Częstotliwość spożycia mleka i produktów mlecznych przez młodzież w wieku lat

Transkrypt

1 240 Probl Hig Epidemiol 2015, 96(1): Częstotliwość spożycia mleka i produktów mlecznych przez młodzież w wieku lat Frequency of consumption of milk and milk products by young people aged years Beata Całyniuk 1/, Marzena Zołoteńka-Synowiec 1/, Elżbieta Grochowska-Niedworok 1/, Marta Misiarz 1/, Ewa Malczyk 1/, Marta Filarska 1/, Jana Kutnohorská 2/ 1/ Instytut Dietetyki Państwowej, Wyższa Szkoła Zawodowa w Nysie, Polska 2/ Fakulta Humanitnich Studii Univerzita Tomáše Bati ve Zlinĕ, Czechy Wprowadzenie. Mleko i przetwory mleczne należą do wyjątkowo wartościowych produktów w żywieniu dzieci i młodzieży. Mają urozmaicony skład, dostarczają szerokiej gamy niezbędnych składników budulcowych i regulujących. Aby dostarczyć organizmowi wszystkich składników pokarmowych zaleca się spożywanie różnorodnych produktów ze wszystkich grup produktów spożywczych. Cel badań. Ocena częstotliwości spożycia mleka i wybranych produktów mlecznych przez młodzież w wieku lat oraz wykazanie różnic w częstości spożycia w zależności od wieku i płci. Materiał i metoda. Badania zostały przeprowadzone wśród 300 licealistów (171 dziewcząt i 129 chłopców) zamieszkałych się na terenie województwa opolskiego. Zastosowano metodą sondażu diagnostycznego, wykorzystując autorski kwestionariusz ankiety w formie tabeli z wybranymi produktami spożywczymi. Częstotliwość spożycia oceniana była za pomocą 6-stopniowej skali. Wyniki. Spożycie mleka raz dziennie deklarowało 21,33% respondentów, kilka razy dziennie 8,67% natomiast % ankietowanych nie spożywało mleka, a 13,67% spożywało mleko sporadycznie. Chłopcy statystycznie częściej od dziewcząt spożywali jogurty owocowe i ser twarogowy. Wnioski. Badana grupa wykazała się małą częstością spożycia mleka i jego przetworów. Analiza statystyczna potwierdziła występowanie różnic statystycznie istotnych między częstotliwością spożycia a płcią badanych tylko w przypadku jogurtu owocowego i sera twarogowego. Wiek badanych nie miał wpływu na częstotliwość mleka i jego przetworów. Słowa kluczowe: częstotliwość spożycia, mleko, produkty mleczne, młodzież Probl Hig Epidemiol 2015, 96(1): Nadesłano: Zakwalifikowano do druku: Introduction. Milk and milk products are extremely valuable in the nutrition of children and young people. They have a varied composition, supply a wide range of necessary building and regulating elements. In order to supply the body with all nutrients it is recommended to consume various products from all food groups. Aim. The aim of the work was to assess the frequency of consumption of milk and selected milk products by young people aged years and to show the differences in the frequency of consumption depending on age and gender. Material & Method. The survey was carried out among 300 high school students (171 girls and 129 boys) living in the Opolskie region. The diagnostic survey method was applied, using an original survey questionnaire in a form of a table with selected food products. The frequency of consumption was evaluated using a 6-degree scale. Results. Milk consumption once a day