METALOWE ZABYTKI ARCHEOLOGICZNE ŚWIADKAMI HISTORII KRAKOWA

Transkrypt

1 143/18 ARCHIWUM ODLEWNICTWA Rok 2006, Rocznik 6, Nr 18 (2/2) ARCHIVES OF FOUNDRY Year 2006, Volume 6, N o 18 (2/2) PAN Katowice PL ISSN METALOWE ZABYTKI ARCHEOLOGICZNE ŚWIADKAMI HISTORII KRAKOWA S. RZADKOSZ 1, A. GARBACZ-KLEMPKA 2 Wydział Odlewnictwa Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie STRESZCZENIE We wczesnośredniowiecznych warstwach kulturowych Krakowa tkwi ogromne bogactwo zakrzepłych faktów dziejowych, które mają realną szansę zostać powiększone o nowe niezwykłe znaleziska. Prowadzone aktualnie na Rynku Głównym w Krakowie badania archeologiczne przyczynią się do pozyskania wielkiego zasobu obiektów metalowych zarówno w postaci półproduktów, jak i odlewanych gotowych wyrobów. Wydział Odlewnictwa Akademii Górniczo-Hutniczej uzyskał przywilej przeprowadzenia analizy owych zabytków, szczególnie w zakresie ich związku z dziejami dawnego odlewnictwa w Krakowie. Liczymy na otrzymanie interesujących wyników, które rozszerzą i ugruntują naszą wiedzę o roli miedzi i ołowiu w rozwoju miasta i drodze surowca poprzez Kraków i Gdańsk na rynki Europejskie. Key words: Art. Casts, Copper, Lead, Archeology, History of Cracow Pierwsze wieki Krakowa znamy jedynie dzięki śladom archeologicznym i skromnym informacjom źródłowym. Niestety z powodu ograniczonego zasobu materiału badawczego najdawniejsze dzieje nie są dziś dla nas wystarczająco czytelne. Wzgórze wawelskie było u początków chrześcijaństwa w tej części Polski najważniejszą siedzibą licznej elity władzy, znaczącym ośrodkiem politycznoadministracyjnym. Zespół osadniczy podwawelski tzw. Okół miał charakter dużej i ludnej osady, której mieszkańcy trudnili się handlem, rolnictwem i rzemiosłem, w tym prawdopodobnie także odlewnictwem [5]. Z czasem osadnictwo przesunęło się stopniowo w stronę, gdzie od 1257 roku, w czasie tzw. Wielkiej Lokacji miasta, wytyczono wielki, istniejący do dziś rynek o powierzchni ok. 4 ha. Nazwa miejscowa Kraków, jako 1 prof. dr hab. inż. Stanisław Rzadkosz, rzadkosz@uci.agh.edu.pl 2 mgr. inż. Aldona Garbacz-Klempka, a.garbacz@ uci.agh.edu.pl 365

