Praca doktorska napisana pod kierunkiem dr hab. Andrzeja Bonusiaka prof. UR. Rzeszów 2015

Transkrypt

1 Ś UNIWERSYTET RZESZOWSKI WYDZIAŁ SOCJOLOGICZNOHISTORYCZNY KIERUNEK HISTORIA JOLANTA GÓRAL WARUNKI EGZYSTENCJI LUDNOŚCI WIEJSKIEJ W POŁUDNIOWOZACHODNIEJ CZĘŚCI WOJEWÓDZTWA LWOWSKIEGO NA PRZYKŁADZIE POWIATÓW BRZOZOWSKIEGO, KROŚNIEŃSKIEGO I SANOCKIEGO W LATACH Praca doktorska napisana pod kierunkiem dr hab. Andrzeja Bonusiaka prof. UR Rzeszów 2015

2 Serdeczne podziękowania dla dr hab. Andrzeja Bonusiaka prof. UR za cenne rady i wskazówki przy pisaniu pracy doktorskiej 2

3 SPIS TREŚCI Wstęp CHARAKTERYSTYKA WYBRANYCH POWIATÓW Warunki naturalne Wybrane powiaty na tle województwa Gminy wiejskie i ich mieszkańcy w 1921 roku Reforma administracyjna z 1934 roku GOSPODARKA CHŁOPSKA Struktura agrarna Grupy gospodarstw rolnych Rozwój kapitalistyczny Szachownica gruntów ornych Reforma rolna Ustawodawstwo Wielka własność ziemska Parcelacja Komasacja Rolnictwo i hodowla Wpływ koniunktury na rolnictwo w regionie Ludność w rolnictwie Ludność samodzielna i najemna w rolnictwie Użytkowanie gruntów Zasiewy i zbiory Plony Hodowla Zbyt produktów rolnych Zadłużenie ludności rolniczej Rzemiosło wiejskie WARUNKI EGZYSTENCJI Mieszkanie Stan techniczny budynków

4 3.1.2.Rodzaje zagród Wygląd zewnętrzny Wnętrze Ilość izb w mieszkaniach Przeludnienie Ubiór Próba klasyfikacji wiejskiego odzienia Strój kobiecy Strój męski Strój dziecięcy Strój okolicznościowy Pożywienie Samowystarczalność Główne składniki Posiłki codzienne Konsumpcja, gotowanie i przechowywanie produktów Ocena wystarczalności Pożywienie w latach kryzysu Higiena i opieka medyczna Higiena osobista Higiena obejścia Opieka medyczna MOŻLIWOŚCI AWANSU SPOŁECZNEGO Oświata Odbudowa Analfabetyzm Szkoła powszechna Reforma jędrzejewiczowska Efekty nauczania Szkoła średnia Szkoły wyższe Emigracja 175 4

5 4.3.Inne możliwości Małżeństwo Migracje wewnętrzne Zakończenie Spis tabel Spis zdjęć Spis map 211 Wykaz wykorzystanych źródeł

6 Wstęp Okres międzywojenny jest szczególnie ciekawy w kontekście badań nad kulturą materialną chłopstwa, gdyż stanowi zamkniętą epokę, wyjątkową nieporównywalną do żadnej innej, jest to swoisty konglomerat, mieszanina cech dawnego galicyjskiego świata z tym co współczesne. Wraz z tą epoką cechy dawnego życia na wsi gdzie czas płynął rytmem sil przyrody, ogromne znaczenie miała ziemia, więzi rodzinne, dawne tradycje odeszły na zawsze, stąd możliwość dotarcia do świata, który w kontekście upływu lat jest tak bliski dzisiejszemu, a w kontekście materialnym i duchowym tak odległy, wydaje się niezmiernie kusząca. Ludność chłopska przez blisko 1000 lat w Polsce stanowiła najliczniejszą warstwę społeczną, i większość z nas, jeśli nawet zamieszkuje wielkie miasta i aglomeracje, właśnie wśród tej warstwy powinna poszukiwać swoich korzeni, również autor przedstawiając warunki egzystencji mieszkańców wsi powiatów Brzozów, Krosno i Sanok ma świadomość, że bada i opisuje warunki życia swoich pradziadków. Celem pracy jest przedstawienie warunków bytowych ludności wiejskiej trzech powiatów: Brzozów, Krosno i Sanok. Powiaty Krosno i Sanok przylegają do siebie (patrz: mapa 1, s. 15) stanowiąc fragment połudnowozachodniej granicy województwa lwowskiego z województwem krakowskim, jak również były one ostatnimi powiatami Rzeczypospolitej Polskiej przy granicy z ówczesną Czechosłowacją. Powiat Brzozów zaś łączy się z nimi od wewnątrz województwa. Wybrane powiaty są zróżnicowane pod względem wielkości i składu etnicznegomożna uznać, że zarówno tu jak i w całym województwie ścierają się wpływy elementów typowo polskich z rusińskimi, ukraińskimi i słowackimi. Łącznie w 1934 roku trzy badane powiaty stanowiły 10,2% powierzchni całego województwa, a zamieszkiwane były przez 9,9% mieszkańców 1. Można uznać, że chcąc poznać warunki materialne w tej części województwa lwowskiego wybór powyższych powiatów wydaje się być uzasadniony. Na wstępie wyjaśnienia wymaga termin ludność wiejska w kontekście niniejszej pracy oznacza on ludność mieszkającą na wsi i żyjącą z rolnictwa, z wyłączeniem wielkiej własności ziemskiej (czyli posiadaczy powyżej 50 ha ziemi), oraz ludności 1 Skorowidz Gmin Rzeczypospolitej Polskiej. Ludność i budynki, cz. III c, Statystyka Polski, s. B, z.8 f. Warszawa