was declared by 21.33% of the respondents, and a few times a day by 8.67% while 9.67% of the respondents did not consume milk and 13.67% consumed milk occasionally. Statistically, the boys consumed fruit yoghurts and curd cheese more frequently than the girls. Conclusions. The surveyed group demonstrated low frequency of consumption of milk and milk products. The statistical analysis confirmed the occurrence of statistically significant differences between the frequency of consumption and the gender of the respondents only in case of fruit yoghurt and curd cheese. The age of the respondents had no effect on the frequency of consumption of milk and milk products. Key words: frequency of consumption, milk, milk products, young people Adres do korespondencji / Address for correspondence Beata Całyniuk Instytut Dietetyki Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Nysie ul. Ujejskiego 12, Nysa tel , fax , wiosenna8@poczta.onet.pl doc. PhDr. Jana Kutnohorská, CSc. Fakulta Humanitnich Studii Univerzita Tomáše Bati ve Zlinĕ Mostini 5139, Zlin, Czechy tel , kutnohorska@fhs.utb.cz Wprowadzenie Prawidłowy sposób żywienia ma szczególne znaczenie u ludzi młodych, gdyż wpływa na procesy rozrodcze, zapobiega rozwojowi przewlekłych chorób niezakaźnych w wieku późniejszym i przekazywany jest następnym pokoleniom [1]. Dieta powinna być różnorodna i zbilansowana, by nie prowadzić do niedoborów. Najważniejsze potrzeby organizmu zostaną

2 Całyniuk B i wsp. Częstotliwość spożycia mleka i produktów mlecznych przez młodzież w wieku lat 241 w pełni zaspokojone, gdy w codziennych posiłkach uwzględniony zostanie bogaty wybór produktów. Mleko i przetwory mleczne należą do wyjątkowo wartościowych produktów w żywieniu dzieci i młodzieży. Mają urozmaicony skład, dostarczają szerokiej gamy niezbędnych składników budulcowych i regulujących. Są to produkty, które dostarczają pełnowartościowego białka, a także łatwo przyswajalnego wapnia niezwykle cennego w diecie młodzieży [2]. Największe ilości wapnia występują w serach podpuszczkowych i mleku, natomiast mniejsze ilości znajdują się w serach twarogowych. Pokrycie zapotrzebowania na ten składnik jest niezwykle istotne ze względu na wzrost i kształtowanie się układu kostnego w okresie dojrzewania [3]. Ponadto mleko i produkty mleczne są cennym źródłem fosforu, potasu, magnezu i sodu, a także witamin B 2, A, D, E [4]. Szczególną uwagę powinno się zwrócić na mleczne napoje fermentowane, charakteryzujące się dużą przyswajalnością składników w nich zawartych [2]. Należałoby dodawać je do różnych potraw w celu podniesienia wartości odżywczej, stymulując i usprawniając funkcjonowanie organizmu [5]. Istotne jest również to, że mleko, napoje fermentowane, a także sery twarogowe są niskoenergetyczne, ponieważ w swoim składzie mają stosunkowo dużo wody i mało tłuszczu [4]. Przeciwieństwem są sery podpuszczkowe, które są wysokoenergetyczne, a jednocześnie bardzo często konsumowane przez młodzież [6]. Aby dostarczyć organizmowi wszystkich składników pokarmowych zaleca się spożywanie różnorodnych produktów ze wszystkich grup produktów spożywczych. Zalecaną częstotliwość spożycia produktów