Krajoznawcza wędrówka szlakami historii, kultury i tradycji

Transkrypt

1 UNIWERSYTET PEDAGOGICZNY im. KOMISJI EDUKACJI NARODOWEJ W KRAKOWIE INSTYTUT GEOGRAFII ZAKŁAD TURYSTYKI I BADAŃ REGIONALNYCH PRZEWODNIK DO ĆWICZEŃ TERENOWYCH DLA STUDENTÓW TURYSTYKI I REKREACJI pod red. Mariusza Szuberta Krajoznawcza wędrówka szlakami historii, kultury i tradycji Student: Imię i nazwisko (wpisać czytelnie) KRAKÓW 2017

2 1. Wstęp Mariusz Szubert Szlakami historii, kultury i tradycji Trasa ćwiczeń terenowych ukazuje w przekroju południkowym na tle georóżnorodności Polski zróżnicowanie walorów turystycznych oraz elementy dziedzictwa symbole regionów etnograficzno-kulturowych, wkomponowane w krajobrazy wyżynne i nizinne. Trasa wycieczki prowadzi przez Wyżynę Małopolską (Nieckę Nidziańska, Wyżynę Kielecką), Niziny Mazowiecko- Podlaskie (Nizinę Południowomazowiecką (Wzniesienia Południowomazowieckie), Nizinę Środkowomazowiecką, Nizinę Północnomazowiecką, Nizinę Południowopodlaską), Wysoczyzny Podlasko- Białoruskie (Nizinę Północnopodlaską), Pojezierze Wschodniobałtyckie (Pojezierze Mazurskie), Pojezierze Iławskie, Pobrzeża Południowobałtyckie (Pobrzeże Gdańskie), Pojezierza Południowobałtyckie (Pojezierze Wschodniobałtyckie, Bory Tucholskie, Dolinę Dolnej Wisły, Pojezierze Chełmińsko-Dobrzyńskie), Nizinę Południowowielkopolską i Wyżynę Śląsko- Krakowską (Wyżynę Woźnicko-Wieluńską, Wyżynę Krakowsko- Częstochowską). Szlak wycieczki wiedzie przez historyczną Małopolskę, Mazowsze, Podlasie, Mazury, Warmię, Pomorze, Kujawy, Wielkopolskę i Ziemię Łódzką oraz przez kilka wyrazistych regionów etnograficznych lub kulturowych: Kurpiowszczyznę, Kaszuby i Kociewie. Podczas wycieczki odsłonią się zróżnicowane krajobrazy: wyżyny wapienneji krzemionkowej, nizinny staroglacjalny, nizinny młodoglacjalny oraz nizinny nadmorski z zalewami, mierzejami i klifami. Na ich tle obserwować będziemy rozmaite obszary rolnicze m.in. mazowieckie, żuławskie, wielkopolskie, z charakterystyczną dla nich zabudową wiejską i układami przestrzennymi oraz obszary miejsko-przemysłowe m.in. aglomeracji warszawskie, trójmiejskiej, łódzkiej i górnośląskiej. Na trasie wycieczki znajdują się największe miasta Polski oraz miasta historyczne: Warszawa (UNESCO), Malbork (UNESCO), Gdańsk, Gdynia, Toruń (UNESCO), Łódź. W każdym z tych miast w niezwykły sposób historia Polski łączy się ze współczesnością. Warszawa - stolica Polski i największe pod względem liczby mieszkańców miasto. Stolica historycznego Mazowsza, siedziba książąt mazowieckich, a od 1596 r. za sprawą króla Zygmunta III Wazy stolica Polski. Jedno z wielu miast Polski w poważnym stopniu zniszczone w czasie II wojny światowej. Historyczne centrum pieczołowicie odbudowane z wojennych zniszczeń wpisane zostało w 1978 r. na Listę Dziedzictwa UNESCO. Jednym z warszawskich symboli jest zamek królewski. Tutaj w 1791 r. uchwalono Konstytucję 3 Maja nowoczesną ustawę rządową regulującą ustrój

3 państwa, pierwszą w Europie i drugą na świecie po konstytucji amerykańskiej. Zamek to również symbol agresji III Rzeszy Niemieckiej na Warszawę zbombardowany i częściowo spalony w pierwszych dniach II wojny światowej i wysadzony w powietrze w 1944 r. po upadku Powstania Warszawskiego. Symbolem jest również archikatedra św. Jana Chrzciciela - jedno z najważniejszych miejsc kultury i tradycji narodowej. Tutaj m.in. zaprzysiężona została Konstytucja 3 Maja, odbywały się koronacje królewskie: Stanisława Leszczyńskiego i ostatniego króla polskiego Stanisława Augusta Poniatowskiego. Podczas Powstania Warszawskiego wnętrze świątyni stało się terenem walk powstańczych. Jest nekropolią, w której spoczywają m.in. Gabriel Narutowicz oraz prymas tysiąclecia Stefan kardynał Wyszyński. Rynek warszawski zdobi symbol miasta Syrenka, obok której spotkamy kataryniarza z papugą. Klimatu historycznej Warszawy nie zakłóca nowoczesna Warszawa, tętniąca życiem wielkiego miasta, stolicy, ośrodka usługowego i przemysłowego, kulturalnego i naukowego. Trójmiasto jest niezwykłą nadmorską aglomeracją, niezwykłą, gdyż tworzą ją na pozór niepasujące do siebie miasta: historyczny i dostojny Gdańsk, nadmorski kurort Sopot oraz młoda, nowoczesna Gdynia miasto z morza i marzeń, które wyrosło w dwudziestoleciu międzywojennym. Mimo, że każde z tych trzech miast innym jest, tworzą one harmonijną całość. Gdańsk największy ośrodek przemysłowy na Pomorzu skupia różne działy gospodarki morskiej, tradycyjnie wymianę handlową poprzez port i budowę statków. Te formy działalności od wieków cementowały to miasto z Polską, co wyraża XVI wieczna sentencja dobrzeć Polszcze z Gdańskiem, a z nią zaś Gdańskowi jako złotej koronie, a w niej diamentowi, korespondująca z plafonem przedstawiającym apoteozę łączności Gdańska z Polską, zdobiącym sklepienie Czerwonej Sali gdańskiego ratusza. Złote czasy Gdańska to okres jego przynależności do Hanzy oraz czasy opieki roztoczonej nad miastem przez królów Polski Zygmunta I Starego i Zygmunta Augusta. To wówczas powstawały wspaniałe budowle gdańskie będące świadectwem potęgi gospodarczej miasta i zamożności mieszczan. Główne miasto w niezwykły sposób łączy gotyk z niderlandzkim manieryzmem. Kunszt i harmonia architektoniczna są świadectwem geniuszu artystycznego Antoniego van Opbergenema, Willema van den Blocka oraz Abrahama van den Blocka. Oblicze kulturowe Gdańska przez kilkaset lat kształtowało się w obliczu tolerancji. Jako miasto otwarty był dla przedstawicieli różnych nurtów religijnych i kulturowych. Gdańsk przyciągał artystów z różnych krajów Europy, których dzieła naukowe, malarskie i rzeźbiarskie są dziś klejnotami w zbiorach Muzeum Historycznego Miasta Gdańska. W tym mieście mieszkał Jan Heweliusz ( ) z wykształcenia prawnik, ekonomista i matematyk, a z zamiłowania astronom i browarnik, humanista podróżnik, biskup i poeta Jan Dantyszek ( ), fizyk Gabriel Daniel Fahrenheit ( ), artysta Daniel Chodowiecki ( ), filozof Arthur Schophenhauer ( ). Gdańsk

4 wydał dwóch noblistów: Lecha Wałęsę i Gintera Grassa ( ). W bogatą historię miasta wpisują się symbole najnowszej historii Polski Westerplatte ( r. atak niemieckiego pancerniak Schleswig-Holstein na Polską Wojskową Składnicę Tranzytową na Westerplatte symbol rozpoczęcia działań wojennych II wojny światowej oraz Stocznia Gdańska symbol wydarzeń grudniowych roku 70. oraz polskiego Sierpnia 1980 r. strajku w Stoczni Gdańskiej i wydarzeń, które doprowadziły do przemian ustrojowych w Polsce. Listę 21 postulatów strajkowych ogłoszonych wówczas w Stoczni wpisano na listę Pamięć Świata UNESCO). Gdańsk zachował niezwykły klimat hanzeatyckiego miasta, podkreślony niderlandzkim manieryzmem, dźwiękami karillonu oraz złocistym kolorytem bursztynu i piwa gdańskiego. Podziwiając miasto miejmy w świadomości, że podźwignięte zostało ono z ruin po 1945 r i jest symbolem kunsztu polskich mistrzów murarskich i konserwatorów sztuki, którym udało się zarówno odtworzyć świetność historycznych budowli oraz przywrócić klimat historycznego miasta. Toruń przywołuje wiele skojarzeń: pierniki, Kopernik i gdzie gotyk jest na dotyk. Historyczne centrum Torunia przenosi nas w odległe średniowieczne czasy, gdy miasto należące do Hanzy i było jednym z najważniejszych ośrodków gospodarczych dawnego państwa Zakonu Krzyżackiego, a później Polski. Świadectwem potęgi tego miasta są takie budowle jak ratusz, kościoły Najświętszej Maryi Panny oraz św. Janów, spichlerze, kamienice mieszczańskie, potężne mury obronne z bramami miejskimi i basztami, ze słynną krzywą wieżą pośród nich,. Ruiny zamku krzyżackiego przywołują meandry układów polsko-krzyżackich i upadku potęgi państwa krzyżackiego. Tutaj zawierano traktaty pokojowe z państwem krzyżackim (I i II Pokój Toruński). Toruński rynek ubarwia tłum turystów, na których spogląda z cokołu pomnika Mikołaj Kopernik. Historia wpisana w układ urbanistyczny Torunia i zachowane przez wieki piękno jego budowli sprawia, że miasto jest symbolem światowego dziedzictwa kulturowego. Łódź będąca trzecim względem liczby mieszkańców miastem w Polsce jest ośrodkiem przemysłowym (m.in. produkcja urządzeń domowych i komputerów), usługowym (m.in. usługi finansowe), handlowym (m.in. Targi Łódzkie, wielkie centra handlowe, bazarowy handel odzieżą), naukowym (m.in. Uniwersytet Łódzki, Uniwersytet Medyczny, Politechnika Łódzka, Państwowa Wyższa Szkoła Teatralna, Telewizyjna i Filmowa) i kulturalnym (teatry, muzea, rozgłośnie radiowe, telewizja regionalna, wydawnictwa). Łódź jest stolicą Polskiego Filmu. Tutaj znajdują się uznane wytwórnie filmowe: Wytwórnia Filmów Fabularnych oraz Se-ma-for Produkcja Filmowa. W dorobek kulturalny Łodzi lub jak kto woli HollyŁodzi wpisane są: Łódzkie Centrum Filmowe szczycące się ogromnym zbiorem kostiumów, broni oraz rozmaitych rekwizytów zgromadzonych do produkcji filmów, Muzeum

5 Kinematografii oraz miejsca będące tłem akcji kilkudziesięciu produkcji filmowych, zarówno fabularnych jak i seriali telewizyjnych. Stały się one atrakcjami turystycznymi miasta, które można je odwiedzić wędrując szlakiem filmowej Łodzi. Zapisem krótkiej, lecz burzliwej historii tego miasta (od XIX w.) są określenia: Ziemia Obiecana, Polski Manchester, Stolica Polskiej Secesji oraz Miasto Dialogu Czterech Kultur. Poznamy ją wędrując od Manufaktury przez Plac Wolności, Piotrkowską (Pietrynę) aż do skrzyżowania z Al. Mickiewicza. Na Piotrkowskiej spotkamy wielkich Łodzian: Artura Rubinsteina, noblistę Władysława Reymonta, Juliana Tuwima, Stefana Jaracza oraz łódzkiego lampiarza. Na chwilę przysiądziemy się do stołu przy którym Izrael Poznański, Karol Scheibler i Henryk Grohman kreslą wizję przemysłowej Łodzi. Śladami Kaszubów, czyli od Bałtyku do Szwajcarii Kaszubskiej. Na trasie wycieczki poznamy bogaty zestaw form młodoglacjalnych tworzących kontrastujące krajobrazy Pobrzeża Gdańskiego z wysoczyznami, równinami i pradolinami oraz Pojezierza Kaszubskiego z pagórkami, wzniesieniami moreny czołowej oraz jeziorami rynnowymi. Najbardziej krajobrazowo urozmaicony jest Kaszubski Park Krajobrazowy. Kulminacją tego obszaru jest Wieżyca (ok. 326 m n.p.m.) górująca ponad Wzniesieniami Szymbarskimi. Mozaikę pagórkowatych wysoczyzn i sandrowych równin ozdabiają ciągi jezior rynnowych np. Ostrzyckie, Chmieleńskie. Nad nimi rozwija się agroturystyka, zacierająca kaszubskie rolnictwo. Kaszubi od wieków gospodarzą na tym terenie. Najważniejsze kaszubskie symbole: mowa kaszubska, kaszubskie nazwy i nazwiska oraz herb kaszubski Gryf są wszechobecne. Bogactwo kultury kaszubskiej prezentują muza kaszubskie m.in. w Kartuzach stolicy regionu. Gdy pojedziemy do Chmielna słynącego z wyrobów kaszubskich: haftów i ceramiki kaszubskiej ponad jeziorami snuć się będzie Kaszubski Hymn (Kaszëbsczi Himn): Zemia Rodnô, pëszny kaszëbsczi kraju, Òd Gduńska tu, jaż do Roztoczi bróm! Të jes snôżô, jak kwiat rozkwitłi w maju. Ce, Tatczëznã, jô lubòtną tu móm. Sambòrów miecz i Swiãtopôłka biôtczi W spòsobie Ce dlô nas ùchòwałë. Twòje jô w przódk bëlné pòcyskóm kwiôtczi. Òdrodë cél Kaszëbóm znôw brënie. Tu jô dali mdã starżã zemi trzimôł, Skądka zôczątk rodnô naj rózga mô. Tu mdã dali domôcëznë sã jimôł Jaż zajasni i nama brzôd swój dô. Ćwiczenia terenowe dają sposobność poznania georóżnorodności Polski w kierunku południkowym w połączeniu z dziejami Polski zapisanymi w historii regionów, miast i wsi oraz zróżnicowaniem etnograficzno- kulturowym. Podczas zajęć terenowych tak określony

6 zasób wiedzy krajoznawczej przybliży walory krajoznawczo-turystyczne regionów turystycznych: Świętokrzyskiego, Warszawskiego, Mazurskiego, Pomorskiego, Kujawskiego oraz wielu centrów krajoznawczych i wielu znaczących ośrodków turystycznych.

7 2. Cel ćwiczeń terenowych Mariusz Szubert Ćwiczenia terenowe Krajoznawstwo odbywają się na 3 roku Turystyki i rekreacji, studiów 1. stopnia stacjonarnych i niestacjonarnych 1. Program ćwiczeń oparto na założeniu, iż są one syntezą wiedzy z zakresu geografii Polski, geografii turystycznej Polski, regionów turystycznych Polski oraz krajoznawstwa. Celem ćwiczeń jest poszerzenie wiedzy studentów z zakresu wiedzy o kraju ojczystym oraz doskonalenie umiejętności przekazu wiedzy krajoznawczej, poprzez metody stosowane w krajoznawstwie turystycznym. Program ćwiczeń zapewnia osiągnięcie efektów kształcenia zapisanych w karcie kursu (zał. 2). Ćwiczenia prowadzone realizowane są w formie wycieczki turystycznej, jako formy turystki czynnie uprawianej przez krajoznawców, dążących do gromadzenia i upowszechniania wiedzy o kraju ojczystym, Dzięki poznaniu środowisk, regionów i krain krajoznawcy szerzą wśród społeczeństwa wiedzę o przyrodzie oraz kulturze materialnej i duchowej kraju. Poprzez to ćwiczenia terenowe z krajoznawstwa przygotują studentów do realizacji jednego z celów współczesnego krajoznawstwa pojmowanego jako ruch społeczny młodych i dorosłych będący źródłem tożsamości narodowej. Podczas ćwiczeń studenci prowadzić będą działalność krajoznawczą zarówno w formie biernej jak i twórczej pracy krajoznawczej. W zakresie przekazywania treści krajoznawczych działalność ta podporządkowana będzie następującym zasadom: świadomego odbioru treści krajoznawczych, programowania, systematyzowania, pogłębiania i utrwalania treści krajoznawczych, poglądowości, łączenia teorii z praktyką oraz zasadzie korelacji i integracji. W formie biernej polegać ona będzie na przekazywaniu wiedzy krajoznawczej (każdy student wystąpi w roli przewodnika wycieczki) oraz na odbiorze tej wiedzy (student jako uczestnik wycieczki- odbiorca treści krajoznawczych). Twórcza praca krajoznawcza wystąpiła na etapie przygotowywania wycieczki (zebranie materiałów, ich kompilacja, współuczestnictwo w opracowaniu tras wycieczki w poszczególnych dniach). Efektem twórczej pracy krajoznawczej są opisy krajoznawcze tras wycieczki w poszczególnych dniach. Zgromadzony podczas tej działalności zasób wiedzy przekazany będzie podczas ćwiczeń terenowych zgodnie z zasadami metodyki krajoznawstwa. Celem ćwiczeń jest też doskonalenie metodyki pracy krajoznawczej poprzez optymalny dobór i aplikacja form i metod przekazu wiedzy krajoznawczej, które studenci poznali podczas kursu Krajoznawstwo.