7 zamieszkującej wieś, której podstawą bytu nie była uprawa roli jak: rzemieślnicy, robotnicy czy urzędnicy dworscy. Podmiotem zainteresowania rozprawy jest wyłącznie ludność etnicznie polska. Granice chronologiczne wyznaczają dwie cezury, pierwsza to rok 1920 data ustawowego powołania do funkcjonowania województwa lwowskiego 2, którego część w postaci powiatów Brzozów, Krosno i Sanok jest przedmiotem badań, stąd autor chcąc uniknąć nieścisłości w tytule nie decyduje się na przyjęcie w tytule za punkt wyjściowy roku 1918,co byłoby również logiczne i zasadne. Niemniej w toku analiz jeśli tylko pozwalają na to materiały źródłowe badania prowadzone są począwszy od zakończenia I wojny światowej, a autor bardzo często powołując się na ramy czasowe używa terminu okres międzywojenny, gdyż oddzielenie, czy pominięcie tak ważnych dwóch lat odbudowy powojennej byłoby niedociągnięciem. Cezura końcowa rok 1939 jest bez wątpienia jedynym możliwym do przyjęcia, wyraźniejszej granicy kończącej epokę międzywojenną nie sposób znaleźć i nie wymaga ona wyjaśnień. Problematyka poruszana w pracy, a mianowicie warunki bytowe ludności rolniczej w latach wybranych powiatów, ani nawet województwa lwowskiego nie doczekały się jeszcze wydanego opracowania naukowego. Niemniej problematyka chłopska w różnych ujęciach jest dość szczegółowo wyeksplorowana w kontekście ogólnopolskim, publikacje te stanowiły punkt wyjścia do rozważań o specyfice regionu. Wśród najważniejszych wymienić należy między innymi, prace Mieczysława Mieszczankowskiego, często cytowana na łamach poniższej pracy Struktura agrarna Polski międzywojennej 3, czy Rolnictwo II Rzeczypospolitej 4, następnie obszerną, czterotomową Gospodarkę Polski międzywojennej 5 autorstwa Jerzego Tomaszewskiego i Zbigniewa Landaua, czy Społeczeństwo Drugiej Rzeczpospolitej 6 Janusza Żarnowskiego, a także tom III Historii chłopów polskich 7 pod redakcją S. Inglota. Zagadnienia związane z regionem posiadają swoje liczne opracowania w postaci monografii wsi i miast w większości jednak nie spełniają one wymogów prac naukowych stąd, dość rzadko pojawiają się w poniższej pracy, wyjątek stanowią monografie miast Sanoka 8, czy Rymanowa 9 redagowane przez prof. Feliksa 2 Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej (dalej Dz. U) 1921, nr.117, poz M. Mieszczankowski, Struktura agrarna Polski międzywojennej, Warszawa M. Mieszczankowski, Rolnictwo II Rzeczypospolitej, Warszawa L. Landau., J. Tomaszewski, Gospodarka Polski Międzywojennej, t. I, II, III, IV. Warszawa S. Żarnowski, Społeczeństwo Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa S. Inglot, Historia chłopów polskich, Toruń 1980, t. III. 8 Sanok. Dzieje miasta, pod red. F. Kiryka, Kraków

8 Kiryka, również monografia Brzozowa 10, czy monografia parafii Dydnia opracowana przez S. Nabywańca 11. Jak wspomniano powyżej publikacje naukowe były jedynie bazą wyjściową niniejszej rozprawy, gdyż w zamyśle autora praca ma mieć charakter ścisły, analityczny, stąd bezpośrednim, podstawowym źródłem na którym oparł się autor są źródła statystyczne, gromadzone, opracowywane i wydawane przez Główny Urząd Statystyczny (dalej: GUS), jak również dokumenty archiwalne, przy czym kwerenda prowadzona była wyłącznie w oparciu o archiwa krajowe, w szczególności Archiwum Akt Nowych w Warszawie (dalej: AAN), Archiwum Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku (dalej: AMBL), Archiwum Państwowe w Przemyślu (dalej: APP), Archiwum Państwowe w Rzeszowie (dalej: APR), Archiwum Państwowe w Rzeszowie Oddział w Sanoku (dalej: APRS). Należy jednak nadmienić, że badany obszar biorąc pod uwagę stan zachowanych źródeł archiwalnych należy do wyjątkowo trudnych, w żadnym w wymienionych powyżej archiwów nie znajdują się akta wsi powiatu Krosno, które według niepoświadczonych źródeł miały zostać podpalone w trakcie II wojny światowej lub bezpośrednio po jej zakończeniu. O wiele lepiej przedstawia się sytuacja pod względem dokumentów archiwalnych wsi powiatów Brzozów i Sanok, gdyż częściowo zachowane dobrym stanie dostępne są w sanockim oddziale Archiwum Państwowego w Rzeszowie. Nie tylko region jest trudny jeśli chodzi o dostępność archiwaliów, również okres międzywojenny nawet w kontekście ogólnopolskim, co widać po zdziesiątkowanych w trakcie II wojny światowej dokumentach szczebla ministerialnego (Ministerstwo Spraw Wewnętrznych w Warszawie 12, Ministerstwo Spraw Zagranicznych 13, Ministerstwo Opieki Społecznej w Warszawie 14, Ministerstwo Rolnictwa i Reform Rolnych w Warszawie 15 a także dokumenty Urzędu Wojewódzkiego we Lwowie 16 i wiele innych). Przez wzgląd na różnorodność tematyczną rozdziałów wykorzystane źródła szczegółowo omówione zostaną w kontekście konkretnych rozdziałów. 9 Rymanów. Dzieje miasta i Zdroju pod red. F. Kiryka, Rymanów Brzozów, Zarys monograficzny pod red. J. Adamskiego, Brzozów S. Nabywaniec, Szkice do dziejów wsi ( ) i parafii farnej ( ) Dydnia, Rzeszów Dydnia AAN zesp 9, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych. 13 AAN zesp 322, Ministerstwo Spraw Zaagranicznych. 14 AAN zesp 15, Ministerstwo Opieki Społecznej. 15 AAN zesp 13, Ministerstwo Rolnictwa i Reform Rolnych w Warszawie. 16 AAN zesp 1185, Urząd Wojewódzki we Lwowie. 8

9 Podstawową bazą źródłową pierwszego z nich były dwa wydawnictwa GUSu: Skorowidz Miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej 17, oraz Skorowidz Gmin Rzeczypospolitej Polskiej z 1934 roku 18, Dzienniki Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej a także Akta Ministerstwa Spraw Wewnętrznych w Warszawie 19. Drugi rozdział powstał przede wszystkim w oparciu o Pierwszy Powszechny Spis RP z dnia 30 września 1921 roku 20, Drugi Powszechny Spis Ludności z dnia 9 grudnia 1931 roku 21, a także roczniki wydawane przez GUS: Rocznik Statystyki Rzeczypospolitej (dalej RS ) 22, Mały Rocznik Statystyczny (dalej MRS ) 23, Kwartalnik Statystyczny 24, oraz wspomniane wyżej publikacje naukowe Mieczysława Mieszczankowskiego. Trzeci rozdział oparty jest prawie w całości o bardzo bogate i dobrze opracowane zbiory wspomnianego już Archiwum Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku w szczególności zaś o tamtejsze Materiały z badań terenowych 25, relacje ustne świadków historii zebrane i rzetelnie opracowane przez etnografów i pracowników muzeum. Uzupełniającą rolę pełniły również oba powszechne spisu, oraz publikacje naukowe, tu w szczególności: Spożycie rodziny w gospodarstwach karłowatych w l , Pogórzanie 27, Dawne ubiory Dolinian 28. Ostatni rozdział dysertacji oparty jest znowu w największej mierze o źródła statystyczne w szczególności zaś o roczniki wydawane przez GUS: Statystyka Szkolnictwa 29 i Statystyka Pracy 30, Mały Rocznik Statystyczny oraz źródła archiwalne Akta szkół i instytucji oświatowych dostępne w Sanoku (APRS),Przemyślu 17 Skorowidz Miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej. Województwo lwowskie,t. XIII, Warszawa Skorowidz Gmin Rzeczypospolitej Polskiej. Ludność i budynki, cz. III c, Statystyka Polski, s. B, z.8 f. Warszawa AAN zesp 9, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych. 20 Pierwszy Powszechny Spis Rzeczypospolitej z dnia 30 września 1921 roku. Mieszkania. Ludność. Stosunki zawodowe. Województwo Lwowskie, Statystyka Polska, t. XXVII, Warszawa Drugi Powszechny Spis Ludności z dnia 9 grudnia 1931 roku. Mieszkania i gospodarstwa domowe. Ludność. Stosunki Zawodowe. Województwo Lwowskie bez miasta Lwowa, Statystyka Polska, Seria C, z.68, Warszawa Rocznik Statystyki Rzeczypospolitej 1920/ Mały Rocznik Statystyczny Kwartalnik Statystyczny AMBL, zesp. 22. Materiały z badań terenowych. 26 Z. Gronowska, W. Obrębki, Spożycie rodziny w gospodarstwach karłowatych w l , Warszawa A. Wójcik, Pogórzanie, Kraków M. Marciniak, Dawne ubiory Dolinian [w:] Materiały Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku, nr 32, Sanok Statystyka Szkolnictwa Statystyka Pracy