obrazują piramidy zdrowego żywienia [7]. Cel badań Ocena częstotliwości spożycia mleka i wybranych produktów mlecznych przez młodzież w wieku lat oraz wykazanie różnic w częstości spożycia w zależności od wieku i płci. Materiał i metody Badania zostały przeprowadzone wśród 300 licealistów (171 dziewcząt i 129 chłopców) zamieszkałych się na terenie województwa opolskiego. Badania przeprowadzono wiosną 2013 roku. Kryterium wykluczenia było stosowanie przez młodzież zleconej diety leczniczej lub alternatywnej. Badanych zróżnicowano ze względu na płeć oraz wiek: 16, 17 i 18 lat. Zastosowano metodę sondażu diagnostycznego, wykorzystując autorski kwestionariusz ankiety w formie tabeli z wybranymi produktami spożywczymi. Młodzież określała częstość spożycia mleka i wybranych produktów mlecznych. Częstotliwość spożycia oceniana była za pomocą 6-stopniowej skali, gdzie odpowiedź kilka razy dziennie uzyskała 6 pkt, raz dziennie 5 pkt, kilka razy w tygodniu 4 pkt, raz w tygodniu 3 pkt, sporadycznie 2 pkt, nie spożywam 1 pkt. Analizy uzyskanych wyników dokonano za pomocą programu Microsoft Excel. Analiza statystyczna została przeprowadzona przy użyciu programu Statistica 10. Dokonano obliczeń średniej (x) i odchylenia standardowego (SD). W celu wykazania zależności między częstością spożycia a wiekiem i płcią badanych zastosowano test χ 2 Pearsona, przyjmując poziom istotności p=0,05. Wyniki badań Tabele I i III przedstawiają częstotliwość spożycia mleka i wybranych produktów mlecznych z uwzględnieniem płci oraz wieku badanych. Tabele II i IV prezentują różnice w częstotliwości spożycia mleka i wybranych produktów mlecznych w zależności od płci oraz wieku badanych. Tabela I. Częstotliwość spożycia mleka i wybranych produktów mlecznych przez badaną grupę z uwzględnieniem płci (%) Table I. Frequency of consumption of milk and milk products by studied group by gender (%) Mleko Mleko i przetwory mleczne Nie spożywam Sporadycznie Raz w tygodniu Kilka razy w tygodniu Raz dziennie Kilka razy dziennie Kefir, jogurt naturalny Jogurt owocowy Ser twarogowy (biały) Ser podpuszczkowy 11,70 6,98 29,00 28,65 29,46 11,00 11,70 14,67 11,11 19,38 12,28 6,98 13,67 13,45 13,95 29,33 33,92 23,26 22,67 22,22 23, ,84 26,36 16,00 19,88 10,85 9,00 9,36 8,53 12,67 13,45 11,63 15,67 20,47 9,30 20,33 25,73 13,18 9,94 37,67 36,84 38, ,54 22,48 34,33 26,90 44,19 26,33 19,88 34, ,35 44,96 21,33 22,22 20,16 7,00 4,68 14,33 16,96 10,85 5,00 4,68 5,43 12,00 11,11 13,18 8,67 6,43 11,63 3,10 2,00 1,33 0,78 6,43 13,95

3 242 Probl Hig Epidemiol 2015, 96(1): Tabela II. Różnice w częstotliwości spożycia mleka i wybranych produktów mlecznych w zależności od płci badanych Table II. Differences in frequency of consumption of milk and milk products by gender Ogół próby (n=300) Mleko i przetwory mleczne średnia (x) odch. st. (SD) średnia (x) odch. st. (SD) średnia (x) odch. st. (SD) Mleko 3,73 1,41 3,63 1,42 3,86 1,39 χ 2 =4,2728; p=0,5108 Kefir, jogurt naturalny 2,53 1,38 2,40 1,29 2,69 1,49 χ 2 =7,6034; p=0,1794 Jogurt owocowy 3,24 1,30 3,20 1,32 3,29 1,28 χ 2 =14,4927; p=0,0127 Ser twarogowy (biały) 2,78 1,20 2,75 1,14 2,82 1,28 χ 2 =18,5204; p=0,0023 