Transkrypt

1 ROZDZIAŁ I WSTĘP Przedmiotem niniejszej pracy jest podróżowanie jako psychospołeczny czynnik wpływający na kształtowanie się procesu psychicznego, którym jest świadomość. Analiza tego problemu, obok objaśnienia mechanizmów inicjujących i regulujących działalność człowieka, o czym mowa w teoretycznej części pracy, wymaga wprowadzenia do tematu. Świadomość jest fundamentalną częścią umysłu 1. Składa się z dwóch aspektów: wewnętrznego i zewnętrznego. Świadomość wewnętrzna, jaźń, stanowi esencję. Zawiera osobiste przeżycia oraz subiektywne doświadczenia jednostki. Świadomość zewnętrzna, egzystencyjna, służy do kontaktowania się ze światem zewnętrznym. Postacią świadomości zewnętrznej jest wolna wola o właściwościach obiektywnych. Świadomość to zatem naturalna przestrzeń psychiczna, w której funkcjonują wszystkie władze umysłowe tj. emocje, motywacje i rozum 2. Tu znajduje się dusza mózgu psychika ludzka, która będąc funkcją mózgu, obejmuje wszystkie odmiany świadomości oraz podświadomość. Świadomość jest ponadto funkcją układu nerwowego, który na każdym szczeblu rozwoju człowieka jest nosicielem treści psychicznych. Odzwierciedlając, poprzez procesy nerwowe, rzeczywistość reguluje stosunki organizmu ludzkiego z otoczeniem. Przeciwstawia światu indywidualizm jednostki, jej własną podmiotowość w działaniu, doświadczenia na osi czasu oraz psychiczne funkcjonowanie 3. Świadomość powiązana jest poniekąd także z duchowością w znaczeniu wysokiego poziomu rozwoju własnej osobowości, duszy i umysłu. Na rozwój świadomości wpływają procesy poznawcze, a zatem i turystyka, której funkcja w sferze poznawczej polega na tym, że turysta wchodzi w bezpośredni kontakt z przyrodą, z wytworami człowieka oraz z drugim człowiekiem 4. Poznanie podczas podróżowania ma zwykle charakter bezpośredni i powiązane jest ze sferą emocji jest przeżywaniem. Turystyka jest źródłem przede wszystkim emocji pozytywnych, które czynią poznanie trwałym i przyjemnym. Emocje ukierunkowane są na piękno przez co podróżowanie dostarcza człowiekowi silnych wzruszeń estetycznych kształtując zarazem wrażliwość emocjonalną człowieka. Pomaga ponadto lepiej poznać samego siebie, J. Trąbka: Dusza mózgu, Wydawnictwo WAM, Kraków 2000, s. 25 Ibid., s W. Szewczuk: Psychologia, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1990, s Turystyka a człowiek i społeczeństwo, praca zbiorowa pod red. K. Przecławskiego, Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, Warszawa 1984, s. 19 6

2 własne sposoby reagowania w sytuacjach wymagających szybkiego podejmowania decyzji, przezwyciężać własne słabości i być dla wielu źródłem satysfakcji 5. Od świadomości zależy cała egzystencja jednostki Cel i uzasadnienie wyboru tematu Życie przeciętnych ludzi upływa bez doceniania roli świadomości, bez respektowania siebie jako sprawcy działania. Oczywistym jest fakt, iż ani mózg, ani umysł nie myślą mimowolnie, tylko człowiek zachwycając się pięknem przyrody, wschodem i zachodem słońca, odczuwający woń kwiatów i obdarzający otoczenie miłością 6. Dzięki myśleniu człowiek lepiej poznaje rzeczywistość, lepiej radzi sobie w sytuacjach trudnych, dokonuje odkryć, formułuje osądy i wnioski 7. Gatunek ludzki jest zdolny do świadomej kontroli emocji i reakcji odruchowych w myśl wyższych, korzystniejszych dla jednostki i całego społeczeństwa, celów 8. Założono ponadto, iż niektórzy ludzie posiadają zdolność bezpośredniego dotarcia do warstw swojej psychiki, dlatego celem niniejszej pracy jest próba analizy wpływu podróżowania na świadomość człowieka. Motywacją do napisania tej pracy była historia ośmioletniego chłopca z problemami, który podczas wędrówki po Alpach napisał pamiętnik. Ten chłopiec to syn autorki, z którym łączy ją silna więź. Zainteresowanie tematem pracy zrodziło się w wyniku zaobserwowanych zmian w zachowaniu chłopca. Autorka zastanawiała się nad tym, jakie procesy zachodziły w umyśle i duszy jej syna, że narysował i opisał to, na co patrzył i co przeżywał w taki, a nie inny sposób? I na ile ta wędrówka i to, co przeżył w jej trakcie, zdołają odcisnąć w jego świadomości, na jego duszy, na jego pojmowaniu i postrzeganiu świata trwały ślad; ślad, który być może odciśnie niezmywalne piętno na jego osobowości? Może nawet na stałe zapisując się w jego świadomości... I co będzie pamiętał z tych przeżyć za parę lat? Takich i im podobnych pytań było wiele, wiele więcej To była ta pierwsza, a kto wie czy również nie najważniejsza inspiracja J. Zdebski, R. Winiarski: Psychologia turystyki w Polsce. Stan obecny i perspektywy rozwoju, AWF, Folia Turistica nr 1, Kraków 1990, s. 111 J. Trąbka: Op. cit., s. 189 J. Gracz: Psychospołeczne uwarunkowania aktywności sportowej człowieka, AWF, Monografie Nr 332, Poznań 1998, s. 103 Złudzenia, które pozwalają żyć. Szkice z psychologii społecznej, praca zbiorowa pod red. M. Kofty, T. Szustrowej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1991, s. 15

3 1.2. Metody i techniki badawcze Ze względu na tak postawiony problem badawczy dopuszczono tylko jakościowe podejście do rozważań. Użyto metod badawczych opisanych przez Wacława Pytkowskiego w książce pt. Organizacja badań i ocena prac naukowych tj. analiza, synteza, wyłączanie cech, indukcja i dedukcja oraz analogia. Rozdziały empiryczne oparto na wywiadzie swobodnym. Na pierwszych niesformalizowanych wywiadach zrezygnowano z techniki wywiadu kwestionariuszowego. Założono, że wartościowe nie jest poszukiwanie praw ogólnych, ale badanie każdego przypadku osobno. Wybrano niestandaryzowane techniki, które umożliwiły luźną, swobodną a zarazem spontaniczną rozmowę. Opracowano jedynie dyspozycje do wywiadu określające jego cel oraz temat. Wywiady toczyły się różnymi torami dając całkowitą dowolność wypowiedzi respondentom. W pracy przedstawiono wywiad z praktykującą parafianką, z pielgrzymem oraz z człowiekiem uprawiającym wspinaczkę wysokogórską. Wywiady te umożliwiły przeprowadzenie studium przypadków osób, dla których w życiu najważniejsza jest droga, obcowanie z przestrzenią, z samym sobą, z Bogiem. Osób, które po głębokich przeżyciach podczas wędrówki nie potrafiły podjąć przerwanych wątków dawnego życia, gdyż uświadomiły sobie, że na tym poziomie świadomości to już nie jest możliwe. 8