10 (APP) akta gmin (APRS), oraz Księgi Parafialne w szczególności Księgi Małżeństw, dostępne w Urzędach Stanu Cywilnego oraz Parafiach rzymskokatolickich. Chcąc dopełnić obrazu bibliograficznego należy wspomnieć o pamiętnikach, które w poniższej pracy zostały potraktowane jako źródło drugorzędne wynika to przede wszystkich z dwóch faktów, po pierwsze jak już wspomniano praca z założenia ma mieć charakter analityczny, a źródła opisowe traktowane są jako uzupełnienie obrazu jaki dają liczby, po wtóre pomimo dużej ilości i dostępności pamiętników z epoki zebranych w obszernych zbiorach, wśród których na pierwszym miejscu przywołać należy Młode pokolenie chłopów 31, Chłop polski w Europie i Ameryce 32 czy nowe Nowe pamiętniki chłopów 33, nie obfitują one jednak w relacje stricte z któregokolwiek z badanych powiatów. Na wzmiankę zasługują też pamiętniki indywidualne, które również nie są tu obficie cytowane, wśród najważniejszych, przede wszystkim dlatego, że dokładnie z terytorium badanych powiatów, wymienić należy: Pamiętnik 34 Jana Stapińskiego, oraz Z Komborni w świat Stanisława Pigonia 35, ich autorzy jednak koncentrują się na nieco innych aspektach niż te, które są przedmiotem tej pracy. Ściśle dotyczące zaś tematu pracy są pamiętniki Romana Turka 36 i Jana Piechoty 37, ich autorzy jednak nie mieszkali na terenie badanych powiatów, ale na terenach nieodległych, które stwarzały bardzo podobne warunki egzystencji, stąd na zasadzie analogii uznano, że obrazują również warunki badanych wsi. Podstawowymi metodami i narzędziami badawczymi zastosowanymi w pracy były: analiza i krytyka źródeł, metoda porównawcza oraz studiowanie literatury. Przy czym należy po raz kolejny podkreślić, że z założenia autora praca ma mieć charakter tam gdzie to tylko możliwe jak najbardziej analityczny, ścisły, stąd bardzo często pojawiają się tabele i schematy, które porządkują i unaoczniają dane liczbowe, które w tym założeniu pracy odgrywają rolę pierwszoplanową. Kluczowymi pytaniami badawczymi na jakie w zamyśle autora ma przynieść odpowiedź niniejsza dysertacja są dwie kwestie: 1) Na jakim poziomie ludność wiejska powiatów Brzozów, Krosno i Sanok wiodła życie, oraz; 31 Młode pokolenie chłopów oprac. J. Chałasiński, Warszawa 1938, t. IIV. 32 W. Thomas, F. Znaniecki, Chłop polski w Europie i Ameryce, t.iv. Warszawa Nowe pamiętniki chłopów, pod red. H. Ruszkiewicz, B. Wiloch, Warszawa J. Stapiński, Pamiętnik, Warszawa S. Pigoń, Z Komborni w świat, Warszawa R. Turek, Moja mama ja i reszta, Warszawa J. Piechota, Gawęda mojego dzieciństwa, Warszawa

11 2) jak poziom ten prezentował się na tle województwa. W ramach powyższych głównych zagadnień, wyróżnić można również szereg kwestii szczegółowych, które będą niezbędne do sformułowania wniosków końcowych. Wśród takich wymienić należy pytania: 1) Jak na tle województwa lwowskiego prezentowały się badane powiaty pod kątem powierzchni, liczby ludności i stanu zaludnienia? 2) Jakie zmiany administracyjne zachodziły w powiatach na przestrzeni badanych lat i jaki był stosunek do tych zmian mieszkańców wsi? 3) Jak przedstawiał się rozkład ziem w badanych powiatach na tle regionu, jak podział ten rzutował na poziom życia mieszkańców wsi, jakie zmiany zachodziły w tej kwestii i jakie realne korzyści z tych zmian można było zaobserwować na wsi? 4) Jaki odsetek ogółu ludności oraz ludności wsi stanowiła ludność żyjąca z rolnictwa? 5) Czy własna produkcja rolnohodowlana była w stanie zaspokoić potrzeby bytowe mieszkańców wsi? 6) W jakich warunkach mieszkalnych egzystowała badana ludność? 7) Jakie były standardy ubioru, moda, udział odzieży pochodzenia fabrycznego w stosunku do wytworów odzieżowych własnego gospodarstwa, jakie zmiany zachodziły w toku badanych lat? 8) W jaki sposób odżywiała się ludność powiatów Brzozów, Krosno i Sanok, czy był on wystarczający w stosunku do zapotrzebowania, jak zmieniał się na przestrzeni lat? 9) Czy higiena osobista i otoczenia znajdowała się na poziomie niezagrażającym zdrowiu? 10) W jakim zakresie ludność wiejska badanych powiatów miała zapewnioną opiekę medyczną? 11) Jakie były możliwości wyjścia ze wsi? Przedstawienia i omówienia wymaga również struktura rozdziałów, trzon pracy stanowią rozdziały II i III, które w zamyśle autora mają przynieść odpowiedź na powyżej postawione kluczowe pytania badawcze, I rozdział zaś stanowi część bardziej formalną niezbędną do poznania specyfiki wybranych terenów na tle województwa, zaś rozdział IV jest swoistym uzupełnieniem gdyż poddaje pod rozwagę możliwości poprawy zaprezentowanych warunków bytowych. 11