Ser podpuszczkowy 3,59 1,40 3,37 1,41 3,88 1,36 χ 2 =10,7509; p=0,0565 Tabela III. Częstotliwość spożycia mleka i przetworów mlecznych przez badaną grupę z uwzględnieniem wieku (%) Table III. Frequency of consumption of milk and milk products by studied group by age (%) Mleko i przetwory mleczne Nie spożywam Sporadycznie Raz w tygodniu Kilka razy w tygodniu Raz dziennie Kilka razy dziennie Mleko 7,04 9,18 13,67 9,92 16,33 9,00 12,68 8,16 37,67 28,17 37,40 44,90 21,33 23,94 25,19 14,29 8,67 8,40 7,14 Kefir, jogurt naturalny Jogurt owocowy Ser twarogowy (biały) Ser podpuszczkowy 29,00 21,13 25,19 39,80 11,00 8,45 17,35 14,67 13,74 14,29 14,08 9,16 8,16 29,33 35,21 28,24 26,53 22,67 30,99 19,08 21, ,80 30,53 33,67 16,00 17,56 17,35 12,67 15,27 6,12 15,67 19,08 10,20 20,33 18,32 25,51 5, ,37 19,39 34,33 29,58 35,88 35,71 26,33 29,58 29,01 20, ,66 42,75 40,82 7,00 7,04 6,87 7,14 14,33 9,86 16,03 15,31 5,00 2,82 6,11 5,10 12,00 14,08 2,82 3,05 1,02 2,00 4,23 2,29 0,00 1,33 0,00 2,29 1,02 Tabela IV. Różnice w częstotliwości spożycia mleka i wybranych produktów mlecznych w zależności od wieku badanych Table IV. Differences in frequency of consumption of milk and milk products by age Mleko i przetwory Ogół próby (n=300) mleczne średnia (x) odch. st. (SD) średnia (x) odch. st. (SD) średnia (x) odch. st. (SD) średnia (x) odch. st. (SD) Mleko 3,73 1,41 3,78 1,45 3,80 1,43 3,60 3,60 χ 2 =12,0817; p=0,2796 Kefir, jogurt naturalny 2,53 1,38 2,61 1,33 2,65 1,39 2,30 1,40 χ 2 =13,8480; p=0,1800 Jogurt owocowy 3,24 1,30 3,14 1,31 3,40 1,24 3,10 1,37 χ 2 =16,9520; p=0,0754 Ser twarogowy (biały) 2,78 1,20 2,67 1,15 2,90 1,26 2,71 1,15 χ 2 =7,3888; p=0,6883 Ser podpuszczkowy 3,59 1,40 3,66 1,51 3,52 1,36 3,63 1,40 χ 2 =6,1088; p=0,8060 Dyskusja Badania własne wykazały spożycie mleka na poziomie 3,73, zatem znajdowało się między odpowiedzią: raz w tygodniu (3 pkt) a kilka razy w tygodniu (4 pkt). Zadowalający był fakt, iż w grupie produktów mlecznych, to właśnie mleko było najczęściej spożywanym produktem przez badaną młodzież, jednak nie było spożywane codziennie. Spożycie mleka raz dziennie deklarowała niespełna 1/4 respondentów. W badaniach Grochowskiej i Schlegel-Zawadzkiej [8] spożycie mleka przez chłopców było na poziomie 3,74, czyli znajdowało się między odpowiedzią:

4 Całyniuk B i wsp. Częstotliwość spożycia mleka i produktów mlecznych przez młodzież w wieku lat 243 kilka razy w tygodniu (3 pkt) a codziennie lub kilka razy dziennie (4 pkt). Z kolei spożycie mleka wśród badanych dziewcząt było na poziomie 2,89, znajdowało się zatem między odpowiedzią: rzadziej niż raz w tygodniu (2 pkt) a kilka razy w tygodniu (3 pkt) [8]. Podobne wyniki otrzymali Szczepańska i wsp. [3] badając zawartość wapnia i żelaza w jadłospisach licealistek zamieszkałych na wsi i w mieście na terenie województwa śląskiego, gdzie 14% dziewcząt w wieku lat spożywało mleko codziennie, a 41% kilka razy w tygodniu. Również Kolarzyk i wsp. [9] porównując częstość spożycia wybranych grup produktów spożywczych przez studentki z Krakowa i Grodna uzyskali podobne wyniki. Średnia częstość spożycia mleka przez studentki z Krakowa wynosiła 5,7, a