Priorytety badawcze i aplikacyjne geografii polskiej

Transkrypt

1 Priorytety badawcze i aplikacyjne geografii polskiej

2

3 Priorytety badawcze i aplikacyjne geografii polskiej pod redakcją Zbigniewa Długosza i Tomasza Rachwała Kraków 2011

4 Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie Instytut Geografii Komitet Nauk Geograficznych Polska Akademia Nauk Publikacja sfinansowana ze środków Instytutu Geografii oraz Wydziału Geograficzno-Biologicznego Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie Recenzenci: prof. dr hab. Joanna Pociask-Karteczka, dr hab. Maria Soja Redakcja językowa: Aleksandra Kowalczyk-Pryczkowska Projekt okładki: Janusz Schneider Skład: Ka Leszczyńska ISBN Copyright by Wydawnictwo Naukowe UP, Kraków 2011 Wydawca: Wydawnictwo Naukowe UP ul. Podchorążych Kraków

5 Spis treści Wprowadzenie... 7 Andrzej Kostrzewski, Ewa Roo-Zielińska, Aktualny stan oraz tendencje rozwoju geografii w Polsce... 9 Zbigniew Zioło, Problemy kształtowania przestrzeni geograficznej Andrzej Mizgajski, Kompleksowe i aplikacyjne podejścia badawcze w geografii Ewa Roo-Zielińska, Jerzy Solon, Marek Degórski, Wykorzystanie wskaźników ekologicznych do oceny stanu i zmian środowiska geograficznego Bożena Wójtowicz, Mariola Tracz, Popularność geografii jako kierunku studiów Tomasz Rachwał, Rozwój kierunków badawczych i działalność naukowo-dydaktyczna Instytutu Geografii Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie Aneks, Głosy w dyskusji podczas VI Forum Geografów Polskich w Krakowie Iwona Jażdżewska Andrzej Lisowski Florian Plit Zbigniew Taylor...138

6

7 Wprowadzenie Funkcjonowanie i pozycja polskiej geografii w systemie nauki w naszym kraju i na świecie są uwarunkowane wieloma czynnikami politycznymi, związanymi głównie z przyjmowanymi w Polsce rozwiązaniami formalno-prawnymi, które dotyczą nauki i szkolnictwa wyższego, oraz społeczno-gospodarczymi, wśród których dużą rolę odgrywają nakłady finansowe. W znacznej mierze zależą one jednak od samych polskich geografów, od ich prac badawczych oraz zdolności do upowszechniania tych prac w kraju i za granicą. Ważna jest przy tym aktualność, z punktu widzenia procesów rozwoju cywilizacyjnego, podejmowanych badań, umiejętność przeniesienia ich wyników na różne poziomy edukacji, od szkół podstawowych po szkoły wyższe, a także ich przydatność aplikacyjna z punktu widzenia praktyki życia społeczno- -gospodarczego. Jednocześnie należy zauważyć, że w toku rozwoju geografii jako dyscypliny naukowej zaznaczyła się tendencja do specjalizacji, przejawiającej się w rozdrobnieniu badań nad poszczególnymi elementami przestrzeni geograficznej (przyrodniczej, społeczno- -gospodarczej i kulturowej), prowadzonych przez poszczególne subdyscypliny, czego jednym ze skutków jest oddalanie się ich od siebie i zbliżanie do innych dyscyplin. W tym kontekście wielokrotnie padało pytanie, czy nie stanowi to zagrożenia dla integralności geografii. Konieczne wydaje się więc także kontynuowanie i rozwijanie ujęć syntetyzujących, które należy zaliczyć do istoty i głównego nurtu badań geograficznych, stanowiących ich wyróżnik w stosunku do innych nauk, upatrujących często przedmiot swoich badań także w poszczególnych elementach przestrzeni. Do tych niezwykle aktualnych problemów nawiązuje poniższy monograficzny tom prac, powstałych na kanwie referatów wygłoszonych podczas VI Forum Geografów Polskich zorganizowanego z inicjatywy Przewodniczącego Komitetu Nauk Geograficznych PAN, prof. dr. hab. A. Kostrzewskiego, w dniach 6 7 maja 2010 roku w Instytucie Geografii Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie przez Komitet Organizacyjny pod przewodnictwem prof. dr. hab. Z. Długosza, Dziekana Wydziału Geograficzno- -Biologicznego tejże Uczelni. W tekście wprowadzającym A. Kostrzewski (UAM, Poznań) i E. Roo-Zielińska (IGiPZ PAN, Warszawa) przedstawiają aktualny stan rozwoju geografii w świetle analizy danych zebranych przez Komitet Nauk Geograficznych PAN z ośrodków geograficznych w Polsce z lat oraz zarysowują perspektywy i tendencje rozwoju tej dyscypliny, inspirując do dyskusji o stanie geografii w Polsce. Z. Zioło (UP, Kraków) podejmuje problematykę kształtowania przestrzeni geograficznej, zwracając uwagę na ważną rolę uwarunkowań przyrodniczych, umożliwiających rozwój społeczno-gospodarczy i kulturowy układów przestrzennych różnej skali. Precyzyjne poznanie tych mechanizmów procesu przemian elementów przestrzeni geograficznej i tworzenie ujęć syntetyzujących wyniki badań poszczególnych subdyscyplin geografii uznaje za ważny atut geografii w rywalizacji na polu nauki, w sytuacji, kiedy przedstawiciele innych dyscyplin również podejmują problematykę zróżnicowania przestrzennego zjawisk. Do problematyki tej nawiązuje praca A. Mizgajskiego (UAM, Poznań), który zwraca uwagę na fakt, że studia geograficzne i ciągle jeszcze funkcjonowanie ośrodków geograficznych w ramach wspólnych jednostek organizacyjnych stwarzają przesłanki do wykształcenia się pól badawczych przekraczających tradycyjny podział między zagadnieniami fizycznogeograficznymi a zagadnieniami społeczno-ekonomicznymi. Autor ten stara się wykazać, że taki kierunek rozwoju, określany jako podejście kompleksowe,

8 8 jest coraz wyraźniej dostrzegalny i ma dobre perspektywy rozwoju ze względu na społeczną użyteczność i aplikacyjny charakter kompleksowej wiedzy geograficznej. W nawiązaniu do postulatu aplikacyjnego charakteru badań geograficznych E. Roo-Zielińska, J. Solon i M. Degórski (IGiPZ PAN, Warszawa) przedstawiają możliwości wykorzystania wskaźników ekologicznych do oceny stanu i zmian środowiska geograficznego z trzech grup: geobotanicznych, krajobrazowych i glebowych. Na podstawie przeprowadzonych badań dokonali oni weryfikacji empirycznej proponowanych metod oceny zmian, jakie zachodzą w przestrzeni przyrodniczej. Z punktu widzenia miejsca i prestiżu geografii w społecznej percepcji, ogromną rolę odgrywa zainteresowanie studiami geograficznymi, co jest przedmiotem analizy przeprowadzonej przez B. Wójtowicz i M. Tracz (UP, Kraków). Korzystając z danych statystycznych i wyników przeprowadzonych badań ankietowych, autorki starają się odpowiedzieć na pytanie, na ile geografia jest popularnym kierunkiem studiów i co wpływa na zainteresowanie się nią młodzieży. W ostatniej pracy T. Rachwał (UP, Kraków) przedstawił proces rozwoju i priorytety badawcze wybranej jednostki geograficznej Instytutu Geografii Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie, wychodząc z założenia, że rozwój polskiej geografii, różnorodność i specyfika podejmowanych prac badawczych, ich wartość aplikacyjna, a także zakres oferowanych młodzieży studiów i specjalności są efektem rozwoju naukowo-dydaktycznego poszczególnych ośrodków geograficznych. Poznanie procesów ich rozwoju i upowszechnianie ich dokonań w społeczeństwie ma więc duże znaczenie w budowaniu prestiżu geografii, a intensyfikacja podejmowanych działań naukowo-badawczych, organizacyjnych, dydaktycznych i popularyzatorskich przez polskich geografów w poszczególnych ośrodkach może znacząco wpłynąć na zwiększenie znaczenia geografii w systemie nauki polskiej i światowej. Tom kończy Aneks, w którym przedstawiono głosy w dyskusji nadesłane przez niektórych uczestników VI Forum Geografów Polskich. Zawiera on prace i wypowiedzi osób, które ostatecznie zdecydowały się odpowiedzieć pozytywnie na prośbę organizatorów Forum i wydawców niniejszej publikacji o nadesłanie tekstów. Mamy nadzieję, że będzie on ciekawą inspiracją do dalszych analiz i dyskusji nad stanem geografii polskiej oraz przyczynkiem do formułowania konkretnych planów działań na rzecz jej dalszego, intensywnego rozwoju. Zbigniew Długosz, Tomasz Rachwał

9 Andrzej Kostrzewski Instytut Geoekologii i Geoinformacji Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Ewa Roo-Zielińska Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. Stanisława Leszczyckiego Polska Akademia Nauk, Warszawa Aktualny stan oraz tendencje rozwoju geografii w Polsce Wprowadzenie Aktualny stan i funkcjonowanie geografii w systemie nauk geograficznych w Polsce, Europie i na świecie warunkowane są sytuacją społeczno-gospodarczą, polityczną, finansową, autorytetem geografii i geografów w środowisku, a także umiejętnością transformacji wyników badań do dydaktyki i różnych zadań praktycznych (Jackowski i in. 2008). Powyższe uwarunkowania odgrywały w rozwoju historycznym różną rolę, co niewątpliwie wpłynęło na zróżnicowane tempo rozwoju geografii oraz jej rangę naukową i społeczną. Należy podkreślić, że problem przedmiotowości geografii ciągle jest aktualny w dyskusjach geografów, co zresztą nie powinno budzić zdziwienia pod warunkiem, że dyskusje te wzbogacają i rozwijają geografię. Niniejsza analiza stanu geografii w Polsce opracowana została dla lat , a jej zasadniczym celem jest prezentacja organizacji geografii w zakresie badań naukowych i dydaktyki. Podstawą analizy są wyniki ankiety, opracowanej w ramach Komitetu Nauk Geograficznych (KNG), przekazanej do 15 ośrodków geograficznych w Polsce (tab. 1). Odpowiedzi na ankietę udzieliło 14 jednostek geograficznych. Stanowią one treść zamieszczonych wykresów i tabel (Kostrzewski, Roo-Zielińska 2010). Pragniemy wyrazić przekonanie, że prezentowany w niniejszym artykule materiał będzie nie tylko spełniał funkcję informacyjną, ale także inspirował do dyskusji o stanie geografii w Polsce. Miejsce geografii w systemie nauki W toczącej się dyskusji na temat indywidualności przedmiotowej geografii chodzi przede wszystkim o zabezpieczenie miejsca geografii w systemie nauki w Polsce, przedstawienie odpowiednich priorytetów badawczych ważnych z teoretycznego i aplikacyjnego punktu widzenia. Należy jednoznacznie stwierdzić, że miejsce geografii w systemie nauki oraz jej rozwój w Polsce określają uwarunkowania o znaczeniu historycznym: historia Polski w czasie ostatnich 200 lat, priorytety państwa w polityce społecznej i gospodarczej, priorytety państwa w polityce naukowej, zmiany struktury systemu edukacji, kształcenie geografów, autorytet społeczny i naukowy geografów. Przedstawione uwarunkowania w rozwoju historycznym odgrywały różną rolę, należy jednak stwierdzić, że zawsze na rozwój naukowy geografii, jak i innych dyscyplin naukowych,

10 10 andrzej kostrzewski, ewa roo-zielińska Tab. 1. Ośrodki geograficzne w Polsce Lp. Ośrodek* 1 Wydział Nauk Geograficznych i Geologicznych, Uniwersytet im. A. Mickiewicza, Poznań 2 Wydział Nauk Geograficznych, Uniwersytet Łódzki, Łódź 3 Wydział Nauk o Ziemi, Uniwersytet Śląski, Sosnowiec 4 Wydział Geografii i Studiów Regionalnych, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 5 Instytut Geografii, Wydział Oceanografii i Geografii, Uniwersytet Gdański, Gdańsk Instytut Geografii, Wydział Matematyczno-Przyrodniczy, Uniwersytet 6 Humanistyczno-Przyrodniczy im. Jana Kochanowskiego, Kielce Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Wydział Biologii i Nauk o Ziemi, 7 Uniwersytet Jagielloński, Kraków Instytut Nauk o Ziemi, Wydział Biologii i Nauk o Ziemi, Uniwersytet Marii 8 Curie-Skłodowskiej, Lublin 9 Instytut Geografii, Wydział Biologii i Nauk o Ziemi, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń Instytut Geografii, Wydział Geograficzno-Biologiczny, Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji 10 Edukacji Narodowej, Kraków 11 Instytut Nauk o Morzu, Wydział Nauk o Ziemi, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego, Wydział Nauk o Ziemi i Kształtowania 12 Środowiska, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. Stanisława Leszczyckiego, Polska 13 Akademia Nauk, Warszawa 14 Instytut Geografii, Wydział Matematyczno-Przyrodniczy, Akademia Pomorska, Słupsk 15 Instytut Geografii, Uniwersytet Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz** ** wydziały i instytuty uporządkowane alfabetycznie według nazw uniwersytetów, jednostki w innych ośrodkach wymienione na końcu ** ankieta nie została odesłana Źródło: opracowanie własne znaczący wpływ mają przede wszystkim priorytety państwa w polityce społecznej i naukowej. Geografia jako dyscyplina naukowa o dużym potencjale edukacyjnym i zastosowań praktycznych ciągle nie uzyskała właściwego miejsca w priorytetach badawczych państwa. W aktualnej sytuacji kraju w tym zakresie jest jeszcze bardzo dużo do zrobienia, w czym inspirujące, koordynacyjne działania winien pełnić Komitet Nauk Geograficznych. Do najważniejszych zadań w zakresie miejsca geografii w polityce społecznej i naukowej państwa należy zaliczyć: przedstawienie priorytetów badawczych w zakresie geografii fizycznej i ekonomicznej, ważnych z naukowego i praktycznego punktu widzenia, zwiększenie udziału geografów w badaniach interdyscyplinarnych o wysokiej randze naukowej i społecznej, zintensyfikowanie form promocji wyników badań naukowych, ważnych z naukowego i praktycznego punktu widzenia, poszerzenie oferty dydaktycznej geografii na wszystkich poziomach nauczania, z uwzględnieniem studiów podyplomowych i doktoranckich, zrealizowanie optymalnej koncepcji organizacji konferencji Międzynarodowej Unii Geograficznej w 2014 roku,

11 Aktualny stan oraz tendencje rozwoju geografii w Polsce 11 nadanie konferencji Forum Geografów Polskich wysokiej rangi spotkania ogólnopolskiego geografów, z udziałem przedstawicieli władz państwowych, regionalnych oraz reprezentantów innych dyscyplin naukowych. Przedstawione powyżej wybrane kierunki rozwoju winny być podjęte przez wszystkie ośrodki geograficzne w kraju. Sprawą pierwszorzędnej wagi jest analiza aktualnych tendencji rozwoju, ich weryfikacja oraz konsensus geografów w zakresie ich akceptacji, jak również przyjęcie konkretnych form ich realizacji. Analiza rozwoju naukowego geografii w Polsce pozwala wskazać następujące tendencje: ciągłą indywidualizację i różnicowanie przedmiotu badań, co m.in. doprowadza do powstania nowych dziedzin w ramach geografii, stosunkowo słaby rozwój założeń metodologicznych i metodycznych, zbyt powolny rozwój badań ilościowych, modelowania i studiów dotyczących różnych scenariuszy rozwoju środowiska geograficznego, szczególnie w zakresie geografii fizycznej, wiązanie geografii (merytoryczne, organizacyjne) z różnymi dziedzinami badań, m.in. z naukami o Ziemi, naukami o środowisku, naukami ekonomicznymi, naukami o życiu, łączenie geografii z realizowanymi problemami badawczymi o charakterze interdyscyplinarnym (np. zmiany struktury użytkowania terenu, ochrona i kształtowanie środowiska przyrodniczego, programy zagospodarowania przestrzennego, zmiany globalne klimatu, procesy ekstremalne i ich rola w przemianach krajobrazowych, wykorzystanie systemów informacji geograficznej w badaniach środowiskowych), wzrost wykorzystywania wyników badań geograficznych w studiach środowiskowych i planowaniu przestrzennym. Przedmiotowość geografii nie stanowi zasadniczej kontrowersji w środowisku polskich geografów. Należy jednak zaznaczyć, że często geografowie, pochłonięci badaniami specjalistycznymi, wyraźnie zaniedbują kompleksowe badania geograficzne. Przedmiotem badań geografii jest przestrzeń geograficzna, w strukturze której wydzielamy odrębne sfery: atmosferę, biosferę, morfosferę, hydrosferę, litosferę, pedosferę i antroposferę. Tak rozumiany przedmiot geografii stawia wymóg określenia jakościowego i ilościowego aktualnego stanu, funkcjonowania i tendencji rozwoju poszczególnych sfer oraz relacji jakościowych i ilościowych pomiędzy poszczególnymi sferami ze szczególnym uwzględnieniem człowieka. Pozwala to na wydzielenie geografii fizycznej i społeczno-ekonomicznej oraz dyscyplin szczegółowych (ryc. 1). Właściwości systemu oraz określenie wartości progowych poszczególnych elementów przestrzeni geograficznej stanowią podstawowe założenia metodologiczno-metodyczne współczesnych badań geograficznych. Poglądy na temat przedmiotu i zadań naukowych geografii są zróżnicowane. A. Lisowski w ankiecie KNG, w dyskusji na temat miejsca i zadań geografii we współczesnej nauce, zauważa: Propozycje zmian w dyscyplinie dotyczą zarówno treści przedmiotowej, jak i podejść metodologicznych. Jedni autorzy zalecają nieustanne rozszerzanie zainteresowań geografii, ponieważ pojawiają się nowe zjawiska i procesy budzące szerokie zainteresowanie społeczne. Inni geografowie wskazują na potrzebę ograniczenia zakresu zainteresowań przedmiotowych dyscypliny, np. poprzez utrzymanie ścisłych związków tylko z wybranymi dyscyplinami pokrewnymi lub preferowanie określonej tematyki gwarantującej sukces na rynku naukowym. Stanowisko Lisowskiego w ocenie aktualnego stanu geografii jest bardzo ważne. Jednocześnie możemy przyjąć, że podstawowy problem przedmiotowości, metodologii i metodyki geografii jest ciągle aktualny. W związku z wprowadzonymi zmianami w organizacji nauki w Polsce nadal konieczne jest określenie miejsca geografii w przedstawionych koncepcjach podziału nauki.

12 12 andrzej kostrzewski, ewa roo-zielińska Ryc. 1. Podział nauk geograficznych oraz ich stosunek do innych nauk socjologia psychologia historia ekonomia/ekonomia przestrzenna statystyka matematyka informatyka nauki rolnicze geografia rolnictwa nauki ekonomiczne techniczne geografia przemysłu nauki handlowe komunalne geografia usług gospodarka przestrzenna Społeczeństwo nauki o transporcie geografia transportu nauki polityczne i stosunki międzynarodowe geografia polityczna historia Nauki filozofia nauki demografia architektura i urbanistyka metodologia geografii i gospodarki przestrzennej geologia geografia zatrudnienia geomorfologia i osadnictwa hydrologia hydrografia lądu klasyczne regionalno- -ekonomiczne klasyczne regionalne geografia społeczno-ekonomiczna ilościowe kulturowe/ instytucjonalne systemowe główne podejścia ekologiczne neoklasyczne/ NGE geografia fizyczna systemowe środowisko przyrodnicze ewolucyjne kształtowanie środowiska oceanografia oceanologia glacjologia kriologia fizyka lodu klimatologia fizyka atmosfery geografia gleb geo- geografia turystyczna SIS teledetekcja geo- grafia zwierząt gleboznawstwo grafia roślin krajoznawstwo geo- krajobrazowe geozoologia GIS botanika astronomia kartografia geodezja informatyka fizyka chemia matematyka biologia geostatyka NGE nowa geografia ekonomiczna SIS Przestrzenne Systemy Informacyjne GIS Geograficzne Systemy Informacyjne Opracowanie: W. Ratajczak, Instytut Geografii Społeczno-Ekonomicznej i Gospodarki Przestrzennej UAM Poznań na podstawie: Leszczycki 1962, s. 53.

13 Aktualny stan oraz tendencje rozwoju geografii w Polsce 13 Należy stwierdzić, że nie ma w tym zakresie jednomyślności w środowisku geografów. Biorąc pod uwagę projekty prezentowane przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego (MNiSW) i dyskusję prowadzoną na forum Komitetu Nauk Geograficznych, można przyjąć, że większość geografów skłania się ku wariantowi, w którym geografia fizyczna jest włączona do nauk przyrodniczych lub ścisłych, a geografia społeczno-ekonomiczna do nauk społecznych lub ekonomicznych. Trzeba dodać, że przyjęcie przedstawionego rozwiązania afiliacji geografii nie stanowi zagrożenia aktualnie definiowanej przedmiotowości geografii. Ocena polskiej geografii w opinii społecznej i środowisku naukowym musi być uważnie brana pod uwagę w przygotowywanych koncepcjach rozwoju geografii. P. Migoń we wspomnianej ankiecie KNG w odniesieniu do oceny geografii wypowiada się w sposób następujący Pozycja geografii wydaje się zbyt niska w stosunku do potencjału dyscypliny, jednak przyczyny takiego stanu rzeczy są w znacznym stopniu»wewnętrzne«i wynikają z niedostatecznej aktywności geografów w upowszechnianiu wyników swoich badań oraz ich prezentacji na arenie międzynarodowej. W zakresie poprawy oceny geografii w skali ogólnopolskiej podjęto szereg inicjatyw, wśród których można wymienić: poszerzanie form promocji badań naukowych, realizację grantu dotyczącego procesów ekstremalnych, skupiającego wszystkie ośrodki geograficzne w Polsce, organizację konferencji Międzynarodowej Unii Geograficznej w 2014 roku. Organizacja geografii Przyjęta koncepcja przedmiotowości geografii znajduje odzwierciedlenie w strukturze organizacyjnej ośrodków geograficznych w Polsce. W analizowanym okresie ( ), w związku z dynamicznym rozwojem kadry naukowej, zaznacza się także wyraźny rozwój organizacyjny ośrodków; powstają wydziały geografii, instytuty kierunkowe (prowadzące kierunek studiów) oraz instytuty specjalistyczne (tab. 2). Ważnym przejawem rozwoju organizacyjnego jest duża liczba powstających zakładów, co świadczy o rozdrobnieniu organizacyjnym i problemowym geografii. Jak wynika z zestawienia, w ośrodkach geograficznych zaznaczają się różne tendencje organizacji geografii, co uwarunkowane jest etapem jej rozwoju i rangą. Interesujące jest porównanie liczby profesorów tytularnych, doktorów habilitowanych, doktorów z łączną liczbą pracowników do stopnia doktora, zarówno w poszczególnych ośrodkach, jak i w kolejnych latach analizowanego okresu. W latach istnieje w polskiej geografii wyraźna tendencja wzrostu liczby pracowników naukowych (ryc. 2). Warto podkreślić, że według stanu na 2008 rok w polskiej geografii było 125 profesorów tytularnych, 138 doktorów habilitowanych oraz 536 doktorów. Przedstawione uwagi dotyczące organizacji struktury stopni i tytułu naukowego pozwalają stwierdzić, że polska geografia posiada zróżnicowaną organizację i dysponuje bardzo dużym potencjałem kadrowym, co stanowi dobrą prognozę jej rozwoju. Należy dodać, że istnieje różnorodność w zakresie struktury zatrudnienia w poszczególnych ośrodkach akademickich, co może być przedmiotem dyskusji między ośrodkami. Chcąc wykorzystać doświadczenie badawcze i dydaktyczne geografów w Polsce, Komitet Nauk Geograficznych zaproponował wymianę pracowników w zakresie prezentacji wykładów dla studentów (w uzgodnionym wymiarze godzin). Sprawą pierwszorzędnej wagi jest zabezpieczenie odpowiednich warunków organizacyjnych i finansowych pomyślnego rozwoju nauki i geograficznej kadry naukowej, co jest obowiązkiem władz rządowych.

14 14 andrzej kostrzewski, ewa roo-zielińska Tab. 2. Struktura organizacyjna geografii w Polsce Lp. Ośrodki naukowe 1 Uniwersytet im. A. Mickiewicza, Poznań 2 Uniwersytet Łódzki, Łódź 3 Uniwersytet Śląski, Sosnowiec 4 Uniwersytet Warszawski, Warszawa 5 Uniwersytet Gdański, Gdańsk 6 Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy im. Jana Kochanowskiego, Kielce 7 Uniwersytet Jagielloński, Kraków 8 Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 9 Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń 10 Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej, Kraków 11 Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 12 Uniwersytet Wrocławski, Wrocław 13 Polska Akademia Nauk, Warszawa 14 Akademia Pomorska, Słupsk 15 Uniwersytet Kazimierza Wielkiego Formy organizacji wydziały instytuty katedry zakłady Wydział Nauk Instytut Geografii Fizycznej 21 Geograficznych i Kształtowania Środowiska i Geologicznych Przyrodniczego; Instytut Geografii Społeczno-Ekonomicznej i Gospodarki Przestrzennej; Instytut Geoekologii i Geoinformacji Wydział Nauk Geograficznych Wydział Nauk o Ziemi Wydział Geografii i Studiów Regionalnych Wydział Oceanografii i Geografii Wydział Matematyczno- -Przyrodniczy Wydział Biologii i Nauk o Ziemi Wydział Nauk o Ziemi Wydział Biologii i Nauk o Ziemi Wydział Geograficzno- -Biologiczny Wydział Nauk o Ziemi Wydział Nauk o Ziemi i Kształtowania Środowiska Instytut Nauk o Ziemi; Instytut Geografii Społeczno- -Ekonomicznej i Organizacji Przestrzeni; Instytut Geografii Miast i Turyzmu Instytut Geografii Fizycznej; Instytut Geografii Społeczno- -Ekonomicznej i Gospodarki Przestrzennej; Instytut Studiów Regionalnych i Globalnych 2 13 Instytut Geografii, Wydział 7 1 Oceanografii i Geografii Instytut Geografii 7 Instytut Geografii i Gospodarki 10 Przestrzennej Instytut Nauk o Ziemi 10 Instytut Geografii 13 Instytut Geografii 7 Instytut Nauk o Morzu 10 Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego 7 Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. Stanisława Leszczyckiego 5 Wydział Matematyczno-Przyrodniczy Instytut Geografii 5 brak informacji Instytut Geografii brak informacji jednostka nie występowała w strukturze Źródło: opracowanie własne

15 Aktualny stan oraz tendencje rozwoju geografii w Polsce 15 Ryc. 2. Liczba doktorów, doktorów habilitowanych oraz profesorów tytularnych w ośrodkach geograficznych w Polsce w okresie Dane bez instytutu Geografii Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy (brak informacji). Źródło: opracowanie własne.

16 16 andrzej kostrzewski, ewa roo-zielińska Badania naukowe Podstawową funkcją geografii, określającą jej miejsca w systemie nauki i życiu społeczno- -gospodarczym, jest prowadzenie badań naukowych. Zmiany w systemie finansowania nauki są niewątpliwie jedną z najważniejszych przyczyn dokonującej się radykalnej zmiany w zakresie podejmowanych tematów badawczych oraz przekazywania wyników badań do czasopism naukowych wysoko punktowanych. Geograficzne badania naukowe nie uzyskały wysokiej oceny w czasie ostatniej kategoryzacji MNiSW (2010 rok). Miarą oceny badań naukowych realizowanych przez ośrodki geograficzne w latach są m.in. główne kierunki badań, wydawane czasopisma, struktura liczbowa publikacji w zależności od czasopisma i jego rangi, łączna liczba publikacji w ośrodkach naukowych, liczba publikacji w czasopismach punktowanych z list MNiSW i filadelfijskiej, udział w programach badawczych, liczba staży i stypendiów oraz najważniejsze osiągnięcia w ośrodku geograficznym. Zakres wymienionych zobowiązań jednostki dotyczących badań naukowych jest szeroki. Należy dodać, że wiele form aktywności naukowej nie jest w przedstawionym zestawieniu uwzględnionych, m.in. organizacja konferencji i publikacja podręczników akademickich. Ośrodki geograficzne oczywiście dostosowują się do formalnych wymagań MNiSW, problemem nierozwiązanym jest ciągle niewystarczająca ilość środków finansowych na badania naukowe. Zakres realizowanych badań naukowych przez poszczególne ośrodki geograficzne jest bardzo szeroki i tematycznie zróżnicowany (tab. 3). Należy także zauważyć duże rozproszenie tematyczne. Należałoby przyjąć założenie, że każdy ośrodek geograficzny, poprzez prezentowaną tematykę badawczą, będzie uwypuklał swoją indywidualność naukową zarówno pod względem metodologiczno-metodycznym, jak i regionalnym, w nawiązaniu do programów europejskich. Badania z zakresu geografii fizycznej prowadzone w różnych skalach przestrzennych dotyczą przede wszystkim analizy struktury i dynamiki aktualnych przemian środowiska geograficznego, w powiązaniu z pogłębioną analizą paleogeograficzną. Na uwagę zasługują problemy dotyczące różnych przejawów funkcjonowania środowiska geograficznego i jego rozwoju, m.in. wieloaspektowe badania współczesnych procesów geomorfologicznych, zintensyfikowanie badań procesów o charakterze ponadprzeciętnym, ekstremalnym oraz różnokierunkowe badania z zakresu kształtowania i ochrony środowiska przyrodniczego we współpracy z innymi dyscyplinami naukowymi. Z kolei w zakresie geografii społeczno-ekonomicznej badania obejmują m.in.: przemiany struktury przestrzennej miast, zarządzanie obszarami metropolitalnymi, jakość życia i promocji w miastach, strukturę usług i przemysłu, atrakcyjność inwestycyjną, mechanizmy polityki lokalnej i regionalnej, uwarunkowania i konsekwencje rozwoju turystyki i rekreacji. W kilku ośrodkach naukowych prowadzone są badania w zakresie nauczania geografii, dotyczące np. metod przekazu i percepcji wiedzy geograficznej, ewaluacji programów minimów programowych, a także metodyki szkolnych wycieczek geograficznych (tab. 3). Słabą stroną geograficznego środowiska naukowego jest zbyt duża liczba wydawanych czasopism naukowych (tab. 4). Niestety, geografowie polscy nie posiadają własnego, wysoko punktowanego czasopisma naukowego. Miarą aktywności naukowej jest także liczba publikacji. Jest ona zróżnicowana w poszczególnych ośrodkach geograficznych, w zależności od liczby pracowników. Jak wynika z przeprowadzonego porównania, w analizowanym okresie ( ) liczba publikacji wyraźnie wzrosła (od 1142 w 1995 roku do 2653 w 2007 roku; ryc. 3).

17 Aktualny stan oraz tendencje rozwoju geografii w Polsce 17 Tab. 3. Główne kierunki badań w ośrodkach geograficznych w okresie Lp. Ośrodek Główne kierunki badań 1 Uniwersytet im. A. Mickiewicza, Poznań 2 Uniwersytet Łódzki, Łódź 3 Uniwersytet Śląski, Sosnowiec Instytut Geografii Fizycznej i Kształtowania Środowiska Przyrodniczego klimatologia kompleksowa hydrologia regionalna obszarów lądowych analiza struktury krajobrazu i jej wskaźniki struktura i dynamika geoekosystemów strefy polarnej Instytut Geografii Społeczno-Ekonomicznej i Gospodarki Przestrzennej teoria i metodologia geografii i gospodarki przestrzennej zmiany struktury społeczno-gospodarczej Wielkopolski i aglomeracji poznańskiej czynniki rozwoju regionalnego, instrumenty i efekty polityki regionalnej w Polsce w okresie integracji z Unią Europejską rozwój obszarów przygranicznych Centrum Turystyki i Rekreacji przestrzeń wykorzystywana przez człowieka w czasie wolnym Instytut Geoekologii i Geoinformacji geologia i paleoekologia zbiorników wodnych i torfowiskowych Pomorza i Wielkopolski paleoekologia Polski północno-wschodniej współczesne procesy geomorfologiczne w różnych strefach morfoklimatycznych funkcje morfodynamiczne rzeźby na obszarze Pomorza Zachodniego krążenie materii mineralnej w lądowym geoekosystemie Zatoki Admiralicji; Antarktyka W zakresie geografii fizycznej rzeźba, budowa geologiczna i paleogeografia regionu łódzkiego; kenozoiczna ewolucja rzeźby; rola antropopresji w rozwoju rzeźby regionu łódzkiego; współzależności elementów środowiska i uwarunkowań lokalizacyjnych osadnictwa rekonstrukcje paleogeograficzne plejstocenu i holocenu, głównie na obszarze Polski środkowej i Wyżyny Śląsko-Małopolskiej litostratygrafia osadów plejstoceńskich ocena zasobów wód powierzchniowych i podziemnych w skali lokalnej i regionalnej W zakresie geografii społeczno-ekonomicznej geografia polityczna, geopolityka i geostrategia, geografii elektoralna, geografii wojenna oraz przestrzenne aspektów międzynarodowych stosunków politycznych i gospodarczych geografia historyczna i dziedzictwo kulturowe, w szczególności osadnictwo miejskie Polski środkowej tematy badawcze, m.in.: zmiany krajobrazu ziem polskich w czasach historycznych (ze szczególnym uwzględnieniem ziem Polski środkowej) organizacja i transformacja przestrzeni społeczno-ekonomicznej Polski środkowej, ze szczególnym uwzględnieniem przekształceń przestrzenno-funkcjonalnych miast i gmin kierunki i czynniki rozwoju struktury przestrzennej usług w Polsce i na świecie elementy kriosferyśrodowiska polarnego i wysokogórskiego wybranych obszarów w Europie zjawiska i procesy krasowe ze szczególnym uwzględnieniem ewolucji rzeźby i problematyki ochrony środowiska krasowego klimatologia synoptyczna z uwzględnieniem wieloletnich zmian cyrkulacji atmosfery i klimatu, ekstremalne zjawiska klimatyczne ewolucja rzeźby i formowanie pokryw stokowych i gleb w obszarach wysokogórskich, średniogórskich, wyżynnych oraz na przedpolu gór w warunkach naturalnych i pod wpływem antropopresji w okresie historycznym, ze szczególnym uwzględnieniem Polski południowej

18 18 andrzej kostrzewski, ewa roo-zielińska 4 Uniwersytet Warszawski, Warszawa 5 Uniwersytet Gdański, Gdańsk 6 Uniwersytet Humanistyczno- -Przyrodniczy im. Jana Kochanowskiego, Kielce Instytut Geografii Fizycznej struktura i dynamika zmian środowiska przyrodniczego w zakresie geomorfologii, hydrologii, klimatologii, geoekologii Instytut Geografii Społeczno-Ekonomicznej i Gospodarki Przestrzennej przemiany struktury przestrzennej miast, procesy suburbanizacji struktura usług i przemysłu, zarządzanie obszarami metropolitalnymi rozwój turystyki i rekreacji, kształtowanie zagospodarowania turystycznego dydaktyka geografii Instytut Studiów Regionalnych i Globalnych badania nad współczesnymi przemianami społeczno-ekonomicznymi w perspektywie globalnej oraz nad społeczno-środowiskowymi uwarunkowaniami przemian w krajach Ameryki Łacińskiej, Afryki i Azji Katedra Kartografii badania z zakresu kartograficznych metod prezentacji oraz wykorzystania map w badaniach geograficznych Katedra Geoinformatyki i Teledetekcji analizy zmian środowiska przyrodniczego, prezentacji kartograficznej w badaniach struktury i monitoringu środowiska oraz rozwoju Pracownia Edukacji Komputerowej rozwój metodyki sporządzania map numerycznych oraz sposobów prezentacji baz danych, map internetowych Mazowiecki Ośrodek Geograficzny w Murzynowie koło Płocka pomiary i badania terenowe z zakresu meteorologii, geochemii, geomorfologii obszary pojezierne i pobrzeża młodoglacjalne, brzegi i obszary morskie procesy przemian społecznych, ekonomicznych i politycznych w regionach nadmorskich, w tym lądowej i morskiej współpracy transgranicznej ze szczególnym uwzględnieniem wschodniej granicy UE, gospodarczego znaczenia obszarów morskich przekształcenia terytorialne struktur społecznych na obszarach podlegających intensywnym współczesnym przemianom, w różnych systemach społeczno- -ekonomicznych dydaktyka geografii i edukacji regionalnej paleogeografia regionów fizycznogeograficznych, zapis zmian klimatu i antropopresji w rzeźbie i osadach, geoarcheologia oraz współczesne procesy morfogenetyczne hydrologia regionalna, ekspertyzy i modele hydrologiczne klimatologia regionalna i kompleksowa, problemy fitoklimatologii i bioklimatologii człowieka zagospodarowanie przestrzenne regionu, geoekologia, delimitacja krajobrazu i przestrzeni przyrodniczo-gospodarczej dla potrzeb rolnictwa, agroturystyki geografia turyzmu i krajoznawstwo 7 Uniwersytet Jagielloński, Kraków 8 Uniwersytet Marii Curie-Sklodowskiej, Lublin przemiany środowiska przyrodniczego oraz zjawisk społeczno-gospodarczych obszarów górskich ze szczególnym uwzględnieniem Karpat wieloletnie zmiany klimatu przemiany przestrzeni społeczno-ekonomicznej Polski w skali regionalnej i lokalnej konsekwencje integracji europejskiej i globalizacji dla funkcjonowania i rozwoju różnych działalności produkcyjnych i usługowych w układach regionalnych interdyscyplinarne studia nad lessami Europy Środkowej, problemy społeczno-ekonomiczne na wschodnim pograniczu Unii Europejskiej stan i zmiany środowiska przyrodniczego pod wpływem działalności człowieka współczesne procesy morfogenetyczne kształtujące strefę umiarkowaną i polarną Europy

19 Aktualny stan oraz tendencje rozwoju geografii w Polsce 19 9 Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń 10 Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej, Kraków 11 Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 12 Uniwersytet Wrocławski, Wrocław 13 Polska Akademia Nauk, Warszawa 14 Akademia Pomorska, Słupsk 15 Uniwersytet Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz Źródło: opracowanie własne. W zakresie geografii fizycznej rekonstrukcja procesów kształtowania się rzeźby glacjalnej i glacjofluwialnej na obszarze Polski północnej oraz na obszarach współczesnych zlodowaceń, m.in. na Spitsbergenie, Islandii i w Antarktyce kartowanie geomorfologiczne i geologiczne oraz badania litostratygraficzne osadów czwartorzędowych kartografia hydrograficzna i hydrogeologiczna; zmiany klimatu na obszarze Polski, Europy, Arktyki i Antarktyki geografia gleb, geochemia krajobrazu, opracowanie metodyki oceny georóżnorodności krajobrazu dla wybranych obszarów młodoglacjalnych w Polsce północnej W zakresie geografii społeczno-ekonomicznej restrukturyzacja regionów, miast i obszarów wiejskich zmiany funkcjonalno-strukturalne i przestrzenne gospodarki Polski przekształcenia struktur społeczno-gospodarczych Polski w procesie integracji z Unią Europejską geografia fizyczna, głównie w zakresie geomorfologii, hydrologii i klimatologii oraz ochrony środowiska geografia społeczna, głównie w zakresie demografii oraz geografii ludności i osadnictwa geografia ekonomiczna, głównie w zakresie geografii przemysłu i rolnictwa oraz geografii turyzmu geologia geologia, geomorfologia, klimatologia, hydrologia, oceanologia, geografia fizyczna, geografia społeczno-ekonomiczna, teledetekcja i kartografia badania społeczno-ekonomiczne dotyczące funkcjonowania i rozwoju oraz organizacji przestrzennej obszarów. Specjalnością wydziału jest tematyka morska i nadmorska, podejmowana poprzez badania procesów naturalnych oraz relacji człowiek gospodarka środowisko kierunek nowy rekreacja i turystyka, zwłaszcza: geoturystyka, turystyka morska i nadmorska, turystyka miejska, krajoznawstwo, rekreacja kobiet i osób starszych paleogeografia i rozwój rzeźby terenu w południowo-zachodniej Polski na tle innych regionów i stref morfoklimatycznych klimat lokalny i jego konsekwencje środowiskowe w warunkach miejskich, górskich i polarnych współczesne problemy geografii społeczno-ekonomicznej, ze szczególnym uwzględnieniem zmian w strukturach przestrzennych, problematyki usług oraz regionów przygranicznych w warunkach integracji europejskiej kartografia i Geograficzne Systemy Informacyjne, ze szczególnym uwzględnieniem zastosowań w meteorologii i klimatologii W zakresie geografii fizycznej geomorfologia, hydrologia, biogeografia, geoekologia, klimatologia W zakresie geografii społeczno-ekonomicznej rolnictwo, obszary wiejskie, miasta, ludność, przemysł, komunikacja, usługi, turystyka W zakresie gospodarki przestrzennej planowanie przestrzenne i regionalne kartografia kształtowanie i ochrona środowiska przyrodniczego Pomorza Zachodniego problemy w zakresie przekształceń struktur społeczno-gospodarczych Pomorza w okresie globalizacji klimat Polski i zmiany stosunków wodnych na obszarze Pomorza paleogeografia czwartorzędu w nawiązaniu do działalności człowieka w pradziejach i czasach historycznych brak informacji

20 20 andrzej kostrzewski, ewa roo-zielińska Tab. 4. Czasopisma i serie wydawnicze wydawane w ośrodkach geograficznych w Polsce Lp. Ośrodek 1 Uniwersytet im. A. Mickiewicza, Poznań 2 Uniwersytet Łódzki, Łódź 3 Uniwersytet Śląski, Sosnowiec 4 Uniwersytet Warszawski, Warszawa 5 Uniwersytet Gdański, Gdańsk 6 Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy im. Jana Kochanowskiego, Kielce 7 Uniwersytet Jagielloński, Kraków 8 Uniwersytet Marii Curie-Sklodowskiej, Lublin 9 Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń 10 Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej, Kraków Liczba Tytuł tytułów 4 Badania Fizjograficzne nad Polską Zachodnią seria A Greografia Fizyczna Geopolis (czasopismo internetowe) Quaestiones Geographicae seria A i B Biuletyn IGS-EiGS 8 Turyzm Region and Regionalism European Spatial Research and Policy Folia Geographica Physica Folia Geographica Socio-Oeconomica Biuletyn Szadkowski Konwersatorium Wiedzy o Mieście Acta Geographica Lodziensia 4 Geographia Studia et Dissertationes Acta Geographica Silesiana Z Badań nad Wpływem Antropopresji na Środowisko Kras i Speleologia 8 Miscellanea Geographica Prace i Studia Geograficzne Africana Bulletin Afryka, Azja, Ameryka Łacińska Actas Latinoamericanas de Varsovia Asian and Pacific Studies Atlas współzależności parametrów meteorologicznych i geograficznych w Polsce Geozeta (wydawana w wersji elektronicznej) 2 Regiony Nadmorskie/Coastal Regions Badania Limnologiczne/Limnological Research 2 Studia Geograficzne AŚ Prace Instytutu Geografii UJK 3 Prace Geograficzne Peregrinus Cracoviensis Folia Geographica 1 Annales UMCS seria B 5 Bulletin of Geography. Socio-economic series Bulletin of Geography. Physical geography series Acta Universitatis Nicolai Copernici. Geografia Problemy klimatologii polarnej Limnological Review 2 Prace Komisji Geografii Przemysłu Polskiego Towarzystwa Geograficznego (seria wydawnicza wspólnie z PTG) Przedsiębiorczość Edukacja (seria wydawnicza)

21 Aktualny stan oraz tendencje rozwoju geografii w Polsce Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 12 Uniwersytet Wrocławski, Wrocław 13 Polska Akademia Nauk, Warszawa 14 Akademia Pomorska, Słupsk 15. Uniwersytet Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz Źródło: opracowanie własne. Razem 56 2 Marine Sciences Oceanological Studies 5 Studia Geograficzne Prace Instytutu Geograficznego seria A Prace Instytutu Geograficznego seria B Prace Instytutu Geograficznego seria C Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego 8 Geographia Polonica Przegląd Geograficzny Studia Obszarów Wiejskich Prace Geograficzne Monografie Dokumentacja Geograficzna Europa XXI Geopolitical Studies Atlas Warszawy Bibliografia Geografii Polskiej 2 Słupskie Prace Matematyczno-Przyrodnicze seria C Geografia Słupskie Prace Geograficzne brak informacji Ryc. 3. Łączna liczba publikacji w ośrodkach geograficznych w Polsce w okresie Dane bez Instytutu Geografii Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy (brak informacji). Źródło: opracowanie własne.