8 4. Program krajoznawczy ćwiczeń terenowych 4.1. Pierwszy dzień, 23 maja 2017 r. (wtorek). Dawid Bańdur, Paweł Chodoła, Kamil Gach, Dominik Górecki, Natalia Janicka, Katarzyna Płocica, Vitalii Shevchuk Pierwszy dzień naszej wycieczki rozpoczynamy w Krakowie, będziemy przemierzać całą Wyżynę Małopolską, Nizinę Środkowopolską oraz Pojezierze Wschodniobałtyckie. Stopniowa zmiana krajobrazu będzie jednym z najciekawszych momentów przejazdów. Już sama Wyżyna Małopolska, o zróżnicowanej budowie geologicznej i krajobrazowej jest nietuzinkową atrakcją. Naszym oczom ukażę się Wyżyna Miechowska o bardzo urozmaiconej rzeźbie terenu, będąca najwyżej wzniesioną częścią Niecki Nidziańskiej (Biała Góra 416 m n.p.m.). Jest to obszar typowo rolniczy pokryty utworami lessowymi, które szczególnie sprzyjają uprawom. Przez malownicze i różnorodne tereny Wyżyny Miechowskiej, odznaczającej się rozległymi wzniesieniami oraz charakterystycznymi obniżeniami, tzw. padołami przebiega rowerowy Szlak Kościuszkowski. Nawiązuje on do marszu Tadeusza Kościuszki pod Racławice w 1794r. i powrotu po zwycięskiej bitwie pod Kraków. Wytyczono go drogami o bardzo niskim natężeniu ruchu, wśród pól i lasów. Następnie udając się w kierunku miejscowości Miechów, nie sposób nie wspomnieć o Zespole Klasztornym Bożogrobców, w którego skład wchodzi: Bazylika Grobu Bożego, klasztor, zamek generałów zakonu i baszta. Malownicze i różnorodne regiony przyciągnęły do małopolski 13 mln turystów. Kierując się dalej na północ dotrzemy do Chęcin, wkraczając tym samym w niezbyt wysokie jednak bardzo urokliwe - Góry Świętokrzyskie. Nazwa gór pochodzi od relikwii Krzyża Świętego przechowywanych w klasztorze na Łysej Górze a najwyższym ich szczytem jest Łysica (612 m n.p.m.). U jej podnóża znajduję się miejscowość Święta Katarzyna z takimi zabytkami jak: Zespół Klasztorny Bernardynek założony w drugiej połowie XV w., drewniana kapliczka św. Franciszka oraz kaplica cmentarna zwana kapliczką Żeromskiego. Charakterystyczne dla krajobrazu najwyższych partii Gór Świętokrzyskich są strome stoki, głęboko wcięte doliny, skałki ostańcowe i gołoborza. Na ich terenie powstał Świętokrzyski Park Narodowy. Z Chęcin kierujemy się dalej, w stronę królewskiego miasta Kielce. Legenda wiążę powstanie miasta z Mieszkiem, który wybrał się na polowanie w nieprzebyte, pełne zwierzyny lasy i w pogoni za zwierzyną zgubił swoich kompanów. Następnie strudzony zasnął na polanie. Przyśniło mu się, że został napadnięty przez zbójców, którzy próbowali wlać mu truciznę do ust, jednak gdy zaczął już tracić siły objawił mu się św. Wojciech, który nakreślił mu szlak. Gdy się obudził, ujrzał źródło i zapowiedział, że wybuduje na tej polanie gród z kościołem. Odjeżdżając z polany zauważył ogromne białe kły. Niedługo potem na polanie postawiono gród z kościołem pw. św. Wojciecha a źródło nazwano Silnicą. Osadę zaś nazwał Kiełce na pamiątkę znalezionych kłów. Z biegiem czasu nazwa przekształciła się w Kielce. Od września 1939r. miasto znalazło się pod okupacją hitlerowską. 15 stycznia 1945r. nastąpiło wyparcie wojsk hitlerowskich a od 1 stycznia 1999r. Kielce stały się stolicą województwa świętokrzyskiego. Dziś w mieście odbywają się jedne z największych targów w Europie Środkowo-Wschodniej. Warto tutaj wspomnieć o Staropolskim Okręgu Przemysłowym, najstarszym w Polsce, który obejmuje tereny Gór Świętokrzyskich. Główne ośrodki przemysłowe to: Kielce, Końskie, Ostrowiec Świętokrzyski, Starachowice i Skarżysko-Kamienna. Na tym obszarze wydobywano i obrabiano krzemienie, wytapiano żelazo, rozwijało się tutaj górnictwo i hutnictwo, przetwórstwo metalu m.in. produkcja broni, wydobywano rudy ołowiu, miedzi i srebra. Przystankiem następnym będzie miasto położone nad rzeką Kamienną na pograniczu Płaskowyżu Suchedniowskiego i Garbu Gielniowskiego. Mowa tutaj o mieście Skarżysko- Kamienna. To tutaj zbiegają się najważniejsze szlaki drogowe i kolejowe między Warszawą, Krakowem, Łodzią a Rzeszowem. Choć mogłoby się wydawać, że miasto to jest typowo przemysłowe to jednak nic bardziej mylnego. Znajduję się tu wiele terenów zielonych takich jak lasy Suchedniowskie i Sieradowicki Park Krajobrazowy, ale również i walory kulturowe - Muzeum Orła Białego, Sanktuarium Matki Boskiej Ostrobramskiej czy zabytki kultury żydowskiej. Jadąc w kierunku Radomia trzeba wspomnieć o miejscowości Szydłowiec, chociażby z tego względu, że jest to jedno z pierwszych miast wyzwolonych przez powstańców styczniowych. Z czasów Radziwiłłów (czyli okres świetności miasta) pozostał ratusz, kościół i zamek. Następnym punktem na naszej trasie jest Radom, miasto znajdujące się w województwie mazowieckim, choć pod względem historycznym znajduje się ono

9 w Małopolsce, a dokładniej Radom należy do Ziemi Sandomierskiej. Większość miasta jest położona na Równinie Radomskiej, zaś północna część miasta należy już do Równiny Kozienickiej. Miasto może poszczycić się takimi zabytkami jak kościół św. Wacława, grodzisko Piotrówka, pozostałości murów miejskich, kolegium Pijarów, lecz najcenniejszym zabytkiem pozostanie zabytkowa zabudowa dzielnic centralnych z okresu od XIII do XX wieku. W 1340r. Kazimierz III Wielki założył Nowy Radom a następnie ufundował mury miejskie, zamek królewski, ratusz i kościół farny pw. św. Jana Chrzciciela. W 1401r. zawarto w Radomiu unię wileńsko-radomską czyli unię Polski z Litwą a w 1629r. miasto zostało zniszczone przez wielki pożar. W 1939r. m.in. na terenie Radomia powstał Centralny Okręg Przemysłowy, który miał na celu zwiększenie ekonomicznego potencjału Polski, rozbudowę przemysłu ciężkiego i zbrojeniowego a także zmniejszenie bezrobocia wywoływanego skutkami wielkiego kryzysu. Dziś w Radomiu odbywa się cykliczna impreza Radom Air Show łącząca pokazy statków powietrznych z wystawą sprzętu wojskowego. Przyciąga ona co roku widzów z całej Polski. Po opuszczeniu Radomia, następnym punktem wycieczki są Białobrzegi. Miasto znajdujące się na pograniczu Doliny Białobrzeskiej i Równiny Radomskiej. Przez miasto przepływa rzeka Pilica, która zapewnia szereg atrakcji wodnych dla turystów takich jak spływy kajakowe, udostępniane są rowerki wodne dla turystów a także ścieżki rowerowe oraz piesze np. Park Nordic Walking powstały z funduszy Europejskich, w którym powstały 3 szlaki 6,8 oraz 13 kilometrowe. Kolejnym punktem na naszej trasie jest miejscowość Grójec. Leży on na pograniczu Wysoczyzny Rawskiej i Równiny Warszawskiej, a przez miasto przepływa rzeka Molnica. Oprócz zabytków takich jak klasycystyczny ratusz, cmentarz żydowski, czy kościół św. Mikołaja z okresu gotyckiego, miasto jest znane z uprawy jabłek, gdzie na powierzchni aż 35 tys. hektarów znajdują się sady ( 40% krajowej produkcji jabłek pochodzi z sadów wokół Grójca). Dalej, przejeżdżać będziemy przez Nizinę Środkowopolską, czyli jedną z największych nizin Polski. Tutaj w Kotlinie Warszawskiej zbiegają się największe rzeki w Polsce tj. Wisła, Narew i Bug. W tym miejscu będziemy mieli okazję podziwiać stolicę Polski i województwa mazowieckiego Warszawę (obecnie największe pod względem liczby mieszkańców miasto), gdzie zobaczymy mnóstwo walorów krajoznawczych. Nizina stanowi łącznie 28% powierzchni kraju. Najwyższe wzniesienie ma niewiele ponad 340 m n.p.m. Są to piękne i malownicze rejony nad Wisłą. Warszawa była wielokrotnie niszczona a szczególnie podczas II wojny światowej, jednak większość zniszczonych podczas wojny zabytków odbudowano, choć niekiedy zmieniano ich wygląd względem przedwojennego. Do takich zabytków zalicza się plac Zamkowy i Zamek Królewski, który był jedną z głównych rezydencji książąt mazowieckich. Przed zamkiem wznosi się kolumna Zygmunta III Wazy a w obrębie placu zachowały się kamienice z XVI-XVIII wieku. Z późnego średniowiecza zachował się układ urbanistyczny Starego Miasta z regularnym układem ulic i centralnie położonym rynkiem. W jego obrębie archikatedra Świętego Jana Chrzciciela, która po ostatniej wojnie została zrekonstruowana w stylu gotyku mazowieckiego. Jest to miejsce pochówku książąt mazowieckich, królów, prezydentów i ważnych osobistości Polski( m.in. Stanisław August Poniatowski, Henryk Sienkiewicz, Ignacy Jan Paderewski, Stefan Wyszyński). Stare miasto otoczone jest murami obronnymi (XIII-XVI wiek) z basztą Prochową i Barbakanem. W stolicy Polski znajduję się najwyższy budynek w kraju, który mierzy 237 metrów i nosi nazwę Pałac Kultury i Nauki. Po odwiedzeniu stolicy Polski udamy się do Legionowa, które posiada bardzo bogatą historie wojenną, z którą związane są takie miejsca jak cmentarz na którym spoczywają ofiary II wojny światowej, budynek koszar wojsk rosyjskich, który dziś jest budynkiem muzeum czy Pomnik Polski Walczącej. Wyjeżdżamy z Legionowa i udajemy się do miejscowości Pułtusk, znajdującego się w północnej części Mazowsza, na skraju Puszczy Białej nad Narwią. Miasto było świadkiem wielu wydarzeń historycznych, do których zaliczymy między innymi bardzo krwawą bitwę wojsk Napoleona Bonaparte z wojskami rosyjskimi upamiętnioną na Łuku Triumfalnym w Paryżu, bitwę wojsk saskich ze szwedzkimi podczas wielkiej wojny północnej, a nawet upadku meteorytu w 1868 roku, którego fragmenty znajdują się obecnie z muzeach w Londynie oraz Warszawie. Wymieniając zabytki miasta należy powiedzieć o Bazylice Kolegiackiej Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny, Zamek Biskupi na brzegu Narwi, ratusz wraz z wieżą ratuszową, czy kościoły znajdujące się wmieście, jak np. kościół św. Krzyża. Następnie kierujemy się do Ostrołęki, miasta usytuowanego nad rzeką Narwią, na Nizinie Północnomazowieckiej. W 1831 roku Ostrołęka była miejscem bitwy wojsk polskich z armią rosyjską podczas, której miasto bardzo ucierpiało. Dziś jest to ośrodek usług oraz przemysłu energetycznego, budowlanego, celulozowo-papierniczego i spożywczego. Miasto

10 jest ośrodkiem folkloru kurpiowskiego, znajduje się w nim Ośrodek Folkloru i Tańca, który organizuje m in. imprezy folklorystyczne oraz konkursy i przeglądy zespołów ludowych. Będąc w mieście naszą uwagę z pewnością przykuje historyczny układ starego miasta wraz z rynkiem. W Ostrołęce warto zobaczyć takie miejsca jak kościół św. Wojciecha, Muzeum Kultury Kurpiowskiej, którego budynek pełnił wcześniej rolę dawnej poczty czy kościół Farny pw. NMP. Z Ostrołęki będziemy się kierować do Nowogrodu gdzie będziemy mogli odwiedzić tamtejszy skansen. Kolejnym regionem jest pojezierze Wschodniobałtyckie, gdzie największą atrakcją jest tak zwana Kraina Wielkich Jezior, jeden z najpiękniejszych i najbardziej malowniczych krajobrazów w całej Polsce. Wielkie Jeziora Mazurskie stanowią największy w Polsce zespół połączonych kanałami jezior i zajmują około 20% powierzchni Krainy Wielkich Jezior. Od V wieku p.n.e. okolice Iznoty zamieszkiwały plemiona Galindów. Żyli Oni w przyjaźni z naturą, tworząc model demokracji opartej o wspólny język oraz tradycje obyczajowe i religijne. Nie tworzyli żadnych struktur politycznych, o wszystkich ważnych sprawach decydowały wiece. Przez Galindię biegł szlak bursztynowy, którym przewożono niezwykle cenne bursztyny. Nad Jeziorem Bełdany powstał pewnego rodzaju ośrodek turystyczny, który ma na celu nawiązanie do tradycji plemienia Galindów, którzy zamieszkiwali obszar Wielkich Jezior Mazurskich. Nasza trasa zdecydowanie obejmuje miejsca, które każdy z nas powinien zobaczyć.

