KONSERWATORSKA OCHRONA PRZYRODY W WOJEWÓDZTWIE ŚLĄSKIM

Transkrypt

1 Proceedings of ECOpole Vol. 1, No. 1/ Joanna LACH 1, Agnieszka OCIEPA 1 i Łukasz GAŁCZYŃSKI 1 KONSERWATORSKA OCHRONA PRZYRODY W WOJEWÓDZTWIE ŚLĄSKIM CONSERVATOR NATURE PROTECTION IN SILESIA PROVINCE Streszczenie: Obecne województwo śląskie obejmuje swym zasięgiem większość byłych województw: katowickiego, częstochowskiego i bielsko-bialskiego. Szczególnie obszar byłego woj. katowickiego jest silnie przekształcony w wyniku antropopresji. Jednak nawet na tym terenie istnieją cenne z punktu ochrony środowiska obszary, elementy fauny lub flory lub ich pojedyncze obiekty. Na terenie byłego województwa katowickiego znajduje się 13 rezerwatów przyrody, 4 parki krajobrazowe, 9 obszarów chronionego krajobrazu, 1 obszar specjalnej ochrony ptaków Natura 2000, 4 specjalne obszary ochrony siedlisk Natura 2000, 3 stanowiska dokumentacyjne, 24 użytki ekologiczne, 9 zespołów przyrodniczo-krajobrazowych oraz wiele pomników przyrody. Na tym w dużym stopniu zdegradowanym obszarze występuje też wiele gatunków objętych ochroną ścisłą i częściową fauny, flory i grzybów. Słowa kluczowe: ochrona przyrody, województwo śląskie Jedną z form ochrony otaczającego nas środowiska jest konserwatorska ochrona przyrody. Jest ona realizowana na podstawie ustawy nr 92 z 30 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody z późniejszymi zmianami. Na mocy tej ustawy do form ochrony przyrody zaliczamy: parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, obszary Natura 2000, pomniki przyrody, stanowiska dokumentacyjne, użytki ekologiczne, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe oraz ochronę gatunkową roślin, zwierząt i grzybów. Ochrona zasobów przyrody obejmuje: powierzchnię ziemi i gleb, kopaliny, wodę, powietrze, lasy, roślinność i zwierzęta, ochronę zieleni w miastach i wsiach oraz ochronę krajobrazu. Głównym celem tej ochrony jest zapewnienie trwałości, optymalnej liczebności i różnorodności zasobów przyrody. Jednym z najbardziej zmienionych, w wyniku antropopresji, obszarów jest województwo śląskie. Obejmuje ono większość powierzchni byłych województw: częstochowskiego, bielsko-bialskiego i katowickiego. Teren ten jest w dużej części silnie uprzemysłowiony, jednak występuje tu dość dużo cennych obszarów. Na terenie tego województwa nie rozciąga się żaden park narodowy (tab. 1). Rezerwaty przyrody również zajmują znacznie mniejszą powierzchnię niż jest to średnio na terenie całego kraju. Powierzchnia i liczba rezerwatów w latach - zwiększyła się (podobne tendencje obserwuje się na terenie całej Polski). W związku z bardzo dużym zagęszczeniem ludności szczególnie na Górnym Śląsku powierzchnia rezerwatów przypadająca na 1 osobę jest ponad 5-krotnie mniejsza w stosunku do średniej krajowej. Znacznie większą powierzchnię zajmują parki krajobrazowe, których w województwie śląskim jest znacznie więcej niż średnio w Polsce i zajmują ponad 18% powierzchni. Podobną tendencję zaobserwowano w przypadku zespołów przyrodniczo-krajobrazowych. Jednak powierzchnia zarówno parków krajobrazowych, jak i zespołów przyrodniczo-krajobrazowych przypadająca na 1 mieszkańca, w związku z dużym zagęszczeniem jest tu również mniejsza niż średnio 1 Wydział Inżynierii i Ochrony Środowiska, Politechnika Częstochowska, ul. Brzeźnicka 60a, Częstochowa, tel./fax , jlach@is.pcz.czest.pl