z Grodna 5,2 [9]. Wyniki te znajdowały się między odpowiedzią: spożywam 2-3 razy w tygodniu (5 pkt) a spożywam 4-6 razy w tygodniu (6 pkt) [9]. W badaniach własnych nie stwierdzono statystycznie istotnego związku między płcią oraz wiekiem a spożyciem mleka. Z kolei Szymandera-Buszka i Górecka [2] badając częstotliwość spożycia wybranych napojów mlecznych wśród młodzieży szkolnej, stwierdziły statystycznie istotnie częstsze spożycie mleka w grupie chłopców niż dziewcząt. W grupie produktów mlecznych kefir i jogurt naturalny były najrzadziej spożywane przez badaną młodzież. Produkty te są niedoceniane, a zawierają dobrze przyswajalne białko, wapń oraz szereg witamin i składników mineralnych, których brak może spowodować zaburzenia we wzrastaniu i kształtowaniu się układu kostnego młodzieży [3, 6]. Niewystarczające spożycie produktów mlecznych, a tym samym szczególnie ważnego w diecie młodzieży wapnia zaobserwowano nie tylko w Polsce. Niedobór wapnia wykazały również badania Martone i wsp. [10], którzy oceniali spożycie żywności i zawartość składników odżywczych w diecie młodzieży rzymskiej. W badaniach własnych średnie spożycie kefiru i jogurtu naturalnego wynosiło 2,53, czyli znajdowało sie między odpowiedzią: sporadycznie (2 pkt) a raz w tygodniu (3 pkt). Zaledwie 7% ankietowanych spożywało je raz dziennie, % kilka razy dziennie, a niespełna 20% kilka razy w tygodniu. Podobne wyniki otrzymały Szymandera-Buszka i Górecka [2], gdzie spożycie jogurtu naturalnego było na poziomie 3,58, znajdowało się zatem między odpowiedziami: raz w miesiącu (3 pkt) a kilka razy w miesiącu (4 pkt). Z kolei spożycie kefiru było na poziomie 2,82, znajdowało się między odpowiedzią: raz w miesiącu (3 pkt) a rzadziej (2 pkt) [2]. Mojka i Biel [5], które badały czynniki wpływające na wybór mlecznych napojów fermentowanych przez młodzież akademicką uzyskały podobne wyniki. Spożycie jogurtu naturalnego było na poziomie 3,0, co oznaczało, że był spożywany czasami (raz w tygodniu), z kolei kefir (2,2) był spożywany rzadko (kilka razy w miesiącu 2 pkt) bądź czasami (raz w tygodniu 3 pkt) [5]. W badaniach własnych nie wykazano istotnej zależności między płcią oraz wiekiem a spożyciem tych produktów. Podobnie Ilow i wsp. [11] nie stwierdzili istotnego wpływu płci na spożycie kefiru. Z kolei Szymandera-Buszka i Górecka [2] stwierdziły statystycznie istotny związek między płcią a spożyciem kefiru i jogurtu naturalnego; chłopcy istotnie częściej spożywali kefir, natomiast dziewczęta jogurt. Średnia częstość spożycia jogurtu owocowego w badaniach własnych była na poziomie 3,24, zatem znajdowała się między odpowiedzią: raz w tygodniu (3 pkt) a kilka razy w tygodniu (4 pkt). Badanie Szymandery-Buszki i Góreckiej [2] wykazało średnią częstość spożycia jogurtu owocowego na poziomie 5,15, czyli mieściła się między odpowiedzią: raz w tygodniu (5 pkt) a kilka razy w tygodniu (6 pkt). Podobne wyniki otrzymały również Mojka i Biel [32], gdzie średnie spożycie jogurtu owocowego wynosiło 3,6, zatem znajdowało się między odpowiedzią: czasami (raz w tygodniu 3 pkt) a często (6-2 razy w tygodniu 4 pkt). W badaniach własnych nie wykazano istotnego