11 Mariusz Szubert Trasa wycieczki w pierwszym dniu 23 maja 2017 r. (wtorek). Z Małopolski przez Mazowsze na Mazury L.p. Miejscowość-węzeł mapa-km suma-km czas plan.* Krainy 1 Kraków 0 Wyżyna Śląsko-Krakowska Wyżyna Krakowsko-Częstochowska Region Krakowski (turyst) Małopolska (hist.) 2 Słomniki Wyżyna Małopolska 3 Miechów Jędrzejów Chęciny Kielce-obwodnica Skarżysko Szydłowiec Niecka Nidziańska Wyżyna Kielecka 9 Radom Niziny Środkowopolskie Niziny Mazowiecko-Podlaskie 10 Białobrzegi Nizina Południowomazowiecka Mazowsze (hist.) 11 Grójec Warszawa Legionowo Serock Pułtusk Różan Ostrołeka Łomża Kolno Nizina Środkowomazowiecka Region Warszawski (turyst) Nizina Północnomazowiecka Kurpiowszczyzna (etnogr.) Podlasie (hist.) Wysoczyzny Podlasko- Białoruskie Nizina Północnopodlaska 20 Pisz Pojezierze Wschodniobałtyckie Pojezierze Mazurskie (geogr., 21 Rybitwy turyst.) Równina Mazurska Mazury (hist.) *) Planowany czas przejazdu podany w minutach Nocleg: Energetyk Ośrodek Wczasowo-Rekreacyjny Rybitwy Pisz tel ; Program krajoznawczy: Warszawa: Przejazd przez miasto: Al. Krakowska-Grójecka-Plac Zawiszy-Al. Jerozolimskie-Wybrzeże Gdańskie (parking pod mostem Śląsko-Dąbrowskim)-Wybrzeże Gdańskie (Wisłostrada)-most Grota-Roweckiego- Toruńska (Trasa Armii Krajowej)-Piłsudskiego. Miejsce postoju autokaru: parking przy skrzyżowaniu Al. Solidarności (Trasa W-Z) z Wybrzeżem Kościuszkowskim (Wisłostrada), pod mostem Śląsko-DąbrowskimZwiedzanie Starej Warszawy historycznego centrum miasta wpisanego na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO

12 Plac Zamkowy: 19. Zamek Królewski 20. Pałac Pod Blachą 21. Kolumna Zygmunta ul. Krakowskie Przedmieście: 48. Kościół św. Anny 49. Dawny Odwach 50. Dawna Resursa Obywatelska 51. Pomnik Adama Mickiewicza 52. Zespół Klasztorny Karmelitów Bosych z kościołem Wniebowzięcia NMP i św. Józefa 53. Pałac Namiestnikowski (Radziwiłłów) - siedziba Prezydenta RP 54. Pomnik Księcia Józefa Poniatowskiego 55. Pałac Potockich (Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego) 56 Hotel Europejski 57. Hotel Bristol 58. Pomnik Bolesława Prusa 59. Kościół Wizytek 60. Pałac Czapskich-Krasińskich (Akademia Sztuk Pieknych) Uniwersytet Warszawski: 61. Pałac Kazimierzowski (Rektorat) 62. Pałac Tyszkiewiczów Potockich (Wydział Geografii i Studiów Regionalnych) 63 Pałac Czetwertyńskich 64. Kościół św. Krzyża 65. Pałac Staszica (siedziba PAN) 66. Pomnik Mikołaja Kopernika Pl. Marszałka Piłsudskiego: 38. Grób Nieznanego Żołnierza (na miejscu Pałacu Saskiego) Pl. Teatralny: 37. Teatr Narodowy ul. Senatorska i Miodowa: 36. Pałac Prymasowski 23. Pałac Biskupów Krakowskich 24. Pałac Branickich 25. Pałac Szaniawskich 26. Pałac Morsztynów ul. Kapitulna-Piekarska-Zapiecek: 30. Zespół klasztorny Kapucynów z kościołem Przemienienia Pańskiego 27. Pałac Chodkiewiczów ul. Świętojańska: 8. Kościół MB Łaskawej (Jezuitów) 9. Kościół św. Jana Chrzciciela (Katedra Archidiecezjalna) Rynek Starego Miasta: Strona Dekerta (północna): 1. Kamienica Pod Murzynkiem" 2. Kamienica Baryczków Strona Barsa (wschodnia): 3. Kamienica Pod Fortuną" 4. Kamienica Orleamusów, Strona Zakrzewskiego (południowa): 5. Kamienica Pod Bazyliszkiem" Strona Kołłątaja (zachodnia): 6. Kamienica Pod Krokodylem" 7. Kamienica Fukierowska

13 0 50 m Ryc. 1. Plan ćwiczeniowej trasy miejskiej w Warszawie wg. Kwiatek J., Lijewski T., 1998, Leksykon Miast Polskich, Muza S.A., Warszawa: 1103 ss.

14 4.2. Drugi dzień, 24 maja 2017 r. (środa). Dominika Czółno*, Monika Gałka, Beata Gibadło, Klaudia Hadała*, Agnieszka Kurowska, Katarzyna Lenda*, Marceli Ortman, Anna Urych Osadnictwo na terenie Wielkich Jezior Mazurskich sięga okresu sprzed 15 tys. lat. Odkryto tu ślady kultury łużyckiej XIII V w. p.n.e. Później pojawili się Prabałtowie, a po nich plemiona germańskie wraz z kulturą wielbarską. Nazwa Prusy pojawiła się po raz pierwszy w połowie IX wieku, a pierwsze zapiski o Prusach pojawiają się w relacjach podróżników rzymskich. O zamieszkujących te tereny plemionach dowiadujemy się z prac kronikarza krzyżackiego Piotra z Dusburga. W latach wczesnego średniowiecza tereny Mazur zamieszkiwały między innymi plemiona Galindów, Pomezanów, Warmów czy Jaćwingów. Na początku XIII wieku rozpoczyna się chrystianizacja Prus, której dokonują Krzyżacy, przy udziale rycerzy z Polski, Czech, a także krajów Europy zachodniej. W okresie od XIV wieku trwał napływ osadników z Polski, Niemiec i Litwy, którzy mieszali się z mieszkającymi tu Prusami. Lata to epidemia dżumy, pustoszącej pruskie miasta i wsie. Ludność zmniejszyła się o jedną trzecią, co w efekcie wywołało kolejny napływ osadnictwa w latach trzydziestych XVIII wieku. W wyniku rozbioru Polski, w 1772, połączono Prusy z Pomorzem i Brandenburgią i od tego momentu zaczęły funkcjonować nazwy urzędowe, Prusy Wschodnie i Prusy Zachodnie. Z początkiem XIX w przez Mazury przetaczają się wojska rosyjskie i napoleońskie. W wyniku wygranych wojen z Francją, Danią, Austrią, a także powstania Cesarstwa Niemieckiego nastąpił ożywiony rozwój Prus. Po I Wojnie Światowej, która dała początek II Rzeczypospolitej i przyniosła klęskę Prusom, rozpoczął się spór o Mazury. Na Warmii, Mazurach i Powiślu przeprowadzono plebiscyt mający określić do kogo mają należeć te tereny. Wyniki głosowania były dla Polski niekorzystne 97% ludności opowiedziało się za przyłączeniem Mazur do Niemiec. III Rzesza Niemiecka postawiła na zmilitaryzowanie tego regionu, mimo dynamicznego rozwoju turystyki i rekreacji nad Wielkimi Jeziorami. Podczas II wojny światowej ludność Mazur uciekała na zachód, w stronę morza, skąd na statkach przewożona była do Niemiec. Ludzie zamarzali na drogach i tonęli w jeziorach. W trakcie ofensywy Armii Czerwonej Mazury zostały zniszczone. Żołnierze sowieccy palili i plądrowali miasta i okolice. Miejscową ludność, czyli Mazurów, traktowano jak Niemców. Po II wojnie światowej decyzją podjętą na konferencji w Teheranie, Mazury weszły w skład państwa polskiego. Akcja wysiedleńcza Mazurów trwała do 1950 i objęła osób. W miejsce byłych mieszkańców Mazur przybyła ludność z dawnych Kresów: Wileńszczyzny, Podola i Wołynia a także Polacy wracający z Syberii. Mazury to cud natury w kategorii krajobrazy i formacje polodowcowe. Mazury w przeciwieństwie do Warmii nigdy nie stanowiły odrębnej jednostki administracyjnej ani pod względem kościelnym ani świeckim, dlatego nie da się ustalić ścisłych granic dla Mazur. Charakterystyczne elementy mazurskiego krajobrazu to przydrożne aleje drzew, pałace oraz dwory z założeniami parkowo grodowymi, folwarcznymi, gdzie dawniej tętniło życie, mazurskie cmentarze ewangelickie, kościoły ewangelickie, a także obiekty dawnej linii kolejowej, które za czasów Prus, przyczyniały się do rozwoju gospodarczego i stanowiły ważny węzeł komunikacyjny. Mazurzy - ludzie stanowiący mieszaninę żywiołu pruskiego i polskiego, brandenburskiego, salzburskiego i ruskiego. Byli to prusacy wyznania protestanckiego, mówiący po polsku lub mazursku, z charakterystycznym mazurzeniem. Zamieszkiwali oni szerokim pasem całą południową cześć Prusów Wschodnich. Warmia i Mazury to krainy urzekające. Gładkie tafle jezior, gęste lasy, czyste powietrze, rozmaitość zabytków przeszłości wszystko to sprawia, że jest to obszar niezwykle atrakcyjny turystycznie. Kraina Pojezierzy Mazurskich to obszar, który będziemy przemierzać podczas drugiego dnia naszej wycieczki. Urozmaicona rzeźba tego terenu, będąca częścią krajobrazu polodowcowego zachwyci nas swoją różnorodnością. To tutaj znajdują się ciągi wzgórz morenowych, kemy, ozy oraz pola sandrowe lat. To na tym obszarze podziwiać będziemy mogli występujące tu liczne jezior polodowcowe. Wyjeżdżamy z Rybitw, a więc z podprowincji Pojezierzy Wschodniobałtyckich, dokładnie

15 z najbardziej na zachód wysuniętego makroregionu, jakim jest Pojezierze Mazurskie z mikroregionu Równiny Mazurskiej. Bardzo szybko jednak znajdziemy się w Krainie Wielkich Jezior Mazurskich, która charakteryzuje się największym w Polsce zespołem połączonych kanałami jezior o łącznej powierzchni 302 km 2 i o wyrównanym zwierciadle a wysokości 116 m n.p.m. W mieście Pisz położonym na skraju Puszczy Piskiej w południowo-wschodniej części Krainy Wielkich Jezior Mazurskich, nad jeziorem Roś. Nazwa Pisz jest pochodzenia pruskiego i wywodzi się od wyrazu "pisa", co oznaczało "bagno". Mieszkańcy przyjęli tę nazwę od wypływającej z jeziora Roś rzeki o bagnistych brzegach. Natomiast wzniesiony nad Pisą zamek otrzymał nazwę Johannisburg. Dalej nasza trasa prowadzić nas będzie wzdłuż największego w Polsce jeziora - Jeziora Śniardwy. Na południu wokół jeziora utworzono Mazurski Park Krajobrazowy o powierzchni 496,2 km 2. W granicach Krainy Wielkich Jezior Mazurskich na terenie parku krajobrazowego, znajduje się rezerwat przyrody Jezioro Łuknajno, z największą w Polsce kolonią łabędzia niemego. Wieś Nowe Guty uznawana jest za jedną z najładniej położonych osad na Mazurach, gdyż usytuowana jest na wysokim brzegu jeziora Śniardwy na przestrzeni ok. 2 km. Niegdyś typowa wieś rolnicza przekształciła się dzięki swojemu położeniu w miejscowość turystyczną. Położenie geograficzne oraz okolice Mazurskiego Parku Krajobrazowego wpływają korzystnie na jej rozwój. Kolejnym punktem na trasie będzie Okartowo Tartak. Tartak rozpoczął swoją działalność jeszcze w okresie międzywojenny i należał do jednych z największych i najnowocześniejszych na Mazurach. Wraz ze wzrostem produkcji i naborem nowych pracowników, w pobliżu zakładu powstała osada Okartowo, która miała skrócić pracownikom czas dotarcia do pracy. Podczas zwiedzania miasta Giżycko poznamy jego bogatą historię, dziedzictwo, obiekty historyczne wkomponowane w krajobraz miasta oraz atrakcje przyrodnicze. Kierując się na północ dotrzemy do Giżycka, centralnej miejscowości Krainy Wielkich Jezior Mazurskich. Giżycko jako stolica polskiego żeglarstwa, leży na malowniczym szlaku Wielkich Jezior Mazurskich, pomiędzy jeziorami Kisajno i Niegocin. Zapoznamy się z fauną i florą jeziora Niegocin oraz funkcjami marin, portów i stanic wodnych położonych nad brzegiem. Poznamy funkcje turystyczne Kanału Łuczańskiego m.) oraz jedynego czynnego, zachowanego do dziś w Europie, XIX-wiecznego mostu obrotowego. Śladami Krzyżaków, którzy żyli na dawnych ziemiach pruskich jest zamek Lötzen, wybudowany w 1340 osobliwość miasta, przebudowany w XVI wieku na rezydencję renesansową, który obecnie jest bardzo luksusowym hotelem. Już w drugiej połowie XVI wieku powstała przy nim osada mazurska, która w 1612 uzyskała prawa miejskie. Kolejnym poznanym elementem dziedzictwa będzie Twierdza Boyen górująca nad miastem. Powstała w latach , a jej znaczenie strategiczne potwierdziła I Wojna Światowa. Przez wojsko została opuszczona w 1957 roku i zmieniła swoje funkcje stała się obiektem rekreacyjno - turystycznym. W jej wnętrzu znajduje się muzeum Twierdzy, schronisko młodzieżowe, a w amfiteatrze odbywają się ciekawe koncerty i imprezy muzyczne, które ściągają młodzież i dorosłych z całej Polski. W połowie lipca w malowniczej scenerii Twierdzy Boyen, ma miejsce Festiwal Piosenki Żeglarskieji Morskiej Szanty. Kolejnym miejscem na naszej trasie, które zawiera w sobie wiele historii z okresu drugiej wojny światowej jest miejscowość Gierłoż, kiedyś nazywane Wolfsschanze, w której znajduje się Wilczy Szaniec, czyli dawna, słynna kwatera Adolfa Hitlera. Twierdza ta powstawała od 1940 roku. Stworzono tu całe miasto, zamaskowane i praktycznie nie widoczne z powietrza. Ze względu na wycofywanie się wojsk niemieckich, kompleks został wysadzony w powietrze, nie do końca skutecznie. Zajmował on powierzchnię 2,5km kwadratowych,znajdowało się tu 200 budowli, w tym 50 bunkrów, schrony, baraki, lotniska, stacja kolejowa, system ciepłowni i wodociągów. Liczba mieszkańców sięgała paru tysięcy. Najważniejszym budynkiem była kwatera Hitlera, którą dziś możemy podziwiać przechodząc oznakowaną trasą. Punktem obowiązkowym zwiedzania jest również schron Bormanna oraz Goeringa. Następnym miejscem, już na Pojezierzu Mrągowskim, które zobaczymy będzie św. Lipka. Tu znajduje się piękny barokowy kościół i klasztor Jezuitów, a także sławne sanktuarium Maryjne. Święta Lipka od początku weszła do historii jako miejsce pielgrzymkowe. Już w średniowieczu był zwyczaj organizowania pielgrzymek do świętej Lipki w celu uzyskaniu odpustu jak i również nadziei uzdrowienia, przybywali tu pielgrzymi nie tylko z Prus i Warmii, ale również z Mazowsza. Sanktuarium

16 znajduje się na północnym krańcu jeziora Dejnowa w rynnie mrągowskiej. Świadczy o wpływach katolickich na terytorium niegdyś protestanckich Prus Książęcych. Znajdziemy się w jednym z najpiękniejszych i najchętniej odwiedzanych przez turystów miast w Polsce. Reszel to obowiązkowy cel podczas zwiedzania województwa warmińsko-mazurskiego. Zachowało się w nim wiele najwyższej klasy zabytków. Panuje tu niepowtarzalny klimat, którego brakuje wielu większych ośrodkach turystycznych. Reszel idealne miejsce dla amatorów architektury obronnej i gotyku. Zamek Biskupów Warmińskich znajdujący się w tym mieście to perła tego regionu oraz jeden z najpiękniejszych obiektów tego typu w Polsce. Na koniec odwiedzimy stolic województwa warmińsko mazurskiego. W Olsztynie zobaczymy zabytkowy ratusz z XIV wieku, który do 1915 roku służył władzom miasta jako siedziba. Obecnie znajduje się w nim biblioteka wojewódzka. Będziemy mieli również okazję zobaczyć bardzo okazałą, aktualną siedzibę władz oraz fragmenty murów miejskich z Bramą Wysoką z XIV wieku, która była jedną z trzech bram wjazdowych do miasta. Zwiedzimy również Zamek Kapituły Warmińskiej z Kaplicą św. Anny, który został wybudowany w XIV wieku. Zamek stanowił siedzibę administratora dóbr ziemskich kapituły warmińskiej. Najciekawszą osobą związaną z tą budowlą jest postać Mikołaja Kopernika, polskiego astronoma, który od 1516 do 1521 roku pełnił zaszczytną funkcje ów administratora. Poza tymi miejscami odwiedzimy także dwa obiekty sakralne. Pierwszym będzie XIV wieczna gotycka kaplica pw. Św. Jakuba oraz druga kaplica wzniesiona II wieki później kaplica Św. Krzyża.