22 22 andrzej kostrzewski, ewa roo-zielińska Analiza liczby publikacji w poszczególnych ośrodkach geograficznych pozwala stwierdzić, że zbyt mało publikacji znajduje się w czasopismach punktowanych będących nie tylko na liście MNiSW, ale także na liście filadelfijskiej. Należy jednak dodać, że w tym zakresie zaznacza się wyraźna tendencja wzrostowa (ryc. 4). Systematycznie zwiększa się udział geografów w realizacji różnych projektów badawczych krajowych i zagranicznych. Ośrodki geograficzne najczęściej uczestniczą w realizacji projektów krajowych, ale warto podkreślić, że wzrasta udział w realizacji projektów Unii Europejskiej (od zaledwie 5 w 1995 roku do 39 w roku 2008; ryc. 5). Istotnym elementem rozwoju naukowego młodych pracowników naukowych jest ich udział w stażach krajowych i zagranicznych. Największy udział stanowią staże krajowe, choć znaczący jest także udział w stażach zagranicznych, w tym w Unii Europejskiej. W analizowanym okresie liczba staży zagranicznych stopniowo wzrastała, a staży krajowych utrzymywała się na zbliżonym poziomie (ryc. 6). Geografowie polscy wykazują dużą aktywność naukową i organizacyjną, będąc członkami władz organizacji krajowych i zagranicznych. W tym zakresie zaznacza się także tendencja wzrostowa, choć dotyczy ona przede wszystkim organizacji krajowych (ryc. 7). Należy przypomnieć, że w 1934 roku w Warnowie odbył się Kongres Międzynarodowej Unii Geograficznej, którego głównymi organizatorami byli Profesorowie: Eugeniusz Romer i Stanisław Pawłowski. W 1938 roku na kongresie w Amsterdamie Profesor Pawłowski został wiceprzewodniczącym Międzynarodowej Unii Geograficznej (MUG), co niewątpliwie było wielkim sukcesem polskiej geografii. Komitet Nauk Geograficznych PAN zgłosił inicjatywę organizacji konferencji Międzynarodowej Unii Geograficznej w 2014 roku w Krakowie i propozycja ta została przyjęta. Komitet Nauk Geograficznych podjął odpowiednie prace przygotowawcze, włączając do nich środowisko naukowe polskich geografów. Konferencja MUG w Krakowie umożliwi prezentację osiągnięć polskiej geografii. Ryc. 4. Liczba publikacji w czasopismach punktowanych MNiSW oraz z listy filadelfijskiej w ośrodkach geograficznych w Polsce w okresie Dane bez Instytutu Geografii Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy (brak informacji). Źródło: opracowanie własne.

23 Aktualny stan oraz tendencje rozwoju geografii w Polsce 23 Ryc. 5. Liczba programów badawczych realizowanych w ośrodkach geograficznych w Polsce w okresie Dane bez Instytutu Geografii Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy (brak informacji). Źródło: opracowanie własne. Ryc. 6. Liczba staży i stypendiów geograficznych w Polsce w okresie Dane bez Instytutu Geografii Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy (brak informacji). Źródło: opracowanie własne.

24 24 andrzej kostrzewski, ewa roo-zielińska Ryc. 7. Liczba pracowników we władzach organizacji naukowych w ośrodkach geograficznych w Polsce w okresie Dane bez Instytutu Geografii Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy (brak informacji). Źródło: opracowanie własne. Przedstawiona ogólnie analiza osiągnięć naukowych o znaczeniu merytorycznym i aplikacyjnym polskich ośrodków geograficznych w latach pozwala stwierdzić, że posiadają one różną rangę, jednak jednoznacznie wskazują na dużą aktywność geografów oraz umocnienie pozycji geografii w systemie nauki w Polsce i na świecie. Podsumowanie diagnoza, tendencje rozwoju Przedstawiony aktualny stan rozwoju geografii w Polsce upoważnia do stwierdzenia, że polscy geografowie dobrze rozumieją szanse, trudności i perspektywy rozwoju geografii. Współczesny rozwój geografii w Polsce dokonuje się w warunkach ograniczonego finansowania badań naukowych i równocześnie zwiększonej aktywności geografów. Do niewątpliwych trudności w rozwoju polskiej geografii można zaliczyć: niedofinansowanie działalności naukowej i dydaktycznej, brak precyzyjnych kryteriów oceny jednostek naukowych, brak polskich czasopism geograficznych na liście filadelfijskiej czy małe wykorzystanie geograficznych osiągnięć naukowych w praktyce. Szansą rozwoju polskiej geografii jest m.in. zwiększenie udziału w realizacji programów międzynarodowych, zintensyfikowanie form informacji i promocji geografii, poprawa transferu osiągnięć naukowych do praktyki, podniesienie rangi naukowej i społecznej geografii. Do najważniejszych działań zmierzających do poprawy kondycji geografii w Polsce, które winny być podjęte przez ośrodki geograficzne, można zaliczyć: zdefiniowanie priorytetów badawczych ważnych z naukowego i aplikacyjnego punktu widzenia, zwiększenie udziału geografów w badaniach interdyscyplinarnych środowiska geograficznego w programach krajowych i międzynarodowych, zintensyfikowanie prac w zakresie kształtowania i ochrony środowiska przyrodniczego, opracowywanie monografii regionalnych służących ocenie i gospodarowaniu zasobami przyrodniczymi, podniesienie rangi czasopism geograficznych,

25 Aktualny stan oraz tendencje rozwoju geografii w Polsce 25 większe zróżnicowanie form promocji geografii, podniesienie rangi geografii w nauczaniu szkolnym. Powodzenie realizacji proponowanych kierunków rozwoju geografii możliwe jest pod warunkiem akceptacji ich przez społeczność geografów. Podjęcie działań w tym zakresie na pewno podniesie rangę geografii w systemie nauki oraz w społeczeństwie. Literatura Jackowski A., Liszewski S., Richling A., 2008, Historia geografii polskiej, PWN, Warszawa. Kostrzewski A., Roo-Zielińska E., 2010, Ekspertyza o stanie nauk geograficznych w Polsce , Archiwum Komitetu Nauk Geograficznych PAN, Warszawa. Leszczycki S., 1962, Geografia powszechna, t. 1, PWN, Poznań.

26 Zbigniew Zioło Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej Instytut Geografii Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie Problemy kształtowania przestrzeni geograficznej Wprowadzenie Proces kształtowania przestrzeni geograficznej dokonuje się pod wpływem postępującego rozwoju cywilizacyjnego. Współcześnie przejawia się on w przechodzeniu do informacyjnej fazy przy nasilających się procesach globalizacji. Ze względu na poziom atrakcyjności różnej skali układów przestrzennych wpływa on w coraz większym stopniu na różnicowanie się światowej przestrzeni gospodarczej, społecznej, kulturowej czy politycznej 1. Jest to związane z regułą postępującego procesu koncentracji kapitału, który poszukuje dla siebie najkorzystniejszych miejsc umożliwiających maksymalizację efektywności działalności gospodarczej. Prowadzi to do polaryzacji przestrzeni geograficznej, która przejawia się w zwiększaniu się dystansu cywilizacyjnego poszczególnych krajów i grup społecznych, a także degradacji środowiska przyrodniczego, społecznego i kulturowego. W znacznym stopniu generuje to konflikty społeczne i polityczne, prowadzące m.in. do konfrontacji ideologicznych i militarnych przedstawicieli różnych kultur, bardzo często wyrastających na podłożu określonych idei czy populistycznych haseł przywódców. Na taki stan wpływa wiele czynników, które rozpatrywane z różnych aspektów wymagają wypracowania ujęć syntetyzujących, celem podtrzymywania procesów rozwoju społeczno-gospodarczego i kulturowego, a także zapobiegania działaniu czynników niekorzystnych dla rozwoju poprzez osłabianie ich negatywnych skutków i zapobieganie narastającym nierównościom ekonomicznym, społecznym i kulturowym. Wymaga to podjęcia celowych działań zmierzających do wyrównywania poziomu i jakości życia w drodze ograniczania dysproporcji w zakresie rozwoju zarówno w układach przestrzennych, jak i między poszczególnymi grupami społecznymi 2. W tym zakresie ważną rolę odgrywają poszukiwania nowego podejścia do analizy przestrzennej na polu geografii (Dobrowolska 1962; Chojnicki 1991; Domański 1982; Lisowski 1999; Parysek 2004; Maik, Rembowska, Suliborski 2005; 2007). Podejmując problematykę kształtowania przestrzeni geograficznej, wstępnie przyjęto złożenie, że wszystkie procesy gospodarcze, społeczne, kulturowe i polityczne dokonują się w określonej skali układów przestrzennych (kontynentów, grupy krajów, poszczególnych krajów, regionów, układów lokalnych) pod wpływem ekonomicznych reguł rozwoju (makro-, 1 Przejawia się to m.in. w społecznej wydajności pracy, którą ilustruje wskaźnik PKB na mieszkańca. W 2009 roku jego wartość w przestrzeni europejskiej wahała się od 105,1 tys. dolarów w Luksemburgu i 79,1 tys. w Norwegii do 9,5 tys. w Rumunii i 6,6 tys. w Bułgarii, przy 11,3 tys. w Polsce (GUS 2010). 2 Szerzej problematyka ta jest rozwijana w serii 16 tomów prac Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy, wydawanych pod redakcją prof. M.G. Woźniaka, kierownika Katedry Teorii Ekonomii i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Rzeszowskiego, a także w pracach publikowanych pod redakcją prof. J. Kitowskiego, Kierownika Katedry Finansów Uniwersytetu Rzeszowskiego, ostatnio w serii Geopolitical Studies.

27 Problemy kształtowania przestrzeni geograficznej 27 mezo- i mikroekonomicznego), które w swej istocie mają charakter aprzestrzenny. W konsekwencji te same reguły rozwoju ekonomicznego często w odmiennym stopniu wpływają na jakość i różnicowanie procesów przemian gospodarczych, społecznych i kulturowych różnej skali układów przestrzennych. Wynika to w znacznym stopniu z określonych umiejętności i chęci ich wykorzystania w zarządzaniu, przy zastosowaniu odpowiednio kreowanych instrumentów polityki gospodarczej, społecznej i przestrzennej (Zioło 2003). W świetle przedstawionych przesłanek wydaje się, że coraz większego znaczenia nabiera problematyka precyzyjnego poznania procesu kształtowania przestrzeni geograficznej. W procesie tym ważną rolę odgrywają określone uwarunkowania przyrodnicze, które umożliwiają kształtowanie się rozwoju społeczno-gospodarczego i kulturowego poszczególnych krajów czy regionów, zgodnego z regułami ekonomicznego rozwoju, a także wynikającego z celowych działań na gruncie polityki społeczno-gospodarczej. Ma to szczególne znaczenie w fazie kształtowania się społeczeństwa informacyjnego, które swój rozwój w coraz większym stopniu opiera na wiedzy, a jego bazę ekonomiczną stanowi nauka. Zarys kierunków badań geograficznych Znacząca rola w poznawaniu i kreowaniu procesów kształtowania różnej skali układów przestrzennych przypada geografii. Na jej polu najpełniej dokonuje się analizy przemian złożonych elementów przestrzeni geograficznej oraz zachodzących między nimi relacji, które stwarzają przesłanki podejmowania celowych działań na rzecz poprawy warunków życia i rozwoju, a także podnoszenia konkurencyjności różnej skali układów przestrzennych. Dlatego geografia w znacznie większym stopniu winna uczestniczyć w przygotowywaniu takich zamierzeń, jak kształtowanie nowej, bardziej racjonalnej struktury przyrodniczej, społecznej, gospodarczej i kulturowej, która będzie sprzyjać szybszemu rozwojowi gospodarki, zapewniać ludziom najlepsze warunki egzystencji, a także określać perspektywy rozwojowe 3. Wstępnie można przyjąć, że przed badaniami geograficznymi stoją ważne zadania związane z: określaniem jakości i potencjału poszczególnych elementów przestrzeni geograficznej oraz poznaniem ich wzajemnych związków, kształtujących określone uwarunkowania rozwoju, dostarczaniem możliwie najprecyzyjniejszych informacji o warunkach życia i możliwości pracy, określaniem kierunków racjonalnego kształtowania procesów rozwoju układów przestrzennych oraz działaniami zapewniającymi racjonalne możliwości zaspakajania potrzeb społecznych, konstruowaniem narzędzi pozwalających na najdokładniejszy pomiar zmienności potencjału przestrzeni geograficznej, przemiany jej struktury, nasilenia różnorodnych relacji oraz ich efektywności, określaniem stopnia zaspakajania potrzeb, a także racjonalnego poziomu życia ludności, zwracając uwagę na fakt, że potrzeby społeczne są nieograniczone, a realizują się przy ograniczonej możliwości ich zaspakajania. W dotychczasowym procesie rozwoju geografii, podobnie jak i innych dyscyplin naukowych, utrzymywać się będzie tendencja do coraz precyzyjniejszego poznania złożoności rzeczywistości przyrodniczej, społecznej, gospodarczej, kulturowej oraz politycznej. Wymaga 3 Interesującą próbą w tym zakresie są m.in. studium i koncepcja przestrzennego zagospodarowania kraju wykonane w zespołach autorskich: G. Węcławowicz, J. Bański, M. Degórski, T. Komornicki, P. Korcelli, P. Śleszyński (2006); P. Korcelli, M. Degórski, D. Drzazga, T. Komornicki, T. Markowski, J. Szlachta, G. Węcławowicz, J. Zaleski, J. Zaucha (2010), a także kierunki przebudowy obszarów wiejskich (Bański 2005, Falkowski 2009) czy przemian struktur przestrzennych (Zioło 1978, Rydz 2006).

28 28 zbigniew zioło to określania nowych podmiotów i celów badawczych, wypracowywania i stosowania coraz precyzyjniejszych metod pozwalających na pomiar, poznanie struktury i wewnętrznych relacji zachodzących między jej elementami. W konsekwencji tendencje te na polach poszczególnych nauk prowadziły i prowadzą do coraz węższej specjalizacji i wyodrębniania się nowych dyscyplin naukowych. Nawiązuje to do znanej tezy, że poznawane nowe treści wpływają na rozsadzanie starych form i kształtowanie się nowych wzorców. W nawiązaniu do tej idei na polu geografii wykształciły się dwie główne tendencje badawcze. Pierwsza z nich zmierza w kierunku pogłębiania specjalizacji naukowej i poszukiwania nowych, coraz węższych problemów badawczych, dzięki czemu precyzyjniej można poznać istotę badanych zjawisk 4. W efekcie wyodrębniło się i nadal się wyodrębnia na polu geografii wiele nowych nauk zajmujących się poszczególnymi elementami środowiska przyrodniczego, społeczno-ekonomicznego czy kulturowego, m.in. geografia fizyczna, ekonomiczna (gospodarcza), społeczna, kultury, a w ich strukturze bardziej szczegółowe subdyscypliny. Druga tendencja zmierza do budowania syntez wyników badań cząstkowych dostarczanych przez wyspecjalizowane subdyscypliny naukowe nie tylko nauk geograficznych, ale także nauk ekonomicznych, społecznych, historycznych, kulturowych i technicznych, których osiągnięcia badawcze związane są z kształtowaniem różnej skali układów przestrzennych. Tworzona synteza nie może być tylko sumą wyników badawczych poszczególnych dyscyplin naukowych, ale musi też uwzględniać stopień nasilenia powiązań merytorycznych i metodycznych zachodzących między nimi. Wymaga to prób budowania, a następnie doskonalenia nowych spójnych koncepcji badawczych, które pozwalają na syntetyczne ujęcia procesu przemian różnej skali układów przestrzennych, poprzez wykorzystanie wcześniej poznawanych reguł kształtowania się zjawisk przez wyspecjalizowane nauki rozpatrujące je z różnych punktów widzenia. Dokonywane syntezy są ważne dla realizacji celów zarówno badawczych, jak i aplikacyjnych. W procesie budowania syntez odnoszących się do kształtowania określonych zjawisk występujących w przestrzeni geograficznej na czoło wysuwają się prace zmierzające do możliwie precyzyjnego (Domański 1982, Zioło 2009): poznania i wyjaśniania kształtujących się procesów, określania tendencji dalszych przemian, określenia możliwości sterowania nimi na podstawie kierunków wynikających z zakładanych celów, które można realizować w istniejących lub zmieniających się uwarunkowaniach w procesie zarządzania przez podejmowanie racjonalnych decyzji. W procesie poznawania rzeczywistości obserwujemy częściowe zawłaszczanie dotychczasowych, uważanych tradycyjnie za geograficzne, pól badawczych przez inne nauki, zwłaszcza społeczne (np. socjologia) czy ekonomiczne (np. gospodarka przestrzenna). W znacznym stopniu wynikało to z faktu, iż obszary te pozostawały wolne i niezagospodarowane przez geografię. Wiązało się to z pewnym konserwatyzmem oraz brakiem odwagi poszukiwania nowych problemów badawczych, stąd wiele prac podejmowanych przez geografów traktowanych było jako niegeograficzne 5. Dlatego również na polu nauk geograficznych stosunkowo 4 Na polu geografii działają także pewne siły odśrodkowe przejawiające się np. w próbach tworzenia odrębnych stowarzyszeń, a także sztucznym rozszerzaniu pola badawczego geografii przez dopisanie do nazw instytutów geograficznych nowych określeń: i gospodarki przestrzennej, i zagospodarowania przestrzennego. W drugim wypadku zapomina się, że o te problemy badawcze należy rozwijać geografię, a nowo poznawane treści oraz potrzeby aplikacyjne wymagają tworzenia nowych wzorców i metod badawczych. 5 Dobrym przykładem może być krytyka z końca lat 50. XX wieku związana z podjęciem w zespole prof. Marii Dobrowolskiej, w Katedrze Geografii Ekonomicznej Wyższej Szkoły Pedagogicznej

29 Problemy kształtowania przestrzeni geograficznej 29 słabiej zaznaczają się tendencje do zawłaszczania problematyki badawczej innych dyscyplin naukowych, np. związanych z przestrzennym zróżnicowaniem kapitału, dochodów, budżetów czy zjawisk kryzysowych. W zależności od położenia w przestrzeni geograficznej różnej skali układy przestrzenne odznaczają się często odmienną genezą, różnymi warunkami, a także poziomem rozwoju, stosunkami społecznymi, kulturowymi czy ustrojami politycznymi 6. Wydaje się zatem, że geografowie śmielej muszą wkraczać na pola innych nauk, dążąc do całościowego rozwiązywania określonych problemów występujących czy pojawiających się w zróżnicowanych pod względem przyrodniczym, społecznym, ekonomicznym i kulturowym różnej skali układach przestrzennych. W danym układzie przestrzennym występuje bowiem ogniskowanie się różnorodnych procesów, badanych przez różne dyscypliny naukowe (np. ekonomię, historię), które nie dają całościowych ujęć syntetycznych. Analiza w tej konwencji procesów przestrzennych wymaga rozszerzania i pogłębiania syntetyzujących badań geograficznych, doskonalenia i adaptowania nowych metod badawczych oraz stawiania nowych celów nie tylko poznawczych, ale i aplikacyjnych. Wydaje się bowiem, że w ostatnich latach szczególnie zaznacza się wzrost zapotrzebowania społecznego na całościowe analizy procesów przemian różnej skali układów przestrzennych, celem określania tendencji przemian w przyszłości (np. kształtowanie przestrzeni europejskiej zróżnicowania przestrzennego krajów, układów regionalnych czy lokalnych) 7, a także budowania strategii dalszego rozwoju tych układów. Pojawia się więc potrzeba podejmowania ciągłej dyskusji nad porządkowaniem istniejących i propozycji nowych podejść badawczych na polu geografii, zwłaszcza dotyczących syntezowania wyników osiąganych przez inne, bardziej wyspecjalizowane dyscypliny naukowe 8. Wydaje się, że w najbliższej przyszłości inne nauki, dzięki bardziej precyzyjnym metodom, mogą przejmować dotychczasowe pola badawcze nauk geograficznych, rozszerzając swoje badania o element przestrzeni oraz podporządkowując je celom zarządzania (np. ruchy masowe, poziom życia ludności, zjawiska powodzi). W dalszych rozważaniach podjęto próbę zarysowania głównych problemów kształtowania przestrzeni geograficznej, których rozwiązywanie może wpłynąć na podniesienie konkuren- 4 w Krakowie, problematyki dojazdów do pracy. Problematykę tę uznano bowiem za socjologiczną, a nie geograficzną. Dopiero po kilku latach upowszechniła się ona w wielu krajowych i zagranicznych ośrodkach geograficznych (zob. m.in. Herma 1966, Lijewski 1967). 6 Wyrazem tego może być ubóstwo stosunkowo bogatych krajów afrykańskich. Pomimo znaczących zasobów wielu cennych surowców, a także przywódców dobrze wykształconych na europejskich czy amerykańskich uczelniach, pozostają one na niskim poziomie rozwoju. Podstawową barierą w tym zakresie są określone zasoby kultury duchowej wynikające z tradycji, które są utrzymywane też przez wykształcone już elity. 7 Wydaje się, że pewna postawa konserwatywna przedstawicieli nauk geograficznych przyczyniła się do pojawienia się w ramach geografii np. problematyki gospodarki przestrzennej. Podejmowali ją w zasadzie geografowie nieznajdujący swojego miejsca w instytucjonalnej strukturze nauk geograficznych. W powiązaniu z przedstawicielami nauk ekonomicznych odkryli oni dobro wynikające z renty przestrzeni i w konsekwencji stworzyli nową dyscyplinę. Podobnie wykształciła się ekologia, która powstała na gruncie nauk przyrodniczych w powiązaniu z naukami technicznymi i ekonomicznymi. Na podkreślenia zasługują tu prace dotyczące miejsca Polski w przestrzeni europejskiej (np. Kukliński 1995, 1997; Gorzelak 1995). 8 Interesującą próbą w tym zakresie była koncepcja alternatywnego rozwoju geografii ekonomicznej R. Domańskiego (1982), która w pewnym zakresie porządkowała problematykę badawczą i dawała podstawę analizy procesu przemian (Zioło 2009), ale w małym stopniu została wykorzystana na polu geografii.

30 30 zbigniew zioło cyjności geografii na tle innych nauk przez możliwości podejmowania ujęć syntetyzujących, mających znaczenie zarówno dla badań podstawowych związanych z rozwojem tej dyscypliny, jak i dla celów praktyki gospodarczej, zwłaszcza w zakresie zarządzania, określania tendencji przemian oraz budowania strategii rozwojowych. Funkcjonowanie przestrzeni geograficznej Budowanie ujęć syntetyzujących wymaga coraz precyzyjniejszego poznania funkcjonowania i przemian przestrzeni geograficznej. W wyniku podjętych wcześniej wielu prób (Zioło 1996, 1999, 2003, 2011) można przyjąć, że przestrzeń geograficzna jest dynamiczną całością obejmującą współdziałające ze sobą różnorodne elementy, które spełniają w niej określone funkcje. W jej strukturze wyodrębniają się różne skale układów przestrzennych, od skali światowej poprzez skale krajowe i regionalne po skale lokalne, kształtujące się na podstawie reguł rozwoju ekonomicznego, przy czynnym działaniu społeczeństwa wybierającego celowe działania wynikające z zasad polityki społeczno-gospodarczej i przestrzennej. W celu określenia wzajemnych zależności występujących między poszczególnymi elementami, konieczne wydaje się podejmowanie prób ujęć teoretycznych i budowanie modeli pozwalających na syntezowanie procesów przemian dokonujących się w określonych uwarunkowaniach, które są niezbędne jako przesłanki podejmowania racjonalnych decyzji w zakresie przebudowy różnej skali układów przestrzennych. Ważną rolę odgrywa tu analiza procesu kształtowania zjawiska, jego współczesna struktura, przewidywanie dalszych kierunków przemian, ich ocena w świetle zakładanych celów rozwojowych oraz kreowanie odpowiednich instrumentów sterujących w nawiązaniu do uwarunkowań i pozostających do dyspozycji środków (Zioło 2009). Niniejsze rozważania ograniczone są do zaprezentowania funkcjonowania przestrzeni geograficznej w ujęciu statycznym. Wiadomo natomiast, że w procesie rozwoju jakość i wielkość potencjału, a także funkcje poszczególnych elementów przestrzeni geograficznej oraz relacje zachodzące między nimi ulegają ciągłej przemianie (Zioło 1996a, 1999, 2003, 2010). W strukturze przestrzeni geograficznej wyróżniają się trzy podstawowe kategorie przestrzenne. Są to: przestrzeń przyrodnicza (fizyczno-geograficzna), przestrzeń społeczno-gospodarcza, przestrzeń kulturowa. Podstawowe elementy struktury przestrzeni fizyczno-geograficznej (przyrodniczej) obejmują: podłoże geologiczne, warunki klimatyczne, stosunki wodne, ukształtowanie powierzchni, gleby, świat roślin i świat zwierząt. W strukturze przestrzeni społeczno-gospodarczej podstawowe znaczenie mają: struktura przestrzenna rolnictwa, struktura przestrzenna przemysłu, sieć komunikacyjna (transportowa i łączności), sieć usług i instytucji, stosunki demograficzne, sieć osadnicza (miejska, wiejska) oraz zasoby kapitałowe i finansowe. W strukturze przestrzeni kulturowej należy wyodrębnić: zasoby kultury materialnej, zasoby kultury duchowej (m.in. religijne, światopoglądowe), poziom wykształcenia ludności, aspiracje społeczeństwa, zasoby intelektualne, a w ich strukturze kapitał ludzki i społeczny, świadomość polityczną, świadomość społeczną oraz świadomość kulturową. Poszczególne elementy przestrzeni geograficznej nie stanowią odizolowanych jednostek, ale w procesie funkcjonowania zachodzą między nimi różnorodne relacje. Model funkcjonowania przestrzeni geograficznej ilustruje tabela 1.

31 Problemy kształtowania przestrzeni geograficznej 31 Tab.1. Model funkcjonowania przestrzeni geograficznej Elementy przestrzeni geograficznej przestrzeń przyrodnicza Przestrzeń geograficzna przestrzeń społeczno- -gospodarcza przestrzeń kulturowa X 1,...,X n Y 1,...,Y m Z 1,...,Z k podłoże geologiczne X 1 warunki klimatyczne X 2 przyrodnicza stosunki wodne. ukształtowanie powierzchni. gleby. świat roślin. X x ij X y ij X z ij świat zwierząt X n struktura rolnictwa Y 1 Przestrzeń geograficzna społeczno-gospodarcza struktura przemysłu Y 2 sieć usług. sieć instytucji. sieć komunikacyjna. stosunki demograficzne. sieć osadnicza. zasoby kapitałowe ludności Y m Y x ij Y y ij Y z ij kultura materialna Z 1 kultura duchowa Z 2 aspiracje społeczeństwa. kulturowa poziom wykształcenia. zasoby intelektualne. świadomość społeczna. Z x ij Z y ij Z z ij świadomość polityczna. świadomość kulturowa Z k Źródło: Zioło 1996a, W modelu: 1. pierwszą grupę tworzą macierze, które określają relacje zachodzące między elementami tej samej kategorii przestrzeni: a) relacje między elementami przestrzeni przyrodniczej (X i ) przedstawia macierz: x 11, x 12,, x 1n x 21, x 22,, x 2n = [X x ] (i = j = 1,..., n) ij... x n1, x 2n,,x nn

32 32 zbigniew zioło b) podobnie relacje zachodzące między elementami przestrzeni społeczno-gospodarczej (Y i ) określa macierz: [Y y ] (i = j = 1,..., m) ij c) a relacje zachodzące między elementami przestrzeni kulturowej (Z i ): [Z z ] (i = j = 1,..., k) ij 2. drugą grupę tworzą macierze określające relacje między elementami różnych kategorii przestrzeni. Wśród nich wyróżniają się relacje aktywne, które przedstawiają wiersze macierzy, oraz relacje pasywne przedstawione w kolumnach macierzy: a) relacje aktywne określają wpływ danego elementu na pozostałe elementy, np.: wpływ elementów przestrzeni przyrodniczej (X i ) na elementy przestrzeni społeczno-gospodarczej (Y) określa macierz: [X y ] (i = 1,..., n); (j = 1,..., m) ij podobnie wpływ elementów przestrzeni kulturowej (Z i ) na elementy przestrzeni społeczno-gospodarczej (Yi) określa macierz: [Z y ] (i = 1,..., k); (j = 1,..., n) ij b) relacje pasywne przedstawiają kolumny macierzy, które opisują wpływ pozostałych elementów na dany element, np.: na środowisko przyrodnicze (X i ), wpływ życia społeczno-gospodarczego, określa macierz: [Y x ] (i = 1,..., m); (j = 1,..., n) ij podobnie na elementy przestrzeni kulturowej (Z i ) wpływ elementów przestrzeni społeczno-gospodarczego (Y i ) wyraża macierz: [Y z ] (i = 1,..., m); (j = 1,..., k) ij Oznacza to, że macierze: [X y ] i ij [Yx ] nie są sobie równe. Macierz ij [Xy ] przedstawia wpływ ij elementów środowiska przyrodniczego (X i ) na elementy przestrzeni społeczno-gospodarczej (Y i ), a macierz [Y x ] obrazuje wpływ elementów przestrzeni społeczno-gospodarczej (Y) ij i na elementy przestrzeni przyrodniczej (X i ). Przedstawiony model funkcjonowania przestrzeni geograficznej pozwala przyjąć dowolny, w zależności od przedmiotu i celu badań, stopień agregacji bądź dezagregacji elementów przestrzeni geograficznej. Autor zdaje sobie sprawę, że na obecnym poziomie poznania występują duże trudności w określaniu wartości poszczególnych elementów, a także pomiaru ich zróżnicowań jakościowych. Dlatego propozycje te należy traktować jako pewien wzorzec myślenia zanim zostanie zrealizowana docelowa idea pomiaru. Relacje między układami przestrzennymi Zarysowane relacje zachodzące między poszczególnymi elementami przestrzeni geograficznej w odmiennym stopniu realizują się w różnej skali układach przestrzennych, np. regionalnych: U 1,,U n (tab. 2). Układy te kształtują się w wyniku zróżnicowanej wartości potencjału i jakości poszczególnych elementów strukturalnych oraz relacji zachodzących między nimi. Wynikające z nich różnice i podobieństwa stwarzają określone przesłanki dla budowania strategii ich rozwoju oraz podejmowania niezbędnych działań sterujących na rzecz realizacji założonych celów gospodarczych, społecznych, kulturowych, ekologicznych i innych.

33 Problemy kształtowania przestrzeni geograficznej 33 Tab. 2. Struktura układów regionalnych Przestrzeń geograficzna Elementy struktury przestrzeni geograficznej przyrodnicza społeczno-gospodarcza kulturowa podłoże geologiczne warunki klimatyczne stosunki wodne ukształtowanie powierzchni gleby świat roślin świat zwierząt struktura rolnictwa struktura przemysłu sieć usług sieć instytucji sieć komunikacyjna stosunki demograficzne sieć osadnicza zasoby kapitałowe ludności kultura materialna kultura duchowa aspiracje społeczeństwa wykształcenie społeczeństwa Zasoby intelektualne świadomość społeczna świadomość polityczna świadomość kulturowa Układy regionalne (U) U 1 U 2... U n elementy struktury regionu U 1 elementy struktury regionu U 2 elementy struktury regionu U n Źródło: opracowanie własne. W zależności od celów badawczych czy aplikacyjnych w strukturze przestrzeni geograficznej można umownie wyróżnić strukturę hierarchiczną różnych kategorii układów przestrzennych, od skali światowej i kontynentalnej poprzez grupy państw, poszczególne kraje, regiony czy układy lokalne, między którymi zachodzą m.in. relacje: ekonomiczne, społeczne, kulturowe i polityczne. Ważnym problemem jest określanie relacji zachodzących między układami przestrzennymi tej samej kategorii (U i ), np. układów regionach (tab. 3). Relacje zachodzące w strukturze regionu (U 1 ) przedstawia [u 11 ], regionu (U 2 ) [u 22 ]. Występują tu także relacje aktywne (określające np. wpływ regionu U 1 na pozostałe regiony U 2,,U n ), które wyraża od [u 12 ] do [u 1n ], a także relacje pasywne określające wpływ poszczególnych regionów na dany region, np. na U 1 oddziałują relacje od [u 21 ] do [u n1 ].

34 34 zbigniew zioło Relacje powyższe mogą obejmować (Kudełko 2005, 2007): wymianę i rozwijanie współpracy, a w konsekwencji generowanie wewnętrznych i przyciąganie zewnętrznych czynników rozwoju, co będzie sprzyjać procesowi rozwoju regionów oraz wpływać na wzajemne podnoszenie ich konkurencyjności, relacje konkurencyjne prowadzące do ograniczania możliwości rozwoju, np. nasilania konkurencji w zakresie przyciągania zewnętrznych czynników rozwoju 9. Tab. 3. Relacje między układami przestrzennymi Kategoria układów przestrzennych Kategorie układów przestrzennych U 1 U 2 U 3. U n U 1 u 11 u 12 u 13. u 1n U 2 u 21 u 22 u 23. u 2n U 3 u 31 u 32 u 33. u 3n U n u n1 u n2 u n3. u nn Źródło: opracowanie własne. Relacje między różnej skali układami przestrzennymi W procesie przemian określone powiązania kształtują się także między różnej skali układami przestrzennymi (tab. 4). Odnoszą się one do powiązań wewnętrznych między poszczególnymi grupami elementów oraz powiązań zewnętrznych między pozostałymi grupami. Pierwsza grupa relacji określa powiązania wewnętrzne. Są to: relacje występujące w przestrzeni światowej [p p ], 11 relacje dokonujące się w przestrzeni grupy krajów [p p ], 22 relacje zachodzące w przestrzeni krajowej [p p ], 33 relacje między układami regionalnymi [p p ], 44 relacje w przestrzeni układu lokalnego [p p ]. 55 Druga grupa relacji odnosi się do powiązań zachodzących między poszczególnymi typami układów przestrzennych. Wiersze przedstawiają relacje aktywne danego typu elementów z pozostałymi skalami układów przestrzennych, np.: wpływ układu światowego (P 1 ) na pozostałe skale układów przedstawiają relacje od [p p ] do 12 [pp ]. Natomiast kolumny podstawiają relacje pasywne, czyli oddziaływanie na dany układ przestrzenny pozostałych układów, np.: na układ lokalny (P 5 16 ) oddziaływanie pozostałych układów przestawia kolumna relacji od [p p ] po 15 [pp ]. 45 Tab. 4. Relacje między różnymi skalami układów przestrzennych Typy elementów przestrzennych Skale układów przestrzennych P 1 P 2 P 3 P 4 P 5 Skale układów przestrzennych światowa P 1 p p 11 p p 12 p p 13 p p 14 p p 15 grupy krajów P 2 p p 21 p p 22 p p 23 p p 24 p p 25 krajowe P 3 p p 31 p p 32 p p 33 p p 34 p p 35 regionalne P 4 p p 41 p p 42 p p 43 p p 44 p p 45 lokalne P 5 p p 51 p p 52 p p 53 p p 54 p p 55 Źródło: opracowanie własne.