12 Przedmiotem rozdziału I jest charakterystyka wybranych powiatów pod kątem warunków naturalnych a także miejsca jakie zajmują one na tle województwa lwowskiego, ponadto zaprezentowane zostaną gminy wiejskie z uwzględnieniem liczby ludności i składu etnicznego. Tu również omówiony zostanie podział administracyjny powiatów wraz ze zmianami jakie zachodziły w toku badanego okresu. Przedmiotem rozdziału II są zagadnienia związane ze strukturą agrarną, tu również podjęta zostanie kwestia prób jej naprawy w postaci reformy rolnej, ponadto przedmiotem zainteresowania autora w tym rozdziale będą też szczegóły dotyczące sposobu gospodarowania rolnictwa i hodowli, pod katem specyfiki a także opłacalności. Rozdział zamykają rozważania dotyczące rzemiosła wiejskiego jako dodatkowego źródła finansowego ludności rolniczej. W III rozdziale przedstawione zostaną warunki bytowe mieszkańców badanych powiatów. Pierwszym podjętym zagadnieniem jest kwestia mieszkania, sposobu budowania, materiałów z jakich wykonywano ówcześnie domy a także związanych z tym kwestii bezpieczeństwa, sposobu zagospodarowania przestrzeni ale również i wyposażenia wnętrz. Następnie zaprezentowany zostanie styl ubierania ludności wiejskiej badanych powiatów, z podziałem na kobiet, mężczyzn i dzieci a także na strój codzienny i okolicznościowy, uwzględniając przy tym sposób uczesania, ozdób, wszelkich nowości i trendów jakie pojawiają się w tym czasie na wsi. Po tym przedstawiony zostanie sposób odżywiania, opisane zostaną składniki odżywcze i potrawy najczęściej goszczące na chłopskim stole oraz podjęta zostanie próba oceny wystarczalności odżywiania w stosunku do zapotrzebowania energetycznego związanego z podejmowanym wysiłkiem fizycznym w codziennym życiu. Ponadto w rozdziale III scharakteryzowana zostanie również kwestia higieny zarówno osobistej jak i otoczenia oraz jej wpływu na zdrowie i życie mieszkańców wsi, oraz opieki medycznej na jaką mogła liczyć ludność wiejska, tu również podjęty będzie wątek medycyny ludowej i wszelkich praktyk z których korzystano chcąc odzyskać lub zachować zdrowie. W ostatnim IV rozdziale podjęte zostaną rozważania nad możliwością zmiany statusu społecznego i wyjścia ze wsi, poprzez edukację, emigrację z uwzględnieniem podziału na stałą i sezonową, ze względu na wybór kraju do jakiego się udawano, jak również podjęto kwestię możliwości wyjścia ze wsi do miasta, oraz możliwości zmiany statusu społecznego poprzez małżeństwo. 12

13 Podsumowując efekt końcowy dysertacji autor uważa zaledwie połowę rozdziałów za zrealizowane zgodnie z zamierzeniem w sposób pełny i wyczerpujący, są to rozdziały I i III, mankamentem rozdziału II jest kwestia reformy rolnej która przez wzgląd na brak materiałów źródłowych z powiatów jest przedstawiona w sposób wyrywkowy i fragmentaryczny. Autor uznał jednak, że kwestia ta jest zbyt ważna by pominąć ją w całości, stąd temat został zrealizowany w takim ujęciu na jaki pozwoliły źródła. Również kwestia emigracji, podejmowana w rozdziale IV nie została w sposób wyczerpujący przeanalizowana, również z powodu braków źródłowych, stąd podjęta próba poszukiwania analogii między wychodźstwem z województwa a wychodźstwem z powiatów, jednak kwestia emigracji w niniejszej rozprawie bazuje na zbyt wielu wartościach szacunkowych, umownych, domniemanych by móc uznać temat za zrealizowany w stopniu zadowalającym. Przez wzgląd na braki źródłowe nie będzie możliwe w wielu aspektach porównanie warunków życia ludności powiatów do średnich warunków panujących w województwie, stąd odpowiedź na drugie kluczowe pytanie badawcze będzie jedynie częściowa. Za minus pracy można też uznać, oparcie się przez autora wyłącznie o archiwa krajowe, co podyktowane jest przede wszystkim względami osobistymi, szczególnie dotyczy to Centralnego Państwowego Archiwum Historycznego Ukrainy we Lwowie. Co prawda polskojęzyczny przewodnik po archiwum wskazuje, że brakujących dokumentów (szczególnie dotyczących parcelacji i emigracji z badanych powiatów) nie ma w zbiorach powyższej instytucji, niemniej nie zostało to potwierdzone osobiście przeprowadzoną kwerendą A. Krochmal, Centralne Państwowe Archiwum Historyczne Ukrainy we Lwowie. Przewodnik po zasobie archiwalnym, Warszawa

14 1. Rozdział I, Charakterystyka wybranych powiatów 1.1. Warunki naturalne Biorąc pod uwagę krainy naturalne badane powiaty położone były w głównej mierze na terenie Pogórza Karpackiego i Dołów JasielskoSanockich. Pogórze stanowiło teren o łagodnych i rozległych wzgórzach osiągających m. n. p. m. Doły JasielskoSanockie to zaś szeroki pas kotlin, ciągnących się na długość około 90 km od Gorlic przez Krosno po Sanok. Ukształtowanie powierzchni bezpośrednio oddziaływało tutaj na klimat, który wyróżniać miały duże wahania temperatury i zmienne wiatry. Średnia temperatura zimy dla lat wynosiła od 4 do 5, około dni w roku było wolnych od mrozu, ilość dni mroźnych to 4050, zaś z przymrozkiem Średnia temperatura lipca wynosiła od 18 do 18,5. Suma opadów to mm, a okres wegetacyjny trwał dni. Średnie roczne usłonecznienie w latach to dziennie 3,54,5 godziny, przy czym rozkładać w roku miało się niezbyt korzystnie dla rolnictwa 39. Tabela 1 ukazuje jak mieszkańcy województwa lwowskiego oceniali wpływ warunków atmosferycznych na okres kwitnienia zbóż i żniw. Tabela 1. Dane dotyczące okresu kwitnienia zbóż oraz jakości ziarna. Rok Na każdych 100 korespondentów stwierdziło, że w okresie kwitnienia zbóż wpłynęły ujemnie na przebieg zapylenia deszcze chłody wiatry deszcze chłody wiatry Województwo lwowskie Polska Źródło: Statystyka rolnicza 1930/1931, s. B, z. 1, Warszawa 1932 s. 51, Statystyka rolnicza 1933, s. C, z. 8, Warszawa 1937, s. 53, Statystyka rolnicza 1936, s. C, z. 39, Warszawa 1937 s. 55, Statystyka rolnicza 1937, s. C. z. 92, Warszawa 1939, s M. Chilczuk, Województwo rzeszowskie. Zarys geograficznoekonomiczny, Warszawa 1962, s

15 Analizując warunki klimatyczne województwa lwowskiego w kontekście rolnictwa należy stwierdzić, że stwarzało ono warunki dogodniejsze niż średnio panujące w Polsce. Negatywne zjawiska pogodowe w okresie kwitnienia zbóż w wymienionych latach tylko trzy razy wedle ankietowanych przewyższyły uśrednione niezadowolenie respondentów z całego kraju, w 1933 były w lwowskim prawdopodobnie uciążliwe dla rolników silne wiatry i spore opady, w 1936 wyższy odsetek zapytanych z województwa niż średnio z całej Polski narzekał zaś na chłód Wybrane powiaty na tle województwa Mapa 1. Powiaty Brzozów, Krosno, Sanok na tle województwa lwowskiego w Źródło: Opracowanie własne na bazie mapy zawartej w RS 1927, strona tytułowa. 15