2 określenie wawelskiego i podwawelskiego zespołu osadniczego, występuje po raz pierwszy w źródłach pisanych w relacji podróżnika arabskiego, Ibrahima ibn Jakuba, który znalazł się w r. 965/966 w bezpośrednim sąsiedztwie ziem polskich, a Krakowem zainteresował się szczególnie, trzykrotnie go wzmiankując. Za Kazimierza Odnowiciela (w r. 1040) Kraków stał się ośrodkiem władzy wielkoksiążęcej i nabrał charakteru stolicy. W relacjach pojawiał się jako gród wielki i ze wszystkich miast najprzedniejszy [8]. Już w średniowieczu był czołowym polskim ośrodkiem kulturalnym, skupiskiem średniowiecznych uczonych, artystów i rzemieślników. Zabytki metalowe zajmują wśród znalezisk archeologicznych drugie po ceramice miejsce w grupie obiektów ruchomych i mają poważny, stale rosnący walor źródłoznawczy. Przyczyniają się również do tego nowoczesne badania ich technologii. Wśród zabytków metalowych pochodzących z terenów dawnej Małopolski wysuwają się zdecydowanie na czoło wyroby żelazne, dalsze pozycje zajmują przedmioty z brązu, a następnie z miedzi, ołowiu, oraz metali szlachetnych: srebra i sporadycznie złota. Wśród przedmiotów z metali nieżelaznych znaleziono wiele obiektów, które są śladami życia codziennego dawnych mieszkańców miasta. Należą do nich mosiężne i ołowiane odważniki, kabłączki skroniowe ze srebra, brązu i cyny, pierścienie, bransolety, zawieszki, ozdobne guzy, sprzączki do pasa o różnych kształtach i zapinki wykonane z brązu lub mosiądzu, obiekty kultu (krzyżyki), a także inne czasem trudne do zidentyfikowania drobne przedmioty. [9] Wśród owych zabytków wyróżnia się metalowe okucie języka rzemienia (rys.1), wydobyte w trakcie badań archeologicznych na dziedzińcu arkadowym zamku królewskiego na Wawelu. Składa się ono z dwóch odlanych osobno części, z których jedna jest gładka, druga zaś pokryta bogato ornamentem. Zdobiona powierzchnia sztabki była kiedyś pozłacana, o czym świadczą ślady złota w zagłębieniach reliefu Rys. 1. Znalezione na Wawelu okucie ze stopu miedzi, dł 3,5 cm. Repr. [7] Fig. 1. Escavated on the Wawel Castle ferrule made of copper. Length 3.5 cm. Photo by the courtesy: [7] Poddane badaniom obie części przedmiotu wykazały następujący skład chemiczny: Zn=1,9-2,1%, Pb=0,5-0,58 %, Sn=0,32-0,34%, Ag=0,057-0,61%, Cu=96,37-97,22 % [6]. Analizowany materiał można zatem zakwalifikować jako stop miedzi z niewielką ilością cynku. Trudniejsza wydaje się kwestia chronologii obiektu, której nie da się jednoznacznie określić na podstawie stanowiska archeologicznego. Analiza po- 366

3 równawcza subtelnej i pięknej dekoracji wskazuje na przedmiot importowany pochodzący prawdopodobnie z II połowy VIII w. [6]. Być może była elementem stroju samego władcy rezydującego na Wawelu, lub członka jego rodu. Innym ważnym znaleziskiem z okresu średniowiecza na Wawelu, była brązowa niewielka forma do odlewania bogato ornamentowanych zawieszek okrągłych, zapewne srebrnych. Pochodzi ona najpewniej z okresu pomiędzy r. [7]. Świadczy niezbicie, iż przedmioty metalowe obecne w grodzie na Wawelu, nie były jedynie importami, ale wykonywane były także na miejscu. Nie można temu zaprzeczyć również ze względu na znalezione przy nieistniejącym już na Wawelu kościele św. Michała, zastygłe wycieki srebra oraz zespół 8 denarów krzyżowych, zbitych razem pod wpływem silnego uderzenia klinem, jak gdyby przygotowywanych do przetopienia [9]. Ślady warsztatów, w których we wczesnym średniowieczu trudniono się topieniem i odlewaniem metali nieżelaznych znajdziemy w Krakowie także w innych miejscach historycznego centrum Krakowa, w pobliżu kościoła Dominikanów i nawet na samym rynku. Interesujące znalezisko tygielka ze śladami srebra i brązu na rynku w pobliżu Sukiennic pozwala przypuszczać, że w przedlokacyjnym Krakowie również na terenie osady koncentrującej się w okolicy kościoła św. Wojciecha istniał warsztat odlewniczy [4]. Wynika stąd, że w samym mieście i okolicach, w stosunku do innych regionów Polski stosunkowo wcześnie rozpoczęła się produkcja wyrobów metalowych, stojąca na należytym poziomie. Starą metrykę ma też handel metalami i produktami metalowymi w samym Krakowie. Sprzyjała temu zapewne bliskość niektórych surowców, eksploatacja złóż srebra i ołowiu w okolicach Bytomia, a później Olkusza potwierdzona w źródłach już w XII i XIII w. Wydobycie to opierało się o jedno z najbogatszych w Europie, czynne do dziś, złoże rud ołowiu zwane śląsko-krakowskim. Bardzo szybko stał się Kraków ośrodkiem wymiany handlowej o dalekim zasięgu, a handel zwłaszcza metalami był bardzo istotnym czynnikiem postępu i wzrostu gospodarczego. Jest rzeczą bardzo prawdopodobną, że już w XIII wieku Kraków był ważnym ośrodkiem w zakresie handlu ołowiem [5]. Ważniejszym jednak metalem dla handlu i produkcji, a równocześnie rozwoju miasta była docierająca do Krakowa miedź słowacka z ówczesnego państwa węgierskiego. Pierwsze informacje o wędrówce miedzi ze złóż na Słowacji do Krakowa pochodzą z XIII wieku [1]. Dowiedziono rozwój technologii obrębie państwa węgierskiego w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XIII wieku, który miał doprowadzić do wzrostu wydobycia i wytopu miedzi. Efektem tego zapewne był eksport tego pożądanego surowca z terenu Bardiova, Levoczy i Koszyc, który przez przełom Popradu, Piwniczną, Stary i Nowy Sącz, a następnie przez Bochnię podążał do Krakowa. Kraków prawo składu na miedź, ważny przywilej handlowy, pozyskał od Władysława Łokietka w 1306 r. Z Krakowa tutejsi kupcy wieźli ową miedź słowacką przez Miechów, Piotrków, Łęczycę i Toruń do Gdańska, a dalej drogą morską do dalekiej Flandrii. Z handlem morskim łączy się przynależność średniowiecznego Krakowa do związku hanzeatyckiego. W tradycji Hanzy Kraków nazywany był domem miedzi, co podkreśla jego rolę i miejsce w handlu owym ważnym surowcem. Nie tylko dokumenty potwierdzają obecność miedzi, która wędrowała przez Kraków do Gdańska, ale 367