4 ROZDZIAŁ II TURYSTYKA JAKO ZJAWISKO PSYCHOLOGICZNE Turystyka jest aktywnością człowieka, gdyż - jak pisze na ten temat Przecławski - Człowiek jest jej podmiotem. Nie można zrozumieć prawidłowości rządzących zjawiskiem turystyki bez zrozumienia człowieka. Człowieka jako jednostki myślącej, poznającej, czującej, twórczej, dokonującej wyborów. Człowieka w grupie i jego roli społecznej, człowieka gospodarującego i organizującego przestrzeń. Po prostu człowieka tworzącego kulturę 9. Turystyka w ujęciu psychologicznym jest więc formą ludzkiej działalności 10. Jest sposobem życia, sposobem w jaki człowiek poznaje i przeżywa świat, bywa z innymi, jest ponadto sposobem realizowania różnych pragnień, potrzeb, celów, wartości, a wreszcie i wolności Psychologia pragnień ludzkich Pragnienia towarzyszą człowiekowi praktycznie w każdej chwili życia. Jedynie stan medytacji umożliwia stłumienie pragnień, a to też tylko częściowo, niemożliwe jest bowiem utrzymanie umysłu w zupełnej pustce. Nawet marzenia senne są kształtowane przez pragnienia. Pragnienia pojawiają się bowiem samorzutnie, a nie na skutek procesu racjonalnego myślenia. Niektórzy ludzie mają znacznie więcej pragnień niż inni. Różny jest też przedmiot ludzkich pragnień 11. We współczesnym świecie, w którym wszelkie dobra materialne są na wyciągnięcie ręki, zaopatrzonej w kartę kredytową, zdumiewający jest fakt, jak niski poziom zadowolenia z życia mają społeczeństwa zamożne. Zagadnienie to zasługuje na bliższą analizę Struktura pragnień ludzkich Rozważając, dlaczego człowiek chce tego, czego chce dokonano kategoryzacji pragnień ludzkich. Wyróżniono zatem pragnienia instrumentalne, które odczuwa się nie dla ich istoty, ale dlatego, by móc spełnić jakieś inne pragnienia oraz pragnienia ostateczne, które odczuwa się dla nich samych K. Przecławski: Człowiek a turystyka. Zarys socjologii turystyki, Albis, Kraków 2004, s. 33 R. Winiarski: Turystyka w naukach humanistycznych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 11 W. B. Irvine: O pragnieniach ludzkich. Dlaczego chcemy tego, czego chcemy, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2007, s

5 Pragnienia ostateczne to pragnienia wewnętrzne, gdyż człowiek odczuwa je sam z siebie. Wyodrębniono tu pragnienia hedonistyczne odczuwane po to, by czuć się dobrze lub nie czuć się źle (zarówno w ujęciu fizycznym jak i psychicznym) oraz pragnienia niehedonistyczne odczuwane po prostu np. pragnienie, by stuknąć palcami w blat biurka. W procesie kształtowania się hedonistycznych pragnień ostatecznych dużą rolę odgrywa motywacja, a w przypadku niehedonistycznych siła woli 12. Struktura pragnień ludzkich jest dalece skomplikowana, co wynika z ich zmienności. Na podłożu podstawowych pragnień człowiek w drodze analizy przyczynowo - skutkowej tworzy nowe pragnienia instrumentalne, których wymagają okoliczności. Niektóre pragnienia narzucają się mimowolnie, inne kształtują się świadomie i człowiek jest w stanie z łatwością wymienić etapy tego procesu. Działalność człowieka zmierza do określonego celu, co inicjuje pragnienia, których spełnienie pozwoli ten cel osiągnąć Źródła pragnień Ludzkie podróże inicjowane są przez różne pragnienia. Jedni poszukują pięknych, intrygujących miejsc, inni - niecodziennych doznań, jeszcze inni niezwykłych sposobów przeżywania samej podróży. Każdej podróży towarzyszą wyobrażenia, oczekiwania i przekonania, które w znacznym stopniu wpływają na to, jak ludzie podróżują i jaki cel sobie stawiają 13. Biorąc pod uwagę fakt, iż ludzkie pragnienia mogą być względem siebie w konflikcie przyjęto, że istnieją wielorakie źródła pragnień. Pierwszym źródłem są emocje, które stanowią przyczynę hedonistycznych pragnień ostatecznych. Pragnienia formowane przez emocje mają silną motywację. Nie spełnienie tych pragnień prowadzi do utraty okazji, by czuć się dobrze. Drugim źródłem pragnień jest umysł, który kształtuje pragnienia instrumentalne. Może on poniekąd formować także pragnienia ostateczne, ale nie będzie w stanie ich uzasadnić. Umysł może bowiem ukształtować pragnienia przeciwne. Jego zadaniem jest tworzenie skutecznych strategii zdobywania tego, czego człowiek chce. Jeżeli w łańcuchu pragnień jedno z ogniw zostanie zerwane, człowiek doznaje frustracji, co popycha go do tego, by posługując się umysłem obejść to ogniwo 14. Człowiek posługuje się umysłem w procesie myślenia - przechodząc od odbierania Ibid., s. 63 A. Wieczorkiewicz: Apetyt turysty. O doświadczaniu świata w podróży, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych UNIVERITAS, Kraków 2008, s. 6 W. B. Irvine: Op. cit., s

6 wrażeń do spostrzeżeń, które mają charakter bardziej całościowy. Cechą typowo ludzką jest także tworzenie pojęć ogólnych 15. Łańcuchy pragnień kształtowane są zarówno przez umysł jak i emocje. Człowiek w najmniejszym stopniu może oddziaływać na te pragnienia, które mają znaczny wpływ na jego życie. Jednak w przypadku, gdy człowiek posiada silną wolę, to jego umysł może pokonać pragnienia ukształtowane przez emocje. Umysł może ponadto przeprowadzić selekcję sprzecznych emocji i wybrać te, które ukierunkują działanie człowieka. W zależności od sytuacji umysł może nawet wzbudzać emocje lub pragnienia. Jednak jeżeli emocje nie zaangażują się w realizację tego pragnienia, to będzie ono słabe, a w sytuacji kiedy emocje mu się sprzeciwią martwe. Emocje zatem górują nad umysłem. Pomimo tego, iż większość pragnień ludzkich to kształtowane przez umysł pragnienia instrumentalne - większość z nich należy do łańcuchów pragnień, których ostatnim ogniwem jest pragnienie ukształtowane przez emocje. Umysł kształtując pragnienia pomaga jedynie emocjom spełnić konkretne pragnienie ostateczne. Gdyby emocje nie ukształtowały pragnienia ostatecznego, to umysł nie ukształtowałby żadnego związanego z nim pragnienia instrumentalnego 16. Wiele wyborów, których człowiek dokonuje jest odzwierciedleniem jego pragnień, a proces ich dokonywania zachodzi w świadomości Pojęcie, właściwości oraz hierarchia potrzeb Potrzeba to uświadomiony brak czegoś 17, który ustępuje w momencie jego zaspokojenia. Wystąpienie określonych potrzeb pobudza stan aktywności w organizmie. Utrzymanie tego stanu uwarunkowane jest procesami regulacji stosunków jednostki ze środowiskiem. Regulacja ta zmierza do utrzymania równowagi homeostatycznej z otoczeniem. W przypadku zachwiania owej równowagi jednostka dąży do jej przywrócenia 18. Jeżeli organizm otrzymuje to, co jest niezbędne dla normalnego funkcjonowania, następuje zrównoważenie stosunku jednostki do otoczenia. To zrównoważenie wyznacza optimum życiowe. Zmiany zachodzące zarówno w samym organizmie, jak i w jego otoczeniu, a mające wpływ na daną jednostkę, stanowią odchylenie od optimum. Zachwianie zrównoważenia w sensie braku lub 15 K. Przecławski: Życie to podróż. Wprowadzenie do filozofii turystyki, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2005, s W. B. Irvine: Op. cit., s Taką definicję przedstawił dr K. Borkowski podczas wykładu z Obsługi Ruchu Turystycznego dla studentów WSTiE w dniu r. 18 J. Gracz, T. Sankowski: Psychologia w rekreacji i turystyce, AWF, Poznań 2001, s