2 176 Joanna Lach, Agnieszka Ociepa i Łukasz Gałczyński w Polsce. Niewielką powierzchnię zajmują obszary chronionego krajobrazu, użytki ekologiczne oraz obszary Natura 2000 OSO i SOO, znacznie mniejszą niż wynika to ze średniej dla Polski. Konserwatorska ochrona przyrody w Polsce i województwie śląskim [1, 2] Tabela 1 Rok Obszar Powierzchni w ha (liczba) % powierzchni regionu na 1 mieszkańca w m 2 Parki narodowe Polska ,9 (22) 1 79 Śląskie - Polska ,8 (23) 1 83 Śląskie - Rezerwaty przyrody Polska ,2 (1269) 0,46 37 Śląskie 3438,2 (58) 0,28 7 Polska ,7 (1395) 0,53 43 Śląskie 3831,9 (61) 0,31 8 Parki krajobrazowe Polska ,3 (120) 7,8 634 Śląskie ,8 (7) 18,6 469 Polska ,7 (120) 8,1 660 Śląskie ,0 (7) 18,5 484 Obszary chronionego krajobrazu Polska ,0 (403) 22,9 185 Śląskie 35978,5 (21) 2,9 74 Polska ,7 (449) 22,5 184 Śląskie 36132,0 (9) 2,9 77 Stanowiska dokumentacyjne Polska 887,6 (70) 2, ,23 Śląskie 6,1 (2) ,01 Polska 748,6 (115) 2, ,19 Śląskie 6,5 (4) 5, ,01 Użytki ekologiczne Polska 38135,8 (5308) 0,12 9,8 Śląskie 349,2 (35) 0,03 0,72 Polska 44516,8 (6421) 0,14 11,67 Śląskie 493,4 (55) 0,04 1,05 Zespoły przyrodniczo-krajobrazowe Polska 65311,3 (155) 0,21 16,9 Śląskie 4645,4 (13) 0,38 9,5 Polska 86837,4 (188) 0,28 22,8 Śląskie 3812,3 (16) 0,31 8,1 Pomniki przyrody Polska (33243) Śląskie (1153) Polska (34989) Śląskie (1402) Obszary Natura specjalnej ochrony ptaków (OSO) Polska (72) Śląskie (1) 2 53 Obszary Natura specjalnej ochrony siedlisk (SOO) Polska (182) 3,8 308 Śląskie 3777 (4) 0,3 8,1

3 Konserwatorska ochrona przyrody w województwie śląskim 177 Również mniej jest stanowisk dokumentacyjnych i pomników przyrody. Nie zaobserwowano również wyraźnych zmian w powierzchni i liczbie przedstawionych form ochrony na przestrzeni lat i. W Polsce w tym czasie zwiększyła się powierzchnia wszystkich form konserwatorskiej ochrony przyrody z wyjątkiem obszarów chronionego krajobrazu. W województwie śląskim zaobserwowano w również wzrost powierzchni większości form z wyjątkiem parków krajobrazowych i zespołów przyrodniczo- -krajobrazowych. Porównując powierzchnię objętą ochroną średnio w Polsce i w poszczególnych województwach (rys. 1), największy procent powierzchni chronionej jest w woj. świętokrzyskim (61,9%) i małopolskim (58,9%). Obszar woj. śląskiego jest objęty jakąś formą ochrony jedynie w 22%, podczas gdy średnio w Polsce wynosi to 32,5%. Mniejszą powierzchnię chronioną mają jedynie woj. łódzkie, dolnośląskie i zachodniopomorskie. Przeliczając powierzchnię chronioną na 1 mieszkańca w stosunku do średniej w Polsce (2667 m 2 /mieszk.) oraz w stosunku do innych województw w woj. śląskim, ta powierzchnia jest najmniejsza i wynosi 579 m 2 /mieszk. W woj. łódzkim analogiczna powierzchnia jest prawie dwukrotnie większa [2]. Polska Zachodniopomorskie Wielkopolskie Warmińsko-mazurskie Świętokrzyskie Śląskie Pomorskie Podlaskie Podlkarpackie Oplskie Mazowieckie Małopolskie Łódzkie Lubuskie Lubelskie Kujawsko-pomorskie Dolnośląskie 32,5 20, , , ,7 27,1 29,6 16,4 39,3 22,8 32,4 18,1 58,9 61, procent powierzchni terenu, % Rys. 1. Procent powierzchni województwa objęty ochroną (suma powierzchni parków narodowych, rezerwatów przyrody, parków krajobrazowych, obszarów chronionego krajobrazu, stanowisk dokumentacyjnych, użytków ekologicznych, zespołów przyrodniczo-krajobrazowych) [2]