35 Problemy kształtowania przestrzeni geograficznej 35 Nasilenie relacji wewnętrznych oraz zewnętrznych między różnymi typami układów przestrzennych pozwala na określanie uwarunkowań kształtowania się przestrzennych zależności zachodzących między nimi, które mogą być podstawą podejmowania działań na rzecz kształtowania współpracy 10. Relacje między regułami rozwoju ekonomicznego Rozwój gospodarczy oparty jest na regułach ekonomicznych, które odnoszą się do gospodarki światowej, a także europejskiej i krajowej (reguły makroekonomiczne), układów regionalnych i sektorowych (reguły mezoekonomiczne) i podmiotów gospodarczych (reguły mikroekonomiczne). W różnej skali układach przestrzennych z różnym nasileniem zaznaczają się ich skutki (tab. 5). Relacje między zasadami reguł makroekonomicznych (E 1 ) przedstawia relacja [e e ], 11 mezoekonomicznych relacja [e e ], a mikroekonomicznych relacja 22 [ee ]. W rozwoju reguły te 33 należy wykorzystywać dla wzrostu gospodarczego, społecznego i kulturowego różnej skali układów przestrzennych (Zioło 1996b). W procesie gospodarowania reguły te wzajemnie oddziałują na siebie, np. wpływ reguł makroekonomicznych (E 1 ) na reguły mikroekonomiczne (E 3 ) przedstawia relacja [e e ], a wpływ reguł mikroekonomicznych (E ) na makroekonomiczne (E ) przedstawia relacja [e e ]. Działanie tych reguł może intensyfikować rozwój gospodarczy, ale też może generować szereg konfliktów, które w drodze negocjacji należy odpowiednio niwelować, np. dla gospodarki narodowej ważnym zagadnieniem jest zasilanie finansowe budżetu państwa, które osiąga się m.in. poprzez wyższe podatki, natomiast dla przedsiębiorstwa najważniejszym celem działalności jest maksymalizacja zysku, który osiąga się m.in. poprzez niższe podatki. Reguły te działają często odmiennie w różnych krajach czy regionach, stąd przenoszenie wzorców rozwojowych np. z krajów czy regionów lepiej rozwiniętych do słabiej rozwiniętych nie zawsze daje pozytywne efekty 11. Tab. 5. Relacje między regułami rozwoju ekonomicznego Reguły rozwoju ekonomicznego Typy reguł rozwoju Reguły rozwoju ekonomicznego E 1 E 2 E 3 makroekonomiczne E 1 e e 11 e e 12 e e 13 mezoekonomiczne E 2 e e 21 e e 22 e e 23 mikroekonomiczne E 3 e e 31 e e 32 e e 33 Źródło: opracowanie własne. 9 W warunkach krajowych układów regionalnych nasilają się relacje konkurencyjne, np. w zakresie przyciągania bezpośrednich inwestycji zagranicznych (Domański 2001), budowy infrastruktury transportowej czy portów lotniczych, przy czym szczególnie konkurencyjne są specjalne strefy ekonomiczne. Pozytywne relacje możemy zaobserwować między wieloma krajami, np. rozwój gospodarczy Polski w znacznym stopniu zależny jest od wzrostu eksportu do Niemiec, a wzrost kondycji gospodarki Niemiec silnie związany jest z rozwojem eksportu do Chin. 10 Przykładem tego mogą być powiązania Gazpromu z europejskimi odbiorcami gazu. W 2008 roku najwięksi importerzy gazu przejęli 229,5 mld m 3, z czego Ukraina 24,4%, Niemcy 16,6%, Turcja 10,4%, Włochy 9,8%, Białoruś 9,2%, a Polska 3,4%. 11 Szczególnym przypadkiem mogą być kraje określane mianem rajów podatkowych, w których lokuje się siedziby zarządów wielu firm celem unikania wysokiego opodatkowania, czy kraje tzw. taniej bandery, w których rejestruje się wiele statków handlowych.

36 36 zbigniew zioło Relacje między rodzajami polityki rozwoju Kierunki rozwoju różnej skali układów przestrzennych związane są bardzo ściśle z przyjętymi zasadami polityk sektorowych, np.: ekonomicznej D 1, społecznej D 2, kulturowej, ekologicznej, międzynarodowej D 3, czy polityk przestrzennych odnoszących się do danego układu przestrzennego D 4 (regionu, kraju). W skali przestrzennej poszczególne kategorie polityki nie funkcjonują samodzielnie, ale odznaczają się wzajemnymi powiązaniami (tab. 6). Polityka rozwoju regionalnego musi uwzględniać i odpowiednio godzić czasem konflikty wynikające z założeń np. polityki krajowej, podobnie musi uwzględniać zasady polityk sektorowych, np. polityki przemysłowej, ekologicznej, odnoszącej się do rolnictwa, a także polityki społecznej. Na podstawie ich założeń oraz wewnątrzregionalnych uwarunkowań polityki te mogą wpływać na pobudzanie wzrostu społeczno-gospodarczego, kulturowego, poprawę warunków ekologicznych oraz podnoszenie atrakcyjności swojego obszaru poprzez wygenerowanie wewnętrznych i przyciąganie zewnętrznych czynników rozwoju. Efekty polityki ekonomicznej określają możliwości realizacji celów społecznych [d d ]. Podobnie cele polityki społecznej 12 muszą nawiązywać do polityki ekonomicznej [d d ]. Relacje zachodzące między tymi politykami muszą nawiązywać do ogólnego prawa ekonomicznego, które mówi, że potrzeby społeczne 21 są nieograniczone, ale środki na ich realizację są ograniczone 12. Trzeba bowiem na początku wypracować określone środki, aby następnie można je było przeznaczyć na realizacje założonych celów gospodarczych, społecznych, kulturowych, ekologicznych i innych. Ważną rolę w tym zakresie spełniają negocjacje, które w znacznym stopniu zależne są od świadomości politycznej, mającej na uwadze dobro kraju, a nie partykularne interesy grup społecznych czy układów przestrzennych. Tab. 6. Relacje między rodzajami polityki Rodzaje polityki Gospodarcza Społeczna Międzynarodowa Regionalna D 1 D 2 D 3 D 4 Gospodarcza D 1 d 11 d d 12 d d 13 d d 14 d Społeczna D 2 d 21 d d 22 d d 23 d d 24 d Międzynarodowa D 3 d 31 d d 32 d d 33 d d 34 d Regionalna D 4 d 41 d d 42 d d 43 d d 44 d Źródło: opracowanie własne. Model kształtowania przestrzeni geograficznej Szczegółowe relacje zachodzące w procesie kształtowania przestrzeni geograficznej przedstawia analityczna tabela 7. Obrazuje ona różnorodne relacje, pod wpływem których zmieniają się poszczególne elementy oraz zachodzące między nimi relacje oraz układy przestrzeni geograficznej. Przestrzeń przyrodnicza (G 1 ) w różnym stopniu wpływa na: zmieniający się potencjał i jakość elementów w różnej skali układach przestrzennych (P 1,, P 5 ), co ilustruje fragment wiersza relacji od [g p ] do 11 [gp ], Nieprzestrzeganie tej zasady doprowadziło wiele krajów do poważnego zadłużenia, co było efektem życia ponad stan. Szczególnie niekorzystna sytuacja występuje w Grecji, w której wielkość zadłużenia w 2011 roku sięga 140,2% PKB, Irlandii (97,4%), Portugalii (82,8%) i Hiszpanii (65,4%). Deficyt sektora finansów publicznych tych krajów w stosunku do PKB wynosi odpowiednio: 9,6%, 32,3%, 8,9% i 9,3%.

37 Problemy kształtowania przestrzeni geograficznej 37 wdrażanie określonych reguł rozwoju ekonomicznego (E 1,, E 3 ) część wiersza od [g e 11 ] do [g e 13 ], stosowanie określonych rodzajów polityki (D 1,, D 4 ), co przedstawia końcowa część wiersza od [g d 11 ] po [gd 14 ]. Również na przestrzeń przyrodniczą w odmiennym stopniu wpływają: uwarunkowania występujące w różnej skali układach przestrzennych, co ilustruje część relacji zestawionych w kolumnie od [p g 11 ] do [pg 51 ], różne reguły rozwoju ekonomicznego część kolumny od [e g 11 ] do [eg 31 ], oraz określone rodzaje polityki część kolumny od [d g 11 ] po [dg 41 ]. W zależności od celów badawczych relacje te można odnieść bardziej precyzyjnie do wszystkich elementów przestrzeni przyrodniczej wyróżnionej w tabeli 1 od (X 1 ) po (X n ), społeczno-gospodarczej czy kulturowej 13. W podobny sposób można przedstawić relacje aktywne i pasywne odnoszące się do skali regionalnej (P 4 ). Wpływ układu regionalnego na: elementy przestrzeni geograficznej przedstawia część wiersza od [p g 41 ] po [pg 44 ], różne skale układów przestrzennych od [p p 41 ] do [pp 43 ] i [pp 45 ], reguły rozwoju ekonomicznego od [p e 41 ] do [pe 43 ], oraz rodzaje polityk od [p d 41 ] po [pd 44 ]. Oddziaływanie poszczególnych elementów na układ regionalny (P 4 ) przedstawiają następujące segmenty kolumny: wpływ elementów przestrzeni geograficznej przedstawia kolumna relacji od [g p 14 ] do [gp 44 ], wpływ różnych skal układów przestrzennych kolumna od [p p 14 ] do [pp 34 ] i [pp 54 ], oddziaływanie reguły rozwoju ekonomicznego od [e p 15 ] do [ep 34 ], oddziaływanie na rodzaje polityk od [d p 14 ] do [dp 4 ]. Podobnie można prześledzić wszystkie szczegółowe relacje zachodzące między wyróżnionymi elementami modelu. Bardziej syntetyczny obraz możliwych do analizy relacji przedstawia tabela 8. Obrazuje ona relacje wewnętrzne zachodzące w strukturze tej samej grupy elementów oraz relacje zachodzące między różnymi typami elementów. Relacje wewnętrzne zachodzące między elementami obrazują powiązania występujące w: strukturze przestrzeni geograficznej (G) [g g ij ], między różnej skali układami przestrzennymi [p p ij ], między regułami rozwoju ekonomicznego [e e ij ], między rodzajami polityki [d d ij ]. Relacje zewnętrzne opisują wiersze i kolumny macierzy, np. wpływ elementów przestrzeni geograficznej (G i ) na: reguły rozwoju skale układów przestrzennych (P i ) przedstawia [g p ij ], reguły rozwoju ekonomicznego [g e ij ] rodzaje polityki [g d ij ]. Podobnie w poszczególnych wierszach można określić aktywne relacje zachodzące między poszczególny elementami wyróżnionych grup (P i, E i, D i ). 13 Największy rosyjski producent złota Polus Zołoto wyda 1 mld dol. na eksploatację jednego z trzech największych na świecie złóż złota Nawałki na Kołymie. W wyniku tego w Rosji produkcja złota zwiększy się o 25%. W 2010 roku Rosja wyprodukowała 185 t złota, co jako producentowi dało jej miejsce za Chinami, Republiką Południowej Afryki i Stanami Zjednoczonymi.

38 38 zbigniew zioło Tab. 7. Analityczny model kształtowania przestrzeni geograficznej Elementy przestrzeni geograficznej Skale układów przestrzennych Reguły rozwoju ekonomicznego Rodzaje polityki Elementy modelu Źródło: opracowanie własne. Elementy przestrzeni geograficznej Skale układów przestrzennych Reguły rozwoju ekonomicznego Rodzaje polityki G 1 G 2 G 3 G 4 P 1 P 2 P 3 P 4 P 5 E 1 E 2 E 3 D 1 D 2 D 3 D 4 przyrodnicza G 1 g g 14 g g 15 g g 16 g g 17 g p 11 g p 12 g p 13 g p 14 g p 15 g e 11 g e 12 g e 13 g d 11 g d 12 g d 13 g d 14 społeczna G 2 g g 21 g g 22 g g 23 g g 24 g p 21 g p 22 g p 23 g p 24 g p 25 g e 21 g e 22 g e 23 g d 21 g d 22 g d 23 g d 24 gospodarcza G 3 g g 31 g g 32 g g 33 g g 34 g p 31 g p 32 g p 33 g p 34 g p 35 g e 31 g e 32 g e 33 g d 31 g d 32 g d 33 g d 34 kulturowa G 4 g g 41 g g 42 g g 43 g g 44 g p 41 g p 42 g p 43 g p 44 g p 45 g e 41 g e 42 g e 43 g d 41 g d 42 g d 43 g d 44 światowa P 1 p g 11 p g 12 p g 13 p g 14 p p 11 p p 12 p p 13 p p 14 p p 15 p e 11 p e 12 p e 13 p d 11 p d 12 p d 13 p d 14 grupy krajów P 2 p g 21 p g 22 p g 23 p g 24 p p 21 p p 22 p p 23 p p 24 p p 25 p e 21 p e 22 p e 23 p d 21 p d 22 p d 23 p d 24 krajowe P 3 p g 11 p g 12 p g 13 p g 14 p p 31 p p 32 p p 33 p p 34 p p 35 p e 31 p e 32 p e 33 p d 31 p d 32 p d 33 p d 34 regionalne P 4 p g 41 p g 42 p g 43 p g 44 p p 41 p p 42 p p 43 p p 44 p p 45 p e 41 p e 42 p e 43 p d 41 p d 42 p d 43 p d 44 lokalne P 5 p g 51 p g 52 p g 53 p g 54 p p 51 p p 52 p p 53 p p 54 p p 55 p e 51 p e 52 p e 53 p d 51 p d 52 p d 53 p d 54 makroekonomiczne E 1 e g 11 e g 12 e g 13 e g 14 e p 11 e p 12 e p 13 e p 14 e p 15 e e 11 e e 12 e e 13 e d 11 e d 12 e d 13 e d 14 mezoekonomiczne E 2 e g 21 e g 22 e g 23 e g 24 e p 21 e p 22 e p 23 e p 24 e p 25 e e 21 e e 22 e e 23 e d 21 e d 22 e d 23 e d 24 mikroekonomiczne E 3 e g 31 e g 32 e g 33 e g 34 e p 31 e p 32 e p 33 e p 34 e p 35 e e 31 e e 32 e e 33 e d 31 e d 32 e d 33 e d 34 gospodarcza D 1 d g 11 d g 12 d g 13 d g 14 d p 11 d p 12 d p 13 d p 14 d p 15 d e 11 d e 12 d e 13 d d 11 d d 12 d d 13 d d 14 społeczna D 2 d g 21 d g 22 d g 23 d g 24 d p 21 d p 22 d p 23 d p 24 d p 25 d e 21 d e 22 d e 23 d d 21 d d 22 d d 23 d d 24 międzynarodowa D 3 d g 31 d g 32 d g 33 d g 34 d p 31 d p 32 d p 33 d p 34 d p 35 d e 31 d e 32 d e 33 d d 31 d d 32 d d 33 d d 34 regionalna D 4 d g 41 d g 42 d g 43 d g 44 d p 41 d p 42 d p 43 d p 44 d p 45 d e 41 d e 42 d e 43 d d 41 d d 42 d d 43 d d 44

39 Problemy kształtowania przestrzeni geograficznej 39 Relacje pasywne przedstawiają kolumny macierzy, np. na rodzaje polityk oddziałują: elementy przestrzeni geograficznej [g d ij ], skale układów przestrzennych [p d ij ], reguły rozwoju ekonomicznego [e d ij ]. Podobnie w poszczególnych kolumnach można określić pasywne relacje zachodzące między poszczególny elementami wyróżnionych grup. Tab. 8. Model kształtowania przestrzeni geograficznej Elementy modelu Elementy przestrzeni geograficznej Skale układów przestrzennych Reguły rozwoju ekonomicznego Rodzaje polityki Elementy przestrzeni geograficznej G 1. G m G 1. G m P 1. P k E 1. E n D 1. D h g g ij g p ij g e ij g d ij Skale układów przestrzennych P 1. P k p g ij p p ij p e ij p d ij Reguły rozwoju ekonomicznego E 1. E n e g ij e p ij e e ij e d ij Rodzaje polityki D 1. d g ij d p ij d e ij d d ij D h Źródło: opracowanie własne. Przedstawione rozważania podkreślają duże zróżnicowanie elementów przestrzeni geograficznej oraz wzajemnych relacji zachodzących między nimi, które z różnym nasileniem kształtują się w różnej skali układach przestrzennych. Na kształtowanie się przestrzeni geograficznej znaczący wpływ wywierają reguły rozwoju ekonomicznego i cele przyjętej polityki, na podstawie których w procesie zarządzania podejmowane są określone decyzje, prowadzące do przebudowy istniejących struktur gospodarczych, społecznych i kulturowych. Przebudowa przestrzeni geograficznej oparta jest na uwarunkowaniach wewnętrznych oraz realizacji przyjmowanych w procesie zarządzania celów, które winny nawiązywać do ogólnych tendencji rozwoju cywilizacyjnego. Zarządzanie przestrzenią geograficzną jest więc niezwykle złożonym procesem, w którym ważnym problemem jest określenie kierunków zmian jakości i potencjału poszczególnych elementów oraz relacji zachodzących między nimi. Procesy te z różnym nasileniem dokonują się w różnej skali układach przestrzennych. Na podstawie reguł ekonomicznego rozwoju i w zależności od założonych celów mogą być w różnym stopniu wykorzystane przez określone działania wynikające z polityki gospodarczej, społecznej, kulturowej oraz integrujące je działania w polityce przestrzennej.

40 40 zbigniew zioło Uwagi końcowe Należy przyjąć, że przestrzeń geograficzna obejmuje przestrzeń przyrodniczą, społeczno- -gospodarczą i kulturową, których elementy odznaczają się dużą różnorodnością jakościową, wielkością potencjału i spełnianymi funkcjami, a także określonymi relacjami aktywnymi i pasywnymi występującymi między nimi. W różnej skali układach przestrzennych (kontynenty, grupy państw, poszczególne kraje, regiony, układy lokalne) występują często odmienne jakościowo elementy przyrodnicze, społeczne, ekonomiczne i kulturowe, które w procesie rozwoju kształtują określone powiązania zachodzące między nimi. W procesie kształtowania dokonuje się różnicowanie przestrzeni geograficznej pod wpływem reguł rozwoju ekonomicznego (makro-, mezo- i mikro-), które w różnej skali układach przestrzennych (grupy państw, kraje, regiony, układu lokalne) w różnym stopniu wpływają na ich jakość oraz kierunek przemian i poziom rozwoju, prowadząc do polaryzacji lub wyrównywania zaistniałych dysproporcji rozwojowych. Na jakość i poziom rozwoju układów przestrzennych w znacznym stopniu wpływają zasady gospodarowania wynikające z przyjętych celów polityki społeczno-ekonomicznej, na podstawie których podejmowane są określone decyzje, wpływające na kształtowanie układów przestrzennych 14. W konsekwencji wzorce wypracowane w procesie kształtowania różnych układów przestrzennych (np. krajów czy regionów ekonomicznie rozwiniętych), muszą być odpowiednio dostosowane do konkretnych uwarunkowań wewnętrznych i jakości otoczenia danego układu. W świetle przedstawionych rozważań pojawia się pytanie, czy współczesnej geografii nie należy traktować jako nauki o zarządzaniu procesami kształtowania przestrzeni geograficznej, w tym także różnej skali układów przestrzennych. Wymaga to jednak, by w badaniach geograficznych śmielej wejść na pole nauk ekonomicznych, społecznych, rolniczych, technicznych, tak jak one wchodzą na pola geografii, podejmując problematykę zróżnicowania przestrzennego. Atutem geografii w tej rywalizacji jest precyzyjniejsze rozumienie funkcjonowania i historycznego procesu przemian elementów przestrzeni geograficznej oraz wyodrębniających się w jej strukturze różnej skali układach przestrzennych. Dodatkowych studiów wymagają jednak procesy rozwojowe (ekonomiczne, społeczne, kulturowe, polityczne) oraz związane z nimi metody zarządzania prowadzące do podnoszenia konkurencyjności różnej skali układów przestrzennych w zakresie możliwości wygenerowania endogenicznych oraz podnoszenia atrakcyjności dla napływu egzogenicznych czynników rozwoju. 14 Wyrazem tego mogą być dyskutowane obecnie propozycje ograniczenie rozbudowy infrastruktury drogowej, ze względu na potrzeby ograniczenia krajowego zadłużenia. Literatura Bański J., red., 2005, Przestrzenny wymiar współczesnych procesów na wsi, Studia Obszarów Wiejskich, 9, IGiPZ PAN, PTG, Warszawa. Chojnicki Z., red., 1991, Podstawowe problemy metodologiczne rozwoju polskiej geografii, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań. Dobrowolska M., 1962, Czynniki kształtowania się, przeobrażania i rozpadu społeczno- -ekonomicznych struktur regionalnych, Światowid, t. XXIV, Księga pamiątkowa ku czci prof. dra Wł. Antoniewicza, Warszawa, s

41 Problemy kształtowania przestrzeni geograficznej 41 Domański B., 2001, Kapitał zagraniczny w przemyśle Polski, Uniwersytet Jagielloński, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Kraków. Domański R., 1982, Teoretyczne podstawy geografii ekonomicznej, PWE, Warszawa. Falkowski J., 2009, Zagospodarowanie podmiejskiej przestrzeni geograficznej w Polsce [w:] Współczesne problemy przemian strukturalnych przestrzeni geograficznej (książka dedykowana Profesorowi Eugeniuszowi Rydzowi w 70. rocznicę urodzin), I. Jażewicz (red.), Akademia Pomorska, Słupsk, s Gorzelak G., 1995, Transformacja systemowa a restrukturyzacja regionalna, Uniwersytet Warszawski, Katedra UNESCO Trwałego Rozwoju, Warszawa. Główny Urząd Statystyczny, Rocznik statystyczny Herma J., 1966, Dojazdy do pracy w Polsce południowej, Prace Monograficzne WSP w Krakowie, t. V, Kraków. Korcelli P., Degórski M., Drzazga D., Komornicki T., Markowski T., Szlachta J., Węcławowicz G., Zaleski J., Zaucha J., 2010, Ekspercki projekt Koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju do 2033, Studia KPZK PAN, t. CXXVIII, Warszawa Kudełko J., 2005, Rozwój regionalny a konkurencyjność regionów [w:] Uwarunkowania rozwoju i konkurencyjności regionów, Instytut Gospodarki WSIiZ w Rzeszowie, Rzeszów, s Kudełko J., 2007, Pozycja konkurencyjna miasta Rzeszowa jako ośrodka centralnego potencjalnego rzeszowskiego obszaru metropolitalnego wśród krajowych centrów regionalnych [w:] Uwarunkowania rozwoju rzeszowskiego obszaru metropolitalnego w systemie społeczno- -gospodarczym i innowacyjnym województwa podkarpackiego, J. Kudełko (red.), Prace Komisji Nauk Ekonomicznych Oddział w Krakowie, nr 25, PAN, Kraków, s Kukliński A., 1995, Europejski kontekst przekształceń polskiej przestrzeni [w:] Koncepcja polityki przestrzennego zagospodarowania kraju, J. Kołodziejski, red., Polska 2000 plus, hipoteza, t. I. Kukliński A., 1997, Problematyka przestrzeni europejskiej, Euroreg, Warszawa. Lijewski T., 1967, Dojazdy do pracy w Polsce, Studia KPZK PAN, t. XV, Warszawa. Lisowski A., red., 1999, Geografia na przełomie wieków jednorodność w różnorodności, Wydział Geografii i Studiów Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa. Maik W., Rembowska K., Suliborski A., red., 2005, Geografia jako nauka o przestrzeni, środowisku i krajobrazie. Podstawowe idee i koncepcje w geografii, t. I, Zakład Geografii Społecznej i Turystyki UMK w Toruniu, Zakład Badań Społecznych i Regionalnych Uniwersytetu Łódzkiego w Łodzi, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź. Maik W., Rembowska K., Suliborski A., red., 2006, Człowiek w badaniach geograficznych. Podstawowe idee i koncepcje w geografii, t. II, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej WSG w Bydgoszczy, Zakład Geografii Społecznej i Studiów Regionalnych Uniwersytetu Łódzkiego w Łodzi, Bydgoszcz. Maik W., Rembowska K., Suliborski A., red., 2007, Geografia a przemiany współczesnego świata, Podstawowe idee i koncepcje w geografii, t. III, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej WSG w Bydgoszczy, Zakład Geografii Społecznej i Studiów Regionalnych Uniwersytetu Łódzkiego w Łodzi, Bydgoszcz. Parysek J., red., 2004, Rozwój regionalny i lokalny w latach , UAM Instytut Geografii Społeczno-Ekonomicznej i Gospodarki Przestrzennej, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań. Rydz E., 2006, Przemiany struktur społeczno-gospodarczych w okresie transformacji systemowej na Pomorzu Środkowym, Pomorska Akademia Pedagogiczna, Słupsk.

42 42 zbigniew zioło Węcławowicz G., Bański J., Degórski M., Komornicki T., Korcelli P., Śleszyński P., 2006, Przestrzenne zagospodarowanie Polski na początku XXI wieku, PAN IGiPZ, monografie, 6, Warszawa. Zioło Z., red., 1978, Przemiany społeczno-ekonomiczne Tarnobrzeskiego Rejonu Uprzemysławianego, PAN Komitet Badań Rejonów Uprzemysławianych, PWN, Warszawa. Zioło Z., 1996a, Model funkcjonowania przestrzeni geograficznej i jego znaczenie dla gospodarki przestrzennej [w:] Gospodarka, przestrzeń, środowisko, U. Wich (red.), Wyd. UMCS, Lublin, s Zioło Z., 1996b, Miejsce mezoekonomii w ekonomii [w:] Rola mezoekonomii w rynkowym systemie zarządzania gospodarką. Księga jubileuszowa dla uczczenia 50-lecia pracy naukowo-dydaktycznej Profesora Józefa Gajdy, Akademia Ekonomiczna, Kraków, s Zioło Z., 1999, Model funkcjonowania przestrzeni geograficznej jako próba integracji badań geograficznych [w:] Geografia na przełomie wieków jedność w różnorodności, A. Lisowski (red.), Wydział Geografii i Studiów Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, s Zioło Z., 2003, Przestrzeń geograficzna jako miejsce realizacji idei ładu przestrzennego [w:] Społeczno-gospodarcze i przyrodnicze aspekty ładu przestrzennego, T. Ślęzak, Z. Zioło (red.), Biuletyn KPZK PAN, z. 205, s Zioło Z., 2009, Model badań procesu transformacji elementów w przestrzeni geograficznej [w:] Współczesne problemy przemian strukturalnych przestrzeni geograficznej (książka dedykowana Profesorowi Eugeniuszowi Rydzowi w 70. rocznicę urodzin), I. Jażewicz (red.), Akademia Pomorska, Słupsk 2009, s Zioło Z., 2011, Model przemian przestrzeni geograficznej [w:] Geografia regionalna szanse na scalenie i syntezę wiedzy geograficznej o otaczającej nas rzeczywistości, W. Maik, K. Rembowska, A. Suliborski (red.), złożone do publikacji w Wydawnictwie Naukowym UŁ w Łodzi.

43 Andrzej Mizgajski Zakład Geografii Kompleksowej Wydział Nauk Geograficznych i Geologicznych Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Kompleksowe i aplikacyjne podejścia badawcze w geografii Wprowadzenie We współczesnej nauce utrzymuje się tendencja do rosnącej specjalizacji badań, towarzyszy jej jednak rozwój podejść o charakterze syntetycznym, wiążących ustalenia różnych dziedzin. Na tym tle coraz wyraźniejsza jest postępująca alienacja dyscyplin wyrastających ze wspólnego pnia geografii. Dyscypliny analityczne, zwłaszcza zajmujące się poszczególnymi komponentami środowiska geograficznego, ale także ze sfery geografii społeczno-ekonomicznej, oddalają się od siebie, zbliżając się do dziedzin pokrewnych, np. fizyki, geologii, nauk społecznych lub ekonomicznych, co poszerza możliwości korzystania z ich dorobku i pozwala działać pod szyldem uważanym za lepszy. Jest jednak wątpliwe, czy to automatycznie polepsza pozycję geografów wobec przedstawicieli dyscyplin użyczających swojej nazwy (Liszewski 2004). Fundamentalne znaczenie dla oddalania się nauk geograficznych od siebie mają rozstrzygnięcia formalne w zakresie organizacji nauki. W ramach Centralnej Komisji do spraw Stopni i Tytułów sprawy geografii społeczno-ekonomicznej są rozpatrywane w Sekcji II Nauk Ekonomicznych, natomiast sprawy dyscyplin fizycznogeograficznych w Sekcji V Nauk Matematycznych, Fizycznych, Chemicznych i Nauk o Ziemi. Podobny rozdział nastąpił w strukturach Narodowego Centrum Nauki. Geografię ekonomiczną zakwalifikowano do Nauk Humanistycznych, Społecznych i o Sztuce, a w tych ramach do panelu dziedzinowego Jednostka, instytucje, rynki obejmującego ekonomię, finanse, zarządzanie i demografię (HS4). Dyscypliny fizycznogeograficzne natomiast znalazły się w panelu Nauk o Ziemi (ST10), który jest przyporządkowany do nauk ścisłych i technicznych. Taki kierunek rozwoju ma istotne mankamenty, które wiążą się z traceniem atutów wiedzy geograficznej związanych z umiejętnością syntetyzowania oraz podejmowania badań nad powiązaniami zjawisk i procesów przyrodniczych, społecznych i gospodarczych. Chodzi tu szczególnie o brak uwzględniania w badaniach kontekstu przestrzennego, spadek zainteresowania odniesieniami do środowiska geograficznego jako całości i poszczególnych jego elementów, a także marginalizowanie kontekstu społeczno-gospodarczego w badaniach fizyczno-geograficznych. Samookreślanie się badaczy jako geografów staje się niemodne. Ten proces w warstwie semantycznej jest szczególnie widoczny w największym z ośrodków geograficznych, na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, gdzie w instytutach geograficznych spośród 19 zakładów tylko 1 ma w swej nazwie słowo geografia. Jeśli przyjąć, że świadczy to o kształtowaniu się nowego trendu, to pojęcie geografia w znacznym stopniu określa zbiór różnorakich dziedzin i dyscyplin nauki zajmujących się rozpoznaniem różnych aspektów bytowania człowieka na Ziemi z uwzględnieniem relacji do jego środowiska 1 oraz uwikłania w przestrzeń geograficzną. 1 W dalszej części tekstu stosowany jest termin środowisko bez dookreśleń, jako skrót myślowy dla pojęcia środowisko geograficzne/środowisko przyrodnicze człowieka (por. Mizgajski 2008).

44 44 andrzej mizgajski Na tym tle można wysnuć tezę, że studia geograficzne i ciągle jeszcze funkcjonowanie ośrodków geograficznych w ramach wspólnych jednostek organizacyjnych stwarzają przesłanki do wykształcenia się pól badawczych przekraczających tradycyjny podział pomiędzy zagadnieniami fizycznogeograficznymi a społeczno-ekonomicznymi. W dalszej części tekstu starano się wykazać, że taki kierunek rozwoju jest coraz wyraźniejszy i ma bardzo dobre perspektywy rozwoju. Podstawy rozwoju podejścia kompleksowego Rozwijające się współcześnie pola badawcze obejmujące relacje: człowiek środowisko przy uwzględnieniu aspektów przestrzennych wymagają od badaczy kompetencji ogarniających te sfery. Stwarza to ciekawe perspektywy dla geografów otwartych na tak szeroko postawione problemy. W latach 70. ubiegłego wieku rozwijał się w Polsce tego typu nurt w ramach geografii fizycznej kompleksowej, która obecnie szuka dla siebie miejsca w zmienionych warunkach społeczno-ekonomicznych, przy postępującej alienacji analitycznych dyscyplin fizyczno- -geograficznych. Na ożywienie czeka też geografia regionalna, która powinna stać się na powrót ważną platformą integrującą wiedzę geograficzną (Richling 2006, Gocłowski i in. 2008). Uwikłana w przestrzeń problematyka relacji w systemie człowiek środowisko jest od dawna deklarowaną płaszczyzną zintegrowanych badań geograficznych (Liszewski 2004), ale geografowie nie zdołali wykreować własnej domeny w tym zakresie, mimo fali zainteresowania w połowie lat 70. (Kantowicz 1999). Już wówczas wprowadzono zagadnienia ochrony środowiska do programów studiów geograficznych, a podręcznik Bartkowskiego (1973) był jednym z pierwszych, które ukazały się w Polsce po konferencji ONZ w Sztokholmie, która zaleciła uczynienie z ochrony środowiska przedmiotu zainteresowania państw. Współcześnie coraz wyraźniej kształtuje się indywidualność kierunku kompleksowych badań geograficznych jako podejścia zintegrowanego, o wyraźnym zorientowaniu na oczekiwania praktyki (Degórski 2004, 2007). Uważa się, że zakres ten ma bardzo dobre perspektywy rozwoju, które obejmują rozwój podejść i metod badawczych, a także zdobywanie nowej wiedzy teoretycznej i aplikacyjnej w warstwie opisowo-wyjaśniającej (diagnostycznej), prognostycznej oraz programowej. Ważną przesłanką do rozwoju zainteresowania geografów tą problematyką jest jej rosnące znaczenie w procesie dydaktycznym. Na Wydziale Nauk Geograficznych i Geologicznych UAM działają studia podyplomowe zarządzania środowiskiem, które od 1999 roku ukończyło około 300 osób. Specjalność zarządzanie środowiskiem prowadzona jest na tym samym wydziale w ramach uzupełniających studiów magisterskich na kierunku ochrona środowiska. Wielu absolwentów znajduje zatrudnienie zgodne z posiadanymi kwalifikacjami, wykazując aplikacyjny charakter kompleksowej wiedzy geograficznej. Wybrane narzędzia poznawcze Dla opisowo-wyjaśniającej analizy oddziaływania człowieka na środowisko geograficzne bardzo przydatne jest ujęcie sekwencyjne rozpropagowane przez Europejską Agencję Środowiska 2, a wynikające z modelu: siły napędowe presja stan wpływy reakcje (ang. DPSIR: Drivers Pressures State Impact Response). Stwarza ono dogodne ramy dla budowy koncepcji zarządzania środowiskiem, uwzględniających całokształt powiązań systemowych związanych z relacjami człowiek środowisko. 2

45 Kompleksowe i aplikacyjne podejścia badawcze w geografii 45 Identyfikacja sił (podmiotów) sprawczych oddziałujących na środowisko oznacza diagnozę aspektów społecznych i ekonomicznych, z którymi wiąże się oddziaływanie na środowisko. Analiza presji polega na określeniu form i wielkości oddziaływania przez różne sektory, w tym mieszkalnictwo, transport, wytwórczość, rolnictwo, rekreację. Opis stanu środowiska wiąże się z jego monitoringiem, który w ujęciu zintegrowanym jest koordynowany i w dużej części prowadzony przez geografów (Kostrzewski i in. 1995). Istotne znaczenie w analizie rozpatrywanego układu powiązań ma identyfikacja wpływów, czyli konsekwencji presji na środowisko, które mogą ujawnić się w sferze zdrowia społecznego, gospodarki, społeczeństwa i przyrody. Wymienione składowe powinny być brane pod uwagę przy rekomendowaniu reakcji, rozumianych jako zapobieganie i działania naprawcze. Rozpoznanie poszczególnych elementów tego ujęcia wymaga różnorodnej wiedzy analitycznej o podsystemach: przyrodniczym i społeczno-gospodarczym oraz ich komponentach, a także znajomości instrumentów zarządzania środowiskiem. Jednakże oprócz wiedzy specjalistycznej konieczne są kompetencje pozwalające rozpoznawać, analizować i kształtować układ sekwencyjny jako całość. Geografowie o odpowiednio ukierunkowanym wykształceniu mają szczególne predyspozycje do zajmowania się tego typu układami. Bardzo duży potencjał dla diagnostycznych badań geograficznych o charakterze kompleksowym ma rozpoznanie świadczeń ekosystemów, czyli uzyskiwanych korzyści z dostarczanych przez przyrodę dóbr i usług (ang. ecosystem goods & services). Koncepcja metodologiczna tego podejścia opiera się na przedstawieniu metabolizmu układów przyrodniczych jako pożytków dla człowieka (Mizgajski 2010). Chodzi o uwypuklenie korzyści ekonomicznych i pozaekonomicznych, jakie człowiek odnosi dzięki utrzymywaniu funkcji ekosystemów, a dzięki temu o wzmocnienie argumentacji za koniecznością umiarkowanego korzystania z zasobów środowiska przyrodniczego. Najbardziej rozpowszechniła się klasyfikacja świadczeń ekosystemów przyjęta w globalnym projekcie pod nazwą Milenijna Ocena Ekosystemów (The Millenium Ecosystem Assessment MEA), zainicjowanym przez Sekretarza Generalnego ONZ. W dokonanej analizie wyróżniono 37 podkategorii świadczeń, które przyporządkowano do jednego z 4 rodzajów: podstawowe, czyli warunkujące życie na Ziemi (np. zdolność do fotosyntezy, produkcja pierwotna, obiegi w przyrodzie ważnych dla życia pierwiastków i substancji, m.in. węgla, tlenu, wody), zaopatrujące (np. pożywienie, woda, drewno, włókna, biopaliwa), regulacyjne (np. pochłanianie zanieczyszczeń, kształtowanie klimatu, łagodzenie fali wezbraniowej, wpływ na erozję gleb, zapylanie), kulturowe (np. estetyczne, rekreacyjne, religijne). W Polsce nie można jeszcze mówić o dużym zainteresowaniu geografów tego typu badaniami, choć publikacja dotychczasowych wyników badań 3 zaprezentowanych podczas sympozjum w Poznaniu wskazuje już na pewne dokonania. W obecnej, niezaawansowanej fazie rozwoju widać, że badania napotykają na szereg problemów wynikających z nieukształtowanej teorii oraz trudności w kwantyfikacji świadczeń ekosystemów ujmowanych w wielkościach fizycznych, jak i związanych z przypisaniem im wartości ekonomicznej i ekologicznej. Pola badawczo-aplikacyjne Sfera zarządzania środowiskiem jest tą dziedziną, w której obecność geografów o wykształceniu kompleksowym może zasadniczo podnieść ich pozycję jako partnerów programów badaw- 3 Ekonomia i Środowisko 2010, nr 1 (37).