16 *na mapie wyróżniono również fragment powiatu Strzyżów o który został powiększony powiat Krosno, po likwidacji powiatu Strzyżów na mocy ustawy z dnia 7 stycznia 1932 roku. Przylegające do siebie powiaty Brzozów, Krosno i Sanok położone były w południowozachodniej części województwa lwowskiego, powiat Krosno, po przyłączeniu doń części zlikwidowanego powiatu Strzyżów stanowił najbardziej wysunięty na zachód fragment województwa, zaś wraz z powiatem Sanok stanowiły fragment południowozachodniej granicy województwa, sąsiadując z województwem krakowskim od zachodu i Czechosłowacją od strony południowej. Poniżej zaprezentowane tabele 2 i 3 ukazują badane powiaty pod kątem zmian powierzchni i ludności w latach 1921 i Tabela 2. Powierzchnia i ludność powiatów województwa lwowskiego w roku Powiat/ województwo Powierzchnia W km2 Ludność obecna w dniu 30 września 1921 r. Ogółem Na wsi % na wsi Osób na km2 Kobiet na 100 mężczyzn Brzozów ,7 115,7 113,8 Krosno ,7 112,5 117,3 Sanok ,1 81,0 112,4 Lwowskie ,2 100,6 108,8 Źródło: Pierwszy Powszechny Spis Rzeczypospolitej z dnia 30 września 1921 roku. Mieszkania. Ludność. Stosunki zawodowe. Województwo Lwowskie..s. 19. Tabela 3. Powierzchnia i ludność powiatów województwa lwowskiego w roku Powiat/ województwo Powierzchnia w km2 Ludność zamieszkała w dniu 9 XII 1931r. Ogółem Na wsi % na wsi Osób na km2 Kobiet na 100 mężczyzn Brzozów 683, ,9 121,7 110,6 Krosno 934, ,4 121,3 111,1 16

17 Sanok 1282, ,1 89,1 110,1 Lwowskie 28341, ,5 99,3 107,1 Źródło: Drugi Powszechny Spis Ludności z dnia 9 grudnia 1931 roku. Mieszkania i gospodarstwa domowe. Ludność. Stosunki Zawodowe. Województwo Lwowskie bez miasta Lwowa s. 3 4, Skorowidz Gmin Rzeczypospolitej Polskiej.., s Jak wynika z powyższych danych spośród trzech badanych powiatów, tylko powierzchnia powiatu Krosno uległa dużej zmianie, powiększyła się o ponad 200 km². Przez cały badany okres największy pozostawał powiat Sanok, mający prawie dwukrotnie większą powierzchnię niż najmniejszy spośród trzech wybranychbrzozów. Powiat Krosno zaś przed zmianami terytorialnymi, był pod względem powierzchni niewiele większy od powiatu Brzozów. Biorąc pod uwagę liczbę ludności w każdym z powiatów odnotowano jej spory przyrost między spisami, w powiecie Krosno rekordowo wysoki ze względu na wspomniane zmiany terytorialne. Najbardziej rolniczy spośród badanych był powiat Brzozów, gdzie oba spisy wykazały, że ponad 90% ludności zamieszkiwało wsie. W powiatach Krosno i Sanok tendencja była spadkowa między dwoma spisami, nie przekroczyła 90%, była jednak widocznie wyższa niż średnio w województwie lwowskim. Gęstość zaludnienia, we wszystkich powiatach wykazywała tendencję wzrostową, przy czym w powiecie Brzozów i Krosno była podobna, i mocno przewyższała średnie zagęszczenie województwa, zaś w powiecie Sanok gęstość zaludnienia była więcej niż o ¼ niższa niż we wcześniej wymienionych. Biorąc pod uwagę stopień maskulinizacji badanych powiatów i województwa lwowskiego, przez cały badany okres był on ujemny, dysproporcja między liczbą kobiet a mężczyzn uległa zmniejszeniu. jednak Tabela 4 pozwoli porównać badane powiaty pod względem powierzchni, liczby ludności jak ilości jednostek administracyjnych do reszty powiatów w województwie lwowskim. 17

18 Tabela 4. Powierzchnia i ludność powiatów województwa lwowskiego wedle podziału administracyjnego z dn. 1 VIII 1934 r. Województwo/ Powiaty Liczba gmin Ogółem W tym wiejskich 18 Powierzchnia w km2 Ogółem Gminy wiejskie Ogółem Ludność Gminy wiejskie Woj. lwowskie , , Bóbrecki ,9 853, Brzozowski ,8 672, Dobromilski ,5 971, Drohobycki ,2 1399, Grodecki ,8 832, Jarosławski ,5 1289, Jaworowski ,8 909, Kolbuszowski ,3 850, Krośnieński ,3 902, Leski ,5 1816, Lubaczowski ,3 1101, Lwów miasto 1 66, Lwowski ,0 1239, Łańcucki ,1 854, Mościcki ,7 722, Niżański ,1 881, Przemyski ,8 985, Przeworski ,6 387, Rawski ,7 1343, Rudecki ,9 654, Rzeszowski ,2 1200, Samborski ,0 1086, Sanocki ,1 1257, Sokalski ,1 1279, Tarnobrzeski ,9 938, Turczański ,1 1789, Żółkiewski ,0 1021,

19 Źródło: Skorowidz Gmin Rzeczypospolitej Polskiej...s Jak wynika z powyższego zestawienia w 1934 roku województwo lwowskie składało się z 26 powiatów. Pod względem wielkości powierzchni spośród trzech badanych powiat Sanok znajdował się na siódmej pozycji, Krosno na osiemnastej, zaś powiat Brzozów należał do najmniejszych zajmując dwudziestą czwartą pozycję na dwadzieścia sześć możliwych. Biorąc pod uwagę zaś liczbę ludności, powiat Sanok zajmował ósmą lokatę, Krosno dziewiątą, powiat Brzozów dwudziestą pierwszą. Jak wynika z obliczeń średnio na powiat w województwie lwowskim przypadało prawie jedenaście gmin wiejskich, czyli tyle co w powiecie Krosno, w sanockim zaś zaledwie osiem, w brzozowskim jeszcze mniej, bo siedem. Łącznie trzy badane powiaty stanowiły 10,2% powierzchni całego województwa, a zamieszkiwane były przez 9,9% mieszkańców. Wygląda więc, że wybrane powiaty zróżnicowane biorąc pod uwagę wielkość i liczbę ludności a zarazem zbliżone pod tymi względami do wartości średnich województwa stanowią wystarczająco reprezentatywny fragment Gminy wiejskie i ich mieszkańcy w 1921 roku Szczegółowych informacji na temat gmin wiejskich funkcjonujących w powiatach Brzozów, Krosno, Sanok ich liczebności jak i składu etnicznego dostarczą tabele 5, 6, 7 opracowane w oparciu o Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej stworzony na bazie wyników I Powszechnego Spisu Ludności oraz źródłach urzędowych. Tabela 5. Skorowidz gmin powiatu Brzozów wedle I Powszechnego Spisu. Miasta/ Gminy/Obszary dworskie Ogółem Ludność obecna w dniu 30 września 1921 r. Podało narodowość: polską rusińską niemiecką żydowską inną I Miasta: Brzozów, mto II Gminy 19