związku między wiekiem a spożyciem jogurtu owocowego. Z kolei statystycznie istotnie częstsze spożycie jogurtu owocowego deklarowali chłopcy aniżeli dziewczęta. Natomiast w badaniach Szymandery-Buszki i Góreckiej [2] statystycznie istotnie częstsze spożycie jogurtu owocowego deklarowały dziewczęta. W badaniach własnych nie stwierdzono różnic istotnych statystycznie między płcią i wiekiem a częstością spożycia jogurtu owocowego. Spożycie sera białego (twarogowego) w badaniach własnych było na stosunkowo niskim poziomie. Średnia częstość spożycia wynosiła 2,78, zatem znajdowała się między odpowiedzią: sporadycznie (2 pkt), a raz w tygodniu (3 pkt). Zaledwie 5% respondentów spożywało go raz dziennie, a niewiele ponad 1/4 kilka razy w tygodniu. Nieco inne wyniki otrzymały Mojka i Biel [5], gdzie średnia spożycia twarogu wynosiła 3,3, a więc znajdowała się między odpowiedzią: czasami (raz w tygodniu 3 pkt) a często (6-2 razy w tygodniu 4 pkt). Podobne wyniki do Mojki i Bieli [5] otrzymali Szczepańska i wsp. [3], gdzie spożycie twarogu kilka razy w tygodniu deklarowało 37%, a kilka razy w miesiącu 35% dziewcząt. Grochowska i Schlegel-Zawadzka [8] wykazały średnią spożycia twarogu przez chłopców na poziomie 2,77, a przez dziewczęta 2,56, a więc znajdowała się między odpowiedzią: rzadziej niż raz w tygodniu (2 pkt) a kilka razy w tygodniu (3 pkt). W badaniach własnych statystycznie istotnie częstsze spożycie sera twarogowego (białego) deklarowali chłopcy. Natomiast nie wykazano różnic istotnych statystycznie między wiekiem badanych a częstotliwością spożycia sera twarogowego.

5 244 Probl Hig Epidemiol 2015, 96(1): Badania własne wykazały dość wysokie spożycie sera podpuszczkowego (żółtego) i topionego na niekorzyść sera twarogowego. Ser podpuszczkowy jest bowiem wysokoenergetyczny, a jego spożycie w nadmiarze może doprowadzić do nadwagi lub otyłości. Średnia częstość spożycia była na poziomie 3,59, zatem mieściła się między odpowiedziami: raz w tygodniu (3 pkt) a kilka razy w tygodniu (4 pkt). Spożycie sera podpuszczkowego kilka razy dziennie deklarowało niespełna 10% badanych, a raz dziennie 12,00%. Podobne wyniki otrzymali Szczepańska i wsp. [3], gdzie 20% ankietowanych spożywało sery żółte i topione codziennie, a 51% kilka razy w tygodniu. Grochowska i Schlegel-Zawadzka [8] wykazały średnią spożycia serów żółtych przez chłopców na poziomie 3,13, co oznaczało, że znajdowała się między odpowiedzią: rzadziej niż raz w tygodniu (3 pkt) a kilka razy w tygodniu (4 pkt), a wśród dziewcząt na poziomie 3,00. Nieco inne wyniki otrzymali Kolarzyk i wsp. [9], gdzie średnia spożycia serów podpuszczkowych wynosiła 3,4, a więc znajdowała się między odpowiedzią: spożywam 2-3 razy w miesiącu (3 pkt) a spożywam raz w tygodniu (4 pkt). W badaniach własnych nie wykazano różnic istotnych statystycznie między płcią i wiekiem a częstotliwością spożycia sera podpuszczkowego. Również Ilow i wsp. [11] nie stwierdzili istotnego związku między płcią a spożyciem sera podpuszczkowego. Wyniki badań własnych dotyczące oceny częstości spożycia mleka i jego przetworów były zbieżne z wynikami badań innych autorów prowadzonych w różnych regionach kraju. Wszystkie potwierdziły niskie spożycie mleka, natomiast wysokie wysokoenergetycznych serów twardych. Niedostateczne spożycie mleka wykazały również wyniki badań prowadzonych w grupie młodszej (uczniowie szkoły podstawowej, gimnazjalnej) [12, 13] oraz studentów [14, 15]. Wnioski 1. Badana grupa młodzieży wykazała się małą częstością spożycia mleka i jego przetworów. 