7 nadmiaru czegoś inicjuje stan potrzeby 19. Potrzeba powstaje zatem na skutek zakłócenia optimum życiowego organizmu, inicjując jego aktywność ukierunkowaną na osiągnięcie czegoś, co owo optimum przywróci 20. Niezaspokojenie potrzeby prowadzi do zawężenia pola świadomości i uwagi. Człowiek jest wówczas szczególnie wyczulony na bodźce, które są pokarmem dla tej potrzeby, a obojętnieje na inne. Przykładowo osoba spragniona aktywności ruchowej koncentruje swe myśli na ruchu, wyobraża go sobie, a nawet marzy o nim. Dopiero możliwość pobiegania, przejażdżki rowerowej czy wędrówki górskiej wyeliminuje stan napięcia. Następuje wówczas zaspokojenie potrzeby 21. Wyróżniono trzy właściwości charakterystyczne dla stanu potrzeby, a mianowicie: Napięcie o zabarwieniu emocjonalnym - jakiekolwiek odchylenie od optimum życiowego, jak niedobór tlenu, brak pożywienia lub wody, skrajne wahania temperatury itp., jako faktyczne zagrożenie wywołuje stan napięcia mięśni. Zachwianie równowagi ma ujemne odbicie w emocjach osobnika. Wzmożona ruchliwość ogólna - wraz z zaistnieniem stanu potrzeby, występuje ruchliwość ciała. Pogotowie wybiórcze - osobnik będący w stanie potrzeby jest bardziej wyczulony na pewną kategorię bodźców, niż na wszystkie pozostałe 22. Analizując pojęcie potrzeby scharakteryzowano także kilka cech ogólnych, co pozwala odróżnić prawdziwą potrzebę od chwilowej zachcianki, a mianowicie: Potrzeba posiada przedmiot tj. określone warunki zewnętrzne niezbędne dla swego zaspokojenia. Potrzeby charakteryzują się cyklicznością tzn. odnawianiem się. Dotyczy to głównie potrzeb biologicznych W. Szewczuk: Psychologia, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1990, s. 308 J. Gracz, T. Sankowski: Psychologia w rekreacji i turystyce, AWF, Poznań 2001, s. 106 Ibid., s. 106 W. Szewczuk: Op cit., s

8 Potrzeba posiada treść uzależnioną od warunków zewnętrznych oraz sposobu jej zaspokajania. Potrzeby ewoluują wraz z ogólnym dojrzewaniem i nabieraniem doświadczenia przez jednostkę 23. Potrzeby ludzkie zostały zorganizowane w hierarchię dominacji. Podstawowymi potrzebami są potrzeby fizjologiczne. Są one relatywnie niezależne od siebie, od organizmu i innych potrzeb. W sytuacji kiedy w organizmie panują niezaspokojone potrzeby fizjologiczne, to wszelkie inne potrzeby schodzą na plan dalszy lub po prostu nie istnieją. Specyficzną cechą ludzkiego organizmu zdominowanego przez jakąś potrzebę, jest fakt, iż zmienia on wówczas całą swoją filozofię życia. Dopiero związane z nimi spełnienie umożliwia pojawienie się innych potrzeb 24. Ponadto, gdy potrzeby fizjologiczne są regularnie zaspokajane przestają być determinantem zachowania. Zaspokojona potrzeba nie jest już potrzebą. Uzewnętrzniają się wtedy potrzeby wyższe i wtedy to one, a nie potrzeby fizjologiczne, dominują w organizmie. Kiedy zostaną zaspokojone pojawiają się jeszcze wyższe potrzeby itd. Jeżeli potrzeby fizjologiczne są zaspokojone pojawiają się potrzeby bezpieczeństwa. One także wpływają na aktualny pogląd na rzeczywistość, filozofię życiową, a także na wyobrażenie przyszłości. Potrzeby fizjologiczne, jako że są już na tym szczeblu zaspokojone, wydają się mniej ważne od poczucia bezpieczeństwa, pewności i stabilności. Za aktywny motywator uznaje się tą potrzebę bezpieczeństwa, która powstaje w krytycznych sytuacjach jak zagrożenie porządku, praworządności, klęski żywiołowe, terroryzm. W sytuacji kiedy potrzeby fizjologiczne i bezpieczeństwa są zaspokojone pojawiają się potrzeby przynależności i miłości. Potrzeba miłości rozumiana jako obdarzanie i przyjmowanie uczucia. Niezaspokojona potęguje uczucie samotności, braku więzi z ludźmi i własnych korzeni. Kolejnym szczeblem w hierarchii są potrzeby szacunku związane z poczuciem własnej wartości oraz poważaniem ze strony innych. Brak zaspokojenia prowadzi do uczucia słabości, niższości, a zaspokojenie wywołuje poczucie własnej wartości, pewność siebie torując drogę potrzebom samorealizacji - spożytkowania swojego potencjału. Zdolności poznawcze umożliwiają zaspokojenie potrzeb podstawowych, a każda ich deprywacja zagraża samym potrzebom podstawowym. Potrzeby wiedzy i rozumienia mają charakter dążeniowy. Ludzi zdrowych psychicznie pociąga nieznane, a to co jest już wyjaśnione 23 J. Gracz, T. Sankowski: Op. cit., s A. Maslow: Motywacja i osobowość, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, s