4 także w wielkiej ilości wydobyte z dna Zatoki Gdańskiej plastry miedzi (rys.2). Plastry te pochodzą z wraku statku zw. Miedziowcem, który wioząc beczki pełne miedzi, zatonął tuż po wypłynięciu z portu ok r. Rys. 2. Plastry miedzi, beczki i siekierki żelazne. Ładunek zatopionego w Zatoce Gdańskiej statku kupieckiego z XV w. [11] Fig. 2. Plates of copper, barrels and iron hatchet. The freight of sinked in Gdansk Bay merchad ship from XV century [11] Z wielkim handlem wiązała się instytucja wagi miejskiej. Podstawą jej działalności był specjalny przywilej, gwarantującym miastu monopol w tym zakresie. Większe obroty, dokonywane w danym mieście, podlegały obowiązkowi ważenia w nim towaru. Od ważenia pobierano specjalne opłaty, a często także dodatkowe świadczenia na rzecz miasta. Najstarszą wzmiankę o wadze miejskiej w Krakowie mamy z 1302 r. Wzmianka dotyczy wagi ołowiu. Wielki przywilej krakowski z 1358 roku orzeka, że funkcjonują w mieście dwie wagi: mniejszą do towarów lżejszych i wagę większą (rys.3a), w której ważono przede wszystkim ołów, miedź i żelazo. Była to waga cetnarowa. W budynku wagi nie tylko ważono, lecz również sprzedawano towar. a) b) Rys. 3. a) Plan Rynku Głównego w Krakowie z zaznaczonymi wyburzonymi obiektami (wg S. Świszczowskiego), linią przerywaną wskazano budynek Wagi Wielkiej. b) Waga Wielka na Rynku w Krakowie w trakcie badań archeologicznych, wrzesień 2005 Fig. 3. a) The Cracow s Main Market Layout with marked objects being later destroyed. Broken line shows the building of Great Balance. b) Figure 4. Great Balance on the Cracow s Main Market during the excavation, sepember