46 46 andrzej mizgajski czych, a także na rynku pracy (Mizgajski 2008). W centrum pojęcia zarządzanie środowiskiem znajduje się człowiek jako podmiot sterujący działaniami związanymi z korzystaniem ze środowiska i jego ochroną, podczas gdy pojęcie ochrona środowiska koncentruje się na środowisku jako przedmiocie ochrony. Poskrobko (2003) zdefiniował zarządzanie środowiskiem jako naukę i działalność praktyczną, zajmującą się projektowaniem, wdrażaniem, kontrolowaniem i koordynowaniem procesów gospodarowania środowiskiem, a w skrócie jako sterowanie procesami gospodarowania środowiskiem. Ze względu na horyzont czasowy działań praktycznych, problematykę administracyjnego zarządzania środowiskiem można podzielić na zarząd bieżący i programowanie ochrony środowiska. Warto, aby geografowie jak najrychlej uzasadnili swoimi kompetencjami aspiracje do koordynowania diagnoz i rekomendacji dotyczących korzystania ze środowiska przyrodniczego. W zakresie zarządu bieżącego geografowie stosujący podejście kompleksowe powinni potrafić wykonywać lub choćby koordynować ekspertyzy, czyli w istocie opracowania przyrodniczo-geograficzne, będące podstawą do rozstrzygnięć administracyjnych o środowiskowych uwarunkowaniach realizacji planowanych przedsięwzięć inwestycyjnych. Kompleksowa wiedza geograficzna powinna być również wykorzystywana w warstwie programowej. Uzupełniona o elementy wiedzy o zarządzaniu i znajomość prawa, zapewnia dobre podstawy do konstruowania rekomendacji i programów dotyczących ochrony środowiska przyrodniczego człowieka z uwzględnieniem racjonalnego korzystania ze środowiska, zapobiegania zanieczyszczeniu oraz sposobów poprawy stanu środowiska. Obecność zagadnień prognostycznych i programowych w kompleksowych badaniach geograficznych powinna być udokumentowaniem praktycznie ukierunkowanych kompetencji geografów. Przepisy prawa nakazują w wielu przypadkach przeprowadzenie procedur oceny oddziaływania na środowisko, czyli określenie spodziewanych skutków dla środowiska wynikających z realizacji zamierzeń inwestycyjnych, czy też z wdrożenia do praktyki ustaleń zawartych w dokumentach programowych. Tego typu prognozowanie jest zagadnieniem wymagającym od badacza/eksperta umiejętności całościowego postrzegania systemu interakcyjnego człowiek środowisko. Przedstawiona problematyka podejmowana jest przez przedstawicieli różnych dyscyplin, od inżynierii środowiska po urbanistykę. Ich typ wykształcenia powoduje, że opracowania często niedostatecznie uwzględniają wtórne oddziaływania pomiędzy komponentami, dotyczące szczególnie aspektów przestrzennych, lub też, że prognozy są mało wnikliwe, co odnosi się zwłaszcza do opracowań wykonywanych przez urbanistów. Na tym tle możliwości szerszego zaangażowania się geografów fizycznych są bardzo duże, zarówno w dziedzinie prognozowania zmian środowiska jako całości, jak i poszczególnych jego komponentów (Mizgajski 2007a). Dotyczy to nie tylko przygotowywania opracowań eksperckich, ale również podjęcia szerszej refleksji teoretycznej nad metodami prognozowania skutków dla środowiska różnych form działalności człowieka w kontekście trafności formułowanych prognoz. Jako wyzwanie dla kompleksowych badań geograficznych można traktować problematykę zrównoważonego rozwoju (ZR), rozumianego jako przedmiot badań prowadzących do diagnozy obecnego kierunku rozwoju cywilizacyjnego, rozpatrywanego na różnych poziomach szczegółowości. Koncepcja ZR okazała się tyleż nośna, co kłopotliwa do ujęcia w ramy procedur poznawczych. Wśród przyczyn trudności wskazuje się na następujące (Mizgajski 2007b): wykorzystywanie koncepcji ZR jako terminu naukowego jest wtórne w stosunku do jego politycznego znaczenia, co powoduje trudności w uściśleniu tego pojęcia, pojęcie ZR jest bardzo pojemne i nieostre, a w konsekwencji wieloznaczne, co utrudnia wykorzystywanie go jako terminu naukowego, koncepcja ZR prowadzi do postulatu ukształtowania dziedziny naukowej o bardzo wysokiej kompleksowości, łączącej różnorodne podejścia metodologiczne i założenia, co wymaga

47 Kompleksowe i aplikacyjne podejścia badawcze w geografii 47 czasu na integrację podejścia nauk przyrodniczych, społecznych i ekonomicznych oraz na wykształcenie kadry badaczy, wdrażanie ZR wiąże się z działaniami bądź powstrzymywaniem się od działań, których celowość zweryfikuje przyszłość, co utrudnia ocenę poprawności ustaleń badawczych, ZR jest uniwersalną koncepcją humanistyczną, natomiast ocena jej realizacji może być różna w zależności od cech analizowanej populacji, np. jej wielkości, kręgu kulturowego, stopnia samowystarczalności, w języku polskim termin zrównoważony rozwój, a także jego synonimy np. trwały rozwój lub ekorozwój łączone są intuicyjnie z innym zakresem pojęciowym niż zdefiniowany prawnie lub naukowo. Szansę dla geografów w badaniach nad ZR można dostrzec w tym, że tylko oni w zakresie przedmiotowym swojej dziedziny uwzględniają aspekty przyrodnicze, ekonomiczne i społeczne, a są to człony, których długookresowe harmonizowanie jest rozstrzygającym postulatem stawianym wobec ZR. Można nawet zaryzykować tezę, że słaby dotychczas postęp w budowaniu teorii zrównoważonego rozwoju bierze się z jednostronnego podchodzenia do problemu przez przedstawicieli nauk ekonomicznych lub społecznych przy braku szerszego zaangażowania przyrodników. Podsumowanie W prezentowanym tekście uzasadnia się tezę, że nauki geograficzne znajdują się w fazie postępującej dezintegracji, ale równolegle rozwija się podejście kompleksowe, którego istotą są relacje pomiędzy metabolizmem społeczno-gospodarczym a metabolizmem przyrodniczym. Przesłanki do rozwoju nowego trendu wynikają z potrzeby praktyki na kompetentne syntezy różnych rodzajów wiedzy w procesie decyzyjnym. Względy aplikacyjne są zatem czynnikiem stymulującym rozbudowę teorii oraz metod podejścia kompleksowego, a także poszerzanie badań opisowo-wyjaśniających, prognostycznych i programowych. Jeszcze śmielsze wykorzystywanie przez geografów swojego potencjału powinno zaowocować pozytywnym sprzężeniem zwrotnym wyrażającym się rosnącym popytem na wiedzę i wzrastającą atrakcyjnością studiów geograficznych dostarczających umiejętności zawodowych. Literatura Bartkowski T., 1973, Ochrona zasobów przyrody i zagospodarowanie środowiska geograficznego. Skrypt dla studentów geografii uniwersytetów, PWN, Warszawa, ss Degórski M., 2004, Geografia fizyczna a społeczno-ekonomiczna w badaniach środowiska geograficznego [w:] Geografia wobec problemów teraźniejszości i przyszłości, Z. Chojnicki (red.), s Degórski M., 2007, Rola geografii w poznaniu, interpretacji i predykcji interakcji człowiek środowisko [w:] Geografia a przemiany współczesnego świata, W. Maik, K. Rembowska, A. Suliborski (red.), Podstawowe idee i koncepcje w geografii, t. 3, s Gocłowski A. i in., 2008, Geografia regionalna [w:] Historia geografii polskiej, A. Jackowski, S. Liszewski, A. Richling (red.), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s Kantowicz E., 1999, Nauka o środowisku i jej związki z geografią [w:] Geografia na przełomie wieków jedność w różnorodności, A. Lisowski (red.), Wydział Geografii i Studiów Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, s

48 48 andrzej mizgajski Kostrzewski A., Mazurek M., Stach A., 1995, Zintegrowany monitoring środowiska przyrodniczego zasady organizacji, system pomiarowy, wybrane metody badań, Biblioteka Monitoringu Środowiska, Warszawa, ss Liszewski S., 2004, Stan dyskusji polskich geografów na temat jedności i zakresu pojęciowego współczesnej geografii (na początku XXI wieku) [w:] Geografia u progu XXI wieku, A. Jackowski (red.), Kraków, s Mizgajski A., 2007a, Praktycznie ukierunkowane prognozowanie zmian w środowisku jako problematyka geografii fizycznej [w:] Znaczenie badań krajobrazowych dla zrównoważonego rozwoju, K. Ostaszewska i in. (red.), Warszawa, s Mizgajski A., 2007b, Problemy percepcji idei zrównoważonego rozwoju w naukach przyrodniczych [w:] Prace naukowe Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu. Zrównoważony rozwój w teorii ekonomii i w praktyce, A. Graczyk (red.), Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego, Wrocław, s Mizgajski A., 2008, Zarządzanie środowiskiem i jego pozycja w badaniach geograficznych, Przegląd Geograficzny, T. 80, Z. 1, Warszawa, s Mizgajski A., 2010, Świadczenia ekosystemów jako rozwijające się pole badawcze i aplikacyjne, Ekonomia i Środowisko, nr 1(37), s Poskrobko B., 2003, Teoretyczne i praktyczne podstawy nauki o zarządzaniu środowiskiem, Ekonomia i Środowisko, nr 1(23), s Richling A., 2006, Kompleksowe studia nad regionem jako zadanie współczesnej geografii [w:] Geografia jako przedmiot badań i nauczania, A. Kostrzewski (red.), Poznań, s The Millennium Ecosystem Assessment, 2005, Ecosystems and Human Well-being: Synthesis, Island Press, Washington.

49 Ewa Roo-Zielińska, Jerzy Solon, Marek Degórski Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. S. Leszczyckiego Polska Akademia Nauk, Warszawa Wykorzystanie wskaźników ekologicznych do oceny stanu i zmian środowiska geograficznego Wprowadzenie W wyniku oddziaływania procesów naturalnych i antropogenicznych kształtuje się przestrzenna, a także zmieniająca się w czasie struktura środowiska geograficznego o określonych właściwościach i cechach. Podkreślić należy, że wraz z rozwojem cywilizacyjnym zwiększa się bardzo wyraźnie wpływ człowieka, który modyfikuje naturalne zjawiska zachodzące w środowisku przyrodniczym. Dla poznania mechanizmów kształtujących środowisko oraz związanych z tym efektów przestrzennego i czasowego zróżnicowania właściwości poszczególnych komponentów poszukuje się jak najprostszych miar i wskaźników różnorodnych zjawisk i zależności między nimi. Chodzi o znalezienie takich narzędzi, które z jednej strony pozwalałyby na śledzenie i ocenę zmian zachodzących w przestrzeni przyrodniczej, z drugiej zaś strony umożliwiałyby identyfikację i modelowanie strukturalno-funkcjonalnych prawidłowości, występujących w środowisku przyrodniczym. Komponenty środowiska geograficznego różnią się wyraźnie pod względem trwałości i stabilności. W wypadku komponentów trwałych (np. podłoże geologiczne, makroklimat) okres zmian należy mierzyć w milionach lub tysiącach lat. Inne komponenty (np. szata roślinna) zmieniają się w skali dziesięcioleci (por. Richling, Solon 2002). Do komponentów najsilniej związanych ze wszystkimi składnikami środowiska przyrodniczego należą obok szaty roślinnej świat zwierzęcy, stosunki wodne i gleba (Kostrowicki 1976). Ze względu na labilność oraz ścisłe powiązanie są one obiektami często wykorzystywanymi do badań struktury i funkcjonowania całości środowiska przyrodniczego. To powoduje, że roślinność i gleby traktuje się jako wskaźniki ekologiczne wielu zmian zachodzących w środowisku, zarówno w przestrzeni, jak i w czasie (Degórski 2002, Roo-Zielińska 2004, Solon 2002). Definicje pojęć podstawowych Diagnozowanie środowiska fizycznogeograficznego na podstawie grupy wskaźników ekologicznych wymaga uzgodnienia stosowanych pojęć i definicji na szerszym tle zagadnień indykacyjnych. Proces, w którym na podstawie ilościowych i/lub jakościowych charakterystyk jednego obiektu (indykatora) określa się stan innego obiektu, to indykacja (Harwell i in. 1990). Termin indykator pochodzi od łacińskiego czasownika indicare oznaczającego pokazać, ogłosić publicznie, ocenić, nałożyć cenę. Jest on używany w języku polskim wymiennie z równoznacznym terminem wskaźnik. Indykator jest zatem obiektem (lub układem obiektów), którego obecność, częstotliwość występowania, rozmieszczenie i inne cechy są stosowane

50 50 ewa roo-zielińska, jerzy solon, marek degórski do określenia zjawisk i procesów, których badanie bezpośrednie jest niemożliwe, niewygodne, zbyt kosztowne lub pracochłonne. Indykator to biotyczna lub abiotyczna charakterystyka środowiska dająca ilościową informację o stanie zasobów przyrodniczych, i jednocześnie organizm, gatunek lub zbiorowisko, którego charakterystyka wskazuje na obecność specyficznych warunków środowiskowych. Są to więc paramter lub wartość obliczone na podstawie danych, dostarczające informacji o badanym zjawisku jego zmianach czasowych i zróżnicowaniu przestrzennym. Bioindykacja jest to proces, w którym na podstawie ilościowych i/lub jakościowych charakterystyk jednego obiektu (indykatora) określa się stan innego obiektu lub systemu ekologicznego oraz parametry biotycznych i abiotycznych jego komponentów, w tym substancji i oddziaływań antropogenicznych. Bioindykator jest to organizm, część organizmu lub zgrupowanie organizmów zawierające informację o stanie środowiska. Bioindykatorami są gatunki wskaźnikowe (roślinne, zwierzęce lub mikroorganizmy), których wielkość populacji i trendy jej zmian odzwierciedlają wielkość populacji innego gatunku, mającego ten sam zasięg geograficzny i związanego z tym samym siedliskiem lub też gatunki, których stan i zmiany populacji odzwierciedlają określone warunki siedliskowe (w tym także procesy związane z degradacyjnym oddziaływaniem człowieka). Kierunek badań indykacyjnych, w którym jako indykator wykorzystuje się szatę roślinną (populacje, synuzja roślin, zbiorowiska roślinne, układy ponadfitocenotyczne, czyli krajobrazy roślinne), nazywany jest fitoindykacją (gr. phyton fito roślina, łac. indico wskazać ). Natomiast kierunek badań indykacyjnych, którego podmiotem jest gleba, określany jest mianem pedoindykacji (od gr. pedos gleba ). Rolę indykatorów mogą pełnić obiekty (biologiczne, abiotyczne, ekonomiczne, społeczne, gospodarcze i instytucjonalne), które są wykorzystywane do ilościowej charakterystyki struktury i funkcjonowania określonego krajobrazu, zlewni czy ekosystemu oraz ich komponentów (m.in. gleb i roślinności). Obiektem indykowanym (podlegającym indykacji) może być indykator (bioindykator) lub jego cechy, inne żywe organizmy, abiotyczne czynniki środowiskowe, antropogeniczne czynniki środowiskowe oraz różnego typu okresowe zaburzenia lub fluktuacje warunków środowiskowych. Pole indykacji jest to ściśle sprecyzowany układ (strukturalny, przestrzenny) będący przedmiotem zainteresowania indykacji. Może to być: obszar o zasięgu lokalnym, regionalnym lub ponadregionalnym, a także układ punktów (powierzchni) niezależnie od skali (układy gradientów środowiskowych kateny). Polem indykacji może być też układ aprzestrzenny, np. zbiór charakterystycznych gatunków łąkowych analizowany niezależnie od przestrzeni. Zasady klasyfikowania i rodzaje wskaźników (indykatorów) Zależnie od przyjętego zestawu kryteriów porządkujących możliwe jest stworzenie ogromnej liczby systemów klasyfikacyjnych indykatorów, uwzględniających zarówno ich cechy wewnętrzne, przedmiot indykowany, jak i sposób wykorzystania. Wydaje się przy tym, że to ostatnie kryterium jest najwygodniejsze z praktycznego punktu widzenia. Biorąc pod uwagę zastosowanie wskaźników (co w sposób bezpośredni lub pośredni wpływa na ich konstrukcję i cechy formalne), można wyróżnić (OECD 1993, Gallopin 1997, Walker 1998, EEA 1999, Woodhouse i in. 2000): indykatory opisowe określające konkretny stan (wykorzystywane w różnych miejscach i w różnym czasie umożliwiają porównania),

51 Wykorzystanie wskaźników ekologicznych do oceny stanu i zmian środowiska geograficznego 51 indykatory zgodności (indykatory realizacji) służące do oceny odchylenia od wcześniej zdefiniowanego stanu, w tym postępu w stosunku do zamierzeń i celów, indykatory wczesnego ostrzegania sygnalizujące zmianę związaną z przekroczeniem wartości progowej i przez to dostarczające informacji mających charakter ostrzegawczy, indykatory prognostyczne umożliwiające przewidywanie (prognozowanie) przyszłych stanów i procesów, indykatory diagnostyczne służące do identyfikacji przyczyn danego zjawiska, wskaźniki wydajności określające relację między dwiema zmiennymi. Powyższy podział jest wyczerpujący, ale nie jest rozłączny, bowiem poszczególne wskaźniki mogą należeć do różnych wymienionych wyżej kategorii. Odmienne podejście do klasyfikacji indykatorów wynika z uwzględnienia złożoności indykatorów i obiektów indykowanych, np.: indykatory holistyczne, mające złożoną budowę i określające całościową charakterystykę systemu ekologicznego (np. wskaźniki różnorodności, wskaźniki integralności), indykatory redukcjonistyczne, ukierunkowane na ocenę jednej, wąsko ujętej właściwości (np. bioindykatory akumulujące; Letourneau, Castonguay 1988). Inne często stosowane systemy klasyfikacji indykatorów środowiska kładą główny nacisk na przedmiot indykacji. Jednym z takich podejść jest propozycja McGeocha (1998), który wyróżnia trzy odrębne grupy indykatorów: indykatory środowiskowe odzwierciedlające biotyczne i abiotyczne warunki środowiska, indykatory ekologiczne dostarczające informacji na temat oddziaływań na środowisko i zmian tego środowiska, w tym zakresie mieszczą się m.in. wskaźniki rolno-środowiskowe, indykatory różnorodności biologicznej ukierunkowane na ocenę różnorodności gatunków lub całych układów ekologicznych. Ten podział nie jest ani w pełni rozłączny, ani wyczerpujący, gdyż z jednej strony nie ujmuje wielu cech złożonych systemów ekologicznych (np. zdrowia i integralności), a z drugiej strony wiele indykatorów różnorodności biologicznej to jednocześnie indykatory środowiskowe. Nieco podobne kryteria służą do grupowania wskaźników w ramach systemu DPSIR (EEA 1999, Woodhouse i in. 2000). W tym systemie wyróżnia się pięć zakresów zainteresowań, którym odpowiada pięć typów indykatorów (ryc. 1). Jedynie cztery z nich mają bezpośredni związek ze środowiskiem: wskaźniki presji, stanu, wpływu i reakcji. Ryc. 1. Koncepcja DPSIR (Driving forces Pressure State Impact Response) porządkująca grupy wskaźników relacji człowiek środowisko Siły sprawcze (Driving forces) polityki i trendy sektorowe Reakcja (Response) reakcja społeczeństwa na problemy środowiska Presja (Pressure) bezpośrednie oddziaływanie na środowisko Wpływ (Impact) wpływ stanu środowiska na efekty działalności ludzkiej Stan (State) obserwowany stan środowiska Źródło: EEA 1999.

52 52 ewa roo-zielińska, jerzy solon, marek degórski Indykatory presji (stresu) obejmują miary oddziaływań (najczęściej antropogenicznych) mających lub mogących mieć bezpośredni lub pośredni wpływ na stan jednej lub licznych cech środowiska. Dotyczą one oddziaływań powodujących zwłaszcza zmiany jakości środowiska i/ lub ilościowe zmiany zasobów. Wskaźniki stanu to miary wybranej cechy lub kompleksu cech środowiska; tu mieszczą się m.in. indykatory akumulacji zanieczyszczeń i innych przekształceń spowodowanych przez działalność ludzką. Wskaźniki wpływu mają dwojaki charakter. Z jednej strony obrazują parametry środowiska biotycznego znajdującego się pod wpływem przekształceń środowiska abiotycznego, z drugiej strony służą do przedstawienia wpływu stanu środowiska na efekty działalności ludzkiej. Wskaźniki reakcji dotyczą działań organizacyjnych społeczeństwa nakierowanych na ograniczenie presji. Są to w rzeczywistości indykatory przedsięwzięć przeciwdziałających presji lub jej skutkom. Podział wskaźników na powyższe grupy wynika z założenia, że istnieje jednoznaczny ciąg przyczynowo-skutkowy między działalnością człowieka a stanem środowiska. W wielu przypadkach założenie to nie jest do końca prawdziwe, a rozróżnienie między wskaźnikami presji, stanu i wpływu nie jest jednoznaczne, gdyż wiele ze stosowanych powszechnie miar ma charakter wielopoziomowy. W przytoczonym przykładzie (ryc. 2) wskaźnik stopnia ochrony przyrody (np. udział powierzchniowy obszarów chronionych), traktowany najczęściej jako wskaźnik reakcji, jest jednocześnie pośrednim wskaźnikiem stanu środowiska (im gorzej zachowane środowisko tym z definicji mniejszy udział obszarów chronionych) oraz wskaźnikiem presji na środowisko (na obszarach chronionych presja jest wyraźnie niższa). Podobnie też można interpretować wskaźniki różnorodności krajobrazu jako miarę stanu środowiska i pośrednio, w połączeniu z innymi wskaźnikami, jako charakterystykę presji na środowisko. Ryc. 2. Niejednoznaczność kategorii oraz wskaźniki wielopoziomowe Presja Uwarunkowania abiotyczne i biotyczne A pokrycie terenu udział środowisk trawiastych B sposoby i intensywność gospodarowania przestrzenią gęstość zaludnienia C różnorodność krajobrazu E różnorodność gatunkowa gatunek flagowy bocian biały F jakość wody (i innych komponentów) G syntetyczne wskaźniki jakości życia D ochrona przyrody Reakcja środowiska Źródło: opracowanie własne. Stan środowiska Mimo tych wyraźnych ograniczeń powyższy podział indykatorów obowiązuje w ramach Unii Europejskiej i jest podstawą oceny i monitorowania rozwoju zrównoważonego. Odnotować należy, że przedstawione wyżej przykłady nie wyczerpują wszystkich klasyfikacji indykatorów, prezentują natomiast podziały najbardziej rozpowszechnione.

53 Wykorzystanie wskaźników ekologicznych do oceny stanu i zmian środowiska geograficznego 53 Charakterystyka wskaźników ekologicznych geobotanicznych, krajobrazowych i glebowych przykłady zastosowań W prezentowanym opracowaniu skoncentrowano się na przedstawieniu wskaźników ekologicznych, tzn. geobotanicznych, krajobrazowych i glebowych, oraz zaprezentowano na wybranych przykładach możliwości ich wykorzystania w ocenach środowiska fizycznogeograficznego. Ze względu na silne powiązania między szatą roślinną a glebą oraz na dużą zdolność tych komponentów do indykowania stanu środowiska, w badaniach podstawowych i stosowanych niezwykle pomocne są te trzy grupy wskaźników ekologicznych. Dodatkowo sprzyja temu dostępność rozbudowanych komputerowych baz danych, które są pomocne przy opracowywaniu różnego rodzaju ocen poszczególnych składowych środowiska przyrodniczego. Podstawową charakterystykę i podział wskaźników ekologicznych prezentuje rycina 3. Ryc. 3. Charakterystyka wskaźników ekologicznych i ich podział Na podstawie roślinności Na podstawie gleb wskaźniki geobotaniczne wskaźniki (metryki) krajobrazowe wskaźniki glebowe indykatory elementarne populacje gatunków roślin indykatory złożone ekologiczne grupy gatunków zbiorowiska roślinne jednostki krajobrazowe roślinności kompozycji krajobrazu zróżnicowanie i obfitość występowania płatów roślinnych (udział powierzchniowy typów, liczba typów, różnorodność typologiczna), wskaźnik równomierności konfiguracji krajobrazu rozmieszczenie płatów w przestrzeni stopień izolacji, kontrastowość, kształt pośrednie stratygrafia warstw litologicznych oraz współczesnych i kopalnych poziomów glebowych bezpośrednie żyzność wilgotność zakwaszenie udział metali ciężkich ocena stanu i przemian roślinności warunków środowiska abiotycznego ocena różnorodności biologicznej stopnia synantropizacji struktury powierzchniowej ocena funkcjonalno-strukturalnych zmian zachodzących w środowisku przyrodniczym pod wpływem czynników naturalnych i antropogenicznych Źródło: opracowanie własne. Szata roślinna na różnym poziomie jej organizacji jest łatwo dostrzegalnym, rozpoznawalnym, reagującym na zmiany innych składowych komponentem geosystemu (Roo-Zielińska, Solon 1988, 1991). Znajomość struktury szaty roślinnej, jej przestrzennego zróżnicowania, zestawu ilościowego i jakościowego gatunków roślinnych, a także ich spektrum ekologicznego pozwala określić przestrzenną zmienność (także procesy) zachodzącą w tych składowych środowiska, które są dla niej ekologicznie istotne (Roo-Zielińska 2004). Do indykacji stanu i zmian środowiska przyrodniczego wykorzystuje się najczęściej gatunki roślin naczyniowych runa (Ellenberg in. 1991, Roo-Zielińska 1993, Zarzycki i in. 2002, van der Maarel 1993), ich populacje oraz zbiorowiska roślinne (Degórski 1986a, b; Roo-Zielińska 1996, 2000; Roo-Zielińska, Solon 1988), które są podstawą wskaźników geobotanicznych.

54 54 ewa roo-zielińska, jerzy solon, marek degórski Krajobraz w ujęciu geobotanicznym jest to realnie istniejący, przestrzenny, dynamiczny układ strukturalno-funkcjonalny na ponadekosystemowym poziomie organizacji biosfery. Jego elementami składowymi są ekosystemy, których granice i zasięg wyróżnia się najczęściej na podstawie zróżnicowania zbiorowisk roślinnych (Matuszkiewicz 1974, Solon 2002). Przyjmując tę definicję, przeprowadzono ekologiczną diagnozę, interpretację i ocenę środowiska w skali krajobrazowej na poziomie ponadfitocenotycznych, krajobrazowych jednostek roślinności (Solon 2002), wykorzystując w tym celu wskaźniki (metryki) krajobrazowe. Warto podkreślić, że nawet częściowo zubożona roślinność nie traci swych właściwości wskaźnikowych, co umożliwia badanie szybko przekształcanych obszarów przemysłowych i objętych procesami urbanizacji. Gleba jest definiowana jako ten element środowiska przyrodniczego, którego geneza i właściwości są funkcją uwarunkowań klimatycznych, biotycznych, geomorfologicznych, litologicznych, wodnych i antropogenicznych przebiegających w określonym czasie i przestrzeni. Wyraża się to heterogenicznością i różnorodnością pokrywy glebowej (Degórski 2003). Gleba jest postrzegana przez wielu badaczy środowiska geograficznego jako zwierciadło, w którym odbijają się wszystkie procesy i zjawiska, zarówno naturalne, jak i antropogeniczne, zachodzące w przestrzeni geograficznej, posiadające zdolność do przechowywania gromadzonych informacji (Bednarek i in. 2004; Degórski 2005; Targulian, Sokolova 1996). Właściwości fizykochemiczne, zwłaszcza w poziomie próchnicznym, odgrywają bardzo ważną rolę w kształtowaniu roślinności (do głębokości ok. 20 cm) w tym poziomie bowiem zakorzenia się większość roślin naczyniowych warstwy runa (Bednarek i in. 2004). Gleba, z uwagi na swe interakcyjne powiązania z innymi komponentami środowiska, ma dużą wartość indykacyjną w ocenie zmian zachodzących w środowisku przyrodniczym. Wskaźniki glebowe mogą mieć charakter bezpośredni (konstruowane na podstawie wyników pomiarów laboratoryjnych) lub pośredni (rozmaitości układów pionowych struktur warstw litologicznych oraz współczesnych i kopalnych poziomów glebowych) (Degórski 2005). Wśród czynników kształtujących roślinność i gleby jest zmieniająca się topografia terenu (Florinsky, Kuryakova 1996; Litaor i in. 2002). Badania zależności topografia gleby roślinność mogą być rozpatrywane w różnych skalach przestrzennych (Degórski 2003a, b; Fridland 1976; Roo-Zielińska 2004; Volobuev 1964) i na różnym poziomie organizacji ekologicznej biosfery (Degórski 2005, Gessler i in. 2000, Hole, Cambell 1985, Kostrowicki 1976). Wskaźniki geobotaniczne dotyczą przede wszystkim indykacji stanu i przemian warunków środowiska abiotycznego przy wykorzystaniu wielu różnych skal gatunkowych (Ellenberg i in.1991, Lindacher et al. 1995). Elementarnymi (prostymi) obiektami indykującymi zwanymi często indykatorami elementarnymi są tutaj populacje gatunków roślin naczyniowych runa, a złożonymi obiektami indykującymi (indykatorami złożonymi) ekologiczne grupy gatunków i zbiorowiska roślinne zaklasyfikowane do określonych jednostek fitosocjologicznych. Podstawą większości współczesnych opracowań fitoindykacyjnych są tzw. listy ekologicznych liczb wskaźnikowych gatunków roślin. Są to zestawienia gatunków wraz z liczbami wyrażającymi reakcję (amplitudę ekologiczną) gatunków na określony czynnik siedliskowy lub z symbolami określającymi cechę gatunku świadczącą o przystosowaniach do środowiska (np. jego formę biologiczną czy budowę anatomiczną). Powszechnie przyjętą w Europie Środkowej, ale także poza nią, jest skala liczb wskaźnikowych Ellenberga (1974, 1979), Ellenberga i in. (1991). Skala Ellenberga składa się z 9 stopni (w przypadku wilgotności z 12). W prezentowanym opracowaniu zastosowano skalę Ellenberga względem 6 czynników środowiska fizycznogeograficznego: 3 klimatycznych (światła L, temperatury T, kontynentalizmu K) oraz 3 edaficznych (wilgotności gleby F, jej odczynu R i zaopatrzenia w azot N). Ekologiczną reakcję gatunków w stosunku

55 Wykorzystanie wskaźników ekologicznych do oceny stanu i zmian środowiska geograficznego 55 do 6 wymienionych cech środowiska oszacowano w skali 9-stopniowej, przy czym 1 oznacza najniższe, a 9 najwyższe natężenie danego czynnika (ryc. 4). Tylko skala wilgotności F może być 12-stopniowa, bowiem 3 stopnie dotyczą roślin wodnych (sposobu ukorzeniania się). Ryc. 4. Skala liczb wskaźnikowych roślin Ellenberga. Wymagania względem intensywności oświetlenia (L); warunków termicznych (T); stopnia kontynentalizmu (K); wilgotności gleby (F); kwasowości gleby (R); zawartości azotu w glebie (N) Źródło: opracowanie własne. Wskaźniki krajobrazowe (o charakterze prostym lub złożonym) wykorzystują złożone obiekty indykujące poprzez indykatory złożone (jednostki krajobrazowe roślinności) i mogą służyć m.in. do oceny: a) różnorodności biologicznej, b) stopnia synantropizacji krajobrazu oraz c) struktury powierzchniowej krajobrazu. Te dwie grupy wskaźników (geobotaniczne i krajobrazowe) bazują na koncepcji nadinformatywności roślinności wprowadzonej przez Kostrowickiego (1976) i mogą być łącznie stosowane w analizach fitoindykacyjnych. Wskaźniki glebowe wykorzystują m.in. takie cechy gleb, jak: troficzność, wilgotność, zakwaszenie odczyn gleby, udział metali ciężkich, pojemność sorpcyjną gleb (wskaźniki glebowe bezpośrednie), jak również stratygrafię warstw litologicznych oraz kopalne i współczesne poziomy glebowe (wskaźniki glebowe pośrednie). Zastosowanie wskaźników geobotanicznych w powiązaniu z bezpośrednimi pomiarami glebowymi (m.in. takich jak żyzność, wilgotność oraz zakwaszenie gleby) i wskaźników (metryk) krajobrazowych w powiązaniu z mapami roślinności rzeczywistej, potencjalnej i użytkowania ziemi umożliwia ocenę aktualnego stanu oraz kierunków przekształceń środowiska przyrodniczego badanych obszarów. Jak już wspomniano, interpretacja stanu warunków środowiska fizycznogeograficznego dotyczy zwykle tzw. pola indykacji, tzn. konkretnego obszaru o zasięgu lokalnym, regionalnym lub ponadregionalnym. Mogą to być również układy punktów lub niewielkich powierzchni, a wśród nich układy wzdłuż lokalnych gradientów środowiskowych katen lub ponadregionalnych transektów (Roo-Zielińska 2002, 2003a c). Zatem ogromną zaletą wskaźników ekologicznych jest możliwość ich stosowania w różnych skalach przestrzennych. Przykłady zastosowań wskaźników geobotanicznych w różnych skalach przestrzennych Przydatność fitoindykacji geobotanicznej jako narzędzia opisu zmienności przestrzennej ekologicznych wymagań roślinności została przedstawiona na wybranych obszarach modelowych, których wielkość powierzchni przyjęto jako kryterium porządkujące.

56 56 ewa roo-zielińska, jerzy solon, marek degórski Układy katenalne Katena pojedyncza Przykładem pojedynczego stoku jako obiektu modelowego do szczegółowej analizy procesów i zależności zachodzących w krajobrazie jest układ sekwencji gleb i zbiorowisk roślinnych na katenie w Wigierskim Parku Narodowym (ryc. 5A, B). Obejmuje on partię stokową stoliwa kemowego, od jego krawędzi w kierunku bezodpływowej niecki położonej u podstawy stoku użytkowanego łąkowo. Pokrywę glebową toposekwencji w jej kemowej części stanowią gleby brunatne, natomiast w obniżeniu gleby oglejone i torfowe, porośnięte zbiorowiskami roślinnymi łąk świeżych (Arrhenatherion) i wilgotnych (Molinion i Calthion), a w obniżeniu terenu zbiorowiska szuwarów wielkoturzycowych (Magnocaricion). Zróżnicowanie kateny pod względem średnich liczb wskaźnikowych wskazuje, że najbardziej zmienny w obrębie toposekwencji jest wskaźnik kwasowości gleb (R), natomiast wszystkie analizowane wskaźniki informujące o wymaganiach zbiorowisk roślinnych względem dostępności światła (L), wilgotności gleb (F), ich kwasowości (R) i zawartości azotu (N) cechują się najwyższymi wartościami w obniżeniu analizowanej kateny, gdzie występują łąki wilgotne i szuwary wielkoturzycowe (ryc. 5C). Ryc. 5. Katena pojedyncza w Wigierskim Parku Narodowym. A lokalizacja kateny, B rozmieszczenie powierzchni w obrębie kateny, C zróżnicowanie powierzchni w obrębie kateny pod względem średnich ważonych liczb wskaźnikowych: światła (LIND), wilgotności (FIND), kwasowości (RIND), zawartości azotu (NIND) zależnie od wysokości względnej A lasy tereny niezalesione jeziora i rzeki granica parku narodowego strefa buforowa B km C transekt 1 LIND FIND RIND NIND Źródło: opracowanie własne. wysokość względna [m]

57 Wykorzystanie wskaźników ekologicznych do oceny stanu i zmian środowiska geograficznego 57 Katena złożona Najprostszą reprezentacją zróżnicowania krajobrazowego i podstawą modelowania zależności może być przykład kateny złożonej (ryc. 6A), obejmującej dwa poprzeczne transekty poprowadzone przez niewielką zlewnię (o powierzchni 24 km 2 ) w okolicach Młodzaw (na południe od Pińczowa; ryc. 6B, C). Ryc. 6. Katena złożona w okolicach Pińczowa jako najprostsza reprezentacja zróżnicowania krajobrazowego i podstawa modelowania zależności A B C transekt polny transekt leśny grunty orne tereny zabudowane i sady lasy użytki zielone i łąki Hipsometria jako współzmienna Źródło: opracowanie własne. Użytkowanie ziemii jako czynnik różnicujący Transekt leśny charakteryzuje się obecnością wielu zbiorowisk roślinnych. Dno doliny zajmuje łęg wiązowo-jesionowy (Ficario-Ulmetum), natomiast na większości pozostałego obszaru występuje grąd Tilio-Carpinetum na glebach brunatnych typowych i na zdegradowanych czarnoziemach, a postać uboga grądu (z sosną w drzewostanie) związana jest z glebami brunatnymi bielicowanymi. Na niewielkim fragmencie transektu występuje również murawa kserotermiczna ze związku Cirsio-Brachypodion pinnati, zajmując wychodnie skał wapiennych i fragmenty czarnoziemów wytworzonych z lessów. W obrębie transektu polnego obsianego pszenicą występuje podobne zróżnicowanie glebowe. Na analizowanych powierzchniach upraw zbożowych występują dwa podzespoły segetalnego zbiorowiska wyki czteronasiennej Vicietum tetraspermae (V.t. typicum oraz V.t. consolidetosum). Choć badania prowadzone były w niewielkiej zlewni, to zaobserwowano różnice wartości parametrów glebowych oraz wskaźników geobotanicznych wraz ze zmianą wysokości bezwględnej. Odmienny wzorzec tych zmian na dwóch transektach leśnym i polnym wskazał na modyfikujący wpływ użytkowania ziemi. Takim przykładem jest zaobserwowana zmienność przestrzenna wartości fitoindykacyjnego wskaźnika wilgotności (Fsr) określającego wymagania zbiorowiska roślinnego względem wilgotności podłoża. Na transekcie leśnym średnie wartości oraz wielkości minimalne wskaźnika Fsr wzrastają od położeń wierzchowinowych (wartość minimalna 3,6 co oznacza, że zbiorowisko jest wskaźnikiem gleb względnie suchych) przez stoki do położeń akumulacyjnych w obniżeniach (wartość maksymalna 5,8 co oznacza, że zbiorowisko jest indykatorem gleb umiarkowanie wilgotnych). Istotne statystycznie różnice występują jedynie między tranzytowymi położeniami stokowymi a akumulacyjnymi położeniami w dnie obniżeń. Na transekcie polnym wartości wskaźnika Fsr są znacznie bardziej wyrównane i nie ma statystycznie istotnej różnicy między trzema wyróżnionymi grupami stanowisk (wierzchowina, stok, położenie akumulacyjne) ryciny 7A, B.

58 58 ewa roo-zielińska, jerzy solon, marek degórski Ryc. 7. Zmiany wskaźnika wilgotności (F) na transekcie leśnym (A) i polnym (B) w Młodzawach (okolice Pińczowa) wskaźnik F wysokość (m n.p.m.) wskaźnik F wierzchowina stok położenie akumulacyjne wskaźnik+sd wskaźnik SD wskaźnik+se wskaźnik SE wskaźnik F wysokość (m n.p.m.) wskaźnik F wierzchowina stok położenie akumulacyjne wskaźnik+sd wskaźnik SD wskaźnik+se wskaźnik SE Źródło: opracowanie własne. Przedstawione zmiany wartości geobotanicznego wskaźnika wilgotności F (Fsr) wraz ze zmianą wysokości bezwzględnej, choć mają zbliżony charakter na dwóch transektach, są wyraźniejsze w wypadku toposekwencji leśnej niż w wypadku toposekwencji polnej. Przykład ten świadczy o modyfikującym wpływie użytkowania ziemi na zależność między bioindykacyjną oceną gleby a położeniem hipsometrycznym. Skala lokalna Obszar modelowy Białołęka Dworska Bardzo przydatne okazało się zastosowanie fitoindykacji geobotanicznej w idei projektu urbanistycznego zespołu osiedli mieszkaniowych w Białołęce Dworskiej w Warszawie (Roo- -Zielińska 1982; ryc. 8). Białołęka Dworska (pow. 4 km 2 ) położona jest w dolinie Wisły na tarasie akumulacyjnym. Północno-wschodnią część otacza pas wydmowy. Na dużej przestrzeni występują żyzne mady wiślane. Cały obszar był silnie przekształcony w wyniku gospodarki i zajęty głównie przez pola uprawne i ogrody, a tereny o uboższych glebach przez lasy. Wyodrębniono na nim cztery najbardziej typowe siedliska roślinności potencjalnej: grądu, łęgu, boru mieszanego i boru świeżego (Bańkowska, Garbarczyk 1982; Roo-Zielińska 1981, 1982). Białołęka Dworska jest jednym z najważniejszych i w pewnym sensie podręcznikowym poligonem badawczym strefy podmiejskiej, na którym wykorzystano metody z zakresu fitoindykacji geobotanicznej jako narzędzia do różnego typu diagnoz siedliskowych. We wszystkich wydzielonych 580 fizjonomicznie jednorodnych podstawowych jednostkach geobotaniczno-przestrzennych wykonano (poza ogródkami przydomowymi) zdjęcia fitosocjologiczne. Ten bogaty materiał dał podstawy, aby uzyskane wyniki przedstawić w postaci serii 10 map w skali 1:

59 Wykorzystanie wskaźników ekologicznych do oceny stanu i zmian środowiska geograficznego 59 Ryc. 8. Lokalizacja obszaru badań w Białołęce Dworskiej Źródło: opracowanie własne. Zróżnicowanie przestrzenne kwasowości (R) i zawartości azotu w glebach (N) na podstawach fitoindykacji (ryc. 9A, B) znajduje potwierdzenie w zmienności przestrzennej typów gleb (ryc. 9C), a także ich wybranych właściwości chemicznych (Konecka-Betley i in. 1982). W części północno-wschodniej występują gleby bielicowe, będące siedliskami potencjalnych borów i borów mieszanych, na których występują takie zbiorowiska roślinne, jak pionierskie murawy wydmowe, murawy piaskowe czy acidofilne wrzosowiska. Jak wynika z badań Koneckiej-Betley i in. (1982), gleby te charakteryzują się odczynem silnie kwaśnym i jest to również wyrażone na podstawie analizy fitoindykacyjnej, gdzie wartość liczby reakcji (kwasowości R waha się w tej części w granicach od 1 do 2 (ryc. 9A). Jest to jednocześnie obszar o niskiej zawartości przyswajalnego azotu (ryc. 9B), co jest typowe dla gleb bielicowych (ryc. 9C). W zachodniej części, gdzie dominują czarne ziemie (ryc. 9C) na siedliskach potencjalnych grądów, zajętych głównie przez uprawy polne i okopowe wymagania ekologiczne zbiorowisk roślinnych opisanych zakresem liczby azotu są wyższe (N 5 6). Jedynie niewielkie fragmenty charakteryzują się bardzo wysoką zwartością tego biogenu, co związane jest z silnym nawożeniem pól uprawnych (ryc. 9B). Ryc. 9. Przestrzenne zróżnicowanie: A wskaźnika kwasowości (R), B zawartości azotu (N) na podstawie wymagań roślinności względem warunków glebowych oraz C typów gleb na obszarze Białołęki Dworskiej A B C Źródło: opracowanie własne.