17 Mariusz Szubert Trasa wycieczki w drugim dniu 24 maja 2017 r. (środa). Przez Warmię i Mazury poznając ich cudy kultury i natury czyli wielkie Galindowanie od Galindii do Warmii. L.p. Miejscowość-węzeł mapa-km suma-km czas plan.* Krainy 1 Rybitwy 0 Pojezierze Wschodniobałtyckie 2 Pisz Orzysz Okartowo Tartak Orzysz Giżycko Gierłoż Kętrzyn Święta Lipka Reszel Biskupiec Barczewo Olsztyn Stare Jabłonki Pojezierze Mazurskie (geogr., turyst.) Równina Mazurska Mazury (hist.) Kraina Wielkich Jezior Mazurskich region Wielkich Jezior (turyst.) Pojezierze Mrągowskie Warmia (hist.) Pojezierze Olsztyńskie *) Planowany czas przejazdu podany w minutach Nocleg: Ośrodek Wypoczynkowy Elemis" ul. Turystyczna Stare Jabłonki tel ; Program krajoznawczy: 1. Okartowo Tartak: Polodowcowy krajobraz Pojezierza Mazurskiego jako walor turystyczny makroregionu Pojezierze Mazurskie (regionu Wielkich Jezior), jez. Śniardwy. 2. Giżycko: Giżycko jako przykład ośrodka turystycznego w regionie Wielkich Jezior (Kanał Mazurski, jezioro Niegocin, marina, twierdza Boyen, zamek pokrzyżacki, most obrotowy) wykorzystującego walory przyrodnicze i kulturowe (historyczne). 3. Gierłoż: Obiekt historyczny (militarny) jako atrakcja turystyczna w regionie Wielkich Jezior. Zwiedzanie dawnej polowej kwatery wojennej Hitlera w Gierłoży. 4. Święta Lipka: Obiekt turystyczny (sakralny) jako atrakcja turystyczna w regionie Wielkich Jezior. Sanktuarium Maryjne w Świętej Lipce jako dziedzictwo Warmii. Zwiedzanie sanktuarium oraz prezentacja organów. 5. Reszel: Obiekt turystyczny jako atrakcja turystyczna makroregionu Pojezierze Mazurskie. Zamek biskupów warmińskich jako dziedzictwo Warmii. Zwiedzanie zamku i miasta. 6. Olsztyn: Olsztyn jako ośrodek turystyczny w makroregionie Pojezierze Mazurskie. Przyrodnicze i kulturowe uwarunkowania atrakcyjności turystycznej Olsztyna. Zwiedzanie Starego Miasta (Rynek, Zamek Kapituły Warmińskiej, kościół św. Jakuba).

18 0 20 m Ryc. 2. Centrum Giżycka na podstawie opracowania Centrum Promocji i Informacji Turystycznej w Giżycku. ul. Nadbrzeżna, Kanał Łuczański, most obrotowy (1), zamek pokrzyżacki (2), port jachtowy (3) nad jez. Niegocin, twierdza Boyen (4)

19 0 10m Ryc. 3. Trasa turystyczna na terenie dawnej Polowej kwatery wojennej A. Hitlera w Gierłoży wg. Pucio Cz., Rużewicz W., Wilczy Szaniec, Twierdza Boyen i okolice oraz inne kwatery Hitlera w Europie, Kętrzyn: 88 ss SS-Leibstandarte (Gwardia Przyboczna Hitlera) obecnie hotel i restauracja, 2. RSD - Słuzba Bezpieczeństwa III Rzeszy, 3, Barak Narad - miejsce zamachu w dn r., 4. Służba Bezpieczeństwa III Rzeszy, 5. Adjutantury Hitlera, 6. Bunkier gościnny (przebudź. w 1944 r.), 7. Stenografowie i stenotypiści, 8. Poczta, służba bezpieczeństwa i kasyno, 9. Goście, lekarze, fryzjerzy, 9a. Oczyszczalnia ścieków, 10. Magazyn żywności, 11. Bunkier ogólnego użytku (m. Bormana), 12. Schron p. lotniczy, 13. Bunkier Hitlera (przebudowany w 1944 r.), 13ab. Kasyno I i nowa herbaciarnia, 13c. Stara herbaciarnia (nie istnieje) Basen p. pożarowy, 15, Dom Góringa, 16. Bunkier Góringa (zbud. w 1944 r.), 17. Jodl - szef Wermahtfurungsstab, 18. Kasyno II, 19. Schron feldmarszałka Keitla, 20. Personalne adiutantury Hitlera, adiutanci Wermahtu, 20a. Kino, 21. Bunkier łączności specjalnej (dalekopisy), 22. Garaże, 22a. Kwatery kierowców, 23. Szef prasy dr Otto Dietrich, 24. Naczelne Dowództwo Wojsk Lotniczych, 25. Naczelne Dowództwo Marynarki Wojennej, 26. Bunkier ogólnego użytku (1944), 27. FBB Fuherbegleitbatalion, 28. Architekci: Speer, Todt i goście, 29. Minister Spraw Zagranicznych Ribbentrop.

20 Ryc. 4. Zamki krzyżackie na obszarze dawnego Państwa Zakonu Krzyżackiego

21 Ryc. 5. Prusowie w XIII w. Na podstawie: Łowmiański H., 1989, Prusy, Litwa, Krzyżacy, PIW, Warszawa, 480 ss.

22 Ryc. 6. Centrum Olsztyna. wg. Kwiatek J., Lijewski T., 1998, Leksykon Miast Polskich, Muza S.A., Warszawa: 1103 ss. 1. Ratusz, 2. Katedra św. Jakuba, 3. Wysoka Brama, 4. Zamek Kapituły Warmińskiej z kaplicą św. Anny, 5. Mury obronne z wieżą, 6. Nowy Ratusz, 7. Kaplica Krzyża Świętego

23 4.3. Trzeci dzień, 25 maja 2017 r. (czwartek). Klaudia Baranowska, Agnieszka Ignatowicz, Tomasz Michalik, Oleksander Vadzynsky, Dariusz Więcek Trzeci dzień wycieczki rozpoczyna się w Starych Jabłonkach. Wieś położona na Pojezierzu Iławskim znana jest z gatunku drzew o ciekawej nazwie sosny lotnicze. Zarówno pierwsi osadnicy, którzy sprowadzili się do tego miejsca jak i obecni mieszkańcy wykorzystują drewno, jako źródło utrzymania. W latach 30 ubiegłego wieku drewno z tutejszych lasów znajdywało duże uznanie w niemieckim przemyślę lotniczym. Przemieszczając się po terenie krajobrazów polodowcowych, otoczeni licznymi jeziorami dotrzemy do miejscowości Jelonki, w której znajduje się jedna z pięciu zabytkowych pochylni Kanału Elbląskiego. Kanał Elbląski zbudowany w latach jest unikatowym w skali świata zabytkiem hydrotechniki, dzięki czynnemu systemowi pięciu zabytkowych pochylni z tzw. suchym grzbietem (statki i jachty, żeby pokonać różnicę poziomów, są umieszczane na wózkach i przeciągane po torowisku za pomocą stalowych lin, które porusza koło wodne). Kanał położony jest w makroregionach Pobrzeża Gdańskiego i Pojezierza Wschodniopomorskiego, w mezoregionach Żuław Wiślanych i Pojezierza Iławskiego. Następnie zatrzymamy się we Fromborku. To niewielkie miasteczko nazywane Grodem Kopernika, położone w północno zachodniej części województwa warmińsko mazurskiego nad Zalewem Wiślanym, na pograniczu Wysoczyzny Elbląskiej i Niziny Warmińskiej. Miasto znane jest przede wszystkim przez astronoma Mikołaja Kopernika. Wiele tutejszych atrakcji wiąże się z jego działalnością. To właśnie tutaj Mikołaj Kopernik patrząc w niebo opracował słynne De revolutionibus orbium coelestium. Urokliwy Frombork to miejsce życia i pracy oraz śmierci genialnego astronoma. Pochowany on został we fromborskiej katedrze. Należy jednak pamiętać o bogatym dziedzictwie materialnym, którym Frombork może się pochwalić. Zespół obiektów Wzgórza Katedralnego jest tego doskonałym przykładem. Bazylika Archikatedralna p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i św. Andrzeja Apostoła jest najstarszą budowlą fromborskiego Wzgórza. Obok niej wyróżnia się także gotycko barokowa budowla, a mianowicie Dawny Pałac Biskupi odbudowany w drugiej połowie XX w. Godna uwagi jest także Dzwonnica zwana Wieżą Radziejowskiego, będąca najwyższą budowlą wzniesienia. Mieści się tu muzealne planetarium oraz prezentowane są tu wystawy sztuki współczesnej. W dzwonnicy zawieszone jest Wahadło Foucaulta przyrząd do obserwacji ruchu wirowego Ziemi. Na wysokości 70 m n.p.m. znajduje się taras widokowy, z którego można podziwiać panoramę okolic Fromborka. Z innych obiektów warto wymienić również zbudowaną w 1571 roku, pierwszą na ziemiach polskich wieże wodociągową zwaną Wieżą Wodną. Zadaniem wodociągu było zaopatrzenie w wodę Wzgórza Katedralnego, Pałacu Biskupiego oraz domów kanoników. Fromborski wodociąg to unikatowy w skali europejskiej pomnik średniowiecznej inżynierii hydrotechnicznej. Z Fromborka przez Tolkmicko, tereny Wysoczyzny Elbląskiej, Wzniesienie Elbląskie, droga krajową 503 prowadzącą przy granicy znajdującego się tu Parku Krajobrazowego z morenowymi wzgórzami osiągającymi wysokość do 197 m n.p.m. oraz głębokimi dolinami erozyjnymi przemieścimy się w kierunku Elbląga. Warto wspomnieć, że w Tolkmicku podziwiać możemy stare grodzisko pruskie oraz bardzo ciekawy głaz narzutowy. Święty Kamień to olbrzymi głaz leżący w wodach Zalewu Wiślanego. Ma 13,8 metra obwodu. Niegdyś służył pogańskim Prusom, jako ołtarz ofiarny. Leży około 30 metrów od brzegu. Można do niego podejść. Z góry rozciąga się piękny widok na zalew Wiślany. Prawdopodobnie kapłani składali na nim ofiary w intencji wypływających na połowy rybaków. Kamień leży około 4 kilometrów od Tolkmicka w kierunku Fromborka. Kolejnym przystankiem na naszej trasie będzie historyczne miasto Elbląg. Jest to jedno z najstarszych miast Polskich z prawami miejskimi nadanymi w 1246 roku oraz zarazem najniżej położonym miastem naszej ojczyzny. Założył je mistrz zakonu krzyżackiego w 1237 roku. Historia Elbląga jest bardzo burzliwa. Na przestrzeni wieków miasto to było, bowiem miejscem przenikania się wielu kultur, mieszkańcami Elbląga byli Krzyżacy, wielonarodowi kupcy, Niemcy i Polacy. Ostateczny rys miastu nadany został w 1945 roku, kiedy niemiecki wówczas Elbing został zdobyty przez Armię Czerwoną i w ponad 90 procentach zniszczony.

24 W ciągu wieków Elbląg znajdował się pod panowaniem krzyżackim, polskim, a w XVI wieku był pod okupacją Szwedzką. Największy rozkwit miasta przypadał na przełom wieku XIX i XX, kiedy to rywalizowało ono z Gdańskiem, jako port handlowy. Piękna starówka została zniszczona podczas II wojny światowej. Do najciekawszych zabytków miasta należy Katedra św. Mikołaja, Wieża Targowa oraz Muzeum Archeologiczno-Historyczne, w którym możemy zobaczyć windę pochodzącą ze średniowiecza. Obecny Elbląg to ośrodek przemysłu ciężkiego (Scana Zamech zajmująca się produkcją śrub napędowych do statków oraz General Electric z Zakładem Metalurgicznym i Zakładem Turbin), przemysłu spożywczego (browar wchodzący w skład Grupy Żywiec), przemysłu meblarskiego, również turystycznego (Kanał Elbląski ze słynnymi pochylniami). Największy jednak rozwój miasta przypadał na okres od 1 czerwca 1975 do 31 grudnia 1998, kiedy Elbląg był stolicą województwa. Miał wtedy miejsce znaczny napływ ludności do miasta. Z Elbląga przemieścimy się do Malborka na historycznym Powiślu. Jego historia jest bardzo bogata. Pierwsze ślady osadnictwa na terenach położonych nad rzeką Nogat pochodzą z czasów epoki kamienia łupanego. Większość z nas kojarzy jednak Malbork z Zakonem Najświętszej Marii Panny, który otrzymał te ziemi w 1250 roku. Miasto było stolicą dawnego państwa zakonnego oraz siedzibę główną Wielkiego Mistrza Zakonu Krzyżackiego. Niewątpliwie największą atrakcją miasta jest największy na świecie Zamek Krzyżacki. Monumentalną i nowatorską, jak na tamte czasy, budowle odwiedzają, co roku tłumy turystów. Jest to także zabytek dziedzictwa światowego wpisany na listę UNESCO. Obecnie miasto Malbork pełni funkcję administracyjną. Jest siedzibą powiatu malborskiego. Miasto liczy obecnie około 40 tyś. mieszkańców. Miasto poszczycić się może także innymi cennymi zabytkami. Wśród nich ratusz, Bramy, kościoły i synagogi, oraz słynna twierdza Malbork. Punktem kulminacyjnym naszej trasy, a raczej ostatnim realizowanym punktem, będzie Mikoszewo na Mierzei Wiślanej. Mikoszewo jest nadmorską miejscowością rolniczą położoną u Ujścia Wisły, przy Zatoce Gdańskiej, oraz jednym z wielu ośrodków turystycznych na Mierzei Wiślanej. Ze względu na atrakcyjne położenie jest bardzo dobrym miejscem do wypoczynku nad morzem. Powstanie Mikoszewa datuje się na początek XIII w. Mikoszewo jest miejscem, gdzie można spotkać przyrodę nienaruszoną działalnością człowieka. Przy samym ujściu Wisły, na północ od wsi, utworzony został w 1991 roku rezerwat Mewia Łacha. Rezerwat ten jest miejscem gniazdowania rzadkich gatunków ptactwa wodnego, jak również miejscem odpoczynku dla ptactwa w trakcie corocznych wędrówek do ciepłych krajów. Rezerwat ten jest jedynym w Polsce miejscem gdzie stale występują foki. Znajduje się tu również Jezioro Mikoszewskie, które jest pięknym dodatkiem do naturalnego, zielonego krajobrazu i długiej plaży, która prowadzi aż do Kątów Rybackich.

25 Mariusz Szubert Trasa wycieczki w trzecim dniu 25 maja (czwartek). Śladami Mikołaja Kopernika, Krzyżaków i Olędrów L.p. Miejscowość-węzeł mapa-km suma-km czas plan.* Krainy 1 Stare Jabłonki 0 Pojezierze Olsztyńskie 2 Ostróda Małdyty Pasłęk Jelonki Pasłęk Elbląg Frombork Pogrodzie Tolkmicko Elbląg Malbork Nowy Dwór Gdański Rybina Stegna Mikoszewo Żuławki Dworek Kiezmark Świbno Gdańsk Sobieszewo *) Planowany czas przejazdu podany w minutach Noclegi w dniach: Ośrodek Wypoczynkowy Bałtyk" ul. Promienista Gdańsk tel Pojezierza Południowobałtyckie Pojezierze Iławskie Pobrzeża Południowobałtyckie Pobrzeże Gdańskie Żuławy Wiślane Pomorze (hist.) Pobrzeże Wschodniobałtyckie Nizina Staropruska Pobrzeża Południowobałtyckie Pobrzeże Gdańskie Wysoczyzna Elbląska Żuławy Wiślane W pobliżu miejsca noclegowego znajdują się: sklepy spożywcze (niektóre czynne nawet do 22), restauracje (czynne do 21 lub 22), bankomat, piekarnia (czynna od 5 30 ), przystanek komunikacji miejskiej(autobusy do centrum Gdańska 112, 186).

26 Program krajoznawczy: 1. Jelonki Obiekt turystyczny Kanał Ostródzko-Elbląski, pochylnia Jelenie. Interpretacja dziedzictwa regionu na przykładzie zabytku techniki Elbląg Dziedzictwo kulturowe jako walor turystyczny Elbląga. Elbląg jako ośrodek turystyczny (układ przestrzenny Starego Mista, kościół św. Mikołaja, gotyckie kamienice). Rekonstrukcja historycznego centrum Frombork Frombork jako mały ośrodek turystyczny. Dziedzictwo kulturowe oraz obiekty historyczne jako walor turystyczny Fromborka (Mikołaj Kopernik, muzyka organowa, zespół obiektów Wzgórza Katedralnego, kanonie zewnętrzne, wieża wodna. Panormam z dzwonnicy Radziejowskiego krajobraz jako walor turystyczny. Żuławy Wiślane: Ukształtowanie terenu, wody powierzchniowe, gospodarka, zapis w krajobrazie osadnictwa krzyżackiego i oldenderskiego, atrakcje turystyczne. 4. Malbork Dziedzictwo Malborka jako atrakcja turystyczna tego ośrodka turystycznego. Zamek krzyżacki w Malborku jako obiekt turystyczny z Listy Światowego Dziedzictwa UNESCO Mikoszewo Krajobraz naturalny i kulturowy Żuław Wiślanych. Ujście Wisły.