9 wywołuje nudę. U niektórych osób, jako podstawowe, występują ponadto potrzeby estetyczne. Takie osoby pragną otaczać się pięknem. Podstawowe potrzeby są na ogół nieświadome oraz wspólne dla ludzkości i to w dużo większym stopniu niż powierzchowne pragnienia. Nie są jednak wyłącznymi determinantami zachowania. Każde zachowanie sprowokowane jest zazwyczaj kilkoma potrzebami podstawowymi lub nawet wszystkimi jednocześnie. Niemożność zaspokojenia potrzeb podstawowych wywołuje skutki psychopatologiczne natomiast zaspokojenie wszystkich potrzeb powoduje, iż pojawiają się wyższe cele 25. Potrzeby turystyczne traktowane są jako potrzeby wyższego rzędu. Należą do grupy potrzeb osobistych związanych z realizacją wypoczynku poza miejscem stałego zamieszkania, a więc związanych ze sferami materialnymi, dotyczącymi dóbr rzeczowych i usług, oraz duchowymi. Dobra i usługi turystyczne należą do potrzeb ekonomicznych i społecznych. Pomiędzy tymi sferami funkcjonują dobra i wartości turystyczne tj. dobra, na które występuje popyt turystyczny Psychologia wartości O ważności potrzeb i porządku ich zaspokajania decyduje system wartości. Sama potrzeba nie zawsze stanowi cel działań. W świadomości człowieka wartości są subiektywnym odwzorowaniem jego potrzeb 27. Wartość jest zarazem przedmiotem pożądań oraz czynnikiem selekcji motywów działalności. Wywiera wpływ na dobór celów oraz środków jej realizacji 28. Pierwotnie pojęcie wartości wiązano z emocjonalnym odbiorem właściwości przedmiotu, będącym wyrazem subiektywnego przeżywania uczuć przykrości lub przyjemności. W myśl tego kierunku rozważań jeżeli stwierdzenie istnienia lub nieistnienia przedmiotu wiąże się z uczuciem przyjemności, to przedmiot posiada wartość i odwrotnie. W określaniu wartości pewną rolę odgrywają także inne stany psychiczne, jak wyrazistość przedmiotu oraz żywość przedstawień uczucia i chęci. Wyrazistość obrazu potęguje przeżycia uczuciowe, a te z kolei wzmacniają chęci 29. Współcześnie problematyka wartości traktowana jest jako jeden z aspektów Ibid., s J. Suprewicz: Socjologia turystyki, Wydawnictwo Akademickie Wyższej Szkoły Społeczno - Przyrodniczej w Lublinie, Lublin 2005, s. 167 Ibid., s. 18 Cz. Matusewicz: Psychologia wartości, Lubuskie Towarzystwo Naukowe, PWN, Poznań 1975, s. 9 Ibid., s

10 świadomości. Pragnienia ludzi są rozbieżne, stąd istnieją różne klasyfikacje wartości. Zasadniczym regulatorem zachowania ludzkiego są jednak wartości moralne. Przewodnikiem w sprawach moralnych nie powinien być Kościół, ani partia polityczna czy jakikolwiek inny autorytet. Przewodnikiem w sprawach moralnych powinien być rozum 30. Wartościując człowiek rozumny wyznacza dyrektywy swojego postępowania. Sam rozum nie tworzy moralności, jest ona wynikiem doświadczeń przeszłych pokoleń. Zatem rozum jest zjawiskiem społecznym 31. Podczas przeżywania zdarzeń objawiają się stany przyjemności i przykrości, które są zależne od stanu przygotowania mózgu do odbioru bodźca. Istotną rolę odgrywają zarówno bodźce zewnętrzne jak i wewnętrzne tj. idee, wyobrażenia, emocje itp. W sytuacji, gdy organizm jest przystosowany do określonych podniet nie ma pobudzenia. Jeżeli zachodzi zdarzenie nieznane, w organizmie pojawiają się silne stany emocjonalne. Bodziec pobudza świadomość, wyzwalając zarazem przeżycie przyjemności, bądź przykrości. Oczywiście w miarę trwania zdarzeń poziom adaptacji świadomości w stosunku do nich wzrasta. Aktywność turystyczna może sprzyjać wyrażaniu wewnętrznych stanów emocjonalnych. Może być także sposobem urzeczywistniania wolności wartości etycznej, której spełnienie umożliwia realizacje innych wartości osobowych tj. godność człowieka, sprawiedliwość, heroizm. Wolność ukierunkowuje się na jakieś dobro, wybiera je i urzeczywistnia. Dobrem może być prawda, która wyzwala i czyni wolnym 32. Wartości są czymś pośrednim pomiędzy tym, co realne, a aktem świadomości 33. Są źródłem inspiracji Motywacje aktywności turystycznej Motywacja to zespół mechanizmów, który inicjuje i organizuje, zorientowane na zaspokajanie potrzeb, działanie ludzkie 34. Człowiek nie zawsze jest świadomy własnej motywacji 35. Zachowaniem człowieka sterują źródła natury psychicznej tj. wrodzone zadatki anatomiczno fizjologiczne, wpływ środowiska społecznego oraz aktywność własna jednostki. Człowiek rodzi się z pewnym typem układu nerwowego stanowiącym podłoże dla rozwoju motywacji. Rozwój ten następuje w ciągu całego życia na skutek interakcji 30 K. Nielsen: Moralność i wiara, Książka i Wiedza, Warszawa 1983, s Ibid., s Ks. J. Tischner: Myślenie według wartości, Wydawnictwo ZNAK, Kraków 2005, s Ibid., s K. Przecławski: Socjologiczne problemy turystyki, Instytut Wydawniczy CRZZ, Warszawa 1979, s R. Winiarski: Motywacja aktywności rekreacyjnej człowieka, AWF Wydawnictwo Monograficzne Nr 45, Kraków 1991, s. 9 15

11 z otoczeniem. Jego warunkiem jest aktywność własna jednostki oraz wpływ środowiska społecznego. Może się to odbywać w drodze samoistnego procesu nabywania wzorców zachowania i przyswajania wartości lub na drodze celowego kształcenia oraz wychowania. Motywacja jest jednak czymś więcej, niż tylko efektem kumulowania się doświadczeń osobistych jednostki, jest także rezultatem jej oddziaływania twórczego. Proces motywacyjny wpływa na zachowanie się jednostki w czasie wolnym. Motywacja kształtuje się na podłożu potrzeb i wartości wyrażając gotowość jednostki do działania w celu realizacji jej potrzeb. Dyspozycja motywacyjna składa się z następujących elementów: elementu dynamizującego, czyli braku lub nadmiaru odczuwanego jako stan nieprzyjemny, elementu ukierunkowującego, czyli pożądanego, będącego wynikiem zaspokojenia potrzeb, odczuwanego jako stan przyjemny 36. Proces motywacyjny złożony jest więc ze zbioru pojedynczych motywów inicjujących działalność i nadających jej określony kierunek. Ponadto wywiera wpływ na procesy poznawcze, tj. wrażenia, spostrzeżenia, uwagę, wyobraźnię, pamięć czy myślenie 37. Aby człowiek dobrowolnie podjął określone zachowanie muszą być spełnione trzy warunki: musi pojawić się czynnik inicjujący zachowanie, zachowanie musi posiadać wartość dla człowieka, muszą wystąpić warunki zewnętrzne, które umożliwią realizację zachowania. W regulacji zachowań człowieka szczególne miejsce zajmują procesy psychiczne, które mogą być niekiedy sprzeczne z jego potrzebami biologicznymi. Przebieg regulacji zachowania zachodzi najczęściej podświadomie i ma charakter ciągły. Elementem rozwoju psychicznego jest samoistny rozwój motywacji zachowań turystycznych. W ciągu życia człowieka następuje wzrost świadomości własnych potrzeb. Czynnik inicjujący wywołuje napięcie motywacyjne tzn. poczucie niespełnienia i stan gotowości podjęcia aktywności, a ono z kolei przekształca się w proces motywacyjny. Proces ten zachodzi tylko wtedy, gdy na podstawie dotychczasowych doświadczeń człowiek pozytywnie oceni prawdopodobieństwo realizacji zachowania. Wraz z zainicjowaniem zachowania zaczyna się trwała kontrola jego skutków. Charakterystyczną cechą zachowań turystycznych jest to, że są celem same w sobie. Decyzja o zainicjowaniu zachowania jest następstwem pozytywnej oceny Ibid., s J. Gracz, T. Sankowski: Op. cit., s