2. Analiza statystyczna potwierdziła występowanie różnic statystycznie istotnych między częstotliwością spożycia a płcią badanych tylko w przypadku jogurtu owocowego i sera twarogowego. 3. Wiek badanych nie miał związku z częstotliwością spożycia mleka i jego przetworów. Piśmiennictwo / References 1. Waśkiewicz A, Sygnowska E. Wartość odżywcza diety kobiet w wieku rozrodczym zamieszkałych na terenie Polski. Bromat Chem Toksykol 2011, 44(3): Szymandera-Buszka K, Górecka D. Częstotliwość spożycia wybranych napojów mlecznych. Bromat Chem Toksykol 2009, 42(3): Szczepańska E, Bielaszka A, Mikoda M, Kiciak A. Ocena zawartości wapnia i żelaza w jadłospisach licealistek zamieszkałych na wsi i w mieście na terenie województwa śląskiego. Hygeia Public Health 2011, 46(2): Kunachowicz H, Nadolna I, Iwanow K, Przygoda B. Wartość odżywcza wybranych produktów spożywczych i typowych potraw. PZWL, Warszawa Mojka K, Biel W. Czynniki wpływające na wybór mlecznych napoi fermentowanych przez młodzież akademickądoniesienia wstępne. Hygeia Public Health 2012, 47(3): Topolska K, Cieślik E, Bodzioch A, Grzychu-Tuleja E. Preferencje młodzieży gimnazjalnej z terenu województwa małopolskiego w zakresie spożycia mleka i produktów mlecznych. Żywn Nauk Technol Jakość 2010, 2(69): Całyniuk B, Grochowska-Niedworok E, Białek A, Czech N, Kukiełczak A. Piramida żywienia wczoraj i dziś. Probl Hig Epidemiol 2011, 92(1): Grochowska A, Schlegel-Zawadzka M. Odżywianie a palenie tytoniu wśród młodzieży szkół ponadgimnazjalnych. Probl Hig Epidemiol 2010, 91(1): Kolarzyk E, Szpakow A, Skop A. Porównanie częstości spożycia wybranych grup produktów spożywczych przez studentki z Krakowa i Grodna. Probl Hig Epidemiol 2005, 86(1): Martone D, D Addesa D, Scanu A, et al. Food consumption and energy and nutrient intakes in a group of roman adolescents. Minerva Pediatr 2010, 62(2): Ilow R, Regulska-Ilow B, Płonka K, Biernat J. Ocena zwyczajów żywieniowych gimnazjalistów z Oleśnicy. Bromat Chem Toksykol 2009, 42(3): Ambroży J, Bester J, Czuchraj W, Dostał K, Dubiel M. Nawyki żywieniowe oraz częstość spożycia wybranych produktów przez dzieci w wieku lat zamieszkałe na terenach miejskich i wiejskich. Ann Acad Med Siles 2013, 67(4): Pieszko-Klejnowska M, Stankiewicz M, Niedoszytko M i wsp. Ocena sposobu odżywiania się gimnazjalnej młodzieży zamieszkującej wieś i miasto. Pediatria Współczesna. Gastroenterol Hepatol Żyw Dziecka 2007, 9(1): Szponar B, Krzyszycha R. Ocena sposobu odżywiania studentów uniwersytety medycznego w Lublinie w roku akademickim Bromat Chem Toksykol 2009, 42(2): Szczerbiński R, Karczewski J, Maksymowicz-Jaroszuk J. Wybrane zachowania zdrowotne studentów wyższej szkoły wychowania fizycznego i turystyki zachowania żywieniowe. Bromat Chem Toksykol 2011, 44(3):