27 Ryc. 7. Centrum Elbląga. wg. Kwiatek J., Lijewski T., 1998, Leksykon Miast Polskich, Muza S.A., Warszawa: 1103 ss. 1. Kościół św. Mikołaja, 2. Kościół Mariacki (obecnie Galeria EL), 3. Kościół św. Ducha (obecnie biblioteka), 4. Brama Targowa, 5. Dawny Klasztor Brygidek (obecnie muzeum), 6. Zabytkowe kamienice.

28 Ryc. 8. Zamek w Malborku w 15. wieku. Obiekt na Liście Światowego Dziedzictwa UNESCO (1997).

29 Ryc. 9. Typowy zamek krzyżacki 1. Wieża główna (stołp), 2. Dormitorium, 3. Kapitularz, 4. Kaplica, 5. Brama (w parterze), 6. Refektarz, 7. Dansker (gdańsko), 8. Dziedziniec otoczony krużgankami. na podstawie: Henzler M., 2010, Mury konturów. Grunwald 1410 ostatnia wielka bitwa rycerska. Polityka wydanie specjalne pomocnik historyczny, 4,

30 4.4. Czwarty dzień, 26 maja (piątek). Część 1. Paulina Czerwińska*, Dominik Dzida*, Anna Kamińska, Tomasz Kasprzyk* Oksana Levystka, Karolina Walukiewicz* Trójmiasto położone jest w obszarze mezoregionu Pobrzeże Kaszubskie, które jest częścią makroregionu Pobrzeże Gdańskie. Można wyróżnić następujące mikroregiony: Kępę Swarzewską, Dolinę Płutnicy,. Kępę Pucką, tzn. Pradolinę Kaszubską, Kępę Oksywską, Obniżenie Redłowskie, Kępę Redłowską i Taras Sopocko-Wrzeszczański. Najbardziej specyficzną cechą regionu jest występowanie wysoczyzn i oddzielających je, głęboko z reguły wciętych, form dolinnych. Głównym akwenem regionu jest Zatoka Gdańska, która obejmuje około 6300 km 2. Główną rzeką Pobrzeża Gdańskiego jest Wisła, na odcinku ujściowym tworząca deltę z kilkoma ramionami. Klimat Pobrzeża Gdańskiego ma przeważające cechy łagodnego klimatu morskiego. Wpływ Morza Bałtyckiego jest odczuwany nawet w odległości 30 km od wybrzeża. Spośród naturalnej szaty na pierwszy plan wysuwają się lasy oraz torfowiska, na których rosną rzadkie rośliny reliktowe. Występują również wydmy nadmorskie, bagna i łąki. Charakterystyczne są wybrzeża klifowe. Gdańsk - miasto którego tożsamość była ukształtowała się pod wpływem różnych kultur. Największe miasto Rzeczpospolitej Obojga Narodów, miasto królewskie, w XVI wieku najbogatsze miasto Rzeczpospolitej głównie dzięki portowi, gdzie dochodziło do wielu wymian handlowych. Jest to także symboliczne miejsce wybuchu 2 wojny światowej oraz początku upadku komunizmu. Łatwo jest zauważyć, różnorodność zabytków pozostawionych na tych terenach. Westerplatte to półwysep w Gdańsku, gdzie w latach działała wojskowa składnica tranzytowa. Jej wrześniowa obrona w 1939 roku stała się jednym z najważniejszych i najlepiej znanych symboli oporu Polski przeciwko najazdowi hitlerowców. Nazwa Westerplatte wywodzi się z języka niemieckiego. Od słów: Wester zachodni oraz platte czyli płyta (tu w znaczeniu wyspa), tak więc w dosłownym przekładzie oznacza zachodnią wyspę. Jest to jedyne miejsce na terenie Gdańska, które zachowało niepolsko brzmiącą nazwę. Pozostała ona niezmieniona, ze względu na swój symboliczny wydźwięk walki Polaków o wolność. Słysząc nazwę Westerplatte na myśl przychodzi nam okres drugiej wojny światowej a w szczególności dzień bezpośredniej agresji niemieckiej na Polskę. To właśnie tutaj dnia 1 września 1939 roku o godzinie 4:45 rozpoczął się hitlerowski atak na nasz kraj. Stąd stało się obowiązkowym punktem dla wielu turystów oraz zorganizowanych wycieczek. Znajdują się tu liczne miejsca, które należy zobaczyć, aby dowiedzieć się jak bohatersko broniona była wolność Polski. Lokalizacją, od której rozpoczyna się zwiedzanie półwyspu jest przystań statków pasażerskich. Z tego punktu podziwiamy widok na kanał portowy, Kościół Niepokalanego Serca Maryi, Pomnik Obrońców Wybrzeża oraz Twierdzę Wisłoujście. Następnie podziwiamy schron oraz wieżę obserwacyjną Westerplatte. Schron pochodzi z lat pięćdziesiątych XX wieku, obok znajduje się powiązana z nim wieża obserwacyjna. Stąd przechodzimy do placówki Fort. Stanowi ona ważną część Muzeum Pola Bitwy, które posiada w swoich zbiorach militaria rekonstruujące wydarzenia II wojny światowej. W tym miejscu w 1939 roku mieściło się centrum obrony przeciwdesantowej. Idąc dalej podziwiamy ustawiony na Westerplatte czołg T - 34, który stanowi jedno z ulubionych miejsc do tworzenia pamiątkowych fotografii przez osoby odwiedzające Półwysep Westerplatte. Pod pokładem przewoził szturmową kompanię Kriegsmarine. Stare miasto Gdańsk jest częścią gdańskiej dzielnicy Śródmieście. Jest to najstarszy obszar miasta. Historyczna tkanka miejska została zniszczona w wyniku II wojny światowej. Stare Miasto ma charakter usługowo-mieszkalny. Na jego terenie żył i pracował astronom Jan Heweliusz. Przez Stare Miasto przepływa Kanał Raduni tworząc małą wyspę. Wyróżnia się trzy obszary historyczne Starego Miasta: Brama Oliwska obszar na północnym krańcu Starego Miasta w miejscu dawnej bramy miejskiej, Osiek obszar mieszkalny z zakolu Kanału Raduni, Zamczysko rejon położony nad Motławą, tereny nieistniejącego zamku krzyżackiego. Najbardziej znanymi zabytkami starego miasta są: ratusz, Mały Młyn, Wielki Młyn, Kościół św. Katarzyny oraz Dom Opatów Peplińskich. Ratusz Starego Miasta wzniesiony pod koniec XVI w. w stylu niderlandzkiego manieryzmu, twórcą był Antoni van Obberghen. Wzniesiony dla władz Starego Miasta przez wiele wieków był miejscem skupiającym ówczesne życie polityczne, gospodarcze, a także naukowe i towarzyskie tej części miasta. Tu elity obradowały nad sprawami miasta, w Wielkiej Sali odbywały się oficjalne uroczystości, zaś wieczorami wydawano bale i rauty. Z Ratuszem Staromiejskim związany był sławny gdański uczony - astronom Jan Heweliusz. Pełnił on funkcje ławnika i pierwszego rajcy,

31 a w ratuszowych piwnicach składował wyprodukowane przez siebie piwo. Obecnie jego gospodarzem jest Nadbałtyckie Centrum Kultury. Na parterze - oprócz pomieszczeń biurowych - znajduje się Księgarnia PWN. Na dwóch poziomach piwnic działa restauracja Toscana oraz Irish Pub. Mały Młyn to kolejna z atrakcji Gdańska. Gotycki budynek ceglany z dwuspadowym dachem krytym dachówką, powstał około roku 1400, znajduje się przy ulicy Rajskiej na Starym Mieście. Nie pełnił funkcji młyna, służył jako spichlerz produktów pochodzących z położonego po przeciwległej strony ulicy Wielkiego Młyna. Odbudowany po II wojnie światowej, mieści m.in. gdański oddział Polskiego Związku Wędkarskiego. Wielki Młyn to zabytkowy młyn wodny, napędzany był wodami Kanału Raduni. Wielki Młyn zbudowany został w połowie XIV wieku na kanale Raduni, była to największa inwestycja krzyżacka w Gdańsku. Budynek łączył w sobie trzy funkcje: młyna, magazynu i piekarni. Wyposażony był w 18 dużych kół wodnych, co stanowiło wielkie osiągnięcie techniczne. Kościół św. Katarzyny najstarszy kościół parafialny na Starym Mieście w Gdańsku. Powstał w latach , a fundatorami byli książęta Pomorza Gdańskiego, rozbudowany został w XIV w. Jego patronką jest św. Katarzyna Aleksandryjska z Egiptu. Mierząca 76 m wieża kościoła jest zwieńczona barokowym hełmem autorstwa Jacoba van den Blocka. W świątyni znajdują się obrazy Antona Möllera i Izaaka van den Blocka, jak również barokowe epitafia i płyta nagrobna astronoma Jana Heweliusza z 1659 roku. Szczególnym zabytkiem jest znajdujący się tam obraz Matki Boskiej Bołszowieckiej z Bołszowiec. Dom Opatów Pelplińskich jest to kamienicą, jedną z nielicznych zachowanych zabytków Starego Miasta. Zbudowany przez nieznanego architekta w stylu niderlandzkiego manieryzmu, na początku XVII wieku. Siedziba Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Gdańskiego. Oliwa po raz pierwszy była wzmiankowana w Przez wieki była wsią klasztorną opactwa cystersów. Od 1874 była miastem, a od 1926jest dzielnicą Gdańska. W obecnym kształcie administracyjnym graniczy od wschodu z Przymorzem Małym i Żabianką, od północy z Sopotem, od południa z dzielnicami Strzyża, VII Dwór i Brętowo, od zachodu z Matarnią i Osową. Jest otoczona od zachodu wzgórzami morenowymi porośniętymi Lasami Oliwskimi, tworzącymi Trójmiejski Park Krajobrazowy. Obszar Oliwy, w większej części odwadniany jest przez Potok Oliwski i jego dopływy. Największą atrakcją dzielnicy są Pałac Opatów, Bazylika Archikatedralna pw Świętej Trójcy oraz Park Oliwski. Najstarsza część Pałacu Opatów, tzw. Stary Pałac powstał w XV wieku, w stylu gotyckim. Świadectwem i pozostałością są wymiary oraz układ cegły i gotyckie sklepienie krzyżowe w piwnicach. Po 1577 budynek został powiększony do dzisiejszych rozmiarów i służył opatom jeszcze do XVII wieku [2]. W pierwszej połowie XVII wieku dobudowano do niego tzw. Nowy Pałac. Budynek otrzymał ostateczny kształt w trakcie przebudowy w latach , z fundacji ostatniego opata klasztoru oliwskiego Jacka Rybińskiego. Utrzymany jest w stylu rokoko. W czasach drugiej wojny światowej został spalony. Odbudowany w 1965 roku. Od 1989 roku mieści się tu Oddział Sztuki Nowoczesnej Muzeum Narodowego w Gdańsku. W Bazylice Oliwskiej znajdują się słynne Organy oliwskie, zaprojektował i zbudował je w latach o. Johann Wilhelm Wulff na zlecenie opata Jacka Rybińskiego. Wolnostojący stół gry umieszczony został na środku empory i był pierwszym tego typu w północno-wschodniej Europie. Prospekt ozdobiono rzeźbami w stylu rokokowym i wyposażono go w czynne do dzisiaj ruchome elementy (aniołowie z dzwonkami i trąbkami, gwiazdy, słońca, czyli tzw. orkiestra anielska). W tym czasie były to największe organy w Europie i prawdopodobnie na świecie. Po wielu przebudowach spowodowanych wojnami i kradzieżami organy są nadal używane. Codziennie, z wyjątkiem świąt i niektórych innych dni podanych w harmonogramie demonstracji organów oliwskich odbywają się dwudziestominutowe koncerty, podczas których można słuchać muzyki wykonywanej na wielkich organach. W Gdańsku występują też bardzo popularne na polskim wybrzeżu plaże i kąpieliska. Plażę Brzeźno można podzielić na dwie części: część przy molo i część przy Domu Zdrojwym. To chyba najbardziej oblegane kąpielisko w Gdańsku. Tutaj można przespacerować się po pomoście, liczącym blisko 140 metrów długości, prowadzącym w głąb wód Zatoki Gdańskiej, a także skorzystać z licznych atrakcji dla małych i dużych. Plaża przy molo to świetne miejsce dla osób lubiących aktywny wypoczynek. Przygotowano tu m.in. boiska do gry w piłkę ręczną i siatkową. Zaledwie kilkaset metrów od promenady, w kierunku Sopotu, działa PGE Stadion Letni. Jeżeli chodzi o kąpielisko przy Domu Zdrojowym, ratownicy strzegą tu wyznaczonego 100-metrowego odcinka plaży. Na miejscu znajdują się boiska do gry w piłkę plażową. Można tu