4 178 Joanna Lach, Agnieszka Ociepa i Łukasz Gałczyński Na terenie województwa śląskiego niewiele jest również przedstawicieli ważnych zwierząt chronionych: żubry - 36 (901), kozice - 0 (138), niedźwiedzie - 3 (134), bobry - 85 (43 499), wilki - 22 (800), głuszce - 41 (481), cietrzewie - 30 (1995), rysie - 12 (231), bocian biały sztuk (48 059). Za niewielką powierzchnię i ilość poszczególnych form ochrony przyrody, znacznie mniejszą niż wynika to ze średniej krajowej, odpowiada przede wszystkim obszar byłego województwa katowickiego. Jednak również na tym terenie znajduje się wiele cennych przyrodniczo terenów i obiektów. Na terenie Górnego Śląska jest 13 rezerwatów. Przeważają tu (podobnie jak w całej Polsce) rezerwaty leśne, do których zaliczyć należy rezerwaty: Seiget, Las Murckowski, Góra Chełm, Hubert, Lipowiec, Ostra Góra i Bukowica. Ochroną obejmuje się w nich przede wszystkim lasy bukowe z różnymi domieszkami. Obecny tu jest również jeden rezerwat wodno-leśny Łężczok obejmujący lasy łęgowe starorzecza Odry oraz stawy hodowlane i torfowo-leśny Dolina Żabnika (dolina potoku z rozlewiskami, zabagnieniami i zastoiskami wodnymi). Jest tu również rezerwat typowo torfowiskowy Rotuz. Rezerwat krajobrazowy Smoleń obejmuje wzgórze jurajskie z ruinami zamku oraz fragmentem drzewostanu. Rezerwat florystyczny Ochojec chroni roślinność górską o reliktowym charakterze (np. liczydło górskie), a faunistyczny Żubrowisko żubra europejskiego. W stosunku do całego województwa śląskiego liczba rezerwatów na terenie byłego woj. katowickiego jest niewielka (tab. 1), ale powierzchnia przez nie zajmowana przekracza 140 ha, ponieważ na tym obszarze znajdują się dwa największe rezerwaty województwa śląskiego ( Żubrowisko ha i Łężczok 396 ha) [3-5]. Na terenie woj. śląskiego parki krajobrazowe zajmują znacznie większą powierzchnię niż średnio w całej Polsce. Na terenie byłego woj. katowickiego rozciąga się największy z Parków tego województwa (Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich ), większa część drugiego co do wielkości parku Orle Gniazda i niewielki obszar Dolinek Krakowskich (4365 ha). W województwie śląskim występuje niewiele obszarów chronionego krajobrazu. Zajmują one niecałe 3% powierzchni, podczas gdy średnio w Polsce powierzchnia ich przekracza 22%. Na terenie byłego woj. katowickiego leży większość tych obszarów: Przełajka, Dobra-Wilkoszyn, Góra Zamkowa, Wzgórze św. Doroty, Las Grodzki, otulina Parku Orlich Gniazd i Załęczańskiego Parku Krajobrazowego, Las Grodziecki, Bestwina, potoki: Ornontowicki wraz z dopływami, Leśny, z Bujakowa, od Solarni z dopływami. Obszary chronionego krajobrazu są na tym terenie utworzone stosunkowo niedawno. (najstarszy - Dobra-Wilkoszyn został utworzony w 1993 r., a najmłodszy Meandry Rzeki Odry - w 2004 r.). Stosunkowo młodymi formami ochrony przyrody są obszary Natura Województwo śląskie jest niezwykle ubogie w tereny należące do tej grupy. Występuje tu tylko 1 obiekt obszaru specjalnej ochrony (OSO) ptaków - Dolina Górnej Wisły ( ha) i 4 specjalnych obszarów ochrony siedlisk (Cieszyńskie Źródła Tufowe, Madohora, Szachownica, podziemia Tarnogórsko-Bytomskie). Na terenie byłego woj. katowickiego leżą jedynie podziemia Tarnogórsko-Bytomskie, ale one zajmują największą powierzchnię (3408 ha) spośród pozostałych obszarów Natura Liczba w nawiasie dotyczy całej Polski