20 Bachórz *Bachórz, wieś *Chodorówka, wieś Bartkówka Barycz Blizne Buków Dąbrówka Starzeńska Domaradz Dydnia Dylągowa Dynów mto Golcowa Górki Grabownica Starzeńska Grabówka Haczów Harta *Harta, wieś *Lipnik, przys Hłudno Hroszówka Humniska Izdebki Jabłonica Polska Jabłonica Ruska Jabłonka Jasienica, mko Jasionów Końskie Krzemienna Krzywe Laskówka

21 Łubno Malinówka Niebocko Niewistka Nozdrzec Obarzym Orzechówka *Orzechówka, wieś *Wola Orzech. Przys Pawłokoma Poręby *Huta, przys. *Jasionów, przys. *Poręby, wieś Przedmieście Dynowskie *Igioza Przedm. Dynowskie, wieś Przysietnica Siedliska Stara Wieś Temeszów Trześniów Turze Pole Ulanica Ulucz Wara Wesoła Witryłów Wola Jasienicka Wołodź *Wola Wołodzka, przyst. *Wołodź Wydrna

22 Wzdów Zmiennica Źródło: Skorowidz Miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej, s W 1921 roku powiat Brzozów składał się z 53 gmin wiejskich. Polską narodowość zadeklarowało 84,2% mieszkańców, 11,7% było Rusinami, zaś 4,1% stanowili Żydzi. W obrębie powiatu Brzozów funkcjonowały gminy w których ludność pochodzenia rusińskiego stanowiła większość, były to: Hroszówka, Łubno, Pawłokoma, Poręby, Siedliska, Ulucz, Wołodź. Jak wynika z powyższego zestawienia w powiecie Brzozów dominowały większe gminy wiejskie, ponad połowa z nim miała powyżej tysiąca mieszkańców. Raporty Ministerstwa Spraw Wewnętrznych tworzone na potrzeby reformy z 1934 roku potwierdziły funkcjonowanie wszystkich powyższych jednostek na terenie powiatu Brzozów 40. Zdjęcie 1. Ratusz miejski w Brzozowie Źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe (dalej NAC), sygn. 1U364. w 1921 roku. Poniżej tabela 6 zawiera analogiczne przedstawienie dotyczące powiatu Krosno 40 AAN zesp. 9, sygn.328, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych w Warszawie, Podział powiatów na gminy zbiorowe, woj. lwowskie (powiat brzozowski 1934). 22

23 Tabela 6. Skorowidz gmin powiatu Krosno wedle I Powszechnego Spisu. Miasta/ Gminy/Obszary dworskie Ogółem Ludność obecna w dniu 30 września 1921 r. Podało narodowość: polską rusińską niemiecką żydowską inną I Miasta: Krosno, mto Dukla, mko II Gminy Bajdy Barwinek Białobrzegi Borek Bóbrka Bratkówka Cergowa Chlebna Chorkówka Ciechania Czarnorzeki Długie Dobieszyn Draganowa Faliszówka Głojsce Głowienka Huta Polańska Hyrowa Iskrzynia Iwla Iwonicz Jasionka Jaszczew

24 Jedlicze, mko Kobylany Kombornia Kopytowa *Kopytowa, wieś *Stanowiska, przys. Korczyna Korczyna, mko Sporne, przys Krasna Krościenko Niżne Krościenko Wyżne Leśniówka Lipowica Lubatowa Lubatówka Łęki Łężany Machnówka Męcinka Miejsce Piastowe Moderówka Mszana Myscowa Nadole Niżna Łąka Odrzykoń Olchowiec Piotrówka Podniebyle Polanka Polany

25 Poraj Potok Rogi Ropianka Równe Rzepnik Smereczne Suchodół Sulistrowa Szczepańcowa Świerzowa Polska Targowiska *Targowiska, wieś *Widacz, przys Teodorówka Trzciana Turaszówka Tylawa Ustrobna Węglówka Wietrzno Wilsznia Wojkówka Wola Komborska Wrocanka Wróblik Król Zboiska Zręcin Zyndranowa Żarnowiec Żeglce Źródło: Skorowidz Miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej, s

26 Jak wynika z powyższego zestawienia w skład powiatu Krosno wchodziło w 1921 roku 81 gmin wiejskich. Polską narodowość zadeklarowało podobnie jak w powiecie Brzozów 82% mieszkańców, 12,7% stanowiła ludność Rusińska, 3,8% Żydzi. Aż w osiemnastu gminach wiejskich dominowała ludność pochodzenia rusińskiego, były to miejscowości: Barwinek, Ciechania, Czarnorzeki, Hyrowa, Krasna, Mszana, Myscowa, Olchowiec, Polany, Ropianka, Rzepnik, Smereczne, Trzciana, Tylawa, Węglówka, Wilsznia, Wróblik Królewski, Zyndranowa. W Dukli zaś niemalże 55% to Żydzi, był to najwyższy odsetek ludności wyznania mojżeszowego spośród wszystkich miejscowości trzech badanych powiatów. Prawie ¾ spośród miejscowości regionu to gminy wiejskie liczące mniej niż tysiąc mieszkańców. W badanym okresie powiat Krosno ulegał licznym przeobrażeniom. W 1925 roku Białobrzegi i Krościenko Niżne funkcjonujące wcześniej jako niezależne gminy wiejskie zostały włączone do miasta Krosna 41. W tym też samym roku z dniem 1 stycznia weszło w życie Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 31 marca 1924 roku o włączeniu do powiatu Krosno gmin Łączki Jagiellońskie i Wojaszówka, podlegających dotychczas administracyjnie pod powiat Strzyżów 42. Zdjęcie 2. Widok na kościół. Rok Wieś Polankapowiat Krosno. Źródło: NAC, sygn. 1U Dz. U. 1924, nr 117, poz Dz. U. 1924, nr 34, poz

27 Następnie zaś, w wyniku likwidacji powiatu Strzyżów do powiatu Krosno przyłączono 30 gmin wiejskich, których nazwy i skład narodowościowy z 1921 roku przedstawiono poniżej w tabeli nr Tabela 7. Skorowidz wybranych gmin powiatu Strzyżów wedle I Powszechnego Spisu. Miasta/ Gminy/Obszary dworskie Ogółem Ludność obecna w dniu 30 września 1921 r. Podało narodowość: polską rusińską niemiecką żydowską inną Gminy: Cieszyna Frysztak, mko Glinik Dolny Glinik Górny Glinik Średni Gogolów Huta Gogolowska Jaszczurowa Jazowa Kalembina Kobyle Kozłówek Kożuchów Lubla Łączki Jagiellońskie Łęki Markuszowa Niewodna Oparówka Pietrusza Wola Dz. U. 1932, nr 6, poz