32 wypożyczyć sprzęt sportowy, plażowy a także do zabaw w wodzie, m.in. pływaczki dla najmłodszych. Znajduje się tu także punkt medyczny. Plaża Jelitkowo to kąpielisko niemal na granicy Gdańska i Sopotu. Miejsce ulubione przez rodziny z dziećmi a także ludzi starszych. W sąsiedztwie plaży znajduje się Park Jelitkowski. Możnatu posiedzieć w cieniu i odpocząć, bądź pobawić się z najmłodszymi. Funkcjonują tu także liczne pensjonaty i hotele oraz kluby muzyczno-taneczne, które wieczorami przyciągają tłumy osób spragnionych dobrej zabawy.plaża Sobieszewo znajduje się w dzielicy Gdańska zwanej Wyspą Sobieszewską, jest tak urządzona, by była jak najbardziej naturalną. Tutaj można odpocząć w ciszy i spokoju. Miłośnicy aktywnego wypoczynku nie znajdą tu wypożyczalni skuterów wodnych czy innego głośnego sprzętu. Jeżeli ktoś zgłodnieje, lub będzie miał ochotę np. na lody bądź watę cukrową, będzie musiał przejść co najmniej kilkaset metrów, poza plażą, by znaleźć punkty gastronomiczne. Kolejnym miastem jest modernistyczna Gdynia, dawna wieś klasztoru kartuzów w Kartuzach. Prawa miejskie zostały jej nadane dopiero w 1926 roku. Impulsem do rozwoju miasta była budowa portu, który powstał w celu zapewnienia Polsce dostępu do morskich szlaków i bazy marynarki wojennej wobec niepewnej sytuacji w Wolnym Mieście Gdańsku. Orłowo to dzielnica Gdyni przy granicy z Sopotem. Leży nad samym morzem przy ładnej szerokiej plaży. Dzielnica zabudowana jest ładnymi niskimi budynkami willowymi. Niektóre pamiętają czasy przedwojenne. W ostatnich latach powstały nowe osiedla o dość wysokim standardzie. Jest to najładniejsza gdyńska dzielnica wypoczynkowa. Początki Orłowa związane są z rybacką osadą założoną w XIX wieku. Od zawsze była to miejscowość letniskowa. W latach trzydziestych XX wieku nazywała się nawet Orłowo Zdrój. Wizytówką Orłowa jest molo. Zbudowano je w 1934 roku. Miało wówczas długość 420 metrów i szerokość 6 metrów. Zimą 1949 roku sztorm zniszczył niemal połowę konstrukcji. Kilka lat później odremontowano pozostałą część. Obecnie ma 180 metrów. Dziś jest odmalowane, oświetlone, stoją na nim ławeczki. Wstęp jest wolny. Z molo widać panoramę Gdańska, Gdyni i Półwysep Helski. Na placyku obok molo, na ławeczce, siedzi Antoni Suchanek. To jeden z najwybitniejszych polskich malarzy marynistów. Całe życie spędził w Gdyni. Pomnik odsłonięto w 2009 roku, a skwer nazwano jego imieniem. W kierunku Sopotu prowadzi deptak orłowski nazwany Promenadą Królowej Marysieńki. Marysieńka była żoną króla Jana III Sobieskiego, jednego z właścicieli pałacu w pobliskich Kolibkach. Przy deptaku stoi pamiątkowy głaz z tablicą poświęconą generałowi Orlicz-Dreszerowi. Był on żołnierzem Legionów Polskich, kawalerzystą, uczestnikiem pierwszej wojny światowej i wojny polsko-bolszewickiej. Zginął w 1936 roku w katastrofie lotniczej przy orłowskim molo. Pochowany jest w Gdyni Oksywiu na Cmentarzu Marynarki Wojennej. Odrobinę dalej stoi pomnik przedstawiający postać księdza Stanisława Zawackiego. Był on wielce zasłużoną postacią na terenie Gdyni i Orłowa. Był też kapelanem Jana Pawła II. Pomnik postawiono w 2010 roku. Będąc w Gdyni nie można ominąć sławnego miejsca jakim jest Skwer Kościuszkireprezentacyjna ulica Śródmieścia Gdyni, ulubione miejsce spacerów turystów, jak i rdzennych mieszkańców. Idąc dalej dojdziemy do małej przystani jachtowej i Akwarium Morskiego. W Akwarium Morskim możemy zobaczyć niezwykłe gatunki ryb, płazów i gadów pochodzących z różnych rejonów świata, np. z Afryki, Ameryki Północnej czy północy naszego kontynentu. Nieopodal Akwarium znajduje się Molo Południowe - pirs o długości 626,45 m, który był zbudowany wraz z budową portu w latach 20 XX wieku. Molo Południowe, jak i Skwer Kościuszki stanowią swoistą oś widokową. Przy tym molo zacumowane są na stałe 2 statki muzeum ORP Błyskawica i Dar Pomorza. ORT Błyskawica jest najsłynniejszym polskim niszczycielem z czasów II wojny światowej, został wykorzystany w wielu bitwach. Jest najstarszym na świecie zachowanym niszczycielem. W 1987 roku został odznaczony Krzyżem Złotym Orderu Virtuti Militari, a w 2012 Medalem Pro Memoria. Na terenie muzeum można podziwiać modele okrętów z różnych epok, broń, mundury, dokumenty. Dar Pomorza to trzymasztowy żaglowiec szkolny, zakupiony przez społeczeństwo Pomorza w 1929 dla Szkoły Morskiej w Gdyni. Obecnie jest to statek-muzeum, oddział Narodowego Muzeum Morskiego w Gdańsku. Dar Pomorza- jeden z najpiękniejszych zachowanych żaglowców na świecie. W muzeum przedstawione są wystawy opowiadające o jego historii, do najciekawszych naszym zdaniem zaliczamy międzypokład (gdzie mieszkali praktykanci), maszynownię, magazyn żagli, mesę oficerską, salon komendanta, kabinę nawigacyjną, kuchnię oraz górne pokłady. Sopot, pierwotnie wieś Opactwa Cystersów w Oliwie. Obecnie miasto uzdrowiskowe, posiadające najdłuższe drewniane molo w Europie jest najmniejszym z trzech ośrodków, jednakże często wybierane jest za destynację turystyczną, ze

33 względu na wiele imprez cyklicznych które mają tam miejsce, np. Sopot Film Festiwal, Spot Hit Festiwal, czy TopTrendy. Zdecydowanie najbardziej atrakcyjnym pod względem architektonicznym i historycznym miastem z powyższej trójki jest Gdańsk. Bogata historia, tereny zielone zajmujące 24% miasta, czystość środowiska (zarówno powietrza, jak i wody), imprezy cykliczne, wyższe uczelnie i wiele innych czynników są przyczyną ogromnego zainteresowania miastem wśród turystów Miasta zawierają różne zasoby przyrodnicze oraz obszary ochrony przyrody. Trójmiejski Park Krajobrazowy rozciąga się na terenie Gdańska, Gdyni i Sopotu, ale zasięgiem obejmuje również Rumię oraz m.in. Wejherowo, o łącznej powierzchni niemal 20 ha. Najcenniejsze walory przyrodnicze parku krajobrazowego to unikatowa polodowcowa rzeźba terenu, uformowana przez procesy związane z zlodowaceniem, co miało miejsce od 15 do 13 tysięcy lat temu. W licznych zagłębieniach terenu znajdują się torfowiska oraz kilkanaście niedużych jezior, np. Wyspowo, Borowo. Jednak park to nie tylko flora czy fauna, ale także zabytki, w tym Kalwaria Wejherowska, jedno z najstarszych sanktuariów Męki Pańskiej w Polsce. Oprócz tego parku, łączącego wszystkie miasta aglomeracji istnieją jeszcze inne atrakcje przyrdnicze. W Sopocie można korzystać z naturalnej uzdrowiskowej solanki. Ze Zdroju św. Wojciecha w Sopocie wypływa samoczynnie z głębokości 800m. lecznicza woda - 4,4% solanka bromkowa, jodkowa, zawierająca również duże ilości potasu, magnezu i jodu. Woda ta została odwiercona w 1973 roku. Sopocka solanka zawiera więc tyle samo procent soli, ile jest jej w Morzu Czerwonym! W Gdyni można spacerować w Trójmiejskim Parku Krajobrazowym, Rezerwatach przyrody: Cisowa, Kacze Łęgi, czy Redłowska, czy podziwiać malownicze klify. W Gdańsku znajduje się wiele parków w których można odpocząć od wielkomiejskiego szumu i natłoku wrażeń, takich jak Oliwski Ogród Botaniczny, Park im. Ronalda Regana, Park Jelitkowski, czy Park Steffensa. Obszar Trójmiasta jest zatem niezwykle bogaty i zróżnicowany pod względem swojej atrakcyjności. Zajęcie znajdą tutaj zarówno fanatycy ciszy i spokoju jak i miłośnicy dużych imprez zbiorowych. Aglomeracja jest połączeniem radosnego imprezowego zgiełku z odprężającymi uzdrowiskami otulających nas morską bryzą. Część 2. Dominika Dziubek Dziedzictwo przyrodnicze i kulturowe Gdyni Gdynia, miasto nadmorskie, położone w północnej części Polski, część południowa położona jest na zachodnim wybrzeżu Zatoki Gdańskiej, część północna na południowym wybrzeżu Zatoki Puckiej. W granicach administracyjnych roztacza się na obszarze dwóch mezoregionów fizycznogeograficznych - Pobrzeża Kaszubskiego i Pojezierza Kaszubskiego. Regiony te cechują się silną indywidualnością, związaną z ich genezą i ewolucją. Objawia się to w zróżnicowaniu środowiska przyrodniczego na terenie miasta i w jego rozstawieniu krajobrazowym. Część struktur przyrodniczych tworzących sieć ekologiczną miasta objęta jest ochroną prawną na podstawie ustawy o ochronie przyrody. W obrębie Gdyni występują 4 rezerwaty przyrody, Trójmiejski Park Krajobrazowy (częściowo), 7użytków ekologicznych, jedno stanowisko dokumentacyjne przyrody nieożywionej i 55 pomników przyrody. Również fragment wód morskich obejmujących wody Zatoki Gdańskiej, aż po ujście Wisły. Obszar ten należy do specjalnej ochrony ptaków PLB Zatoka Pucka Natura Rezerwat krajobrazowy Kępa Redłowska jest jednym z najstarszych w Polsce. Zajmuje fragment wschodnich zboczy Kępy Redłowskiej i podcinającego je brzegu klifowego. Za główne walory przyrodnicze uważa się naturalny i seminaturalny krajobraz nadmorskiej, polodowcowej kępy wysoczyzny morenowej, zbiorowiska leśne na żyznej i kwaśnej buczynie niżowej, klif występujący w różnych postaciach wzdłuż całej jego morskiej linii, wraz z najbardziej znanym klifem Cypla Redłowskiego oraz stanowiska jarzębu szwedzkiego, wpisanego na czerwoną listę roślin zagrożonych w Polsce. Rezerwaty leśne Cisowa oraz Kacze Łęgi znajdują się na terenie Trójmiejskiego Parku Krajobrazowego i znajdują się w obrębie leśnej strefy krawędziowej. Oba rezerwaty cechuje drzewostan łęgu olszy czarnej i jesiona wyniosłego. Rezerwat leśny Łęg nad Sweliną obejmuje

34 ochroną źródliskową część doliny Swelini. Użytek ekologiczny Jar Sweliny obejmuje rozcięcie erozyjne z bogatą szatą roślinną i naturalnym krajobrazem. Trójmiejski Park Krajobrazowy został utworzony w 1979r. Obejmuje porośniętą lasami strefę krawędziową i fragmenty wysoczyzny Pojezierza Kaszubskiego między Gdańskiem,a Wejherowem. Osobliwością obszaru jest bogata flora roślin górskich i reliktów glacjalnych. Najcenniejszym obiektem florystycznym jest jezioro lobeliowe Pałasznik. Znajdują się tu również dwa cmentarzyska wpisane do rejestru zabytów. Stanowiskiem dokumentacyjnym przyrody nieożywionej jest klif Oksywski na długości 1,8km wzdłuż morskiego brzegu Kępy Oksywskiej na południe od Babich Dołów. W większości jest to klif martwy i częściowo z wybrzeżem kamienistym, co jest rzadko spotykane na polskim wybrzeżu, natomiast w budowie geologicznej klifu znajdują się gęste przebarwienia pyłu węgla brunatnego. Do pomników przyrody zalicza się 38 pojedynczych drzew m.in. dęby szypułkowe, buki pospolite, klon jawor, sosny pospolite. 7Zgrupowanych drzew t.j. Kasztanowce białe, lipy drobnolistne i klony pospolite, pojedyncze głazy narzutowe na terenie leśnictwa Cisowa oraz 2 pnącza bluszczu pospolitego. Dziedzictwo kulturowe Gdyni cechuje się znaczną różnorodnością historyczną i przestrzenną, obejmuje obiekty o szerokim wachlarzu metrykalnym i zróżnicowanej genezie. Pierwsza historyczna wzmianka o Gdyni pochodzi z 1253r. Korzenie Gdyni sięgają średniowiecza, kiedy to stanowiła jedną z wielu osad wiejskich położonych wzdłuż wybrzeża Zatoki Gdańskiej. Zabudowanie wsi koncentrowało się przypuszczalnie w okolicy ulicy Starowiejskiej, która biegła zakolami w kierunku morza i do stacji rybackiej. Ustalona w tym okresie struktura osadnicza przetrwała do połowy XIXstulecia. Od tego okresu zaczynają pojawiać się nowe osady związane z funkcją letniskową. Do pierwszych takich osad należy zaliczyć Orłowo, zlokalizowane u stóp malowniczej Kępy Redłowskiej. Stąd też zasoby kulturowe mieszczą się w sensie generalnym w dwóch grupach zespołów i obiektów zabytkowych. Są to zespoły architektoniczne i urbanistyczne z okresu budowy zrębów miasta oraz zespoły osadnictwa przedmiejskiego, pochodzącego sprzed lat 20. XX w. Najpełniejszym i najcenniejszym świadectwem historii miasta Gdynia jest zespół architektoniczno-urbanistyczny śródmieścia, wraz z dwoma przylegającymi dzielnicami portem i Kamienną Górą. Zachowały się również stare siedliska wsi tj. Wielki Kack, Oksywie, Chylonia, wraz z charakterystyczną zabudową i rozplanowaniem. Fragmenty gotyckich murów można znaleźć w kościele p.w. Michała Archanioła w Oksywiu i w kościele św. Mikołaja w Chyloni. Z okresu renesansu (XVI w. ) pochodzi prezbiterium dzisiejszego kościoła p.w. Matki Boskiej Bolesnej w Małym Kacku, a położony w pobliżu zespół pałacowo-parkowy ma tradycję barokowo-rokokową (XVIII ww.). Gdynia posiada 68 obiektów i zespołów wpisanych do rejestru zabytków nieruchomych oraz 2 stanowiska archeologiczne, które stanowią cmentarzyska płaskie,pochodzące z wczesnej epoki żelaza. Do obszarów ochrony dziedzictwa kulturowego na podstawie przepisów odrębnych należy: Zespół pałacowo-parkowy w Małym Kacku z barokowo-neogotyckim pałacem z elementami rokoko,wraz z zespołem zabudowań folwarcznych, osada rzemieślnicza Mały Kack pochodząca z XVI w.,osada młynarzy i kuźników związanych ze średniowieczną osadą młyńską nad rzeką Kaczą, Zespół dworsko-krajobrazowy Kolibki,związany z wybitnymi rodami pomorskimi (Sobiescy, Przebendowscy),a w okresie międzywojennym z osobą i działalnością Witolda Kukowskiego, Zespół ruralistyczno-kuracyjny Orłowo obejmujący dawną gospodę Adlershorst oraz Dom Kuracyjny, wraz z domkami rybackimi,a w jednym z nich mieszkał w 1920r. Stefan Żeromski i mieści się tam muzeum jego imienia oraz zespół willowo-letniskowy z nazwami ulic związanych z imionami książąt i rodów pomorskich, Zespół urbanistyczny Kamiennej Góry posiadający liczne Wille tj. Szczęść Boże, Orla, Poznanianka, Polska Riwiera, Zespół ruralistyczny dawnej wsi Oksywie zawierający kościół wraz z cmentarzem i kompleksem architektonicznym domów wiejskich z XIX i pocz. XX stulecia, Zespół ruralistyczny wsi Wielki Kack, Historyczny układ urbanistyczny śródmieścia Gdynia ze zwartym zespołem kamienic modernistycznych, portem i takimi budynkami jak budynek biurowy ZUS, hotel Bristol, Dworzec Morski, Zespół Hali Targowych, kościół parafialny p.w. NMP Królowej Polski, oraz ostatni obszar to zespół dowództwa Floty. Na wpływ ilości bogactw dziedzictwa kulturowego miała polityka przestrzenna okresu powojennego, która odrzucała w sposób programowy zarówno polską tradycję architektoniczną 20- lecia międzywojennego jak i wcześniejszą, przedmiejską tradycję budowlaną tego terenu. Skutkiem tego była częściowa lub pełna degradacja wielu zespołów historycznych na terenie Gdyni. Obecnie miasto wprowadza projekty zagospodarowania przestrzennego Gdyni wraz z uwzględnieniem ochrony dziedzictwa przyrodniczego

35 Mariusz Szubert Trasa wycieczki w czwartym dniu 26 maja (piątek). Przez trzy miasta, czyli od Grodu Neptuna do Miasta z Morza i Marzeń L.p. Miejscowość-węzeł mapa-km suma-km czas plan.* Krainy 1 Gdańsk-Sobieszewo 0 Żuławy Wiślane 2 Gdańsk-Westerplatte Port Gdański Gdańsk-Główne Miasto 3 Gdańsk Stare miasto Sopot Wybrzeże Kaszubskie 6 Gdynia-Orłowo region Trójmiasto (turyst.) 7 Gdynia-Skwer Kościuszki Gdańsk Oliwa Gdańsk Centrum Gdańsk Sobieszewo Żuławy Wiślane *) w minutach Program krajoznawczy: 1. Gdańsk Westerplatte-Zewnętrzny Port Gdański (Port Północny): Port Gdański jako element gospodarki morskiej. Miejsce historyczne Westerplatte. Interpretacja dziedzictwa połączona ze zwiedzaniem historycznej wojskowej składnicy tranzytowej. 2. Gdańsk Główne Miasto i Stare miasto: Gdańsk jako centrum krajoznawcze w regionie Trójmiasto. Interpretacja dziedzictwa połączona ze zwiedzaniem Głównego Miasta i Starego Miasta. 3. Gdynia Orłowo: Klif Orłowski jako atrakcja turystyczna Gdyni. Trójmiejski Park Krajobrazowy. 4. Gdynia Centrum - Skwer Kościuszki-Molo Południowe: Atrakcje turystyczne Gdyni (ORP Błyskawica, Dar Pomorza, Akwarium) 5. Gdańsk-Oliwa Obiekt turystyczny (sakralny) jako atrakcja turystyczna w regionie Trójmiasto. Opactwo Cystersów w Oliwie jako dziedzictwo Pomorza.