12 emocjonalnej jego skutków 38. Motywy wyjazdów turystycznych zostały zgrupowane w następujących kategoriach: Motywy związane z pragnieniem odwiedzenia konkretnego kraju lub miejscowości: motyw zaznajomienia się z przyrodą; motyw zapoznania się z kulturą ( historyczną oraz współczesną ); motyw poznania sposobu życia społeczeństw odwiedzanych. Motywy związane z pragnieniem czasowego opuszczenia miejsca stałego przebywania: motyw opuszczenia swojego codziennego środowiska społecznego; motyw opuszczenia środowiska rodzinnego lub środowiska pracy; motyw opuszczenia najbliższego środowiska lokalnego. Motywy związane z pragnieniem spędzania określonego czasu w czyimś towarzystwie poza miejscem stałego pobytu: motyw wyjazdu z rodziną; motyw wyjazdu z ukochaną osobą; motyw wyjazdu ze znajomymi. Motywy związane z chęcią zawarcia nowych znajomości. Motywy związane z chęcią trzymania się stereotypów, norm obowiązujących w środowisku, z którego sie pochodzi. Motywy związane z żądzą zaspokajania potrzeb emocjonalnych i estetycznych: motyw nawiązania lub odnowienia kontaktu z pięknem natury; motyw przeżycia przygody lub ryzyka. Motywy związane z zaspokajaniem potrzeb twórczych: motyw pracy twórczej (np. artystycznej lub naukowej), poza miejscem zamieszkania; motyw pracy na rzecz ludności terenów odwiedzanych. 38 R. Winiarski: Op. cit., s

13 Motywy związane z potrzebą zaspokojenia potrzeb biologicznych: motywy związane z regeneracją sił i potęgowaniem zdrowia oraz leczeniem (wypoczynek, aktywne loisir, lecznictwo sanatoryjne i uzdrowiskowe); motywy związane z odczuwaniem potrzeby zmiany jako takiej, przyjemności podróżowania, przyjemności zmiany środowiska przyrodniczego, kulturowego i społecznego, przyjemności zmiany rytmu życia. Motywy związane z uprawianiem turystyki w szerokim tego słowa znaczeniu Źródła poznania Postrzeganie otaczającej rzeczywistości uzależnione jest od cech osobistych danej jednostki, jej wiedzy, dotychczasowego doświadczenia, poglądów, systemu wartości oraz stanu emocjonalnego. Na postrzeganie otoczenia wpływają również cechy środowiska oraz stosunek jednostki do środowiska. Sposób postrzegania uzależniony jest ponadto od grupy społecznej, do której jednostka należy oraz od epoki historycznej 40. Postrzeganie i działanie ludzkie zachodzi w czasie, od przeszłości ku przyszłości. Przeszłość można poznać, lecz nie można na nią wpływać. Na przyszłość można wpływać, ale nie można jej poznać Doświadczenie osobiste Człowiek odkrywa rzeczywistość poprzez zmysły i rozum, który tworzy pojęcia ogólne. Poznając, a więc kierując się rozumem oraz emocjami, człowiek dokonuje wyborów. Rodzaj podejmowanych decyzji uzależniony jest od dostrzegania prawdopodobieństwa osiągnięcia tych wartości, które rozum poznał i uważa za dobre. Następnie działanie człowieka ukierunkowane jest na daną wartość. Jednak napotyka ono na swej drodze przeszkody, których efektem jest poznanie fałszywe. Człowiek ma zaufanie do tego, co sam przeżył, zobaczył, skosztował. Pomimo niedoskonałości zmysłów prowadzących do błędnych wniosków doświadczenie osobiste K. Przecławski: Op. cit., s R. Winiarski, J. Zdebski: Psychologia turystyki, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008, s. 56 R. Stark, W. S. Bainbridge: Teoria religii, Zakład Wydawniczy NOMOS, Kraków 2007, s

14 odgrywa w procesie poznawania świata rolę pierwszorzędną 42. Umysł zamyka się w przestrzeni własnych doświadczeń, z których tworzy własny świat idei. Człowiek przyjmuje tylko własne prawdy lub te, które się z nimi zgadzają 43. Podróżowanie umożliwia człowiekowi przeżycie na własnej skórze tego, o czym czytał w książkach, w prasie, w internecie, widział w telewizji lub słyszał w opowieściach znajomych 44. Podczas podróży poprzedzonej jakimś przekazem człowiek dokonuje osobistej konfrontacji przeżycia określonej przestrzeni na żywo z jej wyobrażoną wersją. Zupełnie odmienna jest wędrówka w nieznane nigdy nikomu. To podróż dziewicza - wejście w nową rzeczywistość po raz pierwszy. Brak tu jakichkolwiek danych oraz jakiejkolwiek wiedzy wrodzonej (intuicyjnej, wyśnionej czy wymarzonej) o określonym krajobrazie czy obiekcie. Mamy tutaj do czynienia z budowaniem drogi do celu a nie podróżą po śladach innych wędrowców. Pierwsze doznanie projektuje pierwszy obraz w umyśle i dopiero powrotne akty poznawcze umożliwiają wszelkie porównania, korekty i reinterpretacje. Nic jednak nie zastąpi pierwszego przeżycia 45. Podróżowanie ma zatem ogromne znaczenie dla ludzkiego poznania, a co za tym idzie - dla rozwoju świadomości Wiara Już samo istnienie w świecie zakłada pewien rodzaj wiary jako zaufania do przyszłości. Każdy człowiek wybiegając myślami w przyszłość ma nadzieję, iż to, co przyniesie los będzie dobre. Wybiegając w przyszłość człowiek podejmuje jednocześnie swą przeszłość, a więc dziedzictwo pokoleniowe. Wiara jest chwilą między tym, co z sobą niesiemy (dziedzictwo), a drogą ku przyszłości (nadzieja). Wiara czerpie z przeszłości, jest ukierunkowana na przyszłość (czasem nawet bardzo odległą), ale dotyczy przede wszystkim teraźniejszości tj. chwili, która będzie mieć swoje konsekwencje w przyszłości. Nadzieja wciąż łączy się z kwestią uznania 42 Turystyka a człowiek i społeczeństwo, praca zbiorowa pod red. K. Przecławskiego, Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, Warszawa 1984, s J. Kłos: John Henry Newman i filozofia. Rozum przyświadczenie wiara,towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 1999, s Ibid., s Turystyka i podróżowanie w aksjologicznej perspektywie, praca zbiorowa pod red. M. Kazimierczaka, AWF w Poznaniu, Monografie nr 379, Poznań 2007, s

15 dziedzictwa tworząc historię człowieka. 46 Termin wiara rozpatruje się w trzech znaczeniach: wiary szeroko rozumianej (ang. belief) odnosi się ona do wszelkich przeświadczeń, które nie dają się dowieść 47. metafizycznym dotyczy ona wszelkich przekonań, które nie mogą być uzasadnione przy pomocy metod naukowych; religijnym, teologicznym (ang. faith) przedstawiając sakramenty, przekaz biblijny, dekalog, modlitwę i kształtowanie sumienia wyraża wizję świata i człowieka oraz jego losy pośmiertne. Dotyczy postawy zaufania pokładanego w Bogu. Ukierunkowuje życie człowieka, który ją przyjmuje. Przekonania religijne są bowiem najsilniejsze z ludzkich poglądów. Wiara jest przede wszystkim aktem woli. Dla człowieka dojrzewającego i uznawającego rzeczywistość sumienie staje się punktem odniesienia 48, stanowi akt moralnego sądu 49. Jest niejednokrotnie lepszym przewodnikiem niż rozum, bo swoją siłę moralnej powinności czerpie z wiary jako systemu przekonań. Wartości wiary dostarczają najgłębszego uzasadnienia ludzkiej moralności 50. Człowiek jednak zawsze powinien poszukiwać prawdy, nawet w sprawach dotyczących wiary. Wiara zaspokaja bowiem inne potrzeby wewnętrzne niż wiedza Ks. J. Tischner: Op. cit., s. 258 R. Kleszcz: O rozumie i wartościach, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Humanistyczno - Ekonomicznej w Łodzi, Łódź 2007, s J. Kłos: Op. cit., s. 171 Ibid., s. 177 J. Paweł II: Przekroczyć próg nadziei, Redakcja Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 1994, s.142 T. Czeżowski: Cyt. za R. Kleszcz: Op. cit., s