28 Przybówka Pstrągówka Pułanki Różanka Stempina *Chytrówka, wieś * Stempina, wieś Szufnarowa Tułkowice Twierdza Widacz Wiśniowa Wojaszówka Zawadka ad Wielopole Źródło: Skorowidz Miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej s Jak wynika z powyższego zestawienia miejscowości ówczesnego powiatu Strzyżów, o które później powiększył się powiat Krosno zamieszkiwało w 1921 roku niespełna 20 tys. osób. Obszar można uznać za jednolity etnicznie, prawie 90% stanowili Polacy, ponad 6% Rusini, zaś 4,4% Żydzi. Były tu dwie miejscowości z przewagą ludności rusińskiej: Oparówka i Pietrusza Wola, oraz miasteczko Frysztak, gdzie więcej niż połowa mieszkańców była wyznania mojżeszowego. W aktach Ministerstwa Spraw Wewnętrznych wielokrotnie pojawiała się kwestia wniosku mieszkańców o przyłączenie trzydziestu z wyżej wymienionych wsi (bez włączonych w 1925 Łączek Jagiellońskich i Wojaszówki) do powiatu Jasło województwa krakowskiego. Większość wymienionych gmin wcześniej już podlegała administracyjniepod Jasło, dodatkowym argumentem były funkcjonujące ówcześniej powiązania gospodarcze. Zdanie na ten temat wojewody lwowskiego Władysława BelinyPrażmowskiego, wyrażone jest w raporcie do Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 6 grudnia 1933: Wniosek na wcielenie podanych 30 gmin do powiatu jasielskiego oceniam jako uzasadniony, zauważyć jednak muszę, że zmiana ta spowoduje pewne zmniejszenie się żywiołu polskiego na terenie województwa lwowskiego może mieć wpływ na ocenę stosunków narodowościowych istniejących na 28

29 wspomnianym terenie 44. Zapewne powyższy argument miał wpływ na odmowę Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, jak również fakt, że za kilka miesięcy wchodził w życie miał nowy podział administracyjny. Skład etniczny i gminy powiatu Sanok wyszczególnione są w tabeli 8. Tabela 8. Skorowidz gmin powiatu Sanok wedle I Powszechnego Spisu. Miasta/ Gminy/Obszary dworskie Ogółem Ludność obecna w dniu 30 września 1921 r. Podało narodowość: polską rusińską niemiecką żydowską inną I miasta Sanok, mto Rymanów, mto II Gminy Bałucianka Bażanówka Bełchówka Besko Bukowsko Miasto Bukowsko Wieś Bykowce Bzianka Czeremcha Czerteż Czystohorb Daljowa Darów Dąbrówka Polska Dąbrówka Ruska Deszno Dębna Długie Dobra Rustykalna Dobra Szlachecka Dolina AAN zesp. 9, sygn Ministerstwo Spraw Wewnętrznych w Warszawie, Zmiana granic powiatów na obszarze województwa lwowskiego. 29

30 Dołżyca Dudyńce Duszatyn Falejówka Głębokie Hłomcza Hołuczków Jaćmierz, mto Jasiel Jaśliska, mto Jawornik Jędruszkowce Kamienne Kamionka Karlików Klimkówka Komańcza Kostarowce Królik Polski Królik Wołoski Kulaszne Ladzin *Ladzin, wieś *Zmysłówka, przys Lalin Lipowiec Liszna Łodzina Markowce Międzybrodzie Mików Milcza Mokre Morochów Moszczaniec Mrzygłód, mto Mymoń

31 Nadolany Nagórzany Niebieszczany Nowosielce Gniewosz Nowotaniec, mto Odrzechowa Olchowce Osławica Pakoszówka Pielnia Pisarowce Płonna Płowce Pobiedno Polany Surowicze Posada Dolna Posada Górna Posada Jaćmierska Posada Jaśliska Posada Olchowska Posada Zarszyńska Prełuki Prusiek Przybyszów Puławy Puławy, wieś Wernejówka, przys Raczkowa Radoszyce Rakowa Ratnawica Rudawka Jaśliska

32 Rudawka Rymanowska Rzepedź Sanoczek Siemuszowa Sieniawa Srogów Dolny Srogów Górny *Jurowce, przys. *Srogów Górny Strachocina Stróże Małe Stróże Wielkie Surowica Szczawne Szklary Tarnawka Tokarnia Trepcza Turzańsk Tyrawa Solna Tyrawa Wołoska, mko Wielopole Wisłoczek Wisłok Wielki Wola Krecowska Wola Niżna Wola Piotrowa Wola Sękowa Wola Wyżna Wolica Wołtuszowa Wróblik Szlachecki Wujskie Wulka Wysoczany

33 *Kożuszne, przys. * Wysoczny, wieś Zabłotce Zagórz Zahutyń Załuż Zarszyn, mto Zasławie Zawadka Morochowska Zawadka Rymanowska Zawoje Zboiska Źródło: Skorowidz Miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej..., s W 1921 powiat Sanok tworzyło aż 129 gmin wiejskich. Biorąc pod uwagę stosunki etniczne niewiele ponad połowę (53,8%) stanowiła ludność narodowości polskiej, ponad 40% (43,2%) ludność o korzeniach rusińskich, mniejszość żydowska niespełna 3% (2,9%). Rusini dominowali liczebnie w aż w 74 miejscowościach, wymieniając kolejno były to: Bałucianka, Bełchówka, Bykowce, Czystohorb, Daljowa, Darów, Dąbrówka Ruska, Dobra Rustykalna, Dobra Szlachecka, Dolina, Dudyńce, Duszatyn, Hłomcza, Jasiel, Jawornik, Kamienna, Kamionka, Karlików, Komańcza, Kostarowce, Królik Wołoski, Kulaszne, Lalin, Łodzina, Międzybrodzie, Mików, Mokre, Morochów, Moszczaniec, Odrzechowa, Olchowce, Ostawica, Płonna, Polany Surowiczne, Prełuki, Prusiek, Przybyszów, Puławy, Radoszyce, Ratnawica, Rudawka Rymanowska, Rzepedź, Sanoczek, Siemuszowa, Sieniawa, Srogów Dolny, Srogów Górny, Stróże Wielkie, Surowica, Tarnawka, Tokarnia, Trepcza, Turzańsk, Tyrawa Solna, Wielopole, Wisłoczek, Wisłok Wielki, Wola Krecowska, Wola Niżna,Wola Piotrowa, Wola Sękowa, Wola Wyżna, Wolica, Wołtuszowa, Wujskie, Wulka, Wysoczany, Zabłotce, Zahutyń, Załuż, Zasławie, Zawadka Morochowska, Zawadka Rymanowska, Zboiska. Podobnie jak w krośnieńskim dominowały w powiecie Sanok miejscowości do tysiąca mieszkańców, stanowiły one aż 85,3% spośród wszystkich. 33