5 Budynek Wagi Wielkiej do wysokości ok.2 m zachował się pod powierzchnią obecnego Rynku (rys. 3b). Jego mury zostały odsłonięte podczas prowadzonych aktualnie w Krakowie prac archeologicznych. Badania owe uczytelniły wątek murów i określiły podział pomieszczeń wewnątrz. W rejonie Wagi wielkiej znaleziono wiele obiektów metalowych w różnych warstwach archeologicznych, z których najstarsze sięgają średniowiecza. Jednym z ciekawszych znalezisk był nieregularny plaster miedzi, prawdopodobnie ukształtowany na miejscu, pokryty dziś grubą warstwą ziemi i produktów korozji (rys.4a,b). a) b) Rys. 4. a) Nieregularny plaster miedzi znaleziony w budynku Wagi Wielkiej na Rynku Głównym w Krakowie (wymiary 25 x (3,5-4,5) cm, czas powstania XIV-XV w.). Stan przed konserwacją. b) Fragment plastra miedzi z Wagi Wielkiej (3,5 x 1 cm). Widoczna w przełomie czysta miedź otoczona utlenioną i zanieczyszczoną warstwą Fig. 4. a) Irregular copper plate found out in the building of Great Balance on the Cracow s Main Market (size: 25 x ( ) centimeter, dated on XIV-XV century. b) Fragment of the copper plate (size: 3.5 x 1 cm) from the building of Great Balance. The layer of pure copper is seen in the middle of the piece Obok zabytków metalowych znaleziono w obrębie murów Wagi Wielkiej zachowane relikty, które mogą być interpretowane jako fragmenty pieców do topienia metali, pochodzące zarówno z czasów średniowiecznych, jak i nowożytnych. Najbardziej niezwykłe znalezisko ukazało się oczom archeologów w styczniu br. W pobliżu Wielkiej Wagi, odkryto wielki bochen ołowiu o wadze sięgającej prawdopodobnie kg (rys.5a). Obiekt ma kształt zbliżony do okręgu i z jednej strony jest mocno wypukły. Odtwarza w ten sposób kształt formy, do której został wylany. Podobne wielkie bochny zostały przedstawione na znanym drzeworycie z dzieła G.Agricoli z 1556 r. (rys.5b). Duże sztuki przeznaczone do sprzedaży hurtowej ważyły od kilku do kilkunastu cetnarów, czyli kg [2]. Posiadały symbol właściciela i oznaczenie ciężaru. Na miejscu, w pobliżu wagi dzielone były na mniejsze części: połówki, ćwiarki i jeszcze drobniejsze elementy. Bochen ołowiu znaleziony w Krakowie jest traktowany jako znalezisko unikatowe, gdyż jest dziś jedynym zachowanym obiektem tego typu. Podobne zabytki, niestety już nieistniejące, znalezione zostały w Gliwicach i w Bytomiu, a ich rysunek zamieszczony w rękopisie E.Abta z 1791 r. wskazuje na bezpośrednie analogie w kształcie i wymiarach ze znaleziskiem krakowskim. 369

6 a) b) Rys. 5. a) Bochen ołowiu na miejscu znalezienia (wymiary: 88,7 x 81 x (3-19) cm), datowany na początek. XIV w. Rynek Główny w Krakowie, styczeń b) Drzeworyt z dzieła G. Agricoli De re metalika libri XII. Bazylea [2] Fig. 5. a) The lump of lead excavated under the surface of Cracow s Main Market. January (size: 88,7 x 81 x (3-1)19 centimeter), dated on XIV century b) Woodcut, G. Agricola De re metalika libri XII. Bazylea [2] Bochen krakowski opatrzony jest znakiem, przypominającym dużą literę E, oznaczającym zapewne miejsce pochodzenia ze złoża w Olkuszu. Dodatkowo na jego powierzchni widnieje 11 podobnych do siebie znaków, nabitych prawdopodobnie w Krakowie, w budynku Wagi Wielkiej, a oznaczających ciężar 11 cetnarów. Na powierzchni bochna znaczące wydają się również pieczęcie: herb z koroną i powtórzony czterokrotnie herb przedstwiający pół lwa i pół orła pod koroną (rys.6). Ten ostatni należał do książąt Piastowskich linii brzesko-kujawskiej z której wywodził się Władysław Łokietek. Być może to z jego polecenia owe herby zostały nabite, a stało się to prawdopodobnie w początkach XIV wieku, zanim Władysław Łokietek w 1320 roku koronował się na króla Polski. Rys. 6. Pieczęcie z herbami na bochnie ołowiu Fig. 6. Sealings with heraldic stamps printed on the lump of lead Oba ważne archeologiczne znaleziska: plaster miedzi i bochen ołowiu zostały poddane badaniom. Wykonano pomiary, dokumentację fotograficzną, obserwację mikroskopową struktury (rys.7) oraz analizę fazową metodą dyfrakcji rentgenowskiej (rys.8). 370