16 2.6. Psychologiczna typologia turystów Krzysztof Przecławski wyróżnił następującą typologię turystów 52 : typ poznawczy: usposobiony na obcowanie z naturą, usposobiony na obcowanie z kulturą, usposobiony na obcowanie z ludźmi, Turystów z tej kategorii charakteryzuje postawa poznawcza wobec świata. Wyodrębniono tu osoby, które chcą poznawać przyrodę, te które poprzez zwiedzanie zabytków oraz obiektów kultury współczesnej pragną poznać historię odwiedzanego kraju oraz osoby, których ciekawią stosunki społeczne, zwyczaje i obyczaje ludności miejscowej. Poznanie nie jest tylko formą zaspokojenia ciekawości i źródłem zdobycia informacji. Jest przeżywaniem świata, odnalezieniem sensu bytowania w nim człowieka. Prowadzi do rozwoju wewnętrznego 53. typ integratywny, Turyści należący do tej kategorii zorientowani są przede wszystkim na współżycie w grupie, z którą wyjeżdżają. Ważnym dla nich jest fakt, iż czas wyjazdu przeżywają w określonej grupie społecznej, w grupie znajomych, przyjaciół. typ zadaniowy, Ta kategoria turystów podejmuje aktywność w określonym celu, dla zrealizowania określonego zadania. Charakteryzuje ich nastawienie na działanie. 52 K. Przecławski: Człowiek a turystyka. Zarys socjologii turystyki, Albis, Kraków 2004, s Turystyka w naukach humanistycznych, praca zbiorowa pod red. R. Winiarskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s

17 typ rozrywkowo-wypoczynkowy, wypoczynku. To kategoria, w której wyróżniamy turystów szukających w czasie wyjazdu rozrywki lub typ wyczynowy, Do tej kategorii należą turyści uprawiający turystykę kwalifikowaną, która jest najwyższą formą specjalizacji turystycznej. Wymaga szczegółowego przygotowania psychofizycznego, odporności na trudy, wiedzy jak zachowywać się w środowisku naturalnym i w obiektach turystycznych, a niekiedy nawet umiejętności posługiwania się specjalistycznym sprzętem turystycznym 54. typ kontemplacyjny, To turyści, których wyjazd motywowany jest chęcią zaspokojenia potrzeb duchowych, religijno - kontemplacyjnych. Odnajdują oni pełnię swojego rozwoju nie tylko w kontaktach z druga osobą, ale przede wszystkim z Bogiem 55. typ zdrowotny, To kategoria osób, które wyjeżdżają w celach zdrowotnych Psychiczne skutki uprawiania turystyki Uprawianie turystyki, poprzez sferę poznawczą, prowadzi do rozwoju świadomości, a co za tym idzie, do przemian w osobowości turysty w zakresie zainteresowań, postaw i systemu wartości. Zmiany te mogą mieć dwojaki charakter: pozytywny lub negatywny 56. Do pozytywnych funkcji (eufunkcji) turystyki zaliczono: turystyka jest narzędziem spostrzegania rzeczywistości, turystyka formuje konkretne postawy wobec rzeczywistości, T. Łobożewicz: Turystyka kwalifikowana, Wydawnictwo PTTK "Kraj", Warszawa 1983, s. 7 Praca zbiorowa pod red. R. Winiarskiego: Op. cit., s. 107 J. Zdebski, R. Winiarski: Psychologia turystyki w Polsce. Stan obecny i perspektywy rozwoju, Folia Turistika nr 1, AWF, Kraków 1990, s

18 turystyka jest narzędziem kształtowania uczuć emocjonalnej warstwy psychiki ludzkiej, stwarza szanse pracy twórczej m. in. na rzecz ludności odwiedzanych terenów, wpływa na wzmacnianie zdrowia 57. Turystka kształtując postawy prospołeczne, a więc pozytywne nastawienie do ludzi i świata, ułatwia nawiązywanie znajomości oraz uczy solidarności zbiorowej. Może być zatem narzędziem socjalizacji i resocjalizacji 58. Do negatywnych funkcji (dysfunkcji) turystyki zaliczono: powierzchowność poznawania rzeczywistości, kształtowanie postaw konsumpcyjnych, postawa niechęci wobec ludności terenów odwiedzanych, nadmierna swoboda seksualna. 57 K. Przecławski: Op. cit. s S. Żmuda: Waloryzacja środowiska przyrodniczego Polski dla potrzeb ruchu rekreacyjno turystycznego: Op. cit., s

19 Rozdział III TURYSTYKA JAKO ZJAWISKO SPOŁECZNE Wszelka działalność człowieka ma swój wymiar psychospołeczny, jest bowiem usytuowana w konkretnym środowisku społecznym 59. Przez długi okres czasu społeczeństwo postrzegano jako trwającą przez wiele pokoleń zbiorowość, stanowiącą całość terytorialną, powiązaną wewnątrz różnorodnymi systemami stosunków społecznych, cechującą się stałą przynależnością członków oraz posiadaniem przez nich wspólnych norm i wartości 60. Wyjątkowe związki łączące jego członków i to zarówno w wymiarze teraźniejszości, jak i przeszłości warunkują istnienie społeczeństwa. Obecnie społeczeństwo jest rozumiane także jako zewnętrzna rzeczywistość, która wywiera na człowieka presję i stosuje wobec niego środki przymusu. Większość ludzi potrafi jednak doskonale znosić niewolę społeczeństwa, ponieważ utożsamia swoje pragnienia z jego oczekiwaniami Psychologia życia społecznego Społeczeństwo ludzkie nie mogłoby istnieć bez umysłów i osobowości. Z drugiej strony członkowie społeczeństwa nie posiadaliby ani umysłu, ani osobowości, gdyby nie narodziły się one w wyniku procesu społecznego. Zaangażowanie istot myślących w proces społeczny umożliwiło powstanie nie tylko umysłu i osobowości, ale też świadomości i inteligencji 62. Społeczeństwo podlega ciągłym przekształceniom w zakresie składu uzdolnień i temperamentów jego członków. Jedne typy rozwijają się pod wpływem sprzyjających okoliczności, inne zanikają. Każda instytucja społeczna sprzyja potęgowaniu się określonych trendów i upadkowi innych 63. Społeczeństwo ludzkie jest zbiorowością osobowości wszystkich indywidualnych członków ujętych łącznie. Poczucie współzależności społecznej jest podstawą istnienia wzorców moralnych w tym społeczeństwie. Organizacja wspólnych postaw dla wszystkich członków społeczeństwa ma istotne znaczenie dla urzeczywistnienia porządku społecznego 64. Jakakolwiek postać instytucji społecznej funkcjonuje przez pewien okres czasu tylko jako J. Gracz: Op., cit. s. 7 B. Szacka: Wprowadzenie do socjologii, Oficyna Naukowa, Warszawa s. 183 P. L. Berger: Zaproszenie do socjologii, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005, s. 92 G. H. Mead: Umysł, osobowość i społeczeństwo, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1975, s. 315 L. Krzywicki: Człowiek i społeczeństwo, Książka i Wiedza, 1986, s. 326 G. H. Mead: Op. cit., s