60 60 ewa roo-zielińska, jerzy solon, marek degórski Skala regionalna Obszar modelowy Pińczów Rozszerzeniem lokalnego podejścia powierzchniowego mogą być badania w skali regionalnej, na obszarach charakteryzujących się ogromnym zróżnicowaniem warunków fizyczno- -geograficznych. Analizowany przykład dotyczy rejonu Pińczowa (92 km 2 ), a jednym z zadań badawczych było wyróżnienie regionów o zbliżonym charakterze ekologicznym na podstawie zróżnicowania wymagań szaty roślinnej względem warunków glebowych (ryc. 10). Ryc. 10. Lokalizacja obszaru badań w okolicach Pińczowa Źródło: opracowanie własne. Na badanym obszarze wyróżniono 14 typów potencjalnej roślinności naturalnej: ols (Ribo nigri-alnetum), łęg wierzbowo-topolwy (Salici-Populetum), łęg olszowo-jesionowy (Circaeo- -Alnetum), łęg wiązowo-jesionowy (Ficario-Ulmetum), grąd (Tilio-Carpinetum) w serii żyznej i ubogiej, dąbrowę świetlistą (Potentillo albae-quercetum), dąbrowę wysokopienną, bór mieszany (Querco-Pinetum), bór suchy (Cladonio-Pinetum), bór świeży (Leucobryo-Pinetum), bór bagienny (Vaccinio uliginosi-pinetum), torfowisko wysokie (Oxyccoco-Sphagnetea) oraz murawy kserotermiczne (Festucetalia valesiaceae; Plit, Solon 1994). To zróżnicowanie roślinności potencjalnej powoduje znaczną różnorodność jednostek roślinności rzeczywistej. Wyróżniono 87 podstawowych jednostek typologicznych obejmujących 52 zespoły należące do 16 klas fitosocjologicznych (Solon 1994). Wartości średnich ważonych liczb ekologicznych : wilgotności (F), kwasowości (R) oraz zawartości azotu w podłożu (N) dla konkretnych płatów, obliczone na podstawie pełnej listy gatunków roślin naczyniowych wraz z ich pokryciem oraz podkładem mapy roślinności rzeczywistej (w skali 1:25 000) stanowiły podstawę do sporządzenia map obrazujących przestrzenne zróżnicowanie wymagań siedliskowych wyróżnionych fitocenoz, które potraktowano jako mapy zróżnicowania siedliskowego okolic Pińczowa w skali 1: (Roo-Zielińska 1994; ryc. 11A, B, C). Zróżnicowanie wymagań zbiorowisk roślinnych względem wilgotności siedlisk jest na tym obszarze bardzo wyraźne i waha się od siedlisk skrajnie suchych (F2) do bagiennych i wodnych (F10), przy czym ponad połowa rozpatrywanych fitocenonów lokalnych ma w stosunku do tej cechy wąsko określone wymagania, obejmujące jeden, dwa przedziały zmienności liczby F. Najsuchsze siedliska zajmują murawy ciepłolubne (Sisymbrio-Stipetum, Koelerio-Festucetum, Thalictro-Salvietum, Inuletum ensifoliae) na niewielkich powierzchniach Grabu Pińczowskiego i jego okolicy. Siedliska suche występują również w centralnej części terenu, na południowym wschodzie oraz na piaszczystych łachach w dolinie Nidy. Niewielkie suche powierzchnie znajdują się na południu od Polany Polichno, na wierzchowinie i zboczu głębokiego wąwozu o ekspozycji południowej. Większość obszaru zdominowana jest przez gleby świeże (F 4 6),

61 Wykorzystanie wskaźników ekologicznych do oceny stanu i zmian środowiska geograficznego 61 tworzące duże i bardzo duże płaty we wszystkich częściach terenu. Siedliska wilgotne (F 6 8) koncentrują się głównie w kręto biegnącej dolinie Nidy. Gleby mokre (F > 8) występują przede wszystkim w północnej części doliny Nidy oraz w sąsiedztwie stawów rybnych i zajęte są przez turzycowiska (Caricetum gracilis caricetosum nigrae), torfowiska niskie (Carici-Agrostietum caninae i zbiorowisko Eriophorum latifolium-carex dioica) oraz szuwary (Phragmitetum australis). Ryc. 11. Przestrzenne zróżnicowanie wskaźników: A wilgotności (F), B kwasowości (R), oraz C zawartości azotu w glebie (N), na podstawie wymagań roślinności względem warunków glebowych w okolicach Pińczowa A B C Źródło: opracowanie własne. Zmienność przestrzenna wilgotności gleb ma charakter pasmowo-mozaikowy, co można tłumaczyć zróżnicowaniem litologicznym, wysokością względną oraz różnym sposobem zagospodarowania terenu. Natomiast na poszczególnych fragmentach analizowanego obszaru przeważa struktura mozaikowa. Tak jest na przykład w dolinach Nidy i Mierzawy, gdzie przeważają siedliska wilgotne i mokre (F 6 10), przy czym świeżo zmeliorowane fragmenty doliny zostały wyraźnie przesuszone (F 5 6). Struktura mozaikowa typowa jest również dla Garbu Pińczowskiego (ryc. 11A). Zróżnicowanie wymagań zbiorowisk roślinnych w stosunku do odczynu gleby jest bardzo wyraźne i waha się od R 1 (siedliska silnie kwaśne) do R 8 (siedliska obojętne i słabo zasadowe), przy czym ponad 60% lokalnych typów zbiorowisk charakteryzuje się szeroką amplitudą (jest neutralnych) w stosunku do kwasowości gleb analizowanego terenu. Większość badanego obszaru zajęta jest przez gleby słabo kwaśne i obojętne (R 6 8), tworzące duże, jednorodne powierzchnie. Na Garbie Pińczowskim występuje kilka płatów muraw ciepłolubnych na glebach o odczynie zasadowym (R 8 10). Gleby bardzo kwaśne (R 1 2) występują w środkowej części terenu, gdzie tworzą płaty różnej wielkości i zajęte są głównie przez wrzosowiska należące do zespołu Calluno-Nardetum strictae. Siedliska kwaśne (R 2 4) zajmują stosunkowo

62 62 ewa roo-zielińska, jerzy solon, marek degórski duże powierzchnie w środkowym pasie analizowanego obszaru oraz tworzą małe i rozproszone płaty, przede wszystkim w północno-wschodniej części terenu. W północnej i południowej części obszaru dominują duże płaty gleb słabo kwaśnych (R 4 6). Zróżnicowanie przestrzenne odczynu gleb ma charakter mozaikowy. Przy wysokich wartościach wskaźnika (R 7 9) przeważają stosunkowo duże jednorodne powierzchnie. Doliny Nidy i Mierzawy charakteryzują się występowaniem mozaikowo rozmieszczonych gleb o bardzo zróżnicowanym odczynie (R 4 8), przy czym w części południowej przeważają gleby obojętne (R 7 8). Obszar leśny położony na starym tarasie Nidy również charakteryzuje się mozaikowym i wielkopowierzchniowym zróżnicowaniem przestrzennym odczynu gleby. Wartości wskaźnika R wahają się tu w szerokich granicach 1 7. W przeciwieństwie do większości terenu Garb Pińczowski wyróżnia się drobnomozaikowym obrazem zmienności kwasowości gleb (ryc. 11B). Zróżnicowanie siedlisk pod względem zawartości azotu podobnie jak w wypadku odczynu gleby i wilgotności jest bardzo wyraźne i waha się od N 1 (siedliska z bardzo niską zawartością azotu) do N 8 (siedliska bardzo zasobne). Zdecydowana większość obszaru zdominowana jest przez duże płaty gleb względnie zasobnych w związki azotowe (N 5 6), a zasobne i bardzo zasobne w azot (N 6 9) koncentrują się przede wszystkim na północnym wschodzie oraz południowym zachodzie badanego terenu i zajęte są przez siedliska łęgów wiązowo- -jesionowego (Ficario-Ulmetum campestris), olszowo-jesionowego (Circaeo-Alnetum) i czyżni (Pruno-Crategetum). Gleby oligotroficzne (N 1 2) tworzą kilka niewielkich płatów, głównie w dolinie Nidy i na Garbie Pińczowskim. Gleby z niską zawartością azotu (N 2 3) zajmują małe powierzchnie w dolinie Nidy oraz na Garbie Pińczowskim i zajęte są przez wrzosowiska i murawy ciepłolubne należące do zespołu Sisymbrio-Stipetum capillatae. W dolinie Nidy, w centrum badanego obszaru oraz częściowo na Garbie Pińczowskim duże powierzchnie zajmują gleby umiarkowanie zasobne w ten pierwiastek (N 3 5). Znaczne przestrzenne zróżnicowanie zawartości azotu w glebach nie wykazuje uporządkowania regionalnego. Struktura przestrzenna ma charakter mozaikowy, a sąsiadujące ze sobą wydzielenia cechują się często bardzo odmiennymi wartościami wskaźnika N. Ze względu na zawartość azotu wyodrębnia się regionalnie Garb Pińczowski. Siedliska występujące tu charakteryzują się niskimi wartościami wskaźnika N na płaskiej wierzchowinie, bardzo zmiennymi na zboczach oraz wysokimi u podnóża Garbu. Dolina Nidy cechuje się typową strukturą pasmową, a wartości wskaźnika N wahają się tu w zakresie 4 6 (ryc. 11C). Mapa roślinności rzeczywistej (Solon 1994) oraz 3 mapy pochodne określające wymagania roślinności w stosunku do czynników edaficznych odpowiednio: wilgotności F (ryc. 11A), kwasowości R gleb (ryc. 11B) i zawartości w nich azotu N (ryc. 11C) stanowiły podstawę do sporządzenia mapy typów regionów ekologicznych (ryc. 12). Z nałożenia tych 3 map (F, R, N) powstała mapa 14 typów regionów ekologicznych różniących się kombinacją zbiorowisk roślinnych jako wskaźników zróżnicowania czynników siedliskowych (Roo-Zielinska 2000; ryc. 12). Zważywszy, że jest to mało zmieniony obszar tradycyjnego rolnictwa, największy obszar zajmują regiony: upraw zbożowych i okopowych; gatunki chwastów towarzyszące tym uprawom wskazują na gleby suche i świeże (F 1 3; F 3 6), obojętne i zasadowe (R 6 9), umiarkowanie zasobne w azot (N 4 6); lasów dębowo-grabowych, łąk świeżych i pastwisk na glebach przeciętnie wilgotnych (F 3 6), słabokwaśnych (R 3 5), umiarkowanie zasobnych lub ze znaczną zawartością azotu (N 4 6; N 6 8); borów sosnowych jednoznacznych wskaźników gleb suchych (F 1 3), o odczynie kwaśnym (R 1 3), o niskiej zawartości azotu (N 1 2);

63 Wykorzystanie wskaźników ekologicznych do oceny stanu i zmian środowiska geograficznego 63 zbiorowisk turzycowych i szuwarów, a także olsów i łęgów wskazujących na gleby mokre (F 9 10), obojętne lub zasadowe (R 6 9), umiarkowanie (N 4 6) lub wysoce zasobne w azot (N 6 8). Takie wykorzystanie wartości wskaźnikowych zbiorowisk roślinnych jako podstawy wyróżnienia regionów ekologicznych niezmiernie ułatwia interpretację zróżnicowania przestrzennych warunków środowiska fizycznogeograficznego. Typy regionów ekologicznych można traktować jako płaszczyznę odniesienia dla ewentualnych naturalnych lub antropogenicznych przemian zbiorowisk roślinnych i ich siedlisk (Roo-Zelińska 2000). Ryc. 12. Typy regionów ekologicznych różniące się kombinacją zbiorowisk roślinnych jako wskaźników zróżnicowania czynników siedliskowych Wilgotność gleb (F) Kwasowość gleb (R) Zawartość azotu w glebach (N) suche bardzo kwaśne niska suche kwaśne umiarkowana suche kwaśne wysoka suche słabo kwaśne, obojętne, zasadowe niska suche słabo kwaśne, obojętne, zasadowe umiarkowana suche obojętne, zasadowe wysoka, bardzo wysoka świeże kwaśne wysoka, bardzo wysoka świeże słabo kwaśne, obojętne umiarkowana, wysoka świeże słabo kwaśne, obojętne, zasadowe bardzo wysoka wilgotne kwaśne umiarkowana wilgotne słabo kwaśne, obojętne, zasadowe umiarkowana, wysoka mokre kwaśne wysoka mokre słabo kwaśne, obojętne, zasadowe umiarkowana, wysoka Źródło: opracowanie własne. mokre umiarkowana, wysoka wysoka, bardzo wysoka Skala ponadregionalna (interpretacja powierzchni na podstawie danych punktowych) Wskaźniki geobotaniczne mogą być także wykorzystywane w dużych geograficznych skalach przestrzennych, a skład gatunkowy zbiorowisk roślinnych jest wówczas wypadkową przede wszystkim warunków klimatycznych. W prezentowanych przykładach (jeden w skali Polski, drugi Europy) podstawą analiz były bory sosnowe. Przyjęto bowiem, że gradient kontynentalizmu i temperatury przy względnie stałych czynnikach edaficznych (typ gleb bielicoziemnych) w znacznym stopniu determinuje zmiany składu florystycznego i zasięgów gatunków roślin w trwałych zbiorowiskach borów sosnowych, a wpływ pozostałych czynników abiotycznych (głównie glebowych) jest tylko modyfikujący (Degórski 2003a, b; Roo-Zielińska 2003a c). Skala Polski na podstawie punktów rozproszonych Na podstawie 36 powierzchni borów sosnowych wybranych z punktów monitoringu stanu zdrowotnego lasu (por. Solon 2003a, b; 2004) możliwa jest interpretacja powierzchniowa zróżnicowania przestrzennego cech klimatu w Polsce. Podstawą takiej interpretacji jest zróżnicowanie przestrzenne liczby kontynentalizmu (K) i temperatury (T) (ryc. 13). Dotychczasowe obserwacje obejmujące lata wskazują, że w skali ogólnopolskiej charakterystyki klimatyczne, oceniane na podstawie wskaźników fitoindykacyjnych, zmieniają się w sposób bezkierunkowy i podlegają fluktuacjom. W skalach lokalnych, odpowiadających dzielnicom przyrodniczo-leśnym, obserwuje się jednak krótkookresowe trendy, jak np. spadek wartości wskaźnika K w Dzielnicy Bałtyckiej i Wielkopolsko-Pomorskiej, co świadczy o możliwej oceanizacji klimatu (Solon 2010).

64 64 ewa roo-zielińska, jerzy solon, marek degórski Ryc. 13. Zróżnicowanie przestrzenne liczby kontynentalizmu (K) i średniej rocznej temperatury powietrza (T) na podstawie wymagań borów sosnowych względem cech klimatu w Polsce K T < 3 3,00 3,25 3,25 3,50 3,50 3,75 3,75 4,00 4,00 4,25 4,25 4,50 4,50 4,75 > 4,75 < 4,50 4,50 4,75 4,75 5,00 5,00 5,25 5,25 5,50 5,50 5,75 5,75 6,00 > 6,00 km km Źródło: opracowanie własne. Dwa transekty borów sosnowych wytyczone w Europie Środkowej i Północnej W Europie Środkowej i Północnej wytyczono dwa transekty: 1) tzw. równoleżnikowy (10 powierzchni borów sosnowych zlokalizowano w Niemczech, Polsce i na Białorusi; ryc. 14A); 2) tzw. transekt północny (10 powierzchni wybrano w Norwegii, Finlandii, Estonii, Łotwie, Litwie i Polsce; ryc. 14B). Zbiorowiska borów sosnowych należą do klasy Vaccinio-Piceetea, tzn. eurosyberyjskich, acidofilnych, oligo- i mezotroficznych zbiorowisk z przewagą szpilkowych gatunków drzew, krzewinek i mszaków (Matuszkiewicz 2001). Ryc. 14. Lokalizacja powierzchni badawczych: A na transekcie równoleżnikowym; B na transekcie północnym A B suboceaniczny bór sosnowy świeży (Leucobryo-Pinetum) subkontynentalny bór sosnowy świeży (Peucedano-Pinetum) bór sosnowy mieszany (Querco-Pinetum) Źródło: Breymeyer 2003.

65 Wykorzystanie wskaźników ekologicznych do oceny stanu i zmian środowiska geograficznego 65 Różnica średniej temperatury rocznej sięgała na transekcie równoleżnikowym 3,5º (od 8,5º na zachodzie do 5º na wschodzie), amplituda roczna (średnich miesięcznych temperatur powietrza) wynosiła od 6ºC na zachodzie do 18,2ºC na wschodzie (Breymeyer 1998) ryc. 15 I. Natomiast na transekcie północnym różnica w średniej rocznej temperaturze (na podstawie wieloletnich pomiarów) między najbardziej wysuniętym na północ obszarem norweskim (N1) a najbardziej wysuniętym na południe obszarem polskim (PL3) wynosiła 9ºC, ponadto obserwowano wyraźny, regularny wzrost średniej wieloletniej temperatury powietrza w kierunku południowym (Breymeyer 2003; ryc. 15 II). Ryc. 15. Charakterystyki klimatyczne wzdłuż transektów: I równoleżnikowego (Śmiałkowski 1997) A temperatury roczne i sumy opadów atmosferycznych B amplitudy temperatury powietrza C temperatura powietrza stycznia (średnie wieloletnie) II zmienność średniej rocznej temperatury powietrza wzdłuż transektu północnego I. II. A B C Źródło: Breymeyer W badaniach ponadregionalnych dotyczących zmian składu florystycznego wraz ze wzrostem gradientu kontynentalizmu na wschód i temperatury powietrza na południe, wykorzystano grupy ekologiczne, tzn. te gatunki, które mają podobne wymagania względem analizowanych cech klimatu wyrażone tymi samymi lub zbliżonymi liczbami wskaźnikowymi K i T. Łączna analiza gatunków oceanicznych i suboceanicznych (K 2 3) wskazuje na wyraźny kierunkowy spadek udziału liczby tej grupy gatunków wraz z rosnącym kontynentalizmem klimatu (ryc. 16A). Prawidłowość tę, jak się wydaje, wiązać należy ze zmiennością termiczną wzdłuż badanego transektu, natomiast warunki wilgotnościowe nie odgrywają tu znacznej roli (Breymeyer 1998). W kierunku wschodnim wzrasta wyraźnie udział liczby gatunków przejściowych między suboceanicznymi a subkontynentalnymi (K 5), a prostoliniowa zależność oraz wyraźnie dodatnia korelacja z długością geograficzną potwierdzają przejściowy charakter flory Polski (ryc. 16B). Zaznacza się też jej mała odrębność w stosunku do flor obszarów sąsiednich, zwłaszcza położonych na wschód i zachód, co spowodowane jest brakiem naturalnych barier geograficznych w obu kierunkach (Matuszkiewicz 1991, Kornaś, Medwecka-Kornaś 2002). Także grupowanie omawianych stanowisk na podstawie analizy przyrostów radialnych drzew wydaje się potwierdzać przypuszczenia klimatologów o istnieniu we wschodniej Polsce europejskiej granicy między wpływami oceanicznymi a kontynentalnymi (Zielski, Sygit 1998).

66 66 ewa roo-zielińska, jerzy solon, marek degórski Na obszarze Polski zmienność roślinności zgodnie z gradientem kontynentalizmu przedstawił na mapie izorytmicznej M. Degórski (1984). Mapa ta została sporządzona w wyniku interpolacji wartości bioindykacyjnego wskaźnika kontynentalizmu Ellenberga na podstawie składu florystycznego lasów typu grąd. Zmiana składu gatunkowego runa lasów dębowo-grabowych w kierunku z zachodu na wschód przebiega równolegle ze wzrostem kontynentalizmu termicznego klimatu. M. Degórski (1984) wykazał wysoką korelację między wynikami uzyskanymi dwiema metodami: klimatologiczną i roślinnego wskaźnika kontynentalizmu (r = 0,90). Ryc. 16. Związek udziału liczby gatunków runa z długością geograficzną na transekcie równoleżnikowym: A łączny udział (%) gatunków oceanicznych i suboceanicznych (K 2 3) B udział (%) gatunków o charakterze przejściowym (K 5) oś y położenie geograficzne (długość geograficzna) oś x udział liczby gatunków (%) 80,00 70,00 60,00 50,00 40,00 K 2 3 K 5 40,00 35,00 30,00 25,00 20,00 15,00 10,00 5,00 30, ,0 13,0 16,0 19,0 22,0 25,0 28,0 31,0 34,0 10,0 13,0 16,0 19,0 22,0 25,0 28,0 31,0 34,0 Źródło: opracowanie własne. Na transekcie północnym wraz z ocieplaniem klimatu i przesuwaniem się na południe wzrasta liczba gatunków naczyniowych runa i ona najsilniej odzwierciedla zróżnicowanie geograficzne powierzchni badawczych (Solon 2003b). Obserwacje te potwierdza analiza fitoindykacyjna. Udział gatunków roślin runa o określonych wymaganiach klimatycznych zmienia się w kierunku południowym wraz ze zmniejszaniem szerokości geograficznej (Roo-Zielińska 2003a c). Tylko na najbardziej północnym stanowisku norweskim (N1) występują dwa gatunki borealno-arktyczne (T 2) o niewielkim udziale powierzchniowym (mącznica alpejska Arctostaphylos alpinus i naskałka pełzająca Loiseleuria procumbens). Na stanowisku norweskim (N1), trzech fińskich (FN1, FN2, FN3) i estońskim (ES1) brak jest grupy gatunków wskazujących na umiarkowanie ciepłe obszary (T 6 7). Pojawiają się one dopiero na stanowisku łotewskim (ŁV1) i ich udział (szczególnie powierzchniowy) wzrasta w kierunku południowym, wraz ze zmniejszaniem szerokości geograficznej (ryc. 17). Przedstawione tu prawidłowości reakcji borów sosnowych na zmiany klimatyczne, tj. stopnia kontynentalizmu i temperatury w skali wielkoprzestrzennej, pozwalają sądzić, że zbiorowiska należące do tego samego typu fitocenozy, przy zbliżonych warunkach siedliskowych (ten sam typ gleby i podłoża), o podobnym i niewielkim stopniu przekształcenia antropogenicznego, ale różniących się położeniem geograficznym, mogą być przedmiotem wielu interesujących dociekań z zakresu geobotaniki indykacyjnej nad rolą wskaźnikową gatunków i zbiorowisk roślinnych przede wszystkim jednak strefowych zbiorowisk leśnych w skali ponadregionalnej.

67 Wykorzystanie wskaźników ekologicznych do oceny stanu i zmian środowiska geograficznego 67 Ryc. 17. Udział (%) grup ekologicznych gatunków roślin naczyniowych runa względem średniej temperatury (T) na transekcie północnym I w ogólnej liczbie, II w całkowitej powierzchni, T 0 gatunki neutralne względem temperatury; T 3 5 gatunki przejściowe względem temperatury, T 6 7 gatunki umiarkowanie ciepłych obszarów I. II. I. II. Źródło: opracowanie własne. Przykłady zastosowań wskaźników krajobrazowych na różnych poziomach organizacji szaty roślinnej Podobnie jak wskaźniki geobotaniczne także miary krajobrazowe mogą być wykorzystywane w różnych skalach przestrzennych i na różnych poziomach organizacji jednostek ponadfitocenotycznych (Roo-Zielińska i in. 2007). Dlatego też w prezentowanym opracowaniu przedstawiono kilka przykładów wybranych ze strefy podmiejskiej Warszawy, a dotyczących charakterystyk strukturalnych krajobrazu, traktowanych jako pośrednie wskaźniki oddziaływania antropogenicznego. Przedstawiono te spośród nich, które dotyczą trzech różnych poziomów szczegółowości przestrzennej: 1. poziomu szczegółowego, gdzie jednostką odniesienia są poszczególne płaty roślinne; 2. poziomu ogólnego, w którym jednostką odniesienia są obszary specjalnie wyróżnione na podstawie ekwidystant od centrum Warszawy;

68 68 ewa roo-zielińska, jerzy solon, marek degórski 3. poziomu ogólnego, w którym podstawową jednostką odniesienia przestrzennego jest gmina. Świadomie przy tym wybrano wskaźniki stosunkowo proste i łatwe w interpretacji, do których należą: odległość do najbliższego sąsiada (nearest-neighbour distance NND), liczona jako odległość między najbliższymi krawędziami płatów tego samego typu, różnorodność powierzchniowa Shannona (Shannon Diversity Index SDI) liczona wg wzoru: SDI = - Σ p i log 2 p i, gdzie pi to udział powierzchniowy i tej kategorii pokrycia terenu, kierunek długiej osi płatu, w podziale na główne kierunki róży wiatrów, ważony wskaźnik synantropizacji krajobrazu w gminach. Ważony wskaźnik synantropizacji krajobrazu wyrażany jest według sześciostopniowej skali, co przedstawia poniższe zestawienie. Pokrycie terenu Skala synantropizacji wody powierzchniowe 0 lasy 1 łąki i pastwiska 2 sady 3 grunty orne 4 inne (głównie obszary zurbanizowane i tereny komunikacyjne) 5 Poziom szczegółowy jednostką odniesienia są poszczególne płaty roślinne Ważną cechą strukturalną, opisującą jeden z aspektów funkcjonowania biotycznej części krajobrazu, jest odległość między płatami tego samego typu. Wstępna analiza wskazuje na bardzo podobny wzór przestrzenny zmienności tego wskaźnika na całym analizowanym terenie (ryc. 18). Zgodnie z tym wzorem, większość terenu pokrywają zbiorowiska, dla których odległość do najbliższego sąsiada nie przekracza 50 m, a dopiero na tym tle rozmieszczone są nieregularnie zbiorowiska mające sąsiadów położonych znacznie dalej. Bardziej szczegółowa analiza pokazuje jednak, że na obszarach leśnych płaty mające odległych sąsiadów związane są ze sporadycznie występującymi siedliskami, podczas gdy na obszarach silnie przekształconych również część zbiorowisk półnaturalnych charakteryzuje się wysokimi wartościami wskaźnika NND. Ryc. 18. Zmienność wskaźnika odległość do najbliższego sąsiada fragmentu strefy podmiejskiej Warszawy km < 0,05 0,05 0,1 0,10 0,2 0,20 0,5 0,50 1,0 1,0 5,0 5,0 13,0 Źródło: opracowanie własne.

69 Wykorzystanie wskaźników ekologicznych do oceny stanu i zmian środowiska geograficznego 69 Synantropizacja krajobrazu odbija się także w subtelnych i nie zawsze dostrzeganych zmianach struktury przestrzennej. Jednym ze wskaźników takich zmian jest zgodność orientacji w przestrzeni długiej osi płatu zbiorowiska. Ze względu na zróżnicowanie tego wskaźnika cały analizowany teren można podzielić na trzy części: dolinę Wisły i jej najbliższe otoczenie (gdzie pośród płatów roślinności potencjalnej dominuje kierunek NW SE), część północną z dominacją kierunku WE oraz część południową, w której układ siedlisk jest bardziej zróżnicowany (ryc. 19). Ułożenie długich osi rzeczywistych zbiorowisk roślinnych jest znacznie bardziej zróżnicowane (ryc. 19A) niż w wypadku roślinności potencjalnej (ryc. 19B). Większą zgodność między wskaźnikami długiej osi roślinności potencjalnej i rzeczywistej obserwuje się jedynie w części doliny Wisły oraz na obszarze bagiennym Kampinoskiego Parku Narodowego (ryc. 19C). Warto przy tym podkreślić, że zgodność lub niezgodność orientacji przestrzennej współczesnych płatów roślinności rzeczywistej (odzwierciedlających pokrycie terenu i sposób gospodarowania człowieka) nie zależy od dzisiejszych procesów dynamicznych roślinności i jest efektem historycznych działań przekształcających krajobraz. Ryc. 19. Analiza struktury przestrzennej krajobrazu strefy podmiejskiej Warszawy na podstawie wskaźnika kierunek długiej osi płatu A roślinności rzeczywistej, B roślinności potencjalnej, C ocena zgodności kierunków dla roślinności rzeczywistej i potencjalnej A B W E N S SW NE NW SE W E N S SW NE NW SE C km tak nie Źródło: opracowanie własne.

70 70 ewa roo-zielińska, jerzy solon, marek degórski Poziom ogólny zmiany charakteru krajobrazu związane z odległością od głównych dróg i od centrum Warszawy W wyniku procesu synantropizacji zmienia się pokrycie terenu, naturalne kompleksy zbiorowisk i ekosystemów zostają zastępowane przez układy sztuczne, często technicznego pochodzenia. W strefach podmiejskich wielkich miast wskaźnikiem tych procesów mogą być zmiany w rozmieszczeniu obszarów leśnych i obszarów zabudowanych. Szczególnie istotna jest zależność między udziałem powierzchniowym tych dwóch form pokrycia terenu a kierunkami i trasami rozprzestrzeniania się oddziaływań antropogenicznych. Ważne jest również, czy zależności te mają charakter stały i powtarzalny w czasie, czy też każde dziesięciolecie charakteryzuje się swoistymi kierunkami działań przekształcających krajobraz. Szczegółowa analiza udziału lasów na powierzchniach położonych w określonej odległości od centrum Warszawy (ryc. 20A) i od szlaków komunikacyjnych (ryc. 20B) wskazuje, że niezależnie od analizowanego okresu ogólny wzór rozmieszczenia jest bardzo podobny. Obserwuje się bowiem wyraźny wzrost lesistości wraz ze wzrostem odległości od centrum Warszawy oraz odległości od głównych szlaków komunikacyjnych. Mimo ogólnego podobieństwa występują również wyraźne odmienności. Do km od centrum lesistość stopniowo rośnie, następnie zaś utrzymuje się na zbliżonym poziomie niezależnie od dalszego wzrostu odległości. Natomiast do 6 8 km odległości od szlaków komunikacyjnych lesistość nie ulega większym zmianom, lecz następnie rośnie wyraźnie i proporcjonalnie do dalszego wzrostu odległości. Ważne jest przy tym, że identyczny wzorzec zróżnicowania przestrzennego dotyczy trzech różnych okresów, tj. lat 1950, 1970 i 1990 roku, i to mimo wyraźnego ogólnego wzrostu lesistości, jaki zaszedł na całym obszarze w latach (w okresie późniejszym nastąpiła stabilizacja i różnice między rokiem 1970 a 1990 nie są znaczne). Innym wzorem zmienności przestrzennej charakteryzują się obszary zabudowane. Ich udział powierzchniowy spada wraz ze wzrostem odległości od centrum i od szlaków komunikacyjnych (ryc. 20A, B). Spadek ten jest wyraźny i najszybszy w promieniu do 6 8 km, a następnie zmiany są bardzo powolne. Ten sam typ zróżnicowania dotyczy wszystkich trzech okresów, choć są między nimi różnice: im bliżej współczesności, tym udział obszarów zabudowanych jest wyższy, przy czym różnice między poszczególnymi okresami analizy są największe w najmniejszej odległości od centrum i szlaków komunikacyjnych i ulegają wyraźnemu zmniejszeniu na obszarach dalej położonych. Wydaje się jednocześnie, że w ujęciu historycznym wzrost zabudowy w pobliżu szlaków komunikacyjnych ma dwojaki charakter: w najbliższym sąsiedztwie polega na zagęszczaniu i łączeniu się w jeden do kilku dużych obszarów zabudowanych, podczas gdy w odległości nieco większej (do 6 km) dominuje powstawanie obszarów nowych. Interesujące jest, że zmienność przestrzenna obszarów zabudowanych nie jest odwrotnością wzorca cechującego lasy, choć ogólna zależność ma charakter przeciwstawny (wzrostowi lesistości odpowiada spadek obszarów zabudowanych). Co więcej, układ przestrzenny zmienia się stopniowo: w pobliżu centrum i szlaków komunikacyjnych przeważają duże jednorodne płaty obszarów zurbanizowanych, natomiast małe powierzchnie lasów rozmieszczone są wyspowo, ale względnie równomiernie. W dużej odległości od centrum i szlaków komunikacyjnych powierzchnie lasów są stosunkowo duże, natomiast zabudowa występuje na powierzchniach małych. Zastosowane w tym przykładzie wskaźniki krajobrazowe umożliwiają określenie kierunków i natężenia rozprzestrzeniania się urbanizacji oraz wskazują na dynamikę tych procesów w czasie.

71 Wykorzystanie wskaźników ekologicznych do oceny stanu i zmian środowiska geograficznego 71 Ryc. 20. Wpływ odległości od centrum Warszawy (A) i od głównych szlaków komunikacyjnych (B) na udział powierzchniowy lasów i obszarów zabudowanych w trzech okresach czasowych A B >2 km 2 4 km 4 6 km 6 8 km 8 10 km km km km km km >2 2 4 km 4 6 km 6 8 km 8 10 km km km km Udział powierzchniowy lasów Udział powierzchniowy lasów Odleglość (km) od centrum Warszawy Udział powierzchniowy obszarów zabudowanych Odleglość (km) od głównych szlaków komunikacyjnych Udział powierzchniowy obszarów zabudowanych Odleglość (km) od centrum Warszawy Odleglość (km) od głównych szlaków komunikacyjnych Źródło: opracowanie własne. Poziom ogólny zróżnicowanie gmin pod względem wskaźników różnorodności typologicznej i stopnia synantropizacji szaty roślinnej W strefie podmiejskiej Warszawy wskaźnik różnorodności waha się od ok. 0,4 do ok. 2,7 (przy średniej 1,7). Centrum Warszawy charakteryzuje się najniższą wartością tego wskaźnika, natomiast wzrastające wartości obserwuje się ze wzrostem odległości od centrum (ryc. 21A). Ten regularny, prawie koncentryczny układ wskazujący na wzrost wielofunkcyjności terenu jest zakłócony przez pas gmin o bardzo niskich wartościach wskaźnika różnorodności, ciągnący się

72 72 ewa roo-zielińska, jerzy solon, marek degórski od centrum Warszawy na zachód do gminy Błonie i na wschód do Zielonki. Należy podkreślić, że te niskie wartości są spowodowane bezwzględną dominacją obszarów polnych w gminie Błonie i Ożarów oraz przewagą zabudowy na pozostałych obszarach poza Zielonką. Podobny wzór zmienności przestrzennej dotyczy wskaźnika synantropizacji, który waha się w zakresie 1,1 5 (przy średniej 3,4). Synantropizacja krajobrazu maleje od centrum ku peryferiom, przy czym jest najniższa w gminach położonych daleko od centrum i zdominowanych siedliskami borów sosnowych i olsów (jak np. na obszarze gmin wchodzących w skład Kampinoskiego Parku Narodowego; ryc. 21B). Na podstawie zróżnicowania wskaźnika różnorodności analizowany obszar można podzielić na trzy odmienne części: pas północny, pas środkowy i pas południowy, przy czym pas środkowy charakteryzuje się niższą różnorodnością w porównaniu z pozostałymi częściami (ryc. 21A). Inaczej przedstawia się zróżnicowanie z punktu widzenia wskaźnika synantropizacji. Wyraźny jest podział terenu na dwie części. Pierwsza z nich (środkowo-wschodnia) charakteryzuje się wysokim przekształceniem krajobrazu, podczas gdy druga (obejmująca pozostały teren) ma charakter znacznie mniej przekształcony (ryc. 21B). Silne zależności, o nieliniowym charakterze, występują między poziomem synantropizacji krajobrazu a różnorodnością powierzchniową (ryc. 21C). Zgodnie z tą zależnością najwyższe wartości wskaźnika różnorodności obserwuje się przy średnich stopniach synantropizacji, to znaczy w warunkach wielofunkcyjnego charakteru obszaru i bez wyraźnej dominacji jednej funkcji przestrzennej. Natomiast obszary bardziej naturalne (charakteryzujące się mało licznymi dynamicznymi kręgami zbiorowisk zastępczych) oraz obszary poddane bardzo silnej i jednokierunkowej presji charakteryzują się niskim poziomem różnorodności. Ryc. 21. Zróżnicowanie przestrzenne gmin strefy podmiejskiej Warszawy pod względem: A wskaźnika różnorodności, B wskaźnika synantropizacji, C model zależności między poziomem synantropizacji krajobrazu a różnorodnością powierzchniową Shannona A B C Źródło: opracowanie własne.

73 Wykorzystanie wskaźników ekologicznych do oceny stanu i zmian środowiska geograficznego 73 Odmienne wzory zmienności przestrzennej poszczególnych wskaźników (przy jednoczesnym istotnym statystycznie związku między nimi) wynikają z odmiennego stopnia uwzględniania (choć w sposób pośredni i ukryty) zróżnicowania siedliskowego terenu. W rezultacie przedstawione wskaźniki dotyczą tego samego procesu, jednak nie są substytucyjne, lecz dopełniają się, naświetlając różne aspekty antropogenicznego przekształcenia krajobrazu. Przykłady zastosowań wskaźników glebowych w różnych skalach przestrzennych Wśród podejść wykorzystujących glebę jako narzędzie diagnostyczne w geograficznych studiach nad zmianami właściwości środowiska należy wymienić analizy zróżnicowanych typologicznie układów przestrzennej zmienności pokrywy glebowej wynikającej z uwarunkowań innych komponentów środowiska. Obiektem badań w takich studiach są: toposekwencje gleb, przestrzenne chronosekwencje gleb (tzw. chronosekwencje odkryte) i przestrzenne struktury mozaik glebowych. Innym typem badań bazującym na pionowym rozkładzie struktur glebowo-litologicznych lub zróżnicowaniu cech glebowych, jako wynik procesów pedogenicznych i morfo-litologicznych, są analizy struktury warstw litologicznych i poziomów glebowych (litosekwencji), paleochronosekwencji (tzw. chronosekwencji zakrytych) oraz profilowego zróżnicowania właściwości gleb (ryc. 22). Miary i wskaźniki glebowe umożliwiają zatem: rekonstrukcję czynników kształtujących paleośrodowisko przyrodnicze w różnych skalach czasowych od geologicznej do historycznej oraz diagnozę i prognozę stanu środowiska geograficznego wynikających ze współczesnych procesów naturalnych i antropogenicznych. Ryc. 22. Wymiar przestrzenny i profilowy analiz glebowych w diagnozie zmian środowiska przyrodniczego φ toposekwencje gleb chronosekwencje przestrzenna przestrzenna struktura mozaik glebowych struktura warstw litologicznych i poziomów glebowych α paleochronosekwencje Źródło: opracowanie własne. ε właściwości gleb morfologiczne fizyczne chemiczne Do tych celów wykorzystywane są dwie podstawowe grupy wskaźników: 1. wskaźniki bezpośrednie na podstawie wyników analiz i pomiarów właściwości gleb, 2. wskaźniki pośrednie umożliwiające rekonstrukcję historyczno-funkcjonalną przemian środowiska geograficznego na podstawie identyfikacji układu pionowych struktur (stratygrafii) warstw litologicznych oraz współczesnych i kopalnych poziomów glebowych (ryc. 3).