34 Zdjęcie 3. Miasto Sanok Źródło: NAC, sygn. SMO Do roku 1934 w organizacji powiatu Sanok zaszły niewielkie tylko zmiany. Z dniem 25 marca 1930 roku z gminy wiejskiej Srogów Górny został wyłączony przysiółek Jurowce, który utworzył samodzielną gminę 45. Kolejna zmiana zaszła 1 kwietnia 1931 roku, kiedy to Posada Olchowska została włączona do miasta Sanok Reforma administracyjna z 1934 roku Z dniem 1 sierpnia 1934 roku weszła w życie ustawa z dnia 23 marca 1933 roku o częściowej zmianie samorządu terytorialnego, której efektem było zespolenie jednostkowych gmin wiejskich w gminy zbiorowe 47. Nowy podział administracyjny wywołał spore kontrowersje i sprzeciw szczególnie wśród miasteczek które utraciły prawa miejskie, by stać się siedzibami gmin wiejskich, bądź takich, które bezskutecznie domagały się roli siedzib czy wsi obawiających się utraty znaczenia na rzecz innych. 45 Dz. U. 1930, nr 27, poz Dz. U. 1933, nr 86, poz Dz. U nr 35, poz

35 Tabele 911 przedstawiają nowy podział administracyjny wedle stanu na dzień 1 sierpnia 1934 r. Tabela 9. Podział administracyjny powiatu Brzozów obowiązujący od 1 lipca 1934 roku. Powiat Brzozów Miejscowości Powierzchnia Ludność Miasta Brzozów 11, Domaradz Dydnia Dynów Grabownica Starzeńska Gminy wiejskie Barycz, Blizne, Domaradz, Golcowa, Jasienica Rosielna, Orzechówka, Wola Jasienicka Dydnia, Hroszówka, Jabłonica Ruska, Jabłonka, Końskie, Krzemienna, Krzywe, Niewistka, Obarzym, Temeszów, Ulucz, Witryłów, Wydrna 113, , Bachórz, Bartkówka, Dynów, Harta, Laskówka, Łubno, Pawłokoma, Przedmieście Dynowskie, Ulanica 116, Górki, Grabownica Starzeńska, Grabówka, Humniska, Niebocko, Turzepole Haczów Buków, Haczów, Jabłonica Polska, Jasionów, Malinówka, Trześniów, Wzdów, Zmiennica 62, , Nozdrzec Dąbrówka Starzeńska, Dylągowa, Hłudno, Nozdrzec, Poręby, Siedliska, Wara, Wesoła, Wołodź 114, Przysietnica Izdebki, Przysietnica, Stara Wieś 71, Źródło: AAN zesp 9, sygn. 328 Skorowidz Gmin Rzeczypospolitej Polskiej. Ludność i budynki, cz. III c, Statystyka Polski, s. B, z. 8 f. Warszawa 1934, s. 7. Wedle nowego podziału w skład powiatu Brzozów wchodziło siedem zbiorowym gmin wiejskich oraz miasto Brzozów, wszystkie inne miejscowości utraciły 35

36 prawa miejskie. Największą pod względem terytorialnym gminą zbiorową był Dynów złożony z dziewięciu wsi o łącznej powierzchni 116,90 km² był on również najludniejszy, liczył ponad 15 tysięcy mieszkańców. Najmniejsza zaś wieś zbiorowa brzozowskiego Grabownica Starzeńska liczyła 62,18 km², zamieszkiwało ją jednak nieco więcej osób (8589) niż większą Przysietnicę (8331). Jak wynika z danych Ministerstwa Spraw Wewnętrznych w powiecie Brzozów przeciwko zaprojektowanemu podziałowi na 55 miejscowości było aż 21. Jak wynika z korespondencji między starostą lwowskim a Ministerstwem szczególnie pokrzywdzeni czuli się mieszkańcy Jasienicy Rosielnej, dotychczas miasteczka, które utraciło prawa miejskie, a nie stało się nawet siedzibą gminy zbiorowej. W korespondencji znalazło się uzasadnienie jakimi kierowano się projektując siedziby gmin. Jak czytamy w jednym z pism ministerialnych: Przy wyborze siedzib dla przyszłych projektowanych gmin wzięto przede wszystkim pod uwagę aby: 1/ siedziby te znajdowały się przy głównych arteriach komunikacyjnych, 2/ nie były skupione lecz w miarę warunków były równomiernie rozłożone po całym powiecie, 3/ dawały ze względu na miejscowe stosunki dostateczne gwarancje owocnej pracy wszystkich urzędów gminnych, 4/ posiadały własne dostateczne lokale gminne, 5/ były ośrodkami skupienia zainteresowań okolicznej ludności 48. Wedle powyższych wskazań zaprojektowany został również nowy podział administracyjny powiatu Krosno, który przedstawia tabela 10. Tabela 10. Podział administracyjny powiatu Krosno obowiązujący od 1 lipca 1934 roku. Powiat Krosno Miejscowości Powierzchnia Ludność Miasta Krosno 26, Dukla 5, Chorkówka Gminy wiejskie Bóbrka, Chorkówka, Faliszówka, Kobylany, Kopytowa, Leśniówka, Łęki, Machnówka, Poraj, Sulistrowa, Wietrzno, Zręcin, 48 AAN zesp 9, sygn

37 Frysztak Żeglce 79, Frysztak, Glinik Dolny, Pułanki, Cieszyna, Glinik Górny, Glinik Średni, Gogolów, Huta Gogolowska, Kobyle, Lubla, Przybówka, Stempina, Twierdza, Widacz 96, Iwonicz Iwonicz, Lubatowa, Lubatówka 45, Jedlicze Korczyna Miejsce Piastowe Nadole Odrzykoń Polany Tylawa Wiśniowa Borek, Chlebna, Długie, Dobieszyn, Jaszczew, Jedlicze, Męcinka, Moderówka, Piotrówka, Podniebyle, Polanka, Potok, Świerzowa Polska, Turaszówka, Żarnowiec Czarnorzeki, Iskrzynia, Kombornia, Korczyna, Krasna, Krościenko Wyżne, Węglówka, Wola Komborska Głowienka, Łężany, Miejsce Piastowe, Niżna Łąka, Rogi, Suchodół, Szczepańcowa, Targowiska, Wróblik Królewski, Wrocanka Cergowa, Draganowa, Głojsce, Hyrowa, Iwla, Jasionka, Lipowica, Nadole, Równe, Teodorówka, Trzciana, Zboiska Bajdy, Bratkówka, Łączki Jagiellońskie, Łęki Strzyżowskie, Odrzykoń, Pietrusza Wola, Rzepnik, Ustrobna, Wojaszówka, Wojkówka Ciechania, Huta Polańska, Myscowa, Olchowiec, Polany 72, , , , , , Barwinek, Mszana, Ropianka, Smereczne, Tylawa, Wilsznia, Zyndranowa 82, Jaszczurowa, Jazowa, Kalembina, Kozłowek, Kożuchów, Markuszowa, Niewodna, Oparówka, Pstrągówka, Różnka, Szufnarowa, Tułkowice, Wiśniowa, Zawadka 86, Źródło: AAN zesp. 9, sygn.330, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, Podział powiatów na gminy zbiorowe, woj. lwowskie (powiat krośnieński 1934)Skorowidz Gmin Rzeczypospolitej Polskiej...s