20 idea. Rząd, formy własności, przepisy ustaw i kodeksów, stosunki rodzinne, pojęcia tj. honor, godność osobista oraz zasady moralne dopiero z biegiem czasu wywalczyły sobie prawo obywatelstwa. Idea społeczna rozwija się na podłożu konkretnych instytucji tj. urzeczywistnionych już wcześniej idei. Większość posiada określony cel społeczny. Wcielając w życie nowe pojęcia dążą do pewnych zmian w społeczeństwie. Inne nie zakładają reform. Niewątpliwie jednak idea jest fundamentalnym czynnikiem rozwoju społecznego 65. Jest analizą, pochodzących z otoczenia, osobistych spostrzeżeń jednostki. Usytuowanie jednostki w społeczeństwie jest wypadkową wielu cech tj. pochodzenie, wiek, płeć, wykształcenie, kwalifikacje, doświadczenie życiowe, orientacja gł. polityczna, wyznanie, autorytet, prestiż i zamożność. Pozycja społeczna może więc być efektem urodzenia np. bycie dzieckiem lekarzy; nabyta wykształcenie, a także ustanowiona bez woli jednostki np. wojsko. Z pozycji społecznej wynikają role społeczne, z których jednostka jest rozliczna przez grupę. Rzeczywistość społeczna jest dla członków danej grupy rzeczywistością, w której zmienną jest system wartości. Zjawiska społeczne posiadają cechy zewnętrzne zauważalne oraz wewnętrzne zapisane w świadomości ludzi 66. Członkowie określonego społeczeństwa nie tylko są zależni od siebie nawzajem, ale przede wszystkim wspólnie są zależni od społeczeństwa jako całości. Sytuacja społeczna, z którą jednostki nie mogą natychmiastowo zintegrować swojego zachowania sprawia, iż w świadomości indywidualnych członków danego społeczeństwa powstają poglądy z zakresu etyki. Każda jednostka musząc dostosować się do określonego społecznie modelu zachowania, który jest częścią składową struktury jej osobowości, staje się kimś samoświadomym. Świadomość zależności od zorganizowanego społeczeństwa jest podstawą świadomości moralnej, a etyczne lub nieetyczne zachowanie jest określane w kategoriach społecznych Człowiek jako istota społeczna Człowiek czerpie natchnienie z wnętrza własnego ducha, poprzez działanie urzeczywistnia własną wolę i walczy przede wszystkim o zaspokojenie własnych potrzeb 68, jednak od zarania dziejów człowiek żył we wspólnocie, od której był w znacznym stopniu 65 Ibid., s K. Przecławski: Turystyka a człowiek..., Op. cit., s G. H. Mead: Op. cit., s L. Krzywicki: Op. cit., s

21 zależny. Dysponował pewną wiedzą praktyczną o zjawiskach i procesach zachodzących wewnątrz danej zbiorowości. Świadomość jej posiadania ułatwiała mu radzenie sobie z problemami, jakie niosło ze sobą życie gromadne 69. Społeczeństwo funkcjonuje w ramach ściśle określonych układów władzy i prestiżu. Usytuowanie w społeczeństwie określa reguły, których należy przestrzegać oraz warunkuje szanse życiowe. Różne klasy społeczeństwa żyją w odrębny sposób w znaczeniu zarówno ilościowym jak i jakościowym. Klasy wyższe są lepiej odżywione, lepiej wykształcone, mieszkają w wyższym standardzie i posiadają wyższy poziom opieki medycznej 70. Człowiek chcąc brać czynny udział w życiu społecznym musi konstruować powiązania ze wspólnotą, do której należy. Życie społeczne jest bowiem zbiorem zjawisk i procesów zachodzących między ludźmi tj. więzi międzyludzkich czy więzi społecznych. Społeczeństwo mimo, iż jest częścią przyrody, w coraz większym stopniu od niej odchodzi. Wszelkie zmiany społeczeństwa niosą za sobą także zmiany struktury ról społecznych. Z każdą rolą w społeczeństwie wiąże się określona tożsamość. Człowiek ucząc się roli, przyswaja ją jako część siebie. Przyjmując nową rolę człowiek przystosowuje ją do elementów struktury własnej osobowości. Jednak nawet tożsamość, którą człowiek uważa za własną, określiło społeczeństwo. Wzorce zachowania podobnie jak cechy budowy anatomicznej są wynikiem ewolucji i są zakodowane w genach. Dziedzictwo genetyczne wyznacza jednak tylko zakres możliwości. Stopień i forma ich realizacji zależy także od wpływu środowiska społecznego 71. Człowiek jest taki, jakie jest społeczeństwo, w którym żyje. Miejsce społeczne określa ludzki byt i postępowanie Członkostwo w grupie świadectwem natury społecznej człowieka Człowiek już od momentu urodzenia jest członkiem jakieś grupy społecznej. Występowanie grup jest bowiem zjawiskiem powszechnym. Zrozumienie procesów grupowych prowadzi do zwiększenia pozytywnych wpływów na jednostkę, co jest korzystne dla całego społeczeństwa 73. Grupa jest jedną z kategorii zbiorowości społecznych, które jako ogół tworzą społeczeństwo. W każdym społeczeństwie można wyodrębnić różne rodzaje grup. Funkcjonują P. L. Berger: Op. cit., s. 19 Ibid., s B. Szacka: Op. cit., s. 68 P. L. Berger: Op. cit., s. 92 W. Jakubowski: Społeczna natura człowieka, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 1999, s

