compared to traditional products subjective assessment of material status [%] Status materialny /Material status Opinia o cenie /Opinion about price wyższa /higher taka sama /the same niższa /lower 88,2 11,8 78,2 21,8 78,3 20,3 1,4 88,9 11,1 80,0 19,3 0,7 p 0,92 Tabela III. Czynniki, które wg respondentów wpłynęłyby na ich częstsze zakupy produktów funkcjonalnych wg subiektywnej oceny swojego statusu materialnego [%] Table III. Factors that according to respondents would have impact on their more frequent purchases of functional products subjective assessment of material status [%] Czynniki /Factors więcej informacji na temat tych produktów /more information about these products udowodniony naukowo prozdrowotny wpływ produktów funkcjonalnych /scientifically proven health-promoting effects of functional products niższa cena /lower price dobra jakość sensoryczna produktów funkcjonalnych /good sensory quality of functional products większa popularność produktów funkcjonalnych /higher popularity of functional products Status materialny /material status zdecydowanie tak /definitely yes 13,2 16,4 33,4 14,0 17,0 26,9 5,8 21,3 41,5 53,7 23,5 46,0 45,3 56,7 29,4 48,5 13,2 9,0 11,3 raczej tak /rather yes 58,5 52,2 52,9 52,6 56,6 58,2 54,7 39,6 35,3 39,6 37,7 37,7 41,7 39,8 trudno powiedzieć /difficult to say 28,3 32,7 26,4 14,9 24,0 18,9 16,4 35,3 18,7 15,1 13,4 29,4 13,8 47,2 47,8 58,8 48,9 raczej nie /rather no 1,5 0,7 1,9 1,5 p 0,99 0,37 0,62 0,32 0,99

4 274 Probl Hig Epidemiol 2017, 98(3): Dyskusja Chociaż popularność produktów funkcjonalnych w Polsce jest jak dotąd niższa niż np. w Kanadzie [12], to rynek żywności prozdrowotnej w naszym kraju systematycznie się zwiększa, stąd i jej znajomość wśród osób starszych rośnie [13]. Konsumenci są zainteresowani produktami o korzystnym wpływie na zdrowie [14], ale wciąż ważną rolę w wyborze żywności odgrywa jej smak [15, 16]. Akceptacja mniej atrakcyjnych cech sensorycznych za cenę korzyści zdrowotnych jest raczej niewielka [17]. Czasami, by poprawić lub przywrócić jakość sensoryczną produktów funkcjonalnych, producenci wprowadzają do nich dodatki, takie jak: wzmacniacze smaku, aromaty spożywcze czy barwniki [18]. Konsumenci chcą jednak, by żywność prozdrowotna miała tzw. czystą etykietę [19]. Na zakup produktów spożywczych, w tym funkcjonalnych, wpływa także ich cena [20]. W badaniach Kowalczuk [21] wykazano, że osoby starsze wybierając placówkę handlową, w większym stopniu niż młodsze, kierowały się poziomem cen. Górecka i wsp. [22] stwierdzili, że seniorzy co prawda kupują żywność prozdrowotną, ale uważają, że jej cena jest wysoka w stosunku do jakości. Pamiętać jednak należy, że wytwarzanie takiej żywności może być niekiedy drogie i ekonomicznie ryzykowne, ponieważ związane jest ze stosowaniem złożonych procesów technologicznych oraz długim okresem legislacji przed wprowadzeniem jej do powszechnego użytku [15, 23]. Starsi konsumenci odczuwają też większe ryzyko zakupowe związane z nabyciem produktów funkcjonalnych. Paradoksalnie, często osoby chore lub będące na diecie, nie dostrzegają zalet tego typu żywności i zgłaszają więcej wątpliwości co do jej zakupu niż zdrowi respondenci [24]. Na świecie najczęściej zgłaszanymi przez osoby starsze czynnikami, które mogłyby promować produkty funkcjonalne jest większa świadomość i wiedza na ich temat [12]. Wykazano, że dla rozwoju rynku żywności funkcjonalnej istotne było, oprócz postępu w nauce, także większe konsumenckie zainteresowanie żywnością, która mogłaby zapobiegać chorobom przewlekłym i zoptymalizować zdrowie [25]. W Polsce kluczowa nadal jest cena. Nakłada to na naukowców i producentów żywności funkcjonalnej obowiązek prowadzenia szeroko zakrojonych badań nad jej prozdrowotnym wpływem na organizm i rzetelnego informowania o tym konsumentów. Warto uświadamiać seniorom korzystną relację ceny do jakości produktów prozdrowotnych. Wnioski 1. Subiektywnie postrzegany status materialny istotnie wpływał na zakup żywności funkcjonalnej przez respondentów, natomiast nie różnicował nastawienia do niej wśród ankietowanych. 