74 74 ewa roo-zielińska, jerzy solon, marek degórski Bezpośrednie wskaźniki glebowe Do bezpośrednich miar glebowych należą wskaźniki: 1. pedogeniczne wykorzystywane przy interpretacji warunków paleogeograficznych i współczesnych środowiska przyrodniczego, panujących w danym regionie geograficznym, 2. ekologiczno-glebowe wykorzystywane w ocenie funkcjonowania współczesnych ekosystemów występujących w danym regionie geograficznym, 3. degradacji gleb wykorzystywane przy interpretacji stopnia antropopresji na środowisko przyrodnicze. Przy interpretacji warunków paleogeograficznych wykorzystywane są bezpośrednie wskaźniki pedogeniczne, a wśród nich techniki ultramorfoskopowe, takie jak Skaningowa Mikroskopia Elektronowa (SEM) i Transmisyjna Mikroskopia Elektronowa (TEM). Mają one przede wszystkim zastosowanie w badaniu tekstury powierzchni luźnych ziaren kwarcu i innych minerałów powstałych w fazach ich uwalniania ze skał w czasie transportu, depozycji, wietrzenia i pedogenicznego przekształcania, a zatem w diagnozie procesów morfogenetycznych (ryc. 23 i 24). Pozwala to na wykorzystywanie uzyskanych wyników w poznaniu, a następnie rekonstrukcji paleośrodowiskowych i współczesnych procesów ewolucji warunków sedymentacyjnych oraz uwarunkowań powstawania mozaik pokrywy glebowej. Ryc. 23. Cechy morfoskopowe gleby. Analiza SEM Ryc. 24. Sferoidalne zaokrąglone zmatowiałe ziarno kwarcu o niskim i częściowo wysokim reliktowym reliefie dużych wyłamań muszlowych o zaokrąglonych krawędziach, wypukłe krawędzie pokryte wyłamaniami i odpryśnięciami ziarnistymi mechanicznej obróbki eolicznej (pow. 72x, poziom Ees, głębokość 15 20cm, stropowa część wału brzegowego, Półwysep Helski) Wskaźniki ekologiczno-glebowe pomocne są w ocenie funkcjonowania współczesnych ekosystemów występujących w danym regionie geograficznym (fot. 1). Głównym celem wykorzystania tej grupy wskaźników jest ocena sprawności, funkcjonowania i odporności na czynniki zewnętrzne współczesnych ekosystemów jako części składowych systemu przyrodniczego. Poprzez diagnozę jednego z jego podsystemów można wnioskować o stanie i funkcjonowaniu całego środowiska przyrodniczego. Najprostsze miary będące dokładnym narzędziem wykorzystywanym w takich ocenach bazują na diagnozie buforowych właściwości gleb, ich troficzności i określaniu wzajemnych relacji pomiędzy właściwościami sorpcyjnymi. Jedną z propozycji jest wskaźnik elastyczności gleb, który jest nazwany od jego twórcy wskaźnikiem Ulricha (Ulrich i in. 1984). Zdefiniowany jako stosunek sumy wymiennych

75 Wykorzystanie wskaźników ekologicznych do oceny stanu i zmian środowiska geograficznego 75 kationów wapnia i magnezu do pojemności sorpcyjnej gleby, daje możliwość wskazania siły odporności badanych siedlisk na wpływ czynników zewnętrznych. Jego wartość jest tym mniejsza, im dane siedlisko jest uboższe w składniki odżywcze. Analiza taka jest bardzo ważna, gdy zubożenie gleb w nutrienty wywołane jest przez gospodarkę człowieka (Roo-Zielińska i in. 2007). Badania pokrywy glebowej w skali ponadregionalnej wykazały, że istnieją właściwości gleb zmienne geograficznie, które uznać można za diagnostyczne w przestrzennych analizach zróżnicowania środowiska przyrodniczego. Na podstawie badań ekosystemów borów i borów mieszanych środkowej i północnej Europy wykazano, że spośród ponad 50 analizowanych cech aż 17 wykazało istotne statystycznie związki z położeniem geograficznym (tab. 1). Kierunki wzrostu wartości wybranych cech diagnostycznych gleb bielicoziemnych określone zostały dla środkowej i północnej Europy w koordynatach geograficznych (ryc. 25). Fot. 1. Przebieg współcześnie zachodzących procesów iluwialnych w glebach bielicowych fot. M. Degórski Ryc. 25. Kierunki wzrostu wartości wybranych cech diagnostycznych gleb bielicozieowych określone dla środkowej i północnej Europy we współrzędnych geograficznych N Wo Nm MN O SG ZPPW/ ZKPW AD MC SH Ch:Cf Ch:Cf SH MC AD ZPPW/ ZKPW SG W S O MN Nm Wo E Wo wskaźnik obróbki ziarna Nm wskaźnik niejednorodności materiału MN zawartość minerałów nieodpornych na destrukcję O miąższość poziomu organicznego gleby SG miąższość solum gleby Z PPW /Z KPW stosunek zapasów wody w stanie polowej pojemności wodnej do zapasów wody w stanie kapilarnej pojemności wodnej AD aktywność dehydrogenazy mleczanowej MC zapasy węgla organicznego w glebie SH stopień humifikacji Ch:Cf stosunek kwasów huminowych do kwasów fulwowych Źródło: opracowanie własne.

76 76 ewa roo-zielińska, jerzy solon, marek degórski Tab. 1. Modele regresji i współczynniki korelacji dla związku pomiędzy wybranymi cechami diagnostycznymi badanych gleb bielicowych a długością i szerokością geograficzną (zmienne niezależne) Cechy diagnostyczne Rozciągłość równoleżnikowa (W E) Rozciągłość równoleżnikowa (N S) model i parametry regresji współczynnik korelacji model i parametry regresji współczynnik korelacji Wo y = 1656,2 59,884x + 1,462x 2 0,943 y = 256, ,02x 0,502x 2 0,887 Nm y = 1, ,373x 0,005x 2 0,798 y = 80,562 2,36x + 0,018x 2 0,935 MN y = 95,959 2,93x 0,983 y = 647, ,12x 0,151x 2 0,994 O y = 2, ,101x 0,951 y = 9,286 0,074x 0,985 SG y = 40, ,191x 0,930 y = 200,18 2,581x 0,983 Z PPW /Z KPW y = 0, ,012x 0,716 y = 4,722 0,137x + 0,001x 2 0,983 AD y = 0, ,059x 0,775 y = 12,96 + 0,414x 0,759 MC y = 30,363 1,965x + 0,05x 2 0,790 y = 31,217 0,822x + 0,01x 2 0,802 SH y = 36,547 1,992x + 0,078x 2 0,720 y = 416,37 12,371x + 0,094x 2 0,870 Ch:Cf y = 44, ,597x 0,106x 2 0,910 y = 1,090 0,017x + 9,184x 2 0,884 Wo wskaźnik obróbki ziarna, Nm wskaźnik niejednorodności materiału, MN zawartość minerałów nieodpornych na destrukcję, O miąższość poziomu organicznego gleby, SG miąższość solum gleby, Z PPW /Z KPW stosunek zapasów wody w stanie polowej pojemności wodnej do zapasów wody w stanie kapilarnej pojemności wodnej, AD aktywność dehydrogenazy mleczanowej, MC zapasy węgla organicznego w glebie, SH stopień humifikacji, Ch:Cf stosunek kwasów huminowych do kwasów fulwowych. Źródło: opracowanie własne. Wskaźniki degradacji gleb określają stopień przekształcenia pedonów pod wpływem czynników antropogenicznych. Kryteria degradacji gleb najczęściej stosowane do ocen funkcjonowania całego systemu przyrodniczego to przede wszystkim: stopień wysycenia kompleksu sorpcyjnego kationami wodoru (H + ) jako wskaźnik antropogenicznego zakwaszania ekosystemów (Siuta i in. 1985), stosunek Ca/Ca + Al. + Fe jako wskaźnik toksycznego oddziałania glinu na biosferę (Baran, Turski 1996), stosunek zawartości poszczególnych pierwiastków w pyle atmosferycznym do jego naturalnej zawartości w glebie jako wskaźnik alokacji zanieczyszczeń, głównie metali ciężkich (Adriano 1986), zawartość próchnicy i jej skład frakcyjny jako miary degradacji potencjału biotycznego środowiska (Siuta i in. 1985; Robertson i in. 1999), morfologiczne zaburzenia budowy profilu glebowego jako wskaźnik bezpośredniego destrukcyjnego oddziaływania człowieka na środowisko przyrodnicze (Degórski 1995). Bardzo interesującym, a zarazem praktycznym wykorzystaniem chemicznych wskaźników glebowych do oceny wpływu człowieka na środowisko geograficzne jest ich stosowanie w rekonstrukcjach historycznych terenów osadniczych, często prowadzonych na stanowiskach archeologicznych (Bednarek i in. 2003). Na ich podstawie dokonuje się analizy struktury i funkcji poszczególnych części zespołów osadniczych, wskazując miejsca siedlisk ludzkich lub miejsca hodowli inwentarza. W tego typu studiach najczęściej używa się wskaźników opartych na zawartościach fosforanów, magnezu i pewnych frakcji węgla (tzw. charred organic carbon lub black carbon) w glebie (Acott 1998, French i in. 1998). W Polsce studia nad

77 Wykorzystanie wskaźników ekologicznych do oceny stanu i zmian środowiska geograficznego 77 rekonstrukcją przestrzennej struktury osadniczej prowadzone były w okolicach Torunia (Chełmża) oraz Kałdusa przez R. Bednarek i in. (2003, 2004), a także w pobliżu Warszawy (Wyszogród, Maciejowice) przez K. Konecką-Betley i E. Sokołowicz (materiały niepublikowane). Pośrednie wskaźniki glebowe Pośrednie wskaźniki glebowe umożliwiają rekonstrukcję historyczno-funkcjonalną przemian środowiska geograficznego na podstawie identyfikacji układu pionowych struktur (stratygrafii) warstw litologicznych oraz współczesnych i kopalnych poziomów glebowych (fot. 2). Analiza wzajemnego położenia gleb kopalnych (pełnych profili lub ogłowionych) i gradacyjnych warstw litologicznych, przykrywających wykształcone w przeszłości poziomy genetyczne gleb, szczególnie próchniczne, umożliwia rekonstrukcję rzeźby terenu oraz warunków wodnych. Stopień wykształcenia gleb kopalnych wskazuje przede wszystkim na poziom stabilności systemu przyrodniczego oraz przebieg procesów kształtujących środowisko, zaś miąższość pełnoprofilowych gleb kopalnych najlepiej charakteryzuje długość przebiegu procesu pedogenicznego, a strop poziomu próchnicznego określa topomorfologię powierzchni terenu. Poprzez typologiczną identyfikację gleby i znajomość warunków siedliskowych determinujących dany proces glebotwórczy, można określić również warunki hydrotermiczne, jakie występowały w paleośrodowisku przyrodniczym. Te same procedury identyfikacyjne pozwalają określić szatę roślinną, która porastała gleby paleoekosystemów (Manikowska 1999; Janowska 2001; Bednarek 2000; Bednarek i in. 2004). Stosując dodatkowo bezpośrednie pomiary wieku bezwzględnego gleb i skał, wykorzystując do tego jedną z ponad 20 metod badawczych (Catt 1988) lub też pośrednie metody pedogenetyczne bazujące na ocenie stadiów rozwoju pedonu, można umiejscowić przebieg analizowanych procesów litologiczno-glebotwórczych w czasie (Gerrard 1995). fot. A. Kowalkowski Fot. 2. Wydmy z glebami kopalnymi na Półwyspie Helskim Innym podejściem badawczym wykorzystującym pośrednie metody pedologiczne, umożliwiające określenie ewolucji środowiska przyrodniczego, są studia nad rozwojem wspomnianych już wcześniej chronosekwencji, które zgodnie z asymetrycznością czasu ich genezy dzieli się na różnokońcowe, równopoczątkowe, transgresyjne z nakładaniem i transgresyjne bez nakładania (Vreeken 1975, Schenck 1990, Birkeland 1999). Z uwagi na jednorodny materiał litologiczny i podobne uwarunkowania zewnętrze, w jakich kształtowały się typologicznie

78 78 ewa roo-zielińska, jerzy solon, marek degórski fot. M. Degórski takie same gleby w różnym czasie, studia chronosekwencji umożliwiają identyfikację warunków środowiska przyrodniczego, którymi charakteryzowało się ono w określonych okresach geologicznych (Jäger 1982, Guccione 1985, Kowalkowski 2001). Przykładem tego typu analiz są wyniki badań odkrytych chronosekwencji równokońcowych gleb wykształconych na różnowiekowych wydmach Bramy Świny (Prusinkiewicz 1961, 1965), rekonstruujące warunki środowiska przyrodniczego, w jakich odbywał się ich rozwój. Obecnie w Polsce analogiczne Fot. 3. Najstarsze bielice helskie z poziomem iluwialnym o średniej miąższości około 80 cm badania gleb bielicowych powstałych na wydmach brunatnych, żółtych i białych prowadzone są pod kierunkiem jednego z autorów niniejszego artykułu na Półwyspie Helskim, a ich wyniki są podstawą do poznania procesów morfologicznych i pedologicznych, jakie zachodziły na tym obszarze w czasie ostatnich 2300 lat, czyli od czasu wykształcenia się najstarszych gleb bielicowych (fot. 3). Warto podkreślić, że gleba jest również doskonałym środowiskiem do przechowywania informacji związanych z bezpośrednim i pośrednim oddziaływaniem człowieka na środowisko (Degórski 2005). Jednym z kierunków tego typu badań jest wykorzystywanie wskaźnikowych wartości gleby w ocenie ewolucji krajobrazu pod wpływem działalności rolniczej człowieka (De Alba i in. 2004), jak i jego działalności wytwórczej (Degórski 1995). Bardzo często wykorzystuje się również cechy gleby, opisane parametrami, które mają konkretne wartości, do oceny stopnia przekształcenia środowiska geograficznego pod wpływem antropopresji, szczególnie w aspekcie dopływu antropogenów do ekosystemów (Degórski 1995, 2005). Podsumowanie Podkreślić należy, że interpretacja stanu warunków środowiska fizycznogeograficznego dotyczy zwykle tzw. pola indykacji związanego z wielkością obszaru (skala lokalna, regionalna czy ponadregionalna). Mogą to być również układy punktów lub niewielkich powierzchni, a wśród nich układy wzdłuż lokalnych gradientów środowiskowych katen lub ponadregionalnych transektów. Z tego punktu widzenia istotna jest skala badań indykacyjnych. I tak, w prezentowanym opracowaniu wykazano regionalny charakter wielu zależności o charakterze statystycznym, szczególnie w odniesieniu do wskaźników geobotanicznych i krajobrazowych. Specyfika regionu wpływa modyfikująco na ogólne powiązania między wskaźnikami. Widać to szczególnie wyraźnie przy porównaniu rezultatów analiz przeprowadzonych w Wigierskim Parku Narodowym, w okolicach Pińczowa i w strefie podmiejskiej Warszawy, czyli w terenach odmiennych zarówno pod względem warunków naturalnych, jak i stopnia antropopresji. Należy również pamiętać, że zróżnicowanie regionalne obszarów może narzucać dobór odpowiednich wskaźników (Roo-Zielińska i in. 2007). Pokrywa glebowa uważana jest za indykator środowiska geograficznego, którego cechy są odbiciem ilościowych i jakościowych zmian zachodzących w poszczególnych podsystemach i systemach środowiska geograficznego. Przestrzennym wyrazem tych procesów uwarunkowanych zmieniającą się w czasie różnorodnością biologiczną i abiotyczną jest heterogeniczność i różnorodność tej pokrywy (ryc. 26).

79 Wykorzystanie wskaźników ekologicznych do oceny stanu i zmian środowiska geograficznego 79 Ryc. 26. Schemat zależności między różnorodnością biologiczną i georóżnorodnością a różnorodnością i heterogenicznością pokrywy glebowej różnorodność biologiczna różnorodność i heterogeniczność glebowa warunki klimatyczne różnorodność abiotyczna (georóżnorodność) warunki wodne czynniki klimatyczne różnorodność litologiczna różnorodność geomorfologiczna czynniki hydrologiczne elementy litologiczne elementy rzeźby czas Źródło: opracowanie własne. Współzależności między parametrami glebowymi mierzonymi bezpośrednio (wskaźniki bezpośrednie) a ich oceną na podstawie gatunków roślin naczyniowych i budowanych przez nie zbiorowisk roślinnych (wskaźniki geobotaniczne) to temat wielu prac z zakresu ekologii, jak również geografii roślin. Oceny bioindykacyjne skonfrontowane z bezpośrednimi pomiarami glebowymi dały dowód na duży stopień wiarygodności liczb wskaźnikowych (m.in. Ellenberg i in. 1991; Diekmann 1995; 2003; Hill, Carey 1997; Schaffers, Sykora 2000; Dzwonko 2001; Zas, Alonso 2002; Solon i in. 2007; Roo-Zielińska i in. 2007). Na dobór odpowiednich wskaźników wpływa stopień antropopresji, modyfikujący (najczęściej osłabiający) naturalne powiązania między cechami roślinności i gleb niezależnie od skali badań. Najprostszym wyznacznikiem tej presji jest sposób użytkowania ziemi. Wykonane analizy w okolicach Młodzaw wskazują na znacznie większą zmienność cech glebowych w lesie niż na obszarach polnych oraz na występowanie kilku odmiennych wzorów zmienności przestrzennej tych cech (ryc. 7). Użytkowanie ziemi (typ pokrycia terenu) wyraźnie wpływa na typ pokrywy roślinnej, a zatem pośrednio także na wskaźniki geobotaniczne i krajobrazowe oraz procesy kształtujące glebę, a zatem na wskaźniki glebowe. Typ użytkowania ziemi wpływa na siłę relacji cechy gleby bioindykacyjna ocena gleby oraz modyfikuje zależności między cechami gleby a położeniem hipsometrycznym (ryc. 27).

80 80 ewa roo-zielińska, jerzy solon, marek degórski Ryc. 27. Ogólny schemat zależności między użytkowaniem ziemi, wskaźnikami ekologicznymi i hipsometrią Typ użytkowania ziemi typ pokrywy roślinnej procesy kształtujące gleby substrat glebowy wskaźniki geobotaniczne i krajobrazowe wskaźniki glebowe wysokość nad poziom morza (topografia terenu) Źródło: opracowanie własne. Wiedza o tym, że niektóre wskaźniki mogą być zastępowalne, a inne się uzupełniają ułatwia ich dobór z punktu widzenia przyjętego celu badań (aim oriented). Na przykład w badaniach ukierunkowanych na ocenę akumulacji węgla w zbiorowiskach leśnych należy wykorzystać inną grupę wskaźników geobotanicznych i glebowych niż w wypadku oceny wieloletniego trendu synantropizacji; choć w obu przypadkach będą to wskaźniki wykorzystujące charakterystyki składu gatunkowego runa i właściwości chemicznych gleb. Znajomość różnorodnych powiązań korelacyjnych (przy uwzględnieniu wszystkich uwarunkowań wynikających ze skali opracowania, odmienności regionalnych, sposobu użytkowania ziemi etc.) umożliwia nie tylko dobór właściwych wskaźników, ale także pozwala na redukcję ich liczby, aby otrzymać tzw. minimalny wystarczający zestaw wskaźników charakteryzujących w sposób wielostronny i wyczerpujący interesujące zjawisko lub proces. W zależności od postawionego celu można zatem tak dobrać wskaźniki, aby się wzajemnie uzupełniały. Zdając sobie sprawę z ograniczeń roli wskaźników można je stosować zamiennie (np. żmudne badania wilgotności lub żyzności gleb zastąpić ocenowymi wskaźnikami geobotanicznymi, których podstawą są skale ekologiczne (np. wilgotności F i zawartości azotu w glebach N) i to zarówno na poziomie zbiorowiska, jak również krajobrazu roślinnego. Przedstawione powyżej prawidłowości należy brać pod uwagę przy planowaniu badań o charakterze czysto poznawczym lub aplikacyjnym i przy interpretacji uzyskanych rezultatów. Zagadnienie dotyczące możliwości wykorzystania trzech grup wskaźników: geobotanicznych, krajobrazowych i glebowych w różnych celach praktycznych jest bardzo obszerne i mogłoby stanowić przedmiot odrębnego opracowania. Na zakończenie niniejszego opracowania zasygnalizowano jedynie te dziedziny i kierunki działań praktycznych (m.in. leśnictwo, rolnictwo, planowanie przestrzenne), w których zależnie od postawionego problemu mogą być zastosowane wyżej przedstawione wskaźniki (tab. 2). Zestaw dziedzin i zagadnień nie wyczerpuje możliwości stosowania różnych metod indykacyjnych do ich oceny, a zaproponowane w tabeli kierunki indykacji są przykładowe i dotyczą podejść standardowo stosowanych w praktyce. Większość wymienionych zagadnień dotyczy indykacji bezpośredniej. Niektóre z nich natomiast podlegają indykacji o charakterze pośrednim. Takim przykładem jest zastosowanie wskaźników glebowych do oceny zanieczyszczeń gleb w zlewni i wykorzystanie ich w ochronie wód. Jest to przykład miar pośrednich, w innych przypadkach miary mają bardziej bezpośredni charakter.

81 Wykorzystanie wskaźników ekologicznych do oceny stanu i zmian środowiska geograficznego 81 Tab. 2. Podstawowe zagadnienia i kierunki działań praktycznych, w których mogą być wykorzystane wskaźniki geobotaniczne (A), krajobrazowe (B) i glebowe (C) Kierunki działań praktycznych Podstawowe zagadnienia leśnictwo rolnictwo planowanie przestrzenne rekreacja i turystyka ochrona wód ochrona przyrody różnorodność biologiczna AB AB AB AB AB presja antropogeniczna ABC ABC ABC ABC ABC ABC synantropizacja ABC ABC ABC ABC ABC ABC kierunki przekształceń ekosystemów AC AC AC AC AC zanieczyszczenie gleb AC AC AC AC C AC zanieczyszczenie powietrza A A A A A zanieczyszczenie wód A AC ABC BC ABC cechy siedliska abiotycznego ABC ABC ABC ABC C ABC rozwój zrównoważony B B B B B B przydatność terenu do pełnienia określonych funkcji ABC ABC ABC ABC ABC ład ekologiczny B BC właściwości bioterapeutyczne A A A A zasoby ekologiczne ABC ABC ABC ABC ABC ABC Źródło: opracowanie własne. Termin zasoby ekologiczne jest rozumiany szeroko są to m.in. zapasy biomasy, walory estetyczne, produkcyjne, użytkowanie ziemi itp., co powoduje, że wykorzystuje się w tym wypadku trzy grupy prezentowanych wskaźników. Warto podkreślić, że są też i takie zagadnienia, gdzie jedna grupa indykatorów odgrywa wiodącą rolę. Na przykład do oceny zanieczyszczenia powietrza lub właściwości bioterapeutycznych roślinności wykorzystuje się przede wszystkim wskaźniki geobotaniczne. Do oceny zrównoważonego rozwoju lub ładu ekologicznego najistotniejsze wydają się być wskaźniki krajobrazowe. Literatura Acott T.G., 1998, A study of anthropogenic activity and pedogenesis from the 2nd millennium BC to the 2 nd millennium AD at Lairg, northern Scotland [in:] Life on the Edge: Human Settlement and Marginality, C. Mills, G. Coles (ed.), Symposia of the Association for Environmental Archaeology, 13, s

82 82 ewa roo-zielińska, jerzy solon, marek degórski Adriano D., 1986, Trace Elements in the Terrestrial Environment, Springer, New York. Bańkowska R., Garbarczyk H., 1982, Charakterystyka terenów badań oraz metod zbierania i opracowywania materiałów [w:] Zoologiczne podstawy kształtowania środowiska przyrodniczego osiedla mieszkaniowego Białołęka Dworska w Warszawie, R. Bańkowska, H. Garbarczyk (red.), Fragmenta Faunistica, T. 26, s Baran S., Turski R., 1996, Degradacja, ochrona i rekultywacja gleb, Wydawnictwo Akademii Rolniczej w Lublinie, Lublin. Bednarek R., 2000, Gleby kopalne jako źródło informacji o zmianach środowiska przyrodniczego, Annales Universitatis Nicolae Copernici. Geografia, 31, s Bednarek R., Gackowski J., Glanc M., Markiewicz M., 2003, Próba wykorzystania metody fosforanowej do rekonstrukcji funkcjonalnego zróżnicowania osady łużyckiej na stanowisku archeologicznym w Grodnie koło Chełmży [w:] Gleba w Środowisku. 26 Kongres Polskiego Towarzystwa Gleboznawczego, Kraków, S. Skiba, M. Drewnik, A. Kacprzak (red.), Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Jagielloński, Kraków, s Bednarek R., Jankowski M., Kwiatkowska A., Markiewicz M., Świtoniak M., 2004, Zróżnicowanie zawartości fosforu w glebach w obrębie zespołu osadniczego w Kałdusie i jego otoczeniu, Studia Przyrodniczo-Archeologiczne, seria Mons Sancti Laurentii, 2, Wydawnictwa UMK, Toruń, s Birkeland P., 1999, Soils and Geomorphology, Oxford University Press, London. Breymeyer A., 1998, Badania borów na transekcie klimatycznym wzdłuż równoleżnika 52º(od 12º do 32º) i na transekcie śląskim. Założenia ogólne [w:] Bory sosnowe w gradiencie kontynentalizmu i zanieczyszczeń w Europie Środkowej badania geoekologiczne, A. Breymeyer, E. Roo-Zielińska (red.), Dokumentacja Geograficzna, 13, s Breymeyer A., 2003, Scots pine (Pinus sylvestris) ecosystem response to climate on a temperate to boreal forest transect: project description [in:] Patterns of pine ecosystem response to climate on a boreal temperate transect, A. Breymeyer, D. Reed (ed.), Polish Journal of Ecology, 51, 4, s Catt J., 1988, Quaternary Geology for Scientits and Engineers, John Wiley and Sons, New York Chichester Brisbane Toronto. De Alba S., Lindstrom M., Schumacher T., Malo D., 2004, Soil landscape evolution due to soil redistribution by tillage: a new conceptual model of soil catena evolution in agriculture landscapes, Catena, 58, 1, s Degórski M., 1984, Porównanie stopnia kontynentalizmu w Polsce określanego metodami klimatologiczną i bioindykacyjną, Przegląd Geograficzny, 56, s. 3 4, Degórski M., 1986a, Phytosociological methods of studying landscape. Functional and spatial models, Mon de l equip, V Meeting of IGU Working Group Landscape Synthesis, Barcelona, s Degórski M., 1986b, Phytoindication methods in landscape planning and management, Geographia Polonica, 52, s Degórski M., 1990, Warunki siedliskowe kateny ekosystemów leśnych na Wysoczyźnie Rawskiej (ze szczególnym uwzględnieniem dynamiki wodno-troficznych właściwości gleb), Dokumentacja Geograficzna, 5 6. Degórski M., 1995, Direction of soil degradation in Poland, Aquilo, seria Botanica, 35, Oulu, s

83 Wykorzystanie wskaźników ekologicznych do oceny stanu i zmian środowiska geograficznego 83 Degórski M., 2002, Przestrzenna zmienność właściwości gleb bielicoziemnych środkowej i północnej Europy a geograficzne zróżnicowanie czynników pedogenicznych, Prace Geograficzne, IGiPZ PAN, 182. Degórski M., 2003a, Morpholitological genesis and differentiation of the soil properties pine forest soils in relation to geographical position [in:] Patterns of pine ecosystem response to climate on a boreal temperate transect, A. Breymeyer, D. Reed (ed.), Polish Journal of Ecology, 51, 4, s Degórski M., 2003b, Pedodiversity as a part of geodiversity in creation of landscape structure, [w:] Multifunctional Landscapes, Vol. II: Monitoring, Diversity and Management, WIT PRESS, Southampton, Boston, s Degórski M., 2005, Gleba jako indykator zmian w środowisku przyrodniczym, Przegląd Geograficzny, 77, 1, s Diekmann M., 1995, Use and improvement of Ellenberg s indicator values in deciduous forests of the Boreo-nemoral zone in Sweden, Ecography, 18, s Diekmann M., 2003, Species indicator values as an important tool in applied plant ecology a review, Basic and Applied Ecology, 4, s Dziadowiec H., 1990, Rozkład ściółek w wybranych ekosystemach leśnych, Rozprawy UMK, Toruń. Dzwonko Z., 2001, Assesment of light and soil conditions in ancient and recent woodlands by Ellenberg indicator values, Journal of Applied Ecology, 38, s EEA, 1999, Towards a Transport and Environment Reporting Mechanism (TERM) for the EU, part 1., Technical Report 18, European Environment Agency, Copenhagen. Ellenberg H., 1974, Zeigerwerte der Gefaspflanzen Mitteleuropas, Verlag Erich Goltze KG Gottingen, 97. Ellenberg H., 1979, Zeigerwerte der Gefäβpflanzen Mitteleuropas, 2. Aufl, Scripta Geobotanica, 9, s Ellenberg H., Weber H.E., Düll R., Wirth V., Werner W., Paulissen D., 1991, Zeigerwerte von Pflanzen in Mitteleuropa, Scripta Geobotanica, 18, Göttingen: Florinsky I.V., Kuryakova G.A., 1996, Influence of topography on some vegetation cover properties, Catena, 27, s French C., Passmore D., Schulte L., 1998, Geomorphological, erosion and edaphic processes [in:] Report of the Project: Palaeoclimatic reconstruction and the dynamics of human settlement and land-use in the area of the middle Aguas (Almeria), in the south-east of the Iberian Peninsula, P. Castro (ed.), European Commission, Brussels. Fridland V., 1976, The soil-cover pattern: Problems and methods of investigation [in:] Soil Combinations and their genesis, V. Fridland (ed.), Amerind Publication, New Delhi, s Gallopin G.C., 1997, Indicators and their use: information for decision making [in:] Sustainability Indicators. Report on the project on Indicators of Sustainable Development, B. Moldan, S. Billharz, R. Matravers (ed.), John Wiley and Sons, Chichester, s Gerrard J., 1995, Soil Geomorphology, an Interpretation of Pedology and Geomorphology, Chapman and Hall, London Glasgow New York Tokyo Melbourne Madras. Gessler P., Chadwick O., Chamran F., Althouse L., Holmes K., 2000, Modelling Soil-Landscape and Ecosystem Properties Using Terrain Attributes, Journal of Soil Science Society of America, 64, s

84 84 ewa roo-zielińska, jerzy solon, marek degórski Guccione M., 1985, Quantitative estimates of clay-mineral alternation in a soil chronosequence in Missoure, USA [in:] Soils and Geomorphology, P. Jungerius (ed.), Catena Supplement, 6, s Harwell M.A., Harwell C.C., Weinstein D.A., Kelly J.R., 1990, Characterizing Ecosystem Responses to Stress, Ecological Risks, Perspectives from Poland and the United States. Hill M.O., Carey P.D., 1997, Prediction of yield in the Rothamsted Park grass experiment by Ellenberg indicator values, Journal of Vegetation Sciences, 8, s Hole F., Cambell J., 1985, Soil Landscape Analysis, Rowman & Allenheld, Totowa, New York. Jäger K., 1982, On the chronostratigraphical subdivision of the Holocene in Central Europe A review of actual problems, Striae, 16, Uppsala, s Janowska E., 2001, Geneza i właściwości gleb rdzawych na obszarze zlodowacenia środkowopolskiego, Fundacja Rozwój SGGW, Warszawa. Konecka-Betley K., Czarnowska K., Czerwiński Z., Janowska E., Kępka M., Pracz J., Russel S., 1982, Uwarunkowania glebowe do projektu zespołu osiedli mieszkaniowych w Białołęce Dworskiej w Warszawie, Człowiek i Środowisko, 6, 3 4, s Kornaś J., Medwecka-Kornaś A., 2002, Geografia roślin, PWN, Warszawa, s Kostrowicki A.S., 1976, A system-based approach to research concerning the geographical environment, Geographia Polonica, 33, s Kowalkowski A., 2001, Relic cryogenic indicators of diagnostic horizons in rusty and parabrown soils in European Lowland, Acta Agrophysica, 50, s Letourneau C., Castonguay J., 1988, Use of biological indicators for evaluating environmental stress. Report No. INFO-0248(E). NTIS No. DE /HDM, Atomic Energy Control Board, Ottawa. Lindacher R., Böcker R., Bemmerlein-Lux, F.A., Kleemann, A., Haas, S., 1995, PHANART Datenbank der Gefäßpflanzen Mitteleuropas, Erklärung der Kennzahlen, Aufbau und Inhalt, Veröffentlichungen des Geobotanischen Institutes der ETH, Stiftung Rübel, Zürich, 125, Heft. Litaor M.I., Seastedt T.R., Walker D.A., 2002, Spatial analysis of selected soil attributes across an alpine topographic/snow gradient, Landscape Ecology, 17, s Manikowska B., 1999, Gleby kopalne i okresy pedogenetyczne w ewolucji środowiska Polski środkowej po zlodowaceniu warciańskim [w:] Rola plejstoceńskich procesów peryglacjalnych w modelowaniu rzeźby Polski, Acta Geographica Lodziensia, 76, s Matuszkiewicz W., 1974, Teoretyczno-metodyczne podstawy badań roślinności jako elementu krajobrazu i obiektu użytkowania rekreacyjnego, Wiadomości Ekologiczne, 20, 1. Matuszkiewcz W., 2001, Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski, PWN, Warszawa. McGeoch M.A., 1998, The selection, testing and application of terrestrial insects as bioindicators, Biological Review, 73, s OECD core set of indicators for environmental performance reviews, 1993, OECD Environmental Directorate Monographs, 83, Paris. Pärtel M., Helm A., Ingerpuu N., Reier Ü., Tuvi E-L., 2004, Conservation of Northern European plant diversity: with correspondence with soil ph, Biological Conservation, 120, s Plit J., Solon J., 1994, Roślinność potencjalna [w:] Studium geobotaniczno-krajobrazowe okolic Pińczowa, A.S. Kostrowicki, J. Solon (red.), Dokumentacja Geograficzna, 1 2, s

85 Wykorzystanie wskaźników ekologicznych do oceny stanu i zmian środowiska geograficznego 85 Prusinkiewicz Z., 1961, Zagadnienia leśno-gleboznawcze na obszarze wydm nadmorskich Bramy Świny, Badania Fizjograficzne nad Polską Zachodnią, 7, s Prusinkiewicz Z., 1965, Ustalenie wieku chronosekwencji glebowej na mierzejach Bramy Świny metodą radiowęgla 14C, Roczniki Gleboznawcze, 15, Dodatek, s Pugnaire F.I., Luque M.T., 2001, Changes in plant interactions along a gradient of environmental stress, Oikos, 93, s Richling A., Solon J., 2002, Ekologia krajobrazu, wydanie IV, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Robertson G., Coleman D., Blesoe C., Solins P., 1999, Standard Soil Methods for Long-Term Ecological Research, Oxford University Press, New York Oxford. Roo-Zielińska E., 1981, Charakterystyka geobotaniczno-siedliskowa [w:] Zoocenologiczne podstawy kształtowania środowiska przyrodniczego osiedla mieszkaniowego Białołęka Dworska w Warszawie, Fragm. Faunistica 26, Warszawa Wrocław, s Roo-Zielińska E., 1982, Struktura geobotaniczna i jej ekologiczno-siedliskowe uwarunkowania terenu przyszłych osiedli mieszkaniowych w Białołęce Dworskiej w Warszawie, Człowiek i Środowisko, 6, s Roo-Zielińska E., 1993, The current state and changes in the meadow flora in the Nida valley, southern Poland, Fragm. Flor. Geobot., 38(2), s Roo-Zielińska E., 1994, Ekologiczne zróżnicowanie roślinności rzeczywistej (analiza fitoindykacyjna) [w:] Studium geobotaniczno-krajobrazowe okolic Pińczowa, A.S. Kostrowicki, J. Solon (red.), Dokumentacja Geograficzna, 1 2, s Roo-Zielińska E., 1996, Phytoindicative role of plant communities in a rural landscape (Pińczów case study, south Poland), Fragm. Flor. Geobot., 41(1), s Roo-Zielińska E., 2000, Vegetation at different levels of organization as an indicator of environmental conditions [in:] Proceedings of International Association for Vegetation Science (IAVS) Symposium, Opulus Press, Uppsala, s Roo-Zielińska E., 2002, Stopień kontynentalizmu borów sosnowych wyrażony zmiennością kompozycji gatunkowej runa wzdłuż transektu równoleżnikowego Chrisdorf (Niemcy wschodnie) Uzłogi (Białoruś wschodnia), Przegląd Geograficzny, 74, 4, s Roo-Zielińska E., 2003a, Gatunki roślin naczyniowych runa borów sosnowych jako wskaźniki przestrzennej zmienności niektórych charakterystyk klimatu i gleb w Europie Północnej i Środkowej, Przegląd Geograficzny, 75, 4, s Roo-Zielińska E., 2003b, Ecological groups of vascular plant species in the herb layer of the pine forest of Northern and Central Europe [in:] Patterns of pine ecosystem response to climate on a boreal temperate transect, A. Breymeyer, D. Reed (ed.), Polish Journal of Ecology, 51, 4, s Roo-Zielińska E., 2003b, Ecological groups of vascular plant species in the herb layer of the pine forest of Northern and Central Europe [in:] Patterns of pine ecosystem response to climate on a boreal temperate transect, A. Breymeyer, D. Reed (ed.), Polish Journal of Ecology, 51, 4, s Roo-Zielińska E., 2004, Fitoindykacja jako narzędzie oceny środowiska fizycznogeograficznego. Podstawy teoretyczne i analiza porównawcza stosowanych metod, Prace Geograficzne, 199, Warszawa. Roo-Zielińska E., Solon J., 1988, Phytosociological typology and bioindicator values of plant communities as exemplified by meadows in the Nida Valley, Documents Phytosociologiques N.S., 11, s