22 zatem grupy małe, mające prostą strukturę; grupy duże o strukturze bardziej złożonej; grupy pierwotne, w których więzi oparte są na osobistych kontaktach i emocjonalnym charakterze stosunków; grupy wtórne, w których więzi powstają na skutek kontaktów rzeczowych; a także grupy formalne i nieformalne, których powstanie inicjuje różny czynnik organizujący. Grupy formalne są zorganizowane przez jednostkę instytucjonalną, która określa ich zadania, cele oraz strukturę organizacyjną. Grupy nieformalne tworzą się spontanicznie, a czynnikiem integrującym ich członków są więzi emocjonalne. W procesie tworzenia grup społecznych decydujące znaczenie mają czynniki warunkujące wzajemną atrakcyjność tj. podobieństwo, bliskość geograficzna oraz atrakcyjność fizyczna. W miarę jak ludzie coraz lepiej się poznają mniejsze znaczenie ma zewnętrzne podobieństwo a coraz większe wewnętrzne, a więc zgodność przekonań, postaw i wyznawanych wartości. Czynniki te odgrywają także istotną rolę także w tworzeniu się grup turystycznych, jednak ich wpływ jest odmienny niż w sytuacjach codziennego życia 74. Większość ludzi w zbliżonych okolicznościach zachowuje się podobnie, co jest wynikiem przestrzegania norm społecznych. Postawa zgodności z obowiązującymi normami, poglądami i wartościami, związana jest z przystosowywaniem i zmienianiem swojego zachowania wobec nich. Taka postawa, zwana konformizmem, prowadzi do zbieżności w zachowaniu członków określonej grupy czy społeczności. Niektórzy ludzie nie chcą się podporządkowywać do jakichkolwiek wymagań, a wręcz nie zgadzają się z obowiązującymi normami, zwyczajami, poglądami lub z powszechna opinią. Postawa taka, zwana nonkonformizmem, może mieć miejsce w grupie, w której zharmonizowanym celom przeciwstawia się jeden jej członek. W sytuacji, gdy grupa jest zwięzła nonkonformista może być izolowany, a w skrajnych przypadkach wydalony z grupy. O istnieniu grupy mówi się tylko wtedy, gdy łączność z jej członkami trwa w czasie. Grupa społeczna to minimum trzy osoby zintegrowane systemem stosunków unormowanych instytucjonalnie, mających wspólne cele lub wartości oraz wyodrębnione spośród innych zbiorowości. Każda grupa musi mieć odpowiednią organizację. Grupy społeczne istnieją w wielu odmianach zapewniając człowiekowi bogactwo uczestnictwa w życiu społecznym oraz kształtując jego społeczną naturę 75. Niemal każda sytuacja, w której przebywa człowiek ma charakter społeczny. Sytuacje społeczne określają zachowanie jednostki, a przede wszystkim jej procesy psychiczne tj. spostrzeganie, myślenie czy motywację. Ponadto w sytuacjach społecznych nie tylko inni 74 R. Winiarski, J. Zdebski: Op. cit., s Ibid., s

23 ludzie wpływają na jednostkę, ale też jednostka modyfikuje zachowanie innych uczestników. Właśnie to wzajemne oddziaływanie na siebie ludzi prowadzi do powstawania grup o materialnym lub niematerialnym charakterze. Cel powstania grupy jest rezultatem wewnątrzgrupowych oddziaływań czyli wypadkowej interakcji między członkami danej grupy Interakcje społeczne jako czynnik doprowadzający do wytworzenia się poczucia przynależności członków grupy Stosunki między członkami danej grupy prowadzą do wzajemnej zależności, interakcji, która powoduje, iż jej członkowie identyfikują się z całą grupą oraz mają poczucie odrębności w odniesieniu do innych grup. Interakcja zachodzi we wszystkich procesach wewnątrzgrupowych tzn. na każdym poziomie struktury grupy 77. Społeczeństwo jest grupą osób charakteryzujących się odmiennymi usposobieniami i skłonnościami. Każdy jego członek, to nie tylko inny sposób myślenia, ale i charakter 78. W społeczeństwie występuje zatem zjawisko dążenia do zajęcia takiej pozycji, która umożliwi działalność harmonijną z usposobieniem i instynktami 79. Do wzajemnych oddziaływań pomiędzy jednostkami zachodzi na gruncie działań społecznych, a więc norm i wzorów współżycia, wspólnych wartości, instytucji kontroli społecznej oraz podczas bezpośredniej styczności osobistej 80. Bezpośredniość czy pośredniość oddziaływań jest ważnym aspektem doświadczania innych ludzi w życiu codziennym 81 W odczuciu jednostki inna osoba, podczas bezpośredniego kontaktu, jest całkowicie rzeczywista. Jej prawdziwość jest częścią całej rzeczywistości życia codziennego, które postrzegane jest jako rzeczywistość uporządkowana. Kontakt osobisty jest najważniejszym sposobem doświadczania innych ludzi. Żadna inna forma kontaktów społecznych nie jest w takim stopniu subiektywna. Wszystkie pozostałe rodzaje są w zróżnicowanym stopniu odległe. Nie jest możliwe, by interakcję twarzą w twarz podporządkować jakimkolwiek regułom czy sztywnym wzorom, dlatego stosunki z innymi mogą się niespotykanie zmieniać 82. Z zewnętrznymi przejawami zachowania społecznego oraz świadomością działającej jednostki, a więc sposobem w jaki tłumaczy sobie ona określone sytuacje i zachowanie innych W. Jakubowski: Op. cit., s. 54 Ibid., s. 58 L. Krzywicki: Op. cit., s. 312 Ibid., s. 318 K. Przecławski: Turystyka a człowiek..., Op. cit., s. 139 P. L. Berger, T. Luckmann: Społeczne tworzenie rzeczywistości, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1983, s. 66 P. L. Berger, T. Luckmann: Op. cit., s

24 ludzi, to jaką wagę nadaje swojemu zachowaniu, a także jej zamiary i cel, którego realizacji dane zachowanie ma służyć wiąże się pojęcie działania społecznego. Działaniem społecznym, które wynika z orientowania się na innych ludzi a zarazem stanowi odpowiedź na to zachowanie, jest właśnie interakcja wzajemne oddziaływanie. Ludzie swoim zachowaniem wzajemnie na siebie wpływają i każdy zmienia swoje zachowanie w odpowiedzi na zachowanie się innych. Natomiast wszystkie osoby, które podejmują działania społeczne określa się mianem aktorów społecznych. Warunkiem interakcji są nie tylko kontakty bezpośrednie, zachodzi również podczas kontaktu telefonicznego czy listownego. Możliwa jest także sytuacja, w której pomimo kontaktu bezpośredniego interakcja nie zajdzie 83. Sama obecność innych osób w znacznym stopniu wpływa jednak na zachowanie się jednostki. Wpływ ten, zwany facylitacją społeczną, wywołuje napięcie psychiczne, które sprzyja wykonywaniu prostych czynności, a utrudnia rozwiązywanie trudniejszych problemów. Sprzyja ponadto wzmożonej reakcji dominacji 84. Interakcja rozumiana jest dwojako - jako wymiana oraz jako komunikacja partnerów. Wymiana to jeden ze sposobów, w jaki ludzie budują oraz umacniają organizację społeczną. Tak rozumiana interakcja jest przyczyną porządku społecznego Więzi społeczne jako czynnik warunkujący powstanie grupy społecznej (turystycznej) Nie ma grupy bez więzi społecznej. Grupy nieformalne muszą posiadać więź społeczną, a nie muszą posiadać elementu kontroli społecznej. Są to najczęściej grupy osobowe, osobiste i bezpośrednie. Grupy formalne musza mieć element kontroli np. regulamin, a nie muszą mieć więzi społecznej. O charakterze grupy decyduje charakter więzi społecznych. Grupy pierwotne tj. rodzina czy społeczność lokalna, charakteryzują się występowaniem wzajemnych więzi długoterminowych. Najsilniejszą kategorią więzi długoterminowych są więzi krwi. Podstawą istnienia społeczności lokalnej są więzi sąsiedzkie oraz powinowactwo np. rodzice chrzestni. Grupy wtórne, zadaniowe, cechują więzi krótkotrwałe (stycznościowe). Ostatnią strukturą społeczną, wyłonioną przez niezależnego obserwatora jako grupa, która posiada jedna wspólną cechę brak więzi (np. publiczność kina czy teatru) jest agregat. Relacje pomiędzy społecznością regionu turystycznego, a społecznością turystów 83 B. Szacka: Op. cit., s R. Winiarski, J. Zdebski: Op. cit., s