36 Gdańsk: Przejazd Sobieszewo-Westerplatte-Gdańsk Śródmieście: 1. Turystyczna-Sobieszewska-Elbląska-Siennicka-Mjr. H. Sucharskiego-Budowniczych Portu Północnego.(Westerplatte); 2. Mjr. H. Sucharskiego-Siennicka-Długie Ogrody (Śródmieście) Ryc. 10. Plan pieszej trasy miejskiej w Gdańsku wg. Kwiatek J., Lijewski T., 1998, Leksykon Miast Polskich, Muza S.A., Warszawa: 1103 ss.

37 Zwiedzanie Głównego Miasta: Stągiewna-Długi Targ-Długa-Tkacka-Piwna-Plebania-Mariacka Dobrzeć Polszcze z Gdańskiem, a z nią zaś Gdańskowi, jako złotek koronie, a w niej diamentowi.. Objaśnienia do planu trasy (ryc. 7) Długie Pobrzeże: 15. Brama Zielona 25. Brama Chlebnicka 32. Brama Mariacka 33. Żuraw Długi Targ: 24. Dom Pod Aniołami 23. Dom Schleiffów 11. Złota Kamienica 13. Dwór Artusa 14. Fontanna Neptuna ul. Długa: 9. Ratusz 8. Dom Królów Polskich 7. Lwi Zamek" 6. Dom Adam i Ewa 5. Dom Uphagena 4. Dwór Bractwa św. Jerzego 3. Złota Brama 2. Katownia i Wieża Więzienna 1. Brama Wyżynna ul. Tkacka: 27. Baszta Słomiana" 26. Zbrojownia ul. Piwna: 30. Kościół NMP Przejście na Stare Miasto (Żuraw, Bosmańska-Tokarska-Warzywnicza-Targ Rybny-Podwale Staromiejskie-Tartaczna-Pl. Obrońców Poczty Polskiej) Zwiedzanie Starego Miasta Pl. Obrońców Poczty Polskiej -Zamkowa-Stolarka-Św. Katarzyny-Na Piaskach-Bielańska- Elżbietańska-Garncarska. Objaśnienia do planu trasy (ryc. 7) 43. Ratusz Staromiejski 44. Wielki Młyn 45 Mały Młyn 46. Kościół św. Katarzyny 47. Kościół św. Brygidy 50. Dom Opatów Pelplińskich 53. Gmach Poczty Polskiej Przejazd do Gdyni Podwale Grodzkie-Błędnik-Aleja Zwycięstwa-(Gdańsk Wrzeszcz, Gdańsk Oliwa)- Grunwaldzka- Al. Niepodległości (Sopot)-Al. Zwycięstwa-Orłowska (Gdynia-Orłowo)-Orłowska-Al. Zwycięstwa- Władysława IV-10 Lutego-Skwaer Kościuszki.

38 Ryc. 11. Układ urbanistyczny Gdyni. wg. Kwiatek J., Lijewski T., 1998, Leksykon Miast Polskich, Muza S.A., Warszawa: 1103 ss. 1. Teatr Muzyczny, 2. Muzeum Marynarki Wojennej, 3. Muzeum Oceanograficzne i Akwarium Morskie, 4. Niszczyciel Błyskawica - muzeum, 5. Żaglowiec Dar Pomorza" - muzeum, 6. Kościół św. Antoniego, 7. Muzeum Miasta Gdyni, 8. Urząd Miejski. Przejazd do Gdańska-Oliwy Skwer Kościuszki- Grunwaldzka-10 Lutego- Władysława IV- -Al. Niepodległości (Sopot)- Al. Zwycięstwa (Gdańsk Oliwa)

39 Gdańsk-Oliwa Dzielnica Oliwa (właściwie miejskie osiedle) na tle innych części Gdańska jest wyjątkowa. Krajobraz oliwski to harmonia zieleni, zabytkowych budowli oraz nowoczesnego miasta rozciągniętego wzdłuż głównej ulicy Al. Zwycięstwa i Zatoki Gdańskiej. Ryc. 12. Park Oliwski Źródło: Jest to jedna z najstarszych gdańskich dzielnic. Jest dziełem Cystersów sprowadzonych tutaj w 1186 r przez Sambora. Książę podarował Cystersi kilka osad, wśród których była również Oliwa. Zakonnicy przez wieki gospodarowali w swych dobrach, umiejętnie wykorzystując zasoby naturalne m.in. las. Nad Oliwskim Potokiem budowali młyny i kuźnie. Nadane im osady rozkwitły jako wsie klasztorne. Otaczały one opactwo, w którym w XIV w. wzniesiono murowany kościół, później wiele razy przebudowywany lub odbudowywany po zniszczeniach wojennych. Ostatnia gruntowna przebudowa w duchu baroku nastąpiła po pokoju oliwskim (1660). W 1688 r. w świątynię ozdobiono monumentalnym barokowym ołtarzem, a w 1755 r. Jan Wulf rozpoczął budowę organów trwającą ćwierć wieku. Dziś urzekają one swymi 110 głosami. W 1577 r. Cystersi założyli park. Tak przez kilka stuleci Cystersi stworzyli nieopodal Gdańska kompozycję gospodarczo-krajobrazową. Od 1874 r. Oliwa była miastem, a 1926 r. stała się dzielnicą Gdańska. Zapisem historii tej dzielnicy jest opactwo cysterskie wraz z parkiem, młyn, spichlerz a nade wszystko ul. Polanki dawnej główny trakt z Oliwy do Gdańska, przy którym dzięki zachowanym dworom odnajdziemy klimat dawnego miasta Oliwy. Wirtualne zwiedzanie archikatedry: Przejazd do Gdańska-Sobieszewa Polanki-J. Bażyńskiego-Al. Grunwaldzka-Al. Zwycięstwa-BłędnikPodwale Grodzkie-Wały Jagiellońskie-Podwale Przedmiejskie-Reduta Żbik-Elbląska-Sobieszewska-Turystyczna

40 4.5. Piąty dzień, 27 maja (sobota). Rafał Lasyk, Tomasz Lichoń, Paweł Matusz, Anna Skrzypczyk, Ilona Śliwa Adrian Wójciga Kartuzy to przepięknie położona miejscowość w województwie pomorskim, na zachód od Gdańska, wśród zieleni, nad samymi jeziorami zwanymi Czterema Jeziorami Kartuskimi (Jeziorem Karczemnym, Klasztornym Dużym, Klasztornym Małym i Mielenkiem). Kartuzy to historyczne urocze miasteczko, stanowiące serce Kaszub. Na tym terenie doskonale zachowała się spuścizna kultury ludowej Kaszubów, ludności która posiada własną historię, kulturę, język oraz poczucie silnej odrębności. Dorobek kultury kaszubskiej poprzez folklor i tradycje regionalne, prezentowany jest podczas różnego rodzaju świąt okolicznościowych. Kartuzy uznawane są także za centrum Szwajcarii Kaszubskiej, czyli najwyżej położonej części Pojezierza Kaszubskiego. Na terenie tym ulokowana jest Wieżyca, będąca najwyższym wzniesieniem na Pojezierzu Kaszubskim, mierząca 329 m. n.p.m. Pierwsze wzmianki o Kartuzach pochodzą z XIV wieku, kiedy to sprowadzeni z Pragi mnisi z zakonu kartuzów rozpoczęli budowę klasztoru oraz kościoła konwentualnego, który zachował się do dzisiaj. Podczas zwiedzania miasta istotnym elementem jest Muzeum Kaszubskie im. Franciszka Tredera, gdzie zbierane są obiekty używane na co dzień, związane z zamieszkującymi te tereny Kaszubami, którzy silnie przywiązani są do tradycji, i od najdawniejszych czasów wyrażają swoje przeżycia w malarstwie i rzemiośle artystycznym. Sztuka ludowa przejawia się głównie haftem kaszubskim, malarstwem na szkle, rzeźbą i plecionkarstwem. Nad założeniem tego obiektu muzealnego pracował Franciszek Tredner, natomiast uniemożliwił mu je wybuch wojny. W roku 1947 nastąpiło otwarcie muzeum, a już trzy lata później, w roku 1950 uczyniono obiekt państwowym. Dopiero w roku 1986 budynek gospodarczy jak i willa zostały wpisane na listę rejestru zabytków. Brodnica wkomponowana jest w malownicze Pojezierza Kaszubskiego, będące najwyżej położonym ze wszystkich pomorskich pojezierzy. Prawie wszystkie jeziora leżą tutaj na wysokości od 149 do 216 m. n.p.m. Miejscami wysokości względne sięgają nawet 80 metrów. Różnica między najwyższym a najniższym punktem wynosi około 160 metrów. Rzeźba została ukształtowana głównie przez lądolód skandynawski, jak również działalność erozyjno-akumulacyjną rzek. Wieś przez kilka wieków należała do dwóch rodów kaszubskich: Ustarbowskich i Lniskich, będąc wpierw rycerską, a kolejno szlachecką miejscowością. A skoro do czynienia mamy z Kaszubami, toteż nie dziwi Truskawko branie - festiwal Kaszubski, organizowany rokrocznie u podnóża Złotej Góry leżącego na terenie Kaszubskiego Parku Krajobrazowego wzniesienia położonego na wysokości 190 metrów n.p.m. Ze szczytu rozciąga się spektakularny widok na Szwajcarię Kaszubską: Jezioro Brodno Wielkie, i położone nieco dalej, z prawej strony, Jezioro Ostrzyckie. Tuż za nimi na horyzoncie maluje się szczyt Wieżycy, będącej największym pomorskim wzniesieniem. Roślinność Kaszubskiego Parku Krajobrazowego jest bardzo zróżnicowana. Występuje tu flora górska i podgórska, np. tojad dzióbaty, niezapominajka leśna, oraz relikty lodowcowe, takie jak modrzewnica zwyczajna, mącznica lekarska, czy wielosił błękitny. Na liście roślin prawnie chronionych, zagrożonych wyginięciem i rzadkich figuruje 190 gatunków. Znaczna część występujących tu zbiorowisk leśnych i torfowisk to miejsca naturalne, lub nieznacznie zmienione. Obszary morenowe porastają lasy z przewagą buka w drzewostanie. Obszary Natura 2000 obejmują 40% powierzchni parku krajobrazowego, związany ze specjalną ochroną siedlisk 77 gniazdujących gatunków ptaków, wśród 135 występujących, ulokowanych głównie na torfowiskach. Jednym z najcenniejszych gatunków są tracze - szlachar i nurogęś oraz sowa włochatka. Na torfowiskach i jeziorach dystroficznych gniazdują: cyraneczka, żuraw i samotnik, a na strugach - pliszka górska i zimorodek, występuje tu także przelotny pluszcz. W okolicy powstaje Centrum Sportów Wodnych i Promocji Regionu na Złotej Górze, gdzie z tarasów stanowiących widownię, będziemy mogli podziwiać spektakularny krajobraz, oraz amfiteatr w kształcie łodzi. Pelplin położony jest w powiecie tczewskim, nad rzeką Wierzycą. Etnicznie miasto położone jest na Kociewiu. Jest to drugi co do wielkości (po Kaszubach) zwarty etnicznie i kulturowo region Pomorza. Teren Kociewia, który określa przede wszystkim gwara (jako najbardziej uchwytny element) zamieszkiwany jest przez wyrazistą grupę etniczną Kociewiaków. Mówiąc o dziedzictwie kulturowym Kociewia nie można pominąć jego zasadniczych elementów, a więc tradycji, oraz szeroko pojętej

41 kultury duchowej i materialnej, które tworzą całościowy obraz tego zwartego etnicznie i kulturowo regionu. Świadectwem dawnej tradycji, kultury i sztuki ludowej Kociewia są zachowane do dziś zwyczaje i obrzędy. Zachowane elementy twórczości ludowej, mają swój wyraz w malarstwie, rzeźbie, hafciarstwie, plecionkarstwie, garncarstwie, tkactwie, kowalstwie, wycinkarstwie oraz architekturze. Dawne wartości kultury i sztuki ludowej można prześledzić w zachowanych przykładach architektury, sprzętach domowych, rzeźbie przydrożnej (kapliczki) itp. Relikty tej twórczości pochodzą głównie z XIX w. i początku XX w., jednak znaleźć możemy również przykłady z końca XVIII w. Pelplin geograficznie położony jest w obrębie dwóch mezoregionów fizyczno-geograficznych Pojezierza Starogardzkiego (część centralna i zachodnia) oraz Doliny Kwidzyńskiej (część wschodnia), która jest częścią makroregionu Doliny Dolnej Wisły. Położenie geograficzne a także struktura środowiska przyrodniczego (wynik zlodowacenia bałtyckiego oraz procesów przyrodniczych po ustąpieniu lądolodu) determinują większość warunków naturalnych jest to teren o wiodącej funkcji rolniczej. Będąc w Pelplinie zobaczymy gotycką świątynię, jedną z największych na terenie Polski, pierwotnie zakon Cystersów - bazylikę katedralną Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Posiada bogaty wystrój z XV-XVIII wieku, m.in. 25-metrowy ołtarz główny, liczne ołtarze boczne oraz organy. Po zwiedzeniu Pelpina zatrzymamy się w Gniewie, niewielkim mieście położonym w widłach Wisły i uchodzącej do niej Wierzycy. Jest to odcinek, na którym Wisła płynie w malowniczej Dolinie Kwidzyńskiej, będącej końcowym fragmentem tzw. Doliny Dolnej Wisły. Terytorium, na którym położony jest Gniew to skraj Pojezierza Starogardzkiego oraz Kociewia. Najstarsze ślady osadnictwa w Gniewie pochodzą z 2500 lat przed naszą erą, kiedy to na tych terenach przebiegał szlak bursztynowy, od X wieku miasto należało do państwa Polan. W drugiej połowie XIII wieku przekazane zostało Krzyżakom. Ważne położenie strategiczne zdecydowało o budowie tutaj zamku, który możemy obecnie podziwiać i zwiedzać. Zbudowany został na planie czworoboku, był uznawany za jeden z najpotężniejszych zamków krzyżackich na lewym brzegu Wisły. Tereny miasta kilkakrotnie zmieniały swoich właścicieli, lecz po I wojnie światowej wróciły do Polski. Obecnie na zamku odbywają się turnieje rycerskie, pokazy kowalstwa artystycznego i inne imprezy. Część komnat została zaadoptowana na apartamenty o standardzie czterogwiazdkowego hotelu. Chełmno, zarówno jak Gniew, należy do krainy geograficznej, oraz makroregionu fizycznogeograficznego Dolina Dolnej Wisły. Jest jednymz najpiękniejszych miejsc na Pomorzu, uznawane za miasto zabytkówi zakochanych. W Chełmnieznajduje się Ratusz wzniesiony w XIII wieku, który uznawany jest za jeden z najpiękniejszych obiektów sztuki renesansowej w Polsce. Nieopodal znajduje się neogotycka wieża ciśnień mierząca ponad 31 m, wybudowana w 1859 r. Znany jest także pręt chełmiński średniowieczny wzorzec miary, który znajduje się po zachodniej stronie Ratusza. Kupcy odmierzali nim swoje towary. W mieście znajduje się również dużo obiektów sakralnych: Kościół Farny Wniebowzięcia NMP, Kościół Franciszkański św. Jakuba Starszego i św. Mikołaja oraz Klasztor i Kościół św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty zaraz po jego zwiedzaniu obejrzymy stojące nieopodal mury obronne wyznaczające granicę miasta. Składają się one z bram i baszt: Brama Merseburska oraz Brama Prochowa, na którą zwrócimy szczególną uwagę ponieważ obecnie znajduje się tam Muzeum Ziemi Chełmińskiej. Następnie udamy się do Torunia należącego do mezoregionu fizycznogeograficznego Kotlina Toruńska. Miasto obecnie stanowi perłę polskiego gotyku, przyciągającą szeroką rzeszę turystów z całego świata. Jest jednym z dwóch najstarszych miast Ziemi Chełmińskiej. W 1997 roku toruński średniowieczny zespół miejski został wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Toruń posiada wiele atrakcji przyciągających turystów nie tylko ze względu na to, że jest miejscem urodzenia Mikołaja Kopernika znajdziemy w nim również przepiękny Ratusz Staromiejski główną, świecką budowlę Starego Miasta oraz jedną z najciekawszych przykładów średniowiecznej architektury mieszczańskiej w środkowej Europie. Zwrócimy uwagę także na Pałac Dąbskich, Bramę Mostową, Pomnik Mikołaja Kopernika i inne, okazałe budowle ukazujące piękno miasta.