86 86 ewa roo-zielińska, jerzy solon, marek degórski Roo-Zielińska E., Solon J., 1991, Vegetation dynamics as an indicator of the anthropogenic changes in the geographical environment (chosen examples from Pińczów surroundings), Conference Papers IG i PZ PAN, 14, s Roo-Zielińska E., Solon J., Degórski M., 2007, Ocena stanu i przekształceń środowiska przyrodniczego na podstawie wskaźników geobotanicznych, glebowych i krajobrazowych. Podstawy teoretyczne i przykłady zastosowań, Monografie IGiPZ PAN, 9. Schaffers A.P., Sykora K.V., 2000, Reliability of Ellenberg indicator values for moisture, nitrogen and soil reaction: a comparison with field measurements, Journal of Vegetation Science, 11, s Schenck H., 1990, Chronosequences, Tom Doherty Association Book, New York. Siuta J., Ziolińska A., Makowiecki K., 1985, Degradacja ziemi, Instytut Kształtowania Środowiska, Warszawa. Solon J., 1994, Typologiczne zróżnicowanie roślinności rzeczywistej [w:] Studium geobotaniczno-krajobrazowe okolic Pińczowa, A.S. Kostrowicki, J. Solon (red.), Dokumentacja Geograficzna, 1 2, s Solon J., 2002, Ocena różnorodności krajobrazu na podstawie analizy struktury przestrzennej roślinności, Prace Geograficzne, 185. Solon J., 2003a, Wpływ przewidywanych zmian klimatycznych na skład i strukturę runa borów sosnowych i sosnowo-dębowych borów mieszanych w Polsce, Przegląd Geograficzny, 75.2, s Solon J., 2003b, Changes in herb layer heterogeneity of Scots along the North-South transect Pine Forest [in:] Patterns of pine ecosystem response to climate on a boreal temperate transect, A. Breymeyer, D. Reed (ed.), Polish Journal of Ecology, 51, 4, s Solon J., 2004, Florystyczne i ekologiczne zmiany runa na powierzchniach obserwacyjnych SPO II rzędu w latach [w:] Stan uszkodzenia lasów w Polsce w 2003 roku na podstawie badań monitoringowych, J. Wawrzoniak, J. Małachowska (red.), s (tab ; rys ), Inspekcja Ochrony Środowiska, Biblioteka Monitoringu Środowiska, Warszawa. Solon J., 2010, Florystyczne i ekologiczne zmiany charakteru runa na powierzchniach obserwacyjnych w latach , [w:] Stan uszkodzenia lasów w Polsce w 2008 roku na podstawie badań monitoringowych, J. Wawrzoniak (red.), s (tab , rys ), Biblioteka Monitoringu Środowiska. Solon J., Degórski M., Roo-Zielińska E., 2007, Vegetation response to a topographical-soil gradient, Catena, 71, 2, s Targulian V., Sokolova T., 1996, Soil as a biotic/abiotic natural system: a reactor, memory and regulator of biospheric interactions, Eurasian Soil Sciences, 29, s Ulrich B., Meiwes K., Konig N., Khanna K., 1984, Untersuchungsverfahren und Kriterien zur Bewertung der Versauerung und ihrer Folgen in Waldboden, Forst und Holz, 39, 1, s van der Maarel E., 1993, Relations between sociological-ecological species groups and Ellenberg indicator values, Phytocoenologia, 23, s Volobuev V., 1964, Ecology of soils, Israel Progr. Sciences Translations, Jerusalem, Davey. Vreeken W., 1975, Principal kinds of chronosequences and their significance in soil history, European Journal of Soil Sciences, 26, 3, s Walker J., 1998, Environmental indicators of catchment and farm health [in:] Farming Action Catchment Reaction: the Effects of Dryland Farming on the Natural Environment. Melbourne, J. William, R.A. Hook and H.L. Gascoigne (ed.), CSIRO Publishing, s

87 Wykorzystanie wskaźników ekologicznych do oceny stanu i zmian środowiska geograficznego 87 Woodhouse P., Howlett D., Rigby D., 2000, A framework for research on sustainability indicators foraagriculture and rural livelihoods [in:] Sustainability Indicators for Natural Resource Management & Policy. Working Paper 2. The effects of policy and institutional environment on natural resource management and investment by farmers and rural households in east and southern Africa, Department for International Development Research Project No. R7076CA UK. Zarzycki K., Trzcińska-Tacik H., Różański W., Szeląg Z., Wołek J, Korzeniak U., 2002, Ecological indicator values of vascular plants of Poland, W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków. Zas R., Alonso M., 2002, Understory vegetation as indicators of soil characteristics in northwest Spain, Forest Ecology and Management, 171, s Zielski A., Sygit W., 1998, Wpływ klimatu na przyrost radialny sosny w borach i borach mieszanych na transektach badawczych: klimatycznym (wzdłuż 52oN, od 12o do 32o E) i śląskim [w:] Bory sosnowe w gradiencie kontynentalizmu i zanieczyszczeń w Europie Środkowej badania geoekologiczne, A. Breymeyer, E. Roo-Zielińska (red.), Dokumentacja Geograficzna, 13, s

88 Bożena Wójtowicz, Mariola Tracz Zakład Dydaktyki Geografii Instytut Geografii Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie Popularność geografii jako kierunku studiów Wprowadzenie W Polsce od lat 90. XX wieku obserwujemy gwałtowny wzrost liczby studentów. Według danych statystycznych, liczba studentów zwiększyła się kilkakrotnie, w roku akademickim 1990/91 studiowało 403,8 tys. osób, a w 2008/09 1,927 mln osób. Do wzrostu liczby studentów przyczynił się wzrost liczby uczelni. W roku akademickim 2008/09 funkcjonowało 458 uczelni, w tym uczelnie niepaństwowe stanowiły 2/3 ogółu szkół wyższych. Znamienne jest to, iż część z nich powstała w ośrodkach do tej pory niemających tradycji uniwersyteckich. Ten gwałtowny wzrost zainteresowania studiami w pierwszym etapie wynikał z przemian gospodarczych, które zaszły w Polsce po 1989 roku, obecnie jest także efektem procesów globalizacji oraz tworzenia się społeczeństwa informacyjnego. Obserwuje się też zróżnicowane zainteresowanie kierunkami studiów wśród absolwentów szkół średnich, przy czym od kilku lat dominują wybrane kierunki (Tracz 2001; Tracz, Mróz 2001; Tracz i in. 2009). Jak zatem jest rozumiany termin popularność? Według Słownika języka polskiego (2002) popularność, to wziętość, rozgłos wśród szerokich kręgów społeczeństwa, powodzenie (s. 716). Popularność danego kierunku studiów przejawia się liczbą osób ubiegających się o przyjęcie na wybrane studia oraz liczbą studiujących na danym kierunku. Zależy ona od wielu czynników, do których zaliczyć należy m.in. zachodzące procesy demograficzne, zmiany społeczne, zapotrzebowanie gospodarki na wybranych specjalistów, rangę i pozycję danej dyscypliny naukowej, indywidualne zainteresowania i predyspozycje jednostki oraz uwarunkowania formalno-prawne (np. limity przyjęć, prawne ograniczenia, kierunki zamawiane itp.). Istotny wpływ na popularność wywiera element psychologiczny motywu wyboru. W literaturze termin motyw jest różnie definiowany. Według polskiego psychologa T. Tomaszewskiego (1970), motyw jest to stan wewnętrznego napięcia, od którego zależy możliwość i kierunek aktywności organizmu (s ). Można zatem powiedzieć, że motyw stanowi wewnętrzną pobudkę do działania, jest chęcią zaspokojenia jakiejś potrzeby. Natomiast motywacja to ogół motywów występujących aktualnie u danej jednostki. Motywację uruchamiają czynniki zewnętrzne (motywacja zewnętrzna) oraz działania wykonywane wskutek zainteresowania jednostki (motywacja wewnętrzna). Jak wskazuje J. Brophy (2004), żeby mieć do czegoś motywację, potrzebne są dobre powody, aby tym czymś się zająć, a nie tylko pewność, że potrafimy to coś zrobić, jeśli się nam chce (s. 108). Zakres i metoda badań Celem podjętych badań była próba ustalenia poziomu zainteresowania studiami geograficznymi wśród maturzystów wybierających egzamin maturalny z geografii i uczniów biorących udział w II etapie olimpiady geograficznej oraz czynników, którymi kieruje się młodzież wybierająca studia geograficzne. Badania zrealizowano za pomocą metody sondażu diagnostycznego z zastosowaniem techniki ankiety. Przeprowadzono je wśród 420 uczniów szkół ponadgimnazjalnych

89 Popularność geografii jako kierunku studiów 89 zdających geografię na maturze w 2010 roku w 4 województwach: małopolskim, podkarpackim, świętokrzyskim i pomorskim oraz wśród 150 uczestników 2 etapu olimpiady geograficznej (rejonowej) w okręgu katowickim i krakowskim. W badaniach posłużono się kwestionariuszem ankiety, który zawierał 19 pytań pogrupowanych w 3 główne zagadnienia: informacje dotyczące ankietowanej osoby, zainteresowania geografią i dalsze plany związane ze studiami. Badaniami diagnostycznymi objęto także studentów, łącznie 240 osób, z kilku ośrodków akademickich kształcących geografów (Uniwersytet Jagielloński, Uniwersytet Warszawski, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Uniwersytet Pedagogiczny, Uniwersytet im. Jana Kochanowskiego, Akademia Pomorska). W badanej grupie kobiety stanowiły 62,5%, a mężczyźni 39,5%. Respondentami byli studenci 3 roku studiów licencjackich (85,5% stacjonarnych), 5-letnich magisterskich (8,9%) i studiów II stopnia magisterskich (5,6%). W celu zebrania materiału empirycznego posłużono się kwestionariuszem ankiety, który miał za zadanie dostarczyć danych na temat motywów wyboru geografii jako kierunku studiów i jej popularności. Kwestionariusz zawierał 17 pytań pogrupowanych w 4 grupy tematyczne. Wśród pytań były pytania zamknięte (12) i otwarte, w których ankietowani mieli możliwość samodzielnego udzielenia odpowiedzi (5). Zaprezentowane w ankiecie pytania uporządkowano w następujące grupy tematyczne: zainteresowania geografią w szkole średniej, motyw wyboru studiów geograficznych, a także opinia ankietowanych o jakości kształcenia (kadra naukowa, baza dydaktyczna, zasoby biblioteki geograficznej i zbiory kartograficzne) i oceny opanowania wybranych umiejętności w czasie studiów geograficznych oraz dalszych planów zawodowych. Ryc. 1. Struktura płci ankietowanych studentów geografii według uczelni (w %) Źródło: opracowanie własne. W niniejszym opracowaniu zdecydowano się na zeprezentowanie wybranych wyników, tj. tych, które uznano za szczególnie ważne z punktu widzenia poruszanej problematyki. Liczba studentów geografii na tle ogólnej liczby studentów w kraju i popularnych kierunków studiów Liczba kandydatów ubiegających się o przyjęcie na dany kierunek studiów jest po części wyrazem popularności danej dyscypliny i odzwierciedleniem zapotrzebowania rynku na specja-

90 90 bożena wójtowicz, mariola tracz listów tego kierunku. Należy jednak zauważyć, iż na liczbę kandydatów mają także wpływ uwarunkowania formalne, np.: limity przyjęć wyznaczone przez uczelnie (są często zwiększane), możliwości ubiegania się o przyjęcie na kilka kierunków studiów (prawnie do trzech, ale uczelnie dokonują znacznej modyfikacji tego zapisu), co utrudnia dokonywania porównań. Niemniej daje to obraz popularnych kierunków studiów w kraju i odniesienie do pozycji geografii w preferencjach wyboru dokonywanego przez młodzież. Tab. 1. Liczba kandydatów na dzienne studia geograficzne na tle liczby kandydatów na inne kierunki Lp. Nazwa kierunku Lata 2001/02 ranking 2003/04 ranking 2008/09 ranking 1 pedagogika informatyka zarządzanie prawo ekonomia budownictwo * * * ochrona środowiska historia * * 9 biologia * * 10 geografia * * 11 turystyka i rekreacja * * europeistyka ** ** * * ** brak danych ** nie było kierunku Źródło: raporty MNiSW o naborze na studia, 2001, 2003, 2008, Z publikowanych przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego raportów o wynikach przeprowadzonej w danym roku akademickim rekrutacji na studia dzienne w uczelniach państwowych, zawierających m.in. listę 20 najpopularniejszych kierunków studiów w danym roku, wynika, że geografia systematycznie spada w rankingu najpopularniejszych kierunków studiów w kraju (tab. 1). Tendencję tę potwierdza chociażby liczba kandydatów przypadająca na 1 miejsce na studiach geograficznych, która wynosiła średnio w 2005 roku 7,8 osób, w 2006 roku 6,7 osób, a w 2008 roku 5,0 osób. W poszczególnych uczelniach wartość ta była zróżnicowana, stosunkowo dużo kandydatów w ostatnich latach odnotowały Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie (w 2005 roku było to 20 osób na 1 miejsce), Uniwersytet Łódzki i Uniwersytet Gdański (Król 2007). Na zmniejszenie zainteresowania studiami geograficznymi w znaczącym stopniu wpłynęło uruchomienie nowych kierunków studiów, takich jak: turystyka i rekreacja, europeistyka, ochrona środowiska, a ostatnio gospodarka przestrzenna. Odzwierciedleniem tego procesu jest także mniejsza liczba studentów na kierunku geografia w 2009 roku, mimo dużego zainteresowania młodzieży maturą z geografii w latach (Groenwald i in. 2008). Studenci geografii w roku 1995 stanowili blisko 1% studiujących w Polsce, a w ostatnich latach liczba studiujących geografię uległa znacznemu zmniejszeniu (tab. 2).

91 Popularność geografii jako kierunku studiów 91 Tab. 2. Liczba studentów geografii w latach Lata Wyszczególnienie Studenci ogółem w tym: ogółem % ogółem % ogółem % ogółem % studenci geografii , * 0, , ,41 * bez studentów Uniwersytetu Szczecińskiego Źródło: archiwa jednostek prowadzących studia geograficzne. Zainteresowanie studiami geograficznymi wśród maturzystów oraz uczestników Olimpiady Geograficznej Od wprowadzenia geografii do grupy pisemnych przedmiotów obowiązkowych do wyboru na maturze, tj roku, obserwujemy znaczny odsetek uczniów wybierających ten przedmiot, zwłaszcza w technikach i liceach profilowanych. Liczba zdających geografię uległa zmniejszeniu, z 50,8% (201,2 tys.) w 2008 roku do 23,0% (83,0 tys.) w 2010 roku. Wpłynęła na to zmiana regulaminu matury w latach , gdzie uczeń może wybrać dodatkowy przedmiot, ale nie jest to obowiązkowe. Jednak geografia jest nadal najczęściej wybieranym przedmiotem, co wskazywałoby na jej popularność jako przedmiotu rekrutacyjnego na różne kierunki studiów (tab. 3). Geografia jako przedmiot maturalny cieszy się dużą popularnością w szkołach ponadgimnazjalnych typu zawodowego. W latach ok. 40% abiturientów techników i ok. 1/4 liceów profilowanych wybrało ten przedmiot na maturze. Jednocześnie zmniejszyła się liczba uczniów z liceum profilowanego z 37% w 2005 roku do 15% w 2008 roku. Jest to efekt zmniejszania się liczby szkół tego typu (Rocznik statystyczny 2007 i 2009). Ponadto obserwuje się stały wzrost liczby uczniów z liceów ogólnokształcących wybierających geografię na egzaminie maturalnym: z 17% w 2005 roku do 72% w 2010 roku. W najbliższych 3 latach, z powodu zmiany w regulaminie maturalnym, uczniowie liceów ogólnokształcących będą stanowić grupę najczęściej wybierających egzamin dodatkowy z geografii na maturze. Uzależnione jest to głównie od kryteriów rekrutacyjnych na poszczególne kierunki studiów. Tab. 3. Liczba zdających geografię na egzaminie maturalnym w latach Lata Zdający egzamin maturalny (ogółem) Zdający egzamin maturalny z geografii ogółem % Odsetek zdających geografię wg typu szkoły liceum ogólnokształcące liceum profilowane technikum ,9 17,0 34,0 * ,9 21,0 38,0 41, ,6 30,0 32,0 38, ,0 32,0 19,0 49, ,8 39,0 11,0 50, ,0 72,0 5,0 23,0 * nie przeprowadzono egzaminu maturalnego wg nowej zasady Źródło: Centralna Komisja Egzaminacyjna, Informator maturalny z lat

92 92 bożena wójtowicz, mariola tracz Jeżeli rozpatrzymy wielkość ośrodka, w którym znajduje się szkoła ponadgimnazjalna, to w wypadku zdających geografię największą grupę stanowią absolwenci szkół ponadgimnazjalnych z miast średniej wielkości ( tys. mieszk.) ok. 38% i dużych miast (ponad 100 tys. mieszk.) ok. 32%. Natomiast zmniejsza się liczba uczniów zdających geografię z małych miast (do 20 tys. mieszk.) i stale wzrasta liczba uczniów ze szkół znajdujących się na wsi (tab. 4). Wśród zdających geografię w dużych miastach absolwenci liceów ogólnokształcących stanowią 1/3 zdających. W miastach średniej wielkości przeważają uczniowie szkół zawodowych: liceum profilowanego 37% oraz technikum ok. 39%. Natomiast uczniowie liceum i technikum uzupełniającego stanowią stosunkowo duży odsetek w miastach średniej wielkości oraz miastach dużych (tab. 4). Tab. 4. Zdający egzamin maturalny z geografii na poziomie podstawowym według typu szkoły i wielkości miejscowości, w której znajduje się szkoła Wyszczególnienie LO LP T LU TU LO LP T LU TU Wieś 2,7 5,7 8,1 9,5 5,2 4,0 5,9 8,2 9,5 5,2 Miasta do 20 tys. mieszk. 23,6 26,5 24,7 25,8 9,8 27,0 27,0 24,9 25,9 9,9 Miasta tys. 37,0 39,0 39,1 33,6 41,7 35,4 38,5 38,9 33,5 41,8 Miasta powyżej 100 tys. 36,7 28,8 28,1 31,1 43,3 33,6 28,6 28,0 31,1 43,1 Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 LO liceum ogólnokształcące, LP liceum profilowane, T technikum, LU liceum uzupełniające, TU technikum uzupełniające Źródło: opracowanie własne na podstawie: Osiągnięcia maturzystów, rok 2007 i Przeprowadzone badania diagnostyczne na próbie 420 uczniów klasy III liceów ogólnokształcących i klasy IV techników w dużych miastach: Krakowie, Warszawie, Kielcach i Słupsku wykazały, iż maturzyści zdający geografię na maturze w 2010 roku najczęściej deklarowali następujące kierunki studiów: ekonomia 20%, turystyka i rekreacja 13%, geodezja i kartografia 10%, geografia 4,5%. Stosunkowo duży był odsetek uczniów, którzy nie byli zdecydowani co do wyboru kierunku studiów 10%. Natomiast w grupie uczestników zawodów okręgowych olimpiady geograficznej (150 osób) deklaracje wyboru przyszłego kierunku studiów przedstawiały się następująco: ekonomia 35%, geografia 19,5%, geologia 12,8%, geodezja i kartografia 9%, prawo 10,8%, medycyna 5,9%. W tej grupie decyzji o kierunku studiów nie podjęło 15% badanych. Uzyskane wyniki pokazują, iż zainteresowanie geografią przejawiające się m.in. uczestnictwem w olimpiadzie geograficznej czy wyborze geografii na egzaminie maturalnym nie jest równoznaczne z podjęcie studiów geograficznych. Motywy wyboru studiów geograficznych Wśród ankietowanych studiujących geografię zaznacza się przewaga osób mieszkających na wsi (44,2%) oraz w miastach do 50 tys. mieszkańców (22,1%). Studenci mieszkający w miastach powyżej 500 tys. stanowili 15% osób, w miastach od 50 tys. do 100 tys. 9,9% osób, w miastach od 100 tys. mieszkańców do 500 tys. 8,8% osób (ryc. 2 ). Analizując powiązanie respondentów z miejscem zamieszkania, należy stwierdzić, że ponad 1/3 ankietowanych studentów geografii pochodzi z ośrodków wiejskich, a z dużych miast

93 Popularność geografii jako kierunku studiów 93 zaledwie 1/5. Obserwacje te potwierdzają także badania przeprowadzone w Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu (Podgórski i inni 2008) i Uniwersytecie im. Jana Kochanowskiego w Kielcach (Król 2007). Ryc. 2. Studenci geografii według miejsca zamieszkania (w %) z miejscowości powyżej 500 tys. mieszkańców z miejscowości od 100 tys. do 500 tys. mieszkańców z miejscowości od 50 tys. do 100 tys. mieszkańców z miejscowości do 50 tys. mieszkańców ze wsi Źródło: opracowanie własne Badani studenci w większości są absolwentami liceum ogólnokształcącego 80,4%, największe zróżnicowane dotyczące ukończonego profilu cechowało studentów uczelni krakowskich: Uniwersytetu Jagiellońskiego i Uniwersytetu Pedagogicznego oraz Uniwersytetu Warszawskiego i Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej. Liceum profilowane ukończyło 10,4%, a technikum 9,2% respondentów (ryc. 3). Ryc. 3. Studenci geografii według typu ukończonej szkoły ponadgimnazjalnej (w %) technikum liceum profilowane liceum ogólnokształcące Źródło: opracowanie własne Większość studentów zdawała maturę z geografii w nowej formule (90,8%), tylko 4,2% w starej formule, a jedynie 5% nie zdawało matury z geografii (ryc. 4). Większość z nich zdawała maturę z geografii na poziomie rozszerzonym (67,8%), z czego prawie wszyscy ankietowani studenci z Uniwersytetu Jagiellońskiego, Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Uniwersytetu Pedagogicznego i Uniwersytetu Warszawskiego, co wskazuje, iż poziom rozszerzony był kryterium rekrutacyjnym w tych uczelniach. Natomiast w pozostałych 2 uczelniach

94 94 bożena wójtowicz, mariola tracz odpowiedzi dotyczące zdających geografię na maturze z poziomu rozszerzonego i podstawowego rozłożyły się następująco: np. w Uniwersytecie im. Jana Kochanowskiego w Kielcach 32:18 i w Akademii Pomorskiej w Słupsku 22:20. Ryc. 4. Studenci według formy egzaminu maturalnego z geografii (w %) nie zdawałem poziom rozszerzony poziom podstawowy w starej formule Źródło: opracowanie własne Zebrane dane potwierdziły małe zainteresowanie wśród uczniów szkół ponadgimnazjalnych olimpiadą geograficzną. Wśród badanych tylko 19 osób (8%) brało udział w Olimpiadzie Geograficznej, z czego finaliści wybrali studia geograficzne w znanych ośrodkach akademickich, tj.: Uniwersytecie Jagiellońskim (2 finalistów), Uniwersytecie Warszawskim (1 finalista), Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej (2 finalistów) i Uniwersytecie Pedagogicznym (1 finalista; ryc. 5). Uzyskane dane potwierdzają przeprowadzone badania dotyczące losów laureatów i finalistów pierwszych olimpiad, gdzie większość laureatów wybrała kierunki studiów niezwiązane z geografią (Olimpiada Geograficzna 1982). Kolejna grupa tematyczna w badaniach dotyczyła wyboru studiów geograficznych w danej uczelni. Zapytano studentów, czy są to ich pierwsze studia, które podjęli, czy składali dokumenty na kierunek geografia na innych uczelniach, czy geografia była ich kierunkiem priorytetowym, dlaczego wybrali studia geograficzne w danej uczelni, w jaki sposób dowiedzieli się o kierunku geografia na danej uczelni i jakie czynniki zadecydowały o wyborze kierunku studiów. Dla blisko 85,8% studentów są to pierwsze studia, z czego 62,5% nie składało dokumentów na inne uczelnie; 24,2% respondentów podało, że jest to ich kolejny kierunek studiów. Ponadto respondenci wskazywali, że podjęli równolegle naukę na 2 kierunku studiów. Najwięcej studentów geografii studiujących 2 kierunek było w Uniwersytecie Warszawskim (7 osób), Uniwersytecie Jagiellońskim (6 osób), Uniwersytecie Pedagogicznym (4 osoby), a najmniej w Akademii Pomorskiej (2 osoby). Wśród wybranych jako 2 kierunek najczęściej studenci wskazywali: ekonomię, nauki polityczne i socjologię. Absolwenci szkół ponadgimnazjalnych w procesie rekrutacji mogą złożyć dokumenty na 3 uczelnie. Spośród badanych studentów geografii 37,5% zadeklarowało, że składało dokumenty na więcej niż 1 uczelnię. Najwięcej osób złożyło dokumenty na Uniwersytet Jagielloński (28 osób, z czego z największą grupę stanowili studenci UP 14 osób i UMCS 11 osób). Kolejną uczelnią, na którą najwięcej studentów składało swoje dokumenty, był Uniwersytet Pedagogiczny (11 osób, z czego 8 osób stanowili studenci geografii UJ) oraz Uniwersytet Łódzki (9 osób złożyło dokumenty, z czego 6 osób z UJK).

95 Popularność geografii jako kierunku studiów 95 Ryc. 5. Liczba studentów geografii biorących udział w Olimpiadzie Geograficznej startujący finaliści 0 UJ UW UMCS UP UJK AP Źródło: opracowanie własne. Dla przeszło połowy studentów (52%) geografia była kierunkiem priorytetowym, 38,1% respondentów chociaż zdawało też na inne kierunki, wybrało jednak geografię jako kierunek studiów. Głównymi czynnikami, które zadecydowały o wyborze studiowania geografii w danej uczelni, były wg rankingu: bliskość studiowania, możliwość wyboru interesującej specjalności, prestiż uczelni (miejsce w rankingach), sugestie znajomych, atrakcyjność położenia uczelni. Na UJ studenci wskazali tradycje rodzinne (ryc. 6, ryc. 7). Ryc. 6. Motywy wyboru studiów geograficznych w danej uczelni (liczba wskazań) a bliskość od miejsca zamieszkania 105 b możliwość wyboru interesującej specjalności 72 c miejsce uczelni w rankingach d atrakcyjność położenia uczelni e sugestie znajomych f tu zostałem przyjęty Źródło: opracowanie własne. g inne 13 Studenci o kierunku studiów dowiedzieli się w większości z internetu (58%), a także od nauczyciela geografii (25%) oraz w czasie dni otwartych uczelni (20%). Uzyskane informacje pokazują jak ważnym źródłem informacji dla młodzieży jest internet. Dlatego wydziały/instytuty geograficzne powinny dołożyć wszelkich starań, aby na ich stronach internetowych znajdowały się aktualne i rzeczowe informacje o kierunku studiów. Wydaje się także celowe umieszczanie informacji o możliwości zatrudnienia po studiach geograficznych. Z doświadczeń autorek wynika, że młodzież ma małą wiedzę na ten temat i opiera się często na stereotypach.

96 96 bożena wójtowicz, mariola tracz Ryc. 7. Motywy wyboru studiów geograficznych w danej uczelni według deklaracji ankietowanych (liczba wskazań) a b c d e f AP UJK UP UMCS UW UJ g a bliskość od miejsca zamieszkania, b możliwość wyboru interesującej specjalności, c miejsce uczelni w rankingach, d atrakcyjność położenia uczelni, e sugestie znajomych, f tu zostałem przyjęty, g inne Źródło: opracowanie własne. Na wybór kierunku geografia według rankingu wpłynęły: zainteresowania przedmiotem wynikające z uczenia się go w szkole (180 wskazań) oraz zainteresowania indywidualne (121 wskazań; ryc. 8). Ryc. 8. Motywy wyboru kierunku studiów geografii (liczba wskazań) zainteresowanie wynikające z uczenia się w szkole 180 zainteresowania indywidualne 121 sugestie bliskich osób przekonania o łatwości studiowania przedmiotu niepowodzenia w dostaniu się na inny kierunek łatwośc znalezienia pracy po ukończeniu studiów 2 przypadek inne 6 9 Źródło: opracowanie własne.

97 Popularność geografii jako kierunku studiów 97 Kolejna grupa tematyczna obejmowała oczekiwania studentów wobec: kadry naukowej, bazy dydaktycznej, zasobów biblioteki geograficznej i zbiorów kartograficznych, organizacji i tematyki ćwiczeń terenowych oraz atmosfery studiowania na danej uczelni. Studenci generalnie dość dobrze ocenili kadrę naukową. Najlepszą ocenę otrzymała kadra naukowa z Uniwersytetu Jagiellońskiego i Uniwersytetu Warszawskiego. Stosunek kadry naukowej do studentów najwyżej ocenili studenci Uniwersytetu Jagiellońskiego, Uniwersytetu Warszawskiego i Uniwersytetu im. Jana Kochanowskiego. Baza dydaktyczna najlepiej została oceniona na Uniwersytecie Jagiellońskim i Uniwersytecie Pedagogicznym, nieco gorzej w Akademii Pomorskiej i Uniwersytecie Warszawskim. Zasoby biblioteki geograficznej i zbiorów kartograficznych zostały ocenione przez studentów wszystkich uczelni jako dobre. Również organizacja i tematyka ćwiczeń terenowych i regionalnych została oceniona wysoko przez badanych studentów. Najwyższą ocenę wśród respondentów otrzymała atmosfera studiowania na kierunku geografia (ryc. 9). Ryc. 9. Opinia studentów o przebiegu studiów (liczba wskazań) kadra naukowa stosunek kadry naukowej do studentów baza dydaktyczna zasoby biblioteki geograficznej i zbiorów kartograficznych organizacja i tematyka ćwiczeń terenowych i regionalnych UP UJ UAM UJK UMCS atmosfera studiowania Źródło: opracowanie własne Ostania grupa tematyczna badań dotyczyła oceny opanowania wybranych umiejętności w czasie studiów geograficznych i planów studentów na przyszłość. Jako najlepiej opanowaną umiejętność w trakcie studiów geograficznych studenci wszystkich uczelni wskazywali: analizę danych statystycznych oraz sporządzanie wykresów, profili i map, zaś za najgorzej opanowane uważają umiejętności związane z technologią informacyjną (IT) i GIS (ryc. 10). Jak wykazały badania, większość studentów studiów licencjackich deklaruje kontynuowanie nauki na studiach magisterskich, co napawa optymizmem i wskazuje na popularność kierunku geografia. Wśród studentów studiów magisterskich tylko 6 osób zadeklarowało chęć podjęcia studiów doktoranckich z geografii (z czego 2 osoby z UJ, jedna z UW i 3 osoby z UJK). Z punktu widzenia rozwoju geografii jako nauki, nie jest to rezultat zadawalający. Wśród badanych 32 osoby zadeklarowały chęć wyjazdu za granicę po ukończeniu studiów. Według rankingu, najwięcej studentów geografii zadeklarowało podjęcie pracy w charakterze nauczyciela geografii (20,7%), należy jednak pamiętać, że największą populację wśród badanych stanowili studenci uczelni pedagogicznych UP, UJK i AP; w turystyce (17,9%) i planowaniu przestrzennym (17,9%); w kartografii i geodezji (13,5%), a 10,3% chciałoby założyć własną działalność gospodarczą (ryc. 11).

98 98 bożena wójtowicz, mariola tracz Ryc. 10. Ocena zdobytych umiejętności w czasie studiów geograficznych (liczba wskazań) sporządzanie wykresów, profili i map analiza danych statystycznych posługiwanie się JT posługiwanie się GIS UP UJ UAM UJK UMCS organizacja i prowadzenie badań w terenie Źródło: opracowanie własne Ryc. 11. Plany zawodowe studentów geografii (w %) nauczyciel geografii kartografia i geodezja planowanie przestrzenne ochrona środowiska turystyka służby meteorologiczne służby hydrologiczne własna działalność inne Źródło: opracowanie własne Podsumowanie Podjęte badania pilotażowe umożliwiły autorkom ocenę popularności studiów geograficznych oraz uchwycenie istotnych czynników wpływających na zainteresowanie studiami geograficznymi wśród młodzieży, co powinno pomóc uczelniom prowadzącym kierunek geografia w opracowaniu strategii popularyzacji tego kierunku wśród absolwentów szkół ponadgimnazjalnych. Uzyskane informacje pozwoliły na sformułowanie pewnych uogólnień. A oto one: uruchamianie nowych kierunków studiów pokrewnych geografii wpłynęło na zmniejszenie zainteresowania studiami geograficznymi wśród absolwentów szkół ponadgimnazjalnych; studia geograficzne w większym zakresie podejmują kobiety niż mężczyźni, poza najstarszymi uczelniami (UJ, UW), gdzie te proporcje są bardziej wyrównane;

99 Popularność geografii jako kierunku studiów 99 studenci geografii są w większości absolwentami liceów ogólnokształcących, co wskazuje na możliwości zainteresowania studiami geograficznymi wśród absolwentów techników, zwłaszcza o profilach spokrewnionych z geografią, jak technika: geodezyjne, telekomunikacyjne, geologiczne itp. Wymaga to od władz jednostek kształcących geografów wprowadzenia nowych specjalności w ramach kierunku geografia, atrakcyjnych dla tej grupy odbiorców; wybór egzaminu maturalnego z geografii w dużym stopniu uzależniony jest od wymagań rekrutacyjnych na poszczególne kierunki studiów, a nie tylko zainteresowania przedmiotem; studenci geografii wybrali ten kierunek studiów ze względu na zainteresowanie rozbudzone uczeniem się go w szkole oraz indywidualnymi zainteresowaniami, a zatem liczba godzin przeznaczona na geografię jak i jakość kształcenia geograficznego w szkole powinna być przedmiotem troski nie tylko dydaktyków geografii, ale także wszystkich geografów; studenci są zadowoleni z warunków studiowania pod względem kadry nakowej, bazy dydaktycznej, zasobów biblioteki geograficznej i zbiorów kartograficznych. W procesie merytorycznego kształcenia geografów więcej troski należy okazać kształtowanym kompetencjom geograficznym, takim jak: posługiwaniem się IT (informacja technologiczna) i wybranymi programami GIS; większość absolwentów planuje podjąć studia magisterskie, dlatego też należałoby rozważyć, na ile zmiana trybu kształcenia studentów wpływa na jakość przygotowania studentów geografii, zwłaszcza w odniesieniu do studiów nauczycielskich. Dzisiaj istotnym z punktu widzenia dalszego rozwoju geografii jako dyscypliny jest także jej popularność wśród absolwentów szkół ponadgimnazjalnych. Zasadne staje się więc podjęcie dalszych badań nad popularnością geografii jako kierunku studiów oraz możliwości zatrudnienia absolwentów tego kierunku w odniesieniu do zachodzących przemian społecznych i gospodarczych w kraju. Literatura Brophy J., 2004, Motywowanie uczniów do nauki, PWN, Warszawa. Groenwald M., Plit F., Rodzoś J., Szkurłat E., Tracz M., 2008, Raport o stanie geografii szkolnej w nowym systemie oświaty w Polsce, Dokumentacja Geograficzna, nr 38, s Centralna Komisja Egzaminacyjna, Informator maturalny Wstępna informacja o wynikach, Warszawa. Centralna Komisja Egzaminacyjna, Informator maturalny Wstępna informacja o wynikach, Warszawa. Centralna Komisja Egzaminacyjna, Informator maturalny Wstępna informacja o wynikach, Warszawa. Centralna Komisja Egzaminacyjna, Informator maturalny Wstępna informacja o wynikach, Warszawa. Centralna Komisja Egzaminacyjna, Informator maturalny Wstępna informacja o wynikach, Warszawa. Centralna Komisja Egzaminacyjna, Informator maturalny Wstępna informacja o wynikach, Warszawa. Centralna Komisja Egzaminacyjna, Osiągnięcia maturzystów w roku 2007, Warszawa. Centralna Komisja Egzaminacyjna, Osiągnięcia maturzystów w roku 2008, Warszawa.

100 100 bożena wójtowicz, mariola tracz Król M., 2007, Motywy wyboru studiów geograficznych przez studentów Akademii Świętokrzyskiej [w:] Nauki geograficzne w badaniach regionalnych, t. IV: Region w edukacji przyrodniczo-geograficznej, M. Strzyż, A. Zieleński (red.), Instytut Geografii AŚ w Kielcach, Oddział Kielecki PTG, Kielce, s Olimpiada Geograficzna IV VI, 1982, A. Dylikowa, M.M. Wilczyńska (red.), WSiP, Warszawa. Podgórski Z., Tyszkowski S., Stańczyk R., 2008, Studia geograficzne w opinii studentów oczekiwania, realia i perspektywy [w:] Polska dydaktyka geografii: idee tradycje wyzwania, A. Hibszer (red.), Prace Wydziału Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego, nr 47, Sosnowiec, s Raport MNiSW o naborze na studia w 2001 roku, Raport MNiSW o naborze na studia w 2003 roku, Raport MNiSW o naborze na studia w 2008 roku, Główny Urząd Statystyczny, Rocznik statystyczny RP 2007, Warszawa. Główny Urząd Statystyczny, Rocznik statystyczny RP 2009, Warszawa. Słownik języka polskiego PWN, 2002, Warszawa. Tomaszewski T., 1970, Z pogranicza psychologii i pedagogiki, PZWS, Warszawa. Tracz M., 2001, Edukacja [w:] Encyklopedia geograficzna świata. Suplement, Wyd. OPRES, s Tracz M., Mróz G., 2001, Szkolnictwo w województwie małopolskim. Folia Geographica, seria Geographica-Oeconomica, vol. 31/32 s Tracz M., Borowiec M., Mróz G., 2009, Szkolnictwo w województwie podkarpackim, Folia Geographica, seria Geographica-Oeconomica, vol. 33, s

101 Tomasz Rachwał Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej Instytut Geografii Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie Rozwój kierunków badawczych i działalność naukowo-dydaktyczna Instytutu Geografii Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie Wprowadzenie rozwój organizacyjny Rozwój polskiej geografii jako dyscypliny naukowej, różnorodność podejmowanych zagadnień badawczych i prac aplikacyjnych, jak i zakres oferowanych kierunków studiów i specjalności na różnych poziomach kształcenia są efektem rozwoju naukowo-dydaktycznego poszczególnych ośrodków geograficznych. Wśród nich od wielu lat znaczące miejsce zajmuje ośrodek krakowski, w którym, obok geografii o najstarszych korzeniach i tradycji na Uniwersytecie Jagiellońskim (Jackowski, Sołjan 2009), od lat powojennych XX wieku rozwinęła się także geografia na obecnym Uniwersytecie Pedagogicznym. W roku akademickim 2010/2011 minęło 65 lat od powołania dzisiejszego Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, a wraz z nim rozwoju badań i studiów geograficznych oraz niemal równoczesnego utworzenia Pracowni Geograficznej, która dała początek obecnemu Instytutowi Geografii 1. Utworzenie Uczelni nastąpiło decyzją ministra oświaty z dnia 11 maja 1946 roku w sprawie powołania Państwowej Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Krakowie, a Pracownię Geografii utworzono w roku akademickim 1946/47. Pracownia wchodziła w skład ówczesnej Sekcji Przyrodniczo-Geograficznej, która w wyniku dalszego rozwoju przekształciła się w roku akademickim 1949/50 w Wydział Przyrodniczo-Geograficzny. Pracownia miała początkowo swoją siedzibę przy ul. Straszewskiego 22, po przekształceniu w Zakład Geografii, od roku akademickiego 1951/52, została przeniesio na do budynku przy Rynku Głównym nr 34. Początkowo w ramach działalności dydaktycznej prowadzono w niej dwukierunkowe trzyletnie studia zawodowe, dające uprawnienia do nauczania geografii i biologii. Ze względu na pedagogiczny charakter studiów w programie kształcenia znaczący udział przypadał na przedmioty pedagogiczne, a w początkowych latach w programie studiów większość czasu kształcenia przeznaczano na zajęcia z geologii oraz geografii fizycznej, która w tym czasie odgrywała dominującą rolę w tej dyscyplinie naukowej w stosunku do geografii społeczno-gospodarczej i regionalnej. Od 1 stycznia 1953 roku nastąpiła kolejna reorganizacja Uczelni, w wyniku której dotychczasowy Wydział Przyrodniczo-Geograficzny zmienił nazwę na Wydział Geograficzno-Biologiczny, a w miejsce Zakładu Geografii powstały trzy samodzielne katedry: Katedra Geografii Społeczno-Gospodarczej, Katedra Geografii Fizycznej oraz Katedra Geografii Regionalnej. Funkcjonowanie samodzielnych katedr zakończyło się w grudniu 1971 roku, kiedy to w wyniku kolejnej reorganizacji utworzony został w strukturze Uczelni Instytut Geografii. Dotychczas funkcjonujące katedry zamieniono na zakłady. W strukturze organizacyjnej Instytutu Geografii 1 Szersze ujęcie historii Instytutu zob. Zioło, Rachwał 2010a.