5 Konserwatorska ochrona przyrody w województwie śląskim 179 Inną formą ochrony są stanowiska dokumentacyjne (w woj. śląskim - 4), których na terenie Górnego Śląska jest 3: kamieniołom piaskowców karbońskich - gm. Łaziska Górne, wyrobisko powierzchniowe dolomitu Blachówka oraz wychodnia piaskowców karbońskich Skałka (Rydułtowy). Spośród 55 obiektów użytków ekologicznych znajdujących się w obrębie woj. śląskiego na terenie byłego woj. katowickiego jest 24. Na uwagę zasługują bagna w Antoniowie i koło Mikołeski, torfowiska: Bory, Płone Bagno, Paprocany, Zapadź i Mały Lasek. Ochroną objęte są również łąki (podmokłe - w Starych Maczkach, trzęślicowe - Kaletach i Małej Nędzy), krajobrazy leśne (bażantarnia - Siemianowice Śląskie, Staw Remiza, Park Pszczelnik, las na Górze Hugona) oraz zbiorniki wodne (Pogoria II, staw na oś. Tysiąclecia, Staw Foryska, Stawy Jedlina). Na terenie Górnego Śląska znajduje się 9 zespołów przyrodniczo-krajobrazowych (16 w woj. śląskim). Zaliczamy do nich: Wzgórza Gołonoskie, Źródła Kłomnicy, Szopienice-Borki, Dolinę Jamny, Żabie Doły, Uroczysko Buczyna, park w Reptach i dolinę rzeki Dramy, Wielikąt i Wzgórze Kamionka. Zajmują one 1660 ha (bez Doliny Jamny), czyli około 44% zespołów przyrodniczo-krajobrazowych województwa śląskiego. Na obszarze woj. śląskiego występują 1402 pomniki przyrody, z czego na terenie byłego woj. katowickiego jest ich 365. Przeważającą część, podobnie jak na terenie reszty kraju stanowią pojedyncze drzewa obiekty, grupy drzew - 63, aleje - 9, głazy narzutowe - 19, skały - 5 obiektów. Największe zagrożenia dla istniejących zasobów przyrodniczych na terenie obecnego woj. śląskiego, a przede wszystkim regionu byłego woj. katowickiego to: - bezpośrednie niszczenie siedlisk przez zabudowę i lokalizację inwestycji na siedliskach cennych przyrodniczo, osuszanie, zasypywanie oraz zaśmiecanie siedlisk, - fragmentacja kompleksów krajobrazowych, poprzez rozbudowę sieci komunikacyjnych, - zrywanie przestrzennych powiązań przyrodniczych, regulacja i zabudowa dolin rzek, - ujednolicanie krajobrazów roślinnych, - introdukcja obcych gatunków inwazyjnych [6]. W celu zachowania walorów przyrodniczych należy dążyć do: - uregulowania stanu sanitarnego rzek i ich dopływów, - zachowania reżimu hydrologicznego rzek, dopuszczania zmienności ich przepływów w cyklu rocznym, wieloletnim wraz z umożliwieniem się rozlewania wód w okresie wczesnowiosennym, - zachowania lub odtworzenia naturalnej meandrującej linii koryta rzeki, - ochrony oczek wodnych, miejsc zabagnionych i podmokłych, - utrzymania struktury szaty roślinnej kształtującej się spontanicznie, - ochrony krajobrazu rolniczego, ograniczenia stosowania środków ochrony roślin oraz dawek nawozów mineralnych [6]. W celu poprawy jakości środowiska w latach realizowany był program ochrony i kształtowania środowiska w woj. katowickim. Obecnie jest realizowany regionalny program operacyjny dla województwa śląskiego na lata Prognoza wpływu tego programu na środowisko przewiduje: - poprawę jakości wód powierzchniowych i podziemnych, - poprawę bezpieczeństwa powodziowego, - ograniczenie ilości odpadów skalnych,

6 180 Joanna Lach, Agnieszka Ociepa i Łukasz Gałczyński - poprawę jakości powietrza, - ochronę dziedzictwa przyrodniczego oraz kształtowanie postaw ekologicznych [7]. Literatura [1] Ochrona Środowiska, Informacja i opracowania statystyczne. Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2000 [2] Ochrona Środowiska, Informacja i opracowania statystyczne. Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2006 [3] Bebko R.: Rezerwaty przyrody województwa katowickiego. Wyd. DjaF, Kraków [4] Bąk K. i Morcinek G.: Rezerwaty w Zespole Jurajskich Parków Krajobrazowych woj. katowickiego. Zarząd Zespołu Jurajskich Parków Krajobrazowych Województwa Katowickiego. Dąbrowa Górnicza [5] Tokarska-Guzik B.: Walory przyrodnicze województwa śląskiego stan, zagrożenie i perspektywy ochrony. IV Forum Architektury Krajobrazu. Wyd. Fundacji Przestrzeni Górnego Śląska. Katowice 2002, [6] Pulin M.: Walory przyrodnicze krajobrazów aglomeracji katowickiej, a strategia rozwoju województwa śląskiego. IV Forum Architektury Krajobrazu. Wyd. Fundacji Przestrzeni Górnego Śląska. Katowice 2002, [7] Prognoza oddziaływania na środowisko regionalnego programu operacyjnego województwa śląskiego na lata Praca zbiorowa. Katowice CONSERVATOR NATURE PROTECTION IN SILESIA PROVINCE Summary: Nowadays the Silesia province includes most former voivodships: Katowice, Częstochowa and Biesko-Biała. Especially the area of the former Katowice Voivodship has been transformed anthropogenically in a significant way. However, on this area, there are still some precious elements, from the nature protection point of view, of fauna and flora or a single objects. In the area of the former Katowice Voivodship there are 13 nature reserves, 4 landscapes parks, 9 areas of the protected landscape, 1 area of the special protection of birds called Nature 2000, 4 special areas of habitats Nature 2000, 3 documentation sites, 24 ecological arable lands, 9 teams of nature and landscape and a lot of nature monuments. In this in a degree degenerated area there are many species of fauna, flora and fungi protected by means of exact and partly protection. Keywords: nature protection, silesia voivodship