7 a) b) c) d) Rys. 7. Struktury: a)-c) miedzi z widocznymi zanieczyszczeniami m.in. wydzielenia siarczków miedzi i wydzieleniami ołowiu. pow. 500 x, 1000 x, 1500 x d) ołowiu pow. 500 x Fig. 7. Examples of micrographs of metal samples: a)-c) copper 500 x, 1000 x, 1500 x d) lead pow. 500 x a) b) Rys. 8. Dyfraktogram rentgenowski badanych: a) bochna ołowiu, b) plastra miedzi Fig. 8. X-ray difractograms of samples prepared from: a) plate of copper, b) lump of lead Przeprowadzone badania wstępne dały interesujące wyniki. W przygotowanym do dalszych analiz materiale tkwi z pewnością wielki potencjał, który pozwoli poszerzyć naszą wiedzę o roli obiektów metalowych, występujących zarówno w postaci pół- 371

8 produktów, jak i odlewanych gotowych wyrobów, w rozwoju miasta Krakowa oraz handlu i produkcji metalowej w Europie. LITERATURA [1] D.Molenda, Eksploatacja rud miedzi i handel miedzią w Polsce [w:] Przegląd historyczny, T. LXXX, zeszyt 4, Warszawa [2] D.Molenda, Zastosowanie ołowiu na ziemiach polskich od XIV do XVII wieku [w:] Studia i materiały z historii kultury materialnej, Metale nieżelazne na ziemiach polskich od XIV do XVIII wieku (zastosowanie i wyroby), T.LIX, [3] K. Radwański, Sprawozdnaie z prac archeologicznych prowadzonych w roku 1959 na terenie wczesnośredniowiecznej osady Okół w Krakowie, Biul. Krak, t.2, [4] K. Radwański, Kraków przedlokacyjny, Kraków [5] J. Wyrozumski., Dzieje Krakowa, T.I Kraków do schyłku wieków średnich, Kraków [6] H. Zoll-Adamikowa, Wczesnokarolińskie okucie z ornamentem zoomorficznym znalezione w Krakowie na Wawelu, [w:] Acta Archaeologica Waweliana, t.ii, Kraków [7] A.Żaki, Brązowa forma odlewnicza znaleziona na Wawelu w Krakowie, Wiad. Arch. T.23, [8] A.Żaki, Początki Krakowa, Kraków [9] A.Żaki, Archeologia Małopolski wczesnośredniowiecznej, PAN, Prace Komisji Archeologicznej nr 13, Wykonano w ramach umowy statutowej nr METAL ARCHEOLOGICAL RELICTS WITNESSES OF A CRACOW HISTORY SUMMARY In early medieval coverings found out in last two years in Cracow an enormous number of new fascinating fact concerning metal and casting relicts were discovered. Actually carried out works at Cracow Main Market resulted in findings an unique examples of subjects made of metal and cast pieces. AGH-UST Foundry Engineering Faculty has gained the priviledge to take a part in research all discovered articles made of cuprum and lead alloys. The information gathered during analysis of metal and cast articles will help to explain the role of cuprum and lead in old Cracow economy and bring a new light understanding of transportation of these raw materials from Cracow via Gdansk on early European markets. Recenzował: Prof. Józef Dańko 372