102 102 tomasz rachwał utworzono: Zakład Geografii Fizycznej, Zakład Geografii Ekonomicznej, Zakład Geografii Regionalnej i Zakład Dydaktyki Geografii. Od tegoż roku Instytut z Rynku Głównego 34 został przeniesiony do nowo zbudowanego budynku przy ul. Podchorążych 2, zajmując 4 i 5 piętro we wschodnim skrzydle. W wyniku kolejnych reorganizacji utworzono Zakłady: Geologii, Ochrony i Kształtowania Środowiska Geograficznego oraz Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej, a także Pracownię GIS i Technik Komputerowych. Rozwijane w instytucie badania i prowadzone w ramach specjalizacji prace magisterskie z zakresu turystyki sprawiły, że w 2009 roku uruchomiony został nowy kierunek studiów turystyka i rekreacja. Zaistniała więc potrzeba kolejnej reorganizacji Instytutu, w wyniku której powołano Zakład Turystyki i Badań Regionalnych (w miejsce Zakładu Geografii Regionalnej), natomiast Zakład Geografii Ekonomicznej przemianowano na Zakład Geografii Społeczno-Ekonomicznej (Załącznik 1 Schemat rozwoju organizacyjnego Instytutu Geografii UP). W efekcie, w strukturze Instytutu Geografii w 2011 roku funkcjonowało siedem Zakładów: Dydaktyki Geografii, Ekorozwoju i Kształtowania Środowiska Geograficznego, Geografii Społeczno-Ekonomicznej, Geografii Fizycznej, Geologii, Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej, Turystyki i Badań Regionalnych oraz Pracownia Geograficznych Systemów Informacyjnych i Technik Komputerowych (jako jednostka międzyzakładowa). Ważną rolę w rozwoju naukowo-dydaktycznym Instytutu pełnią inne jednostki, w szczególności powstała w 1951 roku Biblioteka Instytutu Geografii, która systematycznie powiększała swoje zbiory 2. W 2010 roku księgozbiór liczył ponad 25 tys. woluminów. Biblioteka Instytutu ma charakter dziedzinowy z księgozbiorem specjalistycznym, ściśle związanym z naukami geograficznymi, a także szerokim wachlarzem dyscyplin pokrewnych, w szczególności z zakresu ochrony środowiska, turystyki i rekreacji, gospodarki przestrzennej i przedsiębiorczości. Ważną funkcję pełnią także Zbiory Kartograficzne, obejmujące ponad 20 tys. egzemplarzy map, wśród których można znaleźć zarówno mapy stanowiące kartograficzne dziedzictwo kultury, jak i mapy współczesne, także w wersji cyfrowej (Biały, Ryncarz, Michalczyk 2010). Rozwój kadrowy Wyrazem rozwoju Instytutu jest także wzrost liczby pracowników. W 2011 roku Instytut zatrudniał średnio 56 pracowników etatowych 47 nauczycieli akademickich oraz 9 pracowników administracyjnych, naukowo-technicznych, inżynieryjno-technicznych, administracyjnych i biblioteki (ryc. 1). Wśród kadry nauczycielskiej było 14 pracowników samodzielnych: profesorów i doktorów habilitowanych oraz wielu pracowników emerytowanych i współpracujących, w tym także specjalistów i praktyków życia gospodarczego, zatrudnionych w ramach umów o dzieło. Rozwój działalności wydawniczej Wraz z uruchomieniem studiów geograficznych rozwijane były prace badawcze nauczycieli akademickich, które przyczyniły się do poszerzenia działalności wydawniczej prowadzonej w ośrodku (Załącznik 2). W 1955 roku ukazał się zeszyt 4 Rocznika Naukowo-Dydaktycznego WSP w Krakowie Nauki geograficzno-biologiczne. W 1958 roku wydany został w tej serii, jako zeszyt 8, pierwszy tom poświęcony wynikom prac badawczych geografów Prace Geograficzne 1. W następnych latach działalność wydawnicza systematycznie się rozwijała. Opublikowanych zostało łącznie 17 tomów Prac Geograficznych oraz wydano kilkanaście prac w serii Prace Monograficzne, które w większości były rozprawami habilitacyjnymi 2 Szerzej o rozwoju Biblioteki IG zob. Bieda 2010.

103 Rozwój kierunków badawczych i działalność naukowo-dydaktyczna Instytutu Ryc. 1. Liczba nauczycieli akademickich w latach Źródło: opracowanie własne. pracowników Instytutu. Rocznik Naukowo-Dydaktyczny został przekształcony w serię Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis, a pierwszy tom: Studia Geographica w ramach tej serii ukazał się w 2010 roku, drugi w 2011 roku, a kolejny jest w przygotowaniu. Obok nich w Instytucie aktualnie zostały uruchomione dwie nowe serie wydawnicze. Pierwszą z nich jest ogólnopolska seria Prace Komisji Geografii Przemysłu Polskiego Towarzystwa Geograficznego, ukazująca się od 2000 roku i wydawana wspólnie przez Instytut oraz Komisję Geografii Przemysłu PTG. Jest ona kontynuacją wcześniej wydawanych prac przy współudziale Centralnego Ośrodka Metodycznego Studiów Nauczycielskich, obejmujących zagadnienia geografii przemysłu. W ostatnich latach problematyka tej serii została rozszerzona także o działalność sektora usługowego oraz funkcjonowanie otoczenia przemysłu. Do 2011 roku łącznie ukazało się 30 tomów (w tym 18 tomów z serii Prace Komisji Geografii Przemysłu PTG ), w których prezentowane były wyniki badań pracowników naukowych ze wszystkich krajowych i wielu zagranicznych ośrodków geograficznych. Od 2007 roku wydawana jest także seria obejmująca problematykę konferencji z zakresu przemian struktur przemysłu i usług do 2011 roku ukazało się 5 tomów. Od 2005 roku z inicjatywy Zakładu Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej ukazuje się 2 seria wydawnicza Przedsiębiorczość Edukacja, wydawana we współpracy z wydawnictwem Nowa Era. Do 2011 roku ukazało się 7 tomów tej serii, a kolejny jest w przygotowaniu. Seria poświęcona jest procesom kształtowania przedsiębiorczości oraz dydaktyce przedmiotu podstawy przedsiębiorczości w szkołach ponadgimnazjalnych. Jest ona także forum wymiany doświadczeń nauczycieli przedsiębiorczości w szkołach ogólnokształcących i zawodowych. Kolejne wydawnictwa Instytutu to opracowania jubileuszowe przygotowywane dla uczczenia profesorów. Swoje prace publikują w nich geografowie ze wszystkich ośrodków akademickich

104 104 tomasz rachwał w Polsce, a także z zagranicy. Początkowo były to publikacje przygotowywane w serii Roczniki Naukowo-Dydaktyczne, następnie prace zbiorowe o charakterze monograficznym wydawane jako osobne księgi pamiątkowe (Zioło, Rachwał 2010a). Od 1998 roku wydawane są Sprawozdania z pracy Instytutu Geografii, od 2007 roku ukazujące się pod tytułem Działalność naukowo-dydaktyczna Instytutu Geografii (Rachwał 2007, 2008, 2009; Kurek, Rachwał 2010). Zawierają one omówienie problematyki badawczej poszczególnych zakładów oraz: imienny wykaz prac publikowanych, złożonych do druku, wykaz organizowanych konferencji naukowych, czynnego udziału pracowników w międzynarodowych i krajowych konferencjach naukowych z tytułami wygłoszonych referatów, a także działania na rzecz popularyzacji wiedzy geograficznej, współpracy z krajowymi oraz międzynarodowymi instytucjami naukowymi, gospodarczymi i inne. Działalność naukowa priorytety badawcze W Instytucie Geografii prowadzone są liczne prace badawcze, które, jak wynika z przedstawianych przez kierowników poszczególnych zakładów corocznych sprawozdań z działalności naukowej, związane są w ostatnich latach głównie z problematyką geografii fizycznej (w tym przede wszystkim geomorfologii, klimatologii, meteorologii, hydrografii), geologii, ekorozwoju i kształtowania środowiska, geografii społeczno-ekonomicznej (w tym ludności, osadnictwa, rolnictwa, przemysłu, usług), geografii regionalnej, geografii turyzmu i przedsiębiorczości, a także kartografii i GIS oraz dydaktyki geografii, przyrody i przedsiębiorczości 3. Kierunki badań nawiązują do zainteresowań pracowników poszczególnych zakładów i ich specjalności naukowych. Pracownicy Zakładu Geografii Fizycznej kontynuują w ostatnich latach prace naukowo- -badawcze prowadzone głównie na terenie Karpat i Wyżyny Śląsko-Małopolskiej, dotyczące problematyki rozwoju rzeźby, w tym pod wpływem wydarzeń ekstremalnych, takich jak powodzie opadowe. Analizują ich skutki w obrębie małych zlewni, jak również w dorzeczach dużych karpackich dopływów Wisły (Soły, Skawy, Dunajca). W efekcie tych prac przedstawiane są wyniki badań nad transformacją wybranych karpackich dolin rzecznych, a także nad zmianami środowiska Karpat fliszowych na skutek wysiedlenia ludności po II wojnie światowej. Kontynuowane są, rozpoczęte kilka lat temu, badania nad paleogeografią Wyżyny Wieluńskiej, w których wykorzystuje się geomatykę i GIS jako narzędzia do badań geomorfologicznych i paleogeomorfologicznych w zakresie pozyskiwania, analizy i wizualizacji danych o ukształtowaniu terenu (Bajgier-Kowalska 2010), a także w zakresie kartografii (Warcholik, Szubert 2010) w związku ze zmianami organizacyjnymi w Instytucie w ostatnich latach badania te prowadzone są obecnie także w Zakładzie Turystyki i Badań Regionalnych. Podejmowane są również prace z zakresu geografii gleb i biogeografii (Bryndal, Cabaj 2010; Cabaj 2010). Prace wykonywane w Zakładzie Geologii skupiały się wokół różnorodnych zagadnień i obejmowały w ostatnich latach (Bąk 2010): badania mikropaleontologiczne, oparte na zespołach otwornic, mikrofacjach i skamieniałościach śladowych, dotyczących kredy i paleogenu obszaru Karpat, badania paleośrodowisk basenów karpackich w kredzie i paleogenie, badania globalnych zdarzeń oceanicznych na obszarze basenów karpackich na granicy cenomanu i turonu oraz paleocenu i eocenu, 3 Problematyka badawcza w układzie poszczególnych subdyscyplin geografii oraz dyscyplin powiązanych została szczegółowo omówiona w pracy po red. Z. Długosza i Z. Zioło (2010).

105 Rozwój kierunków badawczych i działalność naukowo-dydaktyczna Instytutu badania sedymentologiczne horyzontów oligoceńskich wapieni kokkolitowych w Karpatach, badania procesów fluwialnych i limnicznych, a także akumulacji w kopalnych jeziorach osuwiskowych Bieszczadów i współczesnych jeziorach tatrzańskich, badania rozwoju rzeźby Karpat w neogenie w obszarze Kotliny Orawskiej, polskiej części Bieszczadów oraz Tatr Wysokich. Nowym kierunkiem zainteresowań pracowników Zakładu Geologii staje się geoturystyka i problematyka roli treści geologicznych w nauczaniu geografii oraz historii nauk przyrodniczych ze szczególnym uwzględnieniem geologii. Głównymi kierunkami badań Zakładu Ekorozwoju i Kształtowania Środowiska Geograficznego są przede wszystkim (Brzeźniak 2010, Lach, Wilczyńska-Michalik 2010, Żychowski 2010): transformacja środowiska przyrodniczego pod wpływem działalności człowieka w wybranych obszarach Polski południowo-wschodniej, zmienność warunków klimatycznych Krakowa i obszaru Polski południowo-wschodniej, analizy kształtowania się warunków aerosanitarnych obszarów zurbanizowanych, głównie w zakresie zanieczyszczenia dolnej części atmosfery, zmiany stosunków wodnych pod wpływem antropopresji, ze szczególnym uwzględnieniem zmienności składu chemicznego wód powierzchniowych i podziemnych na terenach rolniczych i w otoczeniu nekropolii, a także badania składu chemicznego i mineralnego wód z opadów atmosferycznych, przejawy i mechanizm wietrzenia skał w środowiskach o różnej koncentracji zanieczyszczeń w atmosferze, oddziaływanie antropogenicznych zanieczyszczeń atmosfery na zabytkowe budowle, pyły, areozole i skład opadów atmosferycznych w Krakowie i innych obszarach Polski południowo-wschodniej (m.in. Ojcowskim i Tatrzańskim Parku Narodowym), degradacja środowiska przyrodniczego pod wpływem przemysłu i urbanizacji m.in. na obszarze aglomeracji krakowskiej i Tarnobrzeskiego Rejonu Siarkowego, wpływu cmentarzy oraz masowych grobów z I i II wojny światowej na środowisko przyrodnicze, ze szczególnym uwzględnieniem wód podziemnych, zmiany w składzie wytwarzanych w zakładach energetycznych popiołów lotnych w wyniku współspalania węgla i biomasy, będące efektem konieczności stosowania w energetyce surowców odnawialnych i możliwości ich wykorzystania w procesach wychwytywania i składowania CO 2. Prace badawcze pracowników Zakładu Geografii Społeczno-Ekonomicznej koncentrują się głównie na zagadnieniach związanych z geografią ludności (Długosz, Winiarczyk-Raźniak 2010) i osadnictwa (Rajman, Kwiatek-Sołtys 2010). Podejmowana problematyka badawcza obejmuje przemiany struktur demograficznych, problematykę migracji, przestrzenne zróżnicowanie zaludnienia oraz poziomu starości i dynamiki procesu starzenia się ludności w różnych układach przestrzennych Polski i Europy oraz dzietności w świetle teorii drugiego przejścia demograficznego, a także z zakresu geografii społecznej wybrane elementy jakości życia m.in. w Krakowie. Badania z zakresu geografii osadnictwa dotyczą głównie regionalnego zróżnicowania sieci miejskiej, ze szczególnym uwzględnieniem małych miast, zmian w strukturze własności i użytkowania ziemi w miastach, kształtowania się i przemian strefy podmiejskiej, wielofunkcyjnego rozwoju wsi na obszarach górskich i konsekwencji procesów transformacji społeczno-gospodarczej w odniesieniu do miast i wsi Polski, ze szczególnym uwzględnieniem rejonu Karpat, a także problematyki rozwoju miast w różnych regionach świata, w tym m.in. pogranicza polsko-litewskiego. W ostatnim okresie w Zakładzie rozwijają się także badania z zakresu geografii regionalnej świata, m.in. nad społecznymi uwarunkowaniami

106 106 tomasz rachwał rozwoju gospodarczego w krajach Ameryki Łacińskiej, również pod kątem kształtowania się procesów metropolizacji i urbanizacji (Długosz, Wójtowicz 2010), a także związane z przemianami przemysłu i sektora turystycznego w wybranych krajach tego regionu świata. Znaczące miejsce od lat w pracach Zakładu zajmuje problematyka geografii przemysłu (Zioło, Rachwał 2010b), w ostatnim czasie związana głównie z procesami restrukturyzacji przemysłu Polski (kontynuowana obecnie głównie w Zakładzie Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej), geografii transportu (Długosz, Zioło 2010) oraz problematyka geografii rolnictwa, w tym m.in. rozwoju obszarów wiejskich Podhala i przemian rolnictwa w warunkach transformacji ustrojowej i integracji Polski z Unią Europejską (Górz, Uliszak 2010). Pracownicy Zakładu uczestniczą też w pracach dotyczących problematyki geografii turyzmu (Malarz, Rettinger 2010). W Zakładzie Turystyki i Badań Regionalnych w ostatnich latach podejmuje się prace badawcze związane z problematyką potencjału turystycznego wybranych regionów Polski i świata, obejmujące problematykę waloryzacji turystycznej gmin Małopolski, wpływu turystyki na kształtowanie krajobrazu kulturowego regionu, turystyki religijnej, ze szczególnym uwzględnieniem roli szlaków pielgrzymkowych w Polsce i Europie w jej rozwoju, turystyki w krajach Azji Południowo-Wschodniej, walorów turystycznych Svalbardu, wykorzystania narzędzi geoinformacyjnych w kreowaniu oferty turystycznej regionu oraz geostatystyki w badaniach regionalnych Polski. Pracownicy Zakładu uczestniczą w projektach edukacyjnych, opracowując różnego typu przewodniki turystyczne i książki popularnonaukowe, m.in. prezentujące walory turystyczne Polski oraz podręczniki do nauczania geografii w gimnazjum i liceum. Uczestniczą także w pracach badawczych związanych z problematyką geomorfologiczną (Bajgier-Kowalska 2010), geografii regionalnej (Długosz, Wójtowicz 2010), kartografii (Warcholik, Szubert 2010) oraz dydaktyki geografii, czego efektem jest m.in. przygotowanie pracy monograficznej dotyczącej pojęć w nauczaniu geografii fizycznej. Pracownicy Zakładu Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej prowadzą prace badawcze, które skupiają się na następujących zagadnieniach (Borowiec 2010; Długosz, Zioło 2010; Rachwał, Zioło 2010; Zioło 2010; Zioło, Rachwał 2010b): metodologia nauk geograficznych i historii rozwoju myśli geograficznej, metodologia badań przemian struktur regionalnych, rozwój teoretycznych koncepcji geografii przemysłu, w tym efektów restrukturyzacji przedsiębiorstw przemysłowych i roli przedsiębiorstw przemysłowych w fazie informacyjnej rozwoju cywilizacyjnego, funkcja sektora przemysłu i usług w warunkach rozwoju gospodarki opartej na wiedzy oraz wpływu kryzysu na ich funkcjonowanie, zróżnicowanie światowej i europejskiej przestrzeni przemysłowej w układach regionalnych oraz innowacyjności i konkurencyjności przedsiębiorstw przemysłowych, procesy koncentracji i rozwoju ponadnarodowych korporacji w przestrzeni światowej, ze szczególnym uwzględnieniem korporacji informatycznych, funkcja szkolnictwa wyższego i sektora nauki w rozwoju społeczeństwa informacyjnego, rola ośrodków akademickich w przemianach struktury regionalnej, kształtowanie się struktur regionalnych oraz biegunów wzrostu w Europie, ze szczególnym uwzględnieniem Francji, kształtowanie się obszarów metropolitalnych Polski południowo-wschodniej, ze szczególnym uwzględnieniem roli przemysłu i szkolnictwa wyższego w procesach metropolizacji, procesy semiurbanizacji oraz miejsce przestrzeni rolniczej w strukturze przestrzeni geograficznej,

107 Rozwój kierunków badawczych i działalność naukowo-dydaktyczna Instytutu gospodarka przestrzenna miast i rola innowacyjności w ich rozwoju, problematyka funkcjonowania transportu, wykorzystanie środków unijnych dla celów rozwoju społeczno-gospodarczego Polski i poszczególnych regionów, rola przedsiębiorczości w kształtowaniu społeczeństwa informacyjnego i budowy gospodarki opartej na wiedzy, rola postaw przedsiębiorczych i etyki w życiu społeczno-gospodarczym, kształtowanie postaw przedsiębiorczych i kompetencji biznesowych uczniów, wpływ edukacji w zakresie przedsiębiorczości na rozwój firm, ze szczególnym uwzględnieniem firm rodzinnych i z sektora MŚP, doskonalenie procesu dydaktycznego z zakresu przedsiębiorczości w edukacji szkolnej, w tym pakietów do nauczania przedsiębiorczości i przygotowanie ocen projektu zmian podstawy programowej podstaw przedsiębiorczości, kształcenie w zakresie geografii na różnych poziomach edukacji, ze szczególnym uwzględnieniem szkolnictwa wyższego, w tym kształcenia nauczycieli geografii i kształcenia kadr dla gospodarki przestrzennej. Problematyka badawcza podejmowana przez pracowników Zakładu Dydaktyki Geografii obejmuje w ostatnim czasie głównie zagadnienia związane z dydaktyką geografii i przyrody (Tracz, Wójtowicz 2010; Piróg 2010), dotyczące m.in.: instytucjonalnego rozwoju dydaktyki geografii w Polsce, metodologii pomiaru postaw i przekonań w edukacji międzykulturowej, roli geografii akademickiej w kształtowaniu postaw studentów, roli geografii jako przedmiotu ogólnokształcącego na przełomie XX i XXI wieku, tekstów źródłowych i ich wykorzystania w kształceniu geograficznym, problemów edukacji mniejszości narodowych w Polsce i Europie oraz edukacji międzykulturowej, kształcenia nauczycieli geografii w nowym systemie szkolnictwa wyższego i ich kompetencji przedmiotowych i dydaktycznych, losów zawodowych absolwentów nauczycielskich studiów geograficznych i ich przygotowania do wejścia na rynek pracy, doskonalenia procesu dydaktycznego z zakresu dydaktyki geografii i dydaktyki przyrody. Pracownicy Zakładu uczestniczą także w pracach związanych z dydaktyką przedsiębiorczości (Rachwał, Zioło 2010) oraz geografią turyzmu (Malarz, Rettinger 2010). Wartość aplikacyjna badań dla systemu oświaty Do aplikacyjnych efektów prac badawczych w zakresie dydaktyk szczegółowych należy zaliczyć również przygotowanie przez pracowników licznych podręczników i pomocy szkolnych. Pracownicy Instytutu są autorami podręczników, zeszytów ćwiczeń, programów nauczania, poradników dla nauczycieli i płyt multimedialnych z zakresu geografii i przedsiębiorczości. W ostatnich latach zostały opublikowane kolejne wydania 4 m.in. podręczników do nauczania geografii; w gimnazjum autorstwa S. Zająca (2000), M. Szuberta (2002), R. Malarza (2003), R. Uliszaka (2004); w liceum autorstwa W. Osucha, F. Plita, E. Osuch, M. Sielatyckiego, M. Wrony (2003) oraz w zasadniczej szkole zawodowej autorstwa autorstwa W. Osucha, E. Osuch, A. Kassenberga (2003) oraz B. Sienkiewicz-Dembek i W. Osucha (2003), a także obudowa internetowa do podręcznika S. Zająca (Rachwał, Zając 2001). W Zakładzie Przedsiębiorczości 4 Ze względu na w niektórych wypadkach coroczną aktualizację podręczników podano tylko pierwsze wydania.

108 108 tomasz rachwał i Gospodarki Przestrzennej przygotowano podręczniki i materiały dydaktycznych do nauczania przedsiębiorczości na poziomie szkoły ponadgimnazjalnej (Makieła, Rachwał 2002a-d, 2005; Borowiec i in. 2003; Rachwał 2004). Ze względu na duże zainteresowanie podręcznikami i konieczność aktualizacji danych, w następnych latach pojawiały się ich nowe, zmienione wydania. Kolejne podręczniki do geografii i podstaw przedsiębiorczości, w związku z wdrażaną reformą programową, są przygotowywane do szkół ponadgimnazjalnych przez pracowników Zakładu Turystyki i Badań Regionalnych, Zakładu Geografii Społeczno- -Ekonomicznej oraz Zakładu Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej (ich wydanie jest przewidziane na lata ). Pracownicy Instytutu podejmują też prace w ramach stałego monitorowania zmian i oceny nowych projektów standardów kształcenia na różnych poziomach edukacji, głównie w zakresie geografii, przyrody i podstaw przedsiębiorczości. Efekty tych prac są prezentowane na konferencjach metodycznych i w formie raportów przekazywane do Ministerstwa Edukacji Narodowej bądź Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Działalność w zakresie organizacji konferencji i współpraca z innymi ośrodkami Wyniki prac badawczych prezentowane są na licznych konferencjach w kraju i za granicą, w tym w ramach organizowanych przez Instytut cykli corocznych konferencji (Załącznik 3): 1. krajowych (od 2008 roku międzynarodowych) z zakresu geografii przemysłu i usług (konferencja 27 odbyła się w 2011 roku), 2. krajowych (od 2011 międzynarodowych) metodycznych konferencji z zakresu przedsiębiorczości (8 odbyła się w 2011 roku), a także cyklu konferencji organizowanych co kilka lat z zakresu dydaktyki geografii i przedmiotów przyrodniczych oraz ekorozwoju i kształtowania środowiska. Wiele prac badawczych prowadzonych jest we współpracy z naukowcami z innych ośrodków krajowych, w tym ze wszystkich ośrodków geograficznych w Polsce. W ostatnich latach wspólne prace prowadzone są szczególnie z ośrodkami: krakowskim Uniwersytet Jagielloński, Uniwersytet Ekonomiczny, Akademia Górniczo- -Hutnicza oraz Krakowska Akademia im. A.F. Modrzewskiego, łódzkim Uniwersytet Łódzki, poznańskim Uniwersytet Adama Mickiewicza, słupskim Akademia Pomorska, śląskim Uniwersytet Śląski, toruńskim Uniwersytet Mikołaja Kopernika, warszawskim Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Uniwersytet Warszawski. Intensywnie rozwija się współpraca badawcza z zagranicą, głównie z krajami europejskimi (obecnie ok. 25 ośrodków akademickich w 19 krajach europejskich), a także wymiana studentów i wyjazdy na staże (praktyki nauczycielskie) w ramach programów Erasmus i Comenius. Rozwój działalność dydaktycznej nowe kierunki studiów i specjalności W nawiązaniu do kształtujących się specjalności naukowych w Instytucie zakończono prace nad nowymi kierunkami studiów, które zostały uruchomione od nowego roku akademickiego 2008/2009. Są to: turystyka i rekreacja studia I stopnia (z 6 specjalnościami do wyboru) oraz międzywydziałowe studia inżynierskie I stopnia ochrona środowiska (z 3 specjalnościami, w tym 1, za którą odpowiedzialny jest Instytutu Geografii). Od 2011/2012 uruchomiono studia inżynierskie I stopnia na kierunku gospodarka przestrzenna (z 4 specjalnościami do wyboru). Decyzja o uruchomieniu wymienionych kierunków została poprzedzona analizą

109 Rozwój kierunków badawczych i działalność naukowo-dydaktyczna Instytutu oferty kształcenia Instytutu wobec współczesnych przemian na rynku pracy, opracowaną przez T. Rachwała (2008). Systematycznie rozszerzana jest także oferta specjalności do wyboru na kierunku geografia od roku akademickiego 2010/2011 oferowanych jest 12 specjalności (w tym 4 nauczycielskie i 8 nienauczycielskich) zarówno na studiach I, jak i na studiach II stopnia. Ponadto Instytut oferuje 8 programów studiów podyplomowych, z czego 5 stanowią studia kwalifikacyjne z zakresu geografii, przyrody (w szkole podstawowej), przyrody w liceum (wspólnie z Instytutami Biologii i Fizyki), przedsiębiorczości i edukacji regionalnej, a 3 studia doskonalące z zakresu geoturystyki, zarządzania środowiskiem geograficznym oraz projektowania i zarządzania funduszami strukturalnymi Unii Europejskiej. Wspólnie z Instytutem Biologii i Instytutem Historii oferowane są także studia z zakresu gospodarowania zasobami przyrodniczo-historycznymi. Przy konstrukcji planów studiów, oferowanych specjalności i programów realizowanych na nich zajęć wykorzystano osiągnięcia poszczególnych zakładów w zakresie prowadzonych badań naukowych. Wyrazem intensywnego rozwoju Instytutu jest dynamiczny wzrost liczby studentów od kilkudziesięciu osób w okresie początkowym funkcjonowania uczelni i kierunku geografia do ponad 1 tys., począwszy od lat 90. XX wieku. Według stanu na początek roku akademickiego 2011/2012, w Instytucie kształciło się ponad 1436 osób na 4 kierunkach studiów I stopnia licencjackich (geografia, turystyka i rekreacja) i inżynierskich (gospodarka przestrzenna, ochrona środowiska) oraz magisterskich II stopnia (geografia), z czego ok. połowa na studiach niestacjonarnych (ryc. 2). Większość z nich, tj. 720, stanowili w 2011 roku studenci geografii, z czego blisko 450 studenci studiów stacjonarnych. Największą popularnością na kierunku geografia cieszy się specjalność przedsiębiorczość i gospodarka przestrzenna (ryc. 3). Na studiach podyplomowych w 2011 roku kształciło się około 100 słuchaczy. W Instytucie prowadzone są również od roku akademickiego 2011/2012 studia doktoranckie III stopnia z zakresu geografii. Ryc. 2. Zmiany liczby studentów w latach Źródło: opracowanie własne.

110 110 tomasz rachwał Ryc. 3. Struktura studentów geografii w 2010 roku wg typu studiów i specjalności Źródło: opracowanie własne. Instytut ma także duży udział w rozwoju Krakowskiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Geograficznego, o czym świadczy fakt, że w ostatnich latach przewodniczącymi oddziału byli lub są pracownicy Instytutu, a comiesięczne odczyty PTG odbywają się w salach wykładowych Instytutu. W Instytucie prężnie rozwija się Studenckie Koło Naukowe Geografów (SKGN), czego przejawem są coraz liczniejsze badania naukowe, których wyniki prezentowane są na konferencjach. Koło to jest szczególnie znane z organizacji wielu wypraw krajoznawczo-naukowych w różne części świata. Podsumowanie Rozwój instytucjonalny i naukowo-badawczy geografii na Uniwersytecie Pedagogicznym w Krakowie w ostatnich 65 latach wpłynął na wzrost jego znaczenia nie tylko w krakowskim ośrodku geograficznym, ale także w geografii polskiej. Na tym przykładzie widać, że intensyfikacja podejmowanych działań naukowo-badawczych, organizacyjnych, dydaktycznych i popularyzatorskich przez polskich geografów może znacząco wpłynąć na podniesienie rangi geografii w systemie nauki polskiej oraz w geografii światowej.

111 Rozwój kierunków badawczych i działalność naukowo-dydaktyczna Instytutu Literatura Bajgier-Kowalska M., 2010, Geomorfologia [w:] Rozwój naukowo-dydaktyczny i kierunki badawcze Instytutu Geografii Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, Z. Długosz, Z. Zioło (red.), Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków, s Bąk K., 2010, Geologia [w:] Rozwój naukowo-dydaktyczny i kierunki badawcze Instytutu Geografii Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, Z. Długosz, Z. Zioło, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków, s Biały S., Ryncarz P., Michalczyk B., 2010, Zbiory Kartograficzne [w:] Rozwój naukowo- -dydaktyczny i kierunki badawcze Instytutu Geografii Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, Z. Długosz, Z. Zioło (red.), Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków, s Bieda M., 2010, Biblioteka [w:] Rozwój naukowo-dydaktyczny i kierunki badawcze Instytutu Geografii Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, Z. Długosz, Z. Zioło (red.), Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków, s Borowiec M., 2010, Metodologia badań szkolnictwa i jego wpływu na przemiany układów regionalnych [w:] Kierunki badawcze Instytutu Geografii Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, Z. Długosz, Z. Zioło, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków, s Borowiec M., Rachwał T. i in., 2003, Podstawy przedsiębiorczości. Scenariusze zajęć edukacyjnych dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, wydawnictwo Nowa Era, Warszawa. Bryndal T., Cabaj W., 2010, Geografia gleb [w:] Rozwój naukowo-dydaktyczny i kierunki badawcze Instytutu Geografii Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, Z. Długosz, Z. Zioło (red.), Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków, s Brzeźniak E., 2010, Klimatologia i meteorologia [w:] Rozwój naukowo-dydaktyczny i kierunki badawcze Instytutu Geografii Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, Z. Długosz, Z. Zioło (red.), Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków, s Cabaj W., 2010, Biogeografia [w:] Rozwój naukowo-dydaktyczny i kierunki badawcze Instytutu Geografii Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, Z. Długosz, Z. Zioło (red.), Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków, s Długosz Z., Winiarczyk-Raźniak A., 2010, Geografia ludności [w:] Rozwój naukowo-dydaktyczny i kierunki badawcze Instytutu Geografii Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, Z. Długosz, Z. Zioło (red.), Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków, s Długosz Z., Wójtowicz M., 2010, Geografia regionalna [w:] Rozwój naukowo-dydaktyczny i kierunki badawcze Instytutu Geografii Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, Z. Długosz, Z. Zioło (red.), Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków, s Długosz Z., Zioło Z., 2010, Geografia transportu [w:] Rozwój naukowo-dydaktyczny i kierunki badawcze Instytutu Geografii Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, Z. Długosz, Z. Zioło (red.), Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków, s Długosz Z., Zioło Z., red., 2010, Rozwój naukowo-dydaktyczny i kierunki badawcze Instytutu Geografii Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków.

112 112 tomasz rachwał Górz B., Uliszak R., 2010, Geografia rolnictwa [w:] Rozwój naukowo-dydaktyczny i kierunki badawcze Instytutu Geografii Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, Z. Długosz, Z. Zioło (red.), Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków, s Jackowski A., Sołjan I., 2009, Z dziejów geografii na Uniwersytecie Jagiellońskim (XV XXI wiek), IGiGP UJ, Kraków. Kurek S., Rachwał T., red., 2010, Działalność naukowo-dydaktyczna Instytutu Geografii Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie w 2009 r., Instytut Geografii Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie, Kraków. Lach J., Wilczyńska-Michalik W., 2010, Ochrona i kształtowanie środowiska [w:] Rozwój naukowo-dydaktyczny i kierunki badawcze Instytutu Geografii Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, Z. Długosz, Z. Zioło (red.), Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków, s Makieła Z., Rachwał T., 2002a, Podstawy przedsiębiorczości podręcznik dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, wydawnictwo Nowa Era, Warszawa. Makieła Z., Rachwał T., 2002b, Podstawy przedsiębiorczości poradnik metodyczny dla nauczycieli liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, wydawnictwo Nowa Era, Warszawa. Makieła Z., Rachwał T., 2002c, Podstawy przedsiębiorczości program nauczania dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, wydawnictwo Nowa Era, Warszawa. Makieła Z., Rachwał T., 2002d, Podstawy przedsiębiorczości zeszyt ćwiczeń dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, wydawnictwo Nowa Era, Warszawa. Makieła Z., Rachwał T., 2005, Podstawy przedsiębiorczości podręcznik dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, wydanie czwarte zmienione, z CD-ROM, wydawnictwo Nowa Era, Warszawa. Malarz R., 2003, Puls Ziemi 1. Podręcznik do geografii dla gimnazjum, Wydawnictwo M. Rożak, Gdańsk. Malarz R., Rettinger R., 2010, Geografia turyzmu [w:] Rozwój naukowo-dydaktyczny i kierunki badawcze Instytutu Geografii Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, Z. Długosz, Z. Zioło (red.), Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków, s Osuch E., Osuch W., Kassenberg A., 2003, Geografia z ochroną i kształtowaniem środowiska: podręcznik dla zasadniczych szkół zawodowych, WSiP, Warszawa. Piróg D., 2010, Dydaktyka przyrody [w:] Rozwój naukowo-dydaktyczny i kierunki badawcze Instytutu Geografii Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, Z. Długosz, Z. Zioło (red.), Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków, s Plit F., Osuch W., Sielatycki M., Wrona J., 2003, Geografia. Część 2: Człowiek i jego działalność podręcznik dla liceum ogólnokształcącego, kształcenie w zakresie rozszerzonym, WSiP, Warszawa. Rachwał T., 2004, Podstawy przedsiębiorczości słownik dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum, wydawnictwo Nowa Era, Warszawa. Rachwał T., 2008, Współczesne tendencje na rynku pracy a oferta kształcenia Instytutu Geografii [w:] Działalność naukowo-dydaktyczna Instytutu Geografii Akademii Pedagogicznej w Krakowie w 2007 roku, T. Rachwał (red.), Instytut Geografii Akademii Pedagogicznej w Krakowie, Kraków, s Rachwał T., red., 2007, Działalność naukowo-dydaktyczna Instytutu Geografii Akademii Pedagogicznej w Krakowie w 2006 r., Instytut Geografii Akademii Pedagogicznej w Krakowie, Kraków.

113 Rozwój kierunków badawczych i działalność naukowo-dydaktyczna Instytutu Rachwał T., red., 2008, Działalność naukowo-dydaktyczna Instytutu Geografii Akademii Pedagogicznej w Krakowie w 2007 r. 60 lat geografii, Instytut Geografii Akademii Pedagogicznej w Krakowie, Kraków. Rachwał T., red., 2009, Działalność naukowo-dydaktyczna Instytutu Geografii Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie w 2008 r., Instytut Geografii Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie, Kraków. Rachwał T., Zając S., 2001, Obudowa internetowa podręcznika do geografii S. Zająca do gimnazjum, WSiP, Warszawa [publikacja w wersji elektronicznej]. Rachwał T., Zioło Z., 2010, Przedsiębiorczość [w:] Rozwój naukowo-dydaktyczny i kierunki badawcze Instytutu Geografii Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, Z. Długosz, Z. Zioło (red.), Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków, s Rajman J., Kwiatek-Sołtys A., 2010, Geografia osadnictwa [w:] Rozwój naukowo-dydaktyczny i kierunki badawcze Instytutu Geografii Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, Z. Długosz, Z. Zioło (red.), Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków, s Sienkiewicz-Dembek B., Osuch W., 2003, Geografia z ochroną i kształtowaniem środowiska: poradnik metodyczny z programem nauczania oraz sprawdziany osiągnięć dla nauczycieli zasadniczych szkół zawodowych, WSiP, Warszawa. Szubert M., 2002, Planeta 3. Podręcznik do geografii dla gimnazjum, Wydawnictwo M. Rożak, Gdańsk. Tracz M., Wójtowicz B., 2010, Dydaktyka geografii [w:] Rozwój naukowo-dydaktyczny i kierunki badawcze Instytutu Geografii Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, Z. Długosz, Z. Zioło (red.), Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków, Uliszak R. 2004, Puls Ziemi 2. Podręcznik do geografii dla gimnazjum, Wydawnictwo M. Rożak, Gdańsk. Warcholik W., Szubert M., 2010, Kartografia i topografia [w:] Rozwój naukowo-dydaktyczny i kierunki badawcze Instytutu Geografii Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, Z. Długosz, Z. Zioło (red.), Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków, s Zając S., 2000, Geografia Polski. Podręcznik dla gimnazjum, WSiP, Warszawa. Zioło Z., 2010, Metodologia badań regionalnych [w:] Rozwój naukowo-dydaktyczny i kierunki badawcze Instytutu Geografii Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, Z. Długosz, Z. Zioło (red.), Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków, s Zioło Z., Rachwał T., 2010a, Zarys kształtowania się Instytutu Geografii [w:] Rozwój naukowo-dydaktyczny i kierunki badawcze Instytutu Geografii Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, Z. Długosz, Z. Zioło (red.), Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków, s Zioło Z., Rachwał T., 2010b, Geografia przemysłu i usług [w:] Rozwój naukowo-dydaktyczny i kierunki badawcze Instytutu Geografii Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, Z. Długosz, Z. Zioło (red.), Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków, s Żychowski J., 2010, Hydrografia [w:] Rozwój naukowo-dydaktyczny i kierunki badawcze Instytutu Geografii Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, Z. Długosz, Z. Zioło (red.), Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków, s

114 114 tomasz rachwał Załącznik 1 Schemat rozwoju organizacyjnego Instytutu Geografii Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie Opracowanie: M. Szelińska-Kukulak, T. Rachwał na podstawie informacji zawartych w publikacji Rozwój naukowo- -dydaktyczny i kierunki badawcze Instytutu Geografii Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie (Długosz, Zioło 2010).

115 Rozwój kierunków badawczych i działalność naukowo-dydaktyczna Instytutu