2. W promowaniu spożycia żywności prozdrowotnej wśród seniorów trzeba dbać i podkreślać jej wysokie walory sensoryczne oraz udowodniony wpływ na zdrowie, co wymaga prowadzenia odpowiednich badań. 3. Istotne wydaje się uświadamianie seniorom korzystnej relacji ceny do jakości produktów prozdrowotnych. Źródło finansowania: Praca nie jest finansowana z żadnego źródła. Konflikt interesów: Autorzy deklarują brak konfliktu interesów. Piśmiennictwo / References 1. Stańczak J, Szałtys D, Witkowski J. Potencjał ludnościowy Unii Europejskiej. [w:] Ekonomiczna pozycja Europy w świecie. Kleer J, Prandecki K (red). Komitet Prognoz Polska 2000 Plus. PAN, Warszawa 2016: Maynard M, Gunnell D, Ness AR, et al. What influences diet in early old age? Prospective and cross-sectional analyses of the Boyd Orr cohort. Eur J Public Health 2006, 16(3): Roberts SB, Rosenberg I. Nutrition and aging: changes in the regulation of energy metabolism with aging. Physiol Rev 2006, 86(2): Christensen K, Doblhammer G, Rau R, Vaupel JW. Ageing population: the challenges ahead. Lancet 2009, 374(9696): Visvanathan R. Under-nutrition in older people: a serious and growing global problem! J Postgrad Med 2003, 49(4): Kaur S, Das M. Functional foods: an overview. Food Sci Biotechnol 2011, 20(4): Jędrusek-Golińska A, Górecka D, Szymandera-Buszka K. Produkty funkcjonalne w żywieniu osób starszych. Przem Spoż 2016, 70(5): Cencic A, Chingwaru W. The role of functional foods, nutraceuticals, and food supplements in intestinal health. Nutrients 2010, 2(6): Wądołowska L, Danowska-Oziewicz M, Stewart-Knox B, Vaz de Almeida MD. Differences between older and younger Poles in functional food consumption, awareness of metabolic syndrome risk and perceived barriers to health improvement. Food Policy 2009, 34(3): Niedźwiedzka E, Wądołowska L. Analiza urozmaicenia spożycia żywności w kontekście statusu socjoekonomicznego polskich osób starszych. Probl Hig Epidemiol 2010, 91(4): Kasprzyk B. Subiektywizm ocen dobrobytu ekonomicznego (na przykładzie gospodarstw domowych w regionie podkarpackim). Nierówności Społecz Wzrost Gospod 2012, 25:

5 Jędrusek-Golińska A i wsp. Wpływ subiektywnej oceny statusu ekonomicznego ludzi starszych na ich nastawienie Vella MN, Stratton LM, Sheeshka J, Duncan AM. Functional food awareness and perceptions in relation to information sources in older adults. Nutrition J 2014, 13: Tańska M, Babicz-Zielińska E, Przysławski J. Postawy osób starszych wobec zdrowia i żywności o działaniu prozdrowotnym. Probl Hig Epidemiol 2013, 94(4): Hoefkens C, Verbeke W, Van Camp J. European consumers perceived importance of qualifying and disqualifying nutrients in food choices. Food Qual Prefer 2011, 22(6): Siró I, Kápolna E, Kápolna B, Lugasi A. Functional food. Product development, marketing and consumer acceptance a review. Appetite 2008, 51(3): Jeżewska-Zychowicz M, Jeznach M, Kosicka-Gębska M. Gotowość konsumentów do spożywania żywności typu light. Bromat Chem Toksykol 2012, 45(3): Verbeke W. Functional foods: consumer willingness to compromise on taste for health? Food Qual Prefer 2006, 17(1-2): Waszkiewicz-Robak B. Substancje dodatkowe w produktach spożywczych. Cz. I. Przem Spoż 2011, 7-8: Arocas A, Sanz T, Fiszman SM. Clean label starches as thickeners in white sauces. Shearing, heating and freeze/ thaw stability. Food Hydrocolloid 2009, 23(8): Błaszczak A, Grześkiewicz W. Żywność funkcjonalna szansa czy zagrożenie dla zdrowia? Med Og Nauk Zdr 2014, 20(2): Kowalczuk I. Zachowania nabywcze na rynku żywności osób w średnim i starszym wieku. Acta Sci Pol Oeconomia, 2007, 6(2): Górecka D, Czarnocińska J, Idzikowski M, Kowalec J. Postawy osób dorosłych wobec żywności funkcjonalnej w zależności od wieku i płci. Żywn Nauk Technol Jakość 2009, 4(65): Bigliardi B, Galati F. Innovation trends in the food industry: the case of functional foods. Trends Food Sci Technol 2013, 31(2): Olejniczak M. Ryzyko konsumenckie w procesie zakupu żywności funkcjonalnej. Zesz Nauk WSB Wroc 2015, 15(3): Paulionis L. The changing face of food and nutrition in Canada and the United States: opportunities and challenges for older adults. J Nutr Elder 2008, 27(3-4):