42 Mariusz Szubert Trasa wycieczki w piątym dniu, 27 maja (sobota). Od Kaszubów do miasta Kopernika, gotyku na dotyk i pierników L.p. Miejscowość-węzeł mapa-km suma-km czas plan.* Krajoznawstwo 1 Gdańsk-Sobieszewo 0 Żuławy Wiślane 2 Gdańsk-Śródmieście Wybrzeże Kaszubskie 3 Gdańsk-Kiełpinek Żukowo Kartuzy Garcz Chmielno Brodnica Ostrzyce Wieżyca Kościerzyna Zblewo Starogard Gdański Jabłowo Pelplin Gniew Nowe Pojezierza Południowobałtyckie Pojezierze Wschodniopomorskie Pojezierze Kaszubskie regionalizacja turyst. Pojezierze Pomorskie Kaszuby Kaszuby (hist.-etnogr.) Pojezierze Starogardzkie Kociewie (etnogr.) Dolina Dolnej Wisły Bory Tucholskie 18 Dolna Grupa Wysoczyzna Świecka 19 Terespol Pomorski Chełmno Pojezierze Chełmińsko-Dobrzyńskie 21 Toruń *) czas przejazdu w minutach. Nocleg: Camping TRAMP ul. Kujawska Toruń fax: Program krajoznawczy: Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka Kotlina Toruńska region Kujawski (turyst) 1. Kartuzy Muzeum Kaszubskie im. Franciszka Tredera. Kultura kaszubska jako dziedzictwo Pomorza oraz atrakcja turystyczna regionu Kaszubskiego. 2. Brodnica (Złota-Góra) Krajobraz młodoglacjalny jako walor turystyczny Pojezierza Kaszubskiego (regionu Kaszubskiego). 3. Pelplin Obiekt turystyczny (sakralny) jako atrakcja turystyczna małego miasta. Interpretacja dziedzictwa połączona ze zwiedzaniem pocysterskiego zespołu klasztornego. 4. Gniew Obiekt turystyczny (zabytek architektury) jako atrakcja turystyczna. Interpretacja dziedzictwa na przykładzie zamku krzyżackiego w Gniewie. Krajobraz Doliny Dolnej Wisły jako walor turystyczny Pojezierzy

43 Południowopomorskich. 5. Chełmno Miasto historyczne jako atrakcja turystyczna. Zwiedzanie miasta połączone z interpretacją dziedzictwa. 6. Toruń Centrum krajoznawcze na Liście Światowego Dziedzictwa UNESCO. Zwiedzanie historycznego centrum połączone z interpretacją dziedzictwa.

44

45 Ryc. 14. Centrum Chełmna wg. Chełmno- miasto zakochanych, Chełmska Informacja Turystyczna, Chełmno Szachownicowy układ ulic (XIII w.), 2. Rynek, 4. Ratusz gotycko-renesansowy, 5. Średniowieczny wzorzec miary Pręt chełmiński (4,35 m), 7. Kościół farny Wniebowzięcia NMP, 8. Relikwie św. Walentego, 9. Kościół św. Ducha, 10. Kaplica św. Marcina, 11. Baszta Prochowa, 12. Mury obronne XIII/XIV w.,

46 Ryc. 15. Plan pieszej trasy miejskiej w Toruniu wg. Kwiatek J., Lijewski T., 1998, Leksykon Miast Polskich, Muza S.A., Warszawa: 1103 ss. 1. Ratusz 2. Pomnik Mikołaja Kopernika, 3. Zabytkowe kamienice, 4. Kamienica pod Gwiazdą, 5. Kościół św. Ducha, 6. Zabytkowa kamienica Hotel Pod Trzema Koronami", 7. Dwór Artusa -obecnie Collegium Maximum UMK, 8. Barokowa kamienia z Łukiem Cezara, 9. Kościół NMP, 10. Brama Klasztorna, 11. Brama Żeglarska, 12. Brama Mostowa, 13. Krzywa Wieża, 14. Dawny pałac biskupów, 15. Bazylika św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty,16. Dom Mikołaja Kopernika - obecnie muzeum, 17. Pałac Fengera, 18. Zabytkowe śpichlerze, 19. Pałac Eskenów, 20. Mury staromiejskie, 21. Ruiny zamku krzyżackiego, 22. Baszta Koci Łeb", 23. Baszta Monstrancka", 24. Baszta Wartownia, 25. Dawny zbór ewangelicki, 26. Apteka Pod Lwem", 27. Gospoda Pod Modrym Fartuchem", 28. Kościół św. Jakuba, 29. Toruńskie Towarzystwo Naukowe, 30. Muzeum Etnograficzne, 31. Teatr im. Wilhelma Horzycy.

47 Ryc. 16. Historyczne centrum Torunia Lista Światowego Dziedzictwa UNESCO. wg Toruń Stare Miasto, Informacja Turystyczna, Toruń Pomnik Mikołaja Kopernika, 2. Ratusz Staromiejski, 3. Dom Mikołaja Kopernika, 4. Katedra śś. Janów, 5. Kościół NMP, 6. Kościół św. Jakuba, 7. Ruiny Zamku Krzyżackiego, 8. Kamienica Pod Gwiazdą, 9. Krzywa Wieża, 10. Brama Klasztorna, 11. Brama Żeglarska, 12. Brama Mostowa, 13. Dwór Artusa, 14. Dom Eskenów, 15. Pałac Dąmbskich, 16. Śpichrz barokowy, 17. Śpichrz gotycki, 18. Statuetka Flisaka, 19. Planetarium, 20. Muzeum Etnograficzne.

48 4.6. Szósty dzień, 28 maja 2017 r. Natalia Bal, Kinga Chwaja, Dominika Depa, Małgorzata Falińska, Agnieszka Góra. Ewa Gruszka Nasz ostatni dzień podróży zaczynamy od wyjazdu z Torunia. Żegnamy się miastem Mikołaja Kopernika i udajemy się do, położonego w regionie Kotliny Toruńskiej, Ciechocinka. Miasto to od początku miało pełnić role uzdrowiska ze względu na znajdujące się tam bogactwo solanek. Znajdujemy się w regionie kujawskim, który jest położony na pograniczu historycznych Kujaw i Wielkopolski. Największe ośrodki Kujaw to Bydgoszcz, Włocławek i Inowrocław. Kujawy są krainą etnograficzną posiadającą oryginalną kulturę ludową, gwarę i charakterystyczne stroje. Region ten jest nazywany spichlerzem polskim ze względu na znajdujące się tam najbardziej żyzne gleby, czyli czarnoziemy, dlatego jest to obszar wykorzystywany intensywnie w rolnictwie. Krajobraz Kujaw to wzgórza morenowe, wydmy i jeziora jest ich tam około 600 największe z nich to Gopło. Ciechocinek-miejsce, które słynie z uzdrowiska oraz ze zbawiennego wpływu na choroby górnych dróg oddechowych, osteoporozę oraz układu krążenia. Znajduje się tam kilka parków: Park Tysiąclecia, Park Tężniowy oraz Park Zdrojowy, w którym znajduje się pijalnia wód oraz zbudowana w stylu zakopiańskim muszla koncertowa. Chlubą całego miasta są Tężnie solankowe. Idealnie w krajobraz miasta wpisuje się Rezerwaty Przyrody Ciechocinek, którego dominantami są rośliny słonolubne. Poza tymi walorami warto także pamiętać o obiekcie wpisanym do rejestru zabytków, a jest to drewniana cerkiew pod wezwaniem św. Michała Archanioła Kolejnym węzłem na naszej trasie jest położony nad rzeką Moszczenicą Stryków. Usytuowane na Wzniesieniu Łódzkim miasto, położone nad zalewem, który okala wiele mieszany drzewostan. W wodach zalewu tajemniczo odbija się neobarokowy kościół rzymskokatolicki św. Marcina. Miasto to ma bogatą historię, której odbicie można zobaczyć w dziedzictwie, jakie pozostawiła w tym mieście. Miasto to prawa miejskie otrzymało już w 1394 roku z rąk Władysława Jagiełly i rozwijało się jako lokalny ośrodek rzemiosła i handlu. Najbardziej znaczącym świadkiem historii miasta jest cmentarz żydowski, na którym ostatni pochówek dokonany został w W mieście tym duży odsetek ludności stanowiła ludność pochodzenia żydowskiego, ponieważ podczas II wojny światowej Stryków stracił ponad 45% mieszkańców głownie Żydów oraz ludność pochodzenia niemieckiego, która opuściła ten region po przegranej wojnie. Kierujemy się dalej na północ do największego miasta województwa łódzkiego. Łódź- położona na granicy Wzniesienień Łódzkich oraz Wysoczyzny Łaskiej. Mimo że dziś może wydawać się, że miasto to nie zachwyca i żyje w cieniu innych wielkich miast Polski. Jest to miasto z bogatą historią i tradycją, które niegdyś było ważnym ośrodkiem przemysłu włókienniczego. Warto wspomnieć o początkach Łodzi, która z rolniczej wsi stała się wielkoprzemysłowym ośrodkiem miejskim. Jego główną osią rozwoju stała się ulica Piotrkowska, w XIX wieku powstał tu największy ośrodek włókienniczy w Europie. Ulica ta to średniowieczny trakt, który łączył Toruń z Krakowem. Przy Piotrkowskiej zaczęli się osiedlać przybywający z Europy rzemieślnicy, którzy umieli wytwarzać tkaniny. Początkowo zamieszkiwali oni w drewnianych domkach, które obecnie zastąpiły piękne kamienice oraz pałace. Tutaj odbywały się transakcje pomiędzy wytwórcami, a kupcami. Piotrkowska była nie tylko centrum handlowym, ale miejscem rozwoju artystycznego oraz kulturalnego Łodzi. Obecnie każda kamienica znajdująca się na ulicy ma swój unikatowy charakter, styl oraz historie. Przy północnej części tej ulicy znajduje się Plac Wolności, na którym znajduje się pomnik Tadeusza Kościuszki..Znajduje się tam także klasycystyczny Ratusz Miejski oraz Kościół Zesłania Ducha Świętego, które były pierwszymi reprezentacyjnymi łódzkimi budowlami. Miejscem najchętniej odwiedzanym przez turystów jest Manufaktura Łódzka, w której obecnie znajduje się największe centrum handlowo-usługowo-rozrywkowe w Polsce. Została przebudowana tak, aby zachować dawną atmosferę fabryki Izraela Poznańskiego. Dominują stare pofabryczne budynki z charakterystycznej czerwonej, nieotynkowanej cegły. Wizytówką całego kompleksu jest dawna pięciokondygnacyjna przędzalnia bawełny, w której znajduje się obecnie 4- gwiazdkowy hotel. W okolicy manufaktury znajduje się także pałac Izraela Poznańskiego, który dzięki swojej neorenesansowej i neobarokowej architekturze zwany jest łódzkim Luwrem. Nie można pominąć także Starego Rynku łódzkiego, który jest miejscem najstarszego osadnictwa Łodzi. Znajdują się tam charakterystyczne klasycystyczne kamienice z podcieniami. Do rynku przylega bezpośrednio Park Staromiejski, położony w dolinie rzeki Łódki. Zostawiamy za sobą Łódź i kierując się dalej na południe autostradą A1, mijamy Tuszyn. Miasto Królewskie, które lokowane było przez Władysława Jagiełłę, bogate jest w historie i świadczące o niej zabytki takie jak zespół barokowego kościoła parafialnego pw. św. Witalisa Męczennika. Znajdują się tam też tereny ważne przyrodniczo takie jak Rezerwaty Przyrody Wolbórka oraz Molenda. Kolejnym miejscem naszej podroży jest Kamieńsk, położony nad rzeką Kamionką, od której przyjął nazwę. Znajduje się tam wpisany w rejestr Narodowego Instytutu Dziedzictwa kościół parafialny pw. św. Apostołów Piotra i Pawła. Charakterystycznym punktem Kamieńska jest Góra

49 Kamieńska, na której znajduje się Elektrownia Wiatrowa, która składa się z 15 turbin wiatrowych, produkujących energię dla około 6 tys. gospodarstw. Inwestycja ta została wpisana na listę zadań priorytetowych Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) w zakresie zdrowia środowiskowego. Góra Kamieńsk jest także obszarem rekreacyjnym dla mieszkańców województwa łódzkiego. Znajdują się tam stok narciarski, letni tor saneczkowy, ścieżki rowerowe, mini plac zabaw dla dzieci, ścianka wspinaczkowa oraz tor kartingowy. Oprócz tego znajduje się tam ponad 40 kilometrów ścieżek rowerowych, z których można dotrzeć do punktów widokowych na elektrownię oraz Kopalnię Węgla Brunatnego - KWB Bełchatów w Kleszczowie, która jest największą w Europie elektrownią konwencjonalną opalaną węglem brunatnym. Pozostawiając za sobą niziny udajemy się w kierunku wyżynnych części, a dokładnie znajdziemy się w zasięgu Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej i Wyżyny Woźnicko- Wieluńskiej. Jadąc autostradą A1, przejedziemy przez miasto słynące ze swojego sanktuarium - Częstochowy. W mieście, które było miastem królewskim Korony Królestwa Polskiego możemy teraz zaobserwować pięknie zabytkowe kamienice, neoklasycystyczny ratusz oraz niesamowity układ urbanistyczny Starej i Nowej części Częstochowy. Połączone są one reprezentacyjną aleją Najświętszej Marii Panny, która jest świadkiem spotkań miejscowej ludności oraz miejscem popularnym wśród turystów. Ma tu także zakończenie jedne z najbardziej znanych szlaków polskich- Szlak Orlich Gniazd, jego ostatnim punktem jest Stary Rynek. Mimo wielu ciekawych atrakcji turystycznych, miasto to znane jest ze znajdującego się tam Klasztoru Zakonnego na Jasnej Górze. Ośrodek ten jest poświęcony kultowi maryjnemu, a znajdujący się tam obraz Matki Bożej Częstochowskiej ukazuje dziedzictwo tego regionu. Zostawiamy za sobą Częstochowę dalej jedziemy autostradą A1, która będzie towarzyszyć nam aż do Dąbrowy Górniczej. Jednakże około 24 km przed tym miastem nad rzeką Czarną Przemszą na Garbie Tarnogórskim znajduje się urokliwe miasto Siewierz. Jednym z jego cenniejszych zabytków są pochodzące z XIII wieku ruiny zamku biskupów krakowskich oraz rynek lokowany na prawie magdeburskim z kamienicą mieszczańską z XVIII wieku zakończoną falistym szczytem. Wreszcie docieramy do ostatniego punktu znajdującego się przy autostradzie A1, położonej na Wyżynie Śląskiej- Dąbrowy Górniczej. Miasto znajduje się w największym polskim okręgu przemysłowy, Górnośląskim Okręgu Przemysłowym (GOP), który rozciąga się od Górnego Śląska aż do Zagłębia Dąbrowskiego. W GOP rozwinięte są między innymi: przemysł górniczy, przemysł hutniczy, przemysł energetyczny, przemysł maszynowy oraz przemysł koksowniczy. W Dąbrowie Górniczej znajduje się największa w Polsce huta stali. Jej uprzednia nazwa to Huta Katowice, obecnie jest to Arcelor-Mittal Poland oddział Dąbrowa Górnicza. Na całym odcinku trasy między Dąbrowa Górniczą a Olkuszem znajduje się Park Krajobrazowy Orlich Gniazd. Jego granice rozciągają się od przełomu rzeki Warta koło Mstowa do doliny Białej Przemszy. Następnie udając się na wschód drogą krajową numer 94 docieramy do Olkusza. Znajdujące się na Wyżynie Olkuskiej miasto, które usytuowane jest nad rzeką Babą, było i nadal jest ważnym ośrodkiem przemysłowym. Kiedyś znajdowały się tam pokłady srebra, a obecny Olkusz słynie z zakładów przemysłowych OFNE-EMALIA produkujących garnki emaliowane ręcznie zdobione. Wyjeżdżając z Olkusza zbliżamy się już do końca naszej podroży, a ostatnim jej punktem będzie Ojcowski Park Narodowy oraz Park Krajobrazowy Dolinki Krakowskie z licznymi jurajskim formacjami skalnymi.

50 Mariusz Szubert Trasa wycieczki w szóstym dniu, 28 maja 2017 r. Od toruńskich pierników do krakowskich precli L.p. Miejscowość-węzeł mapa-km suma-km czas plan. Krajoznawstwo 1 Toruń 0 Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka Kotlina Toruńska region Kujawski (turyst) 2 Stryków Pojezierza Południowobałtyckie Pojezierza Wielkopolskie 3 Łódź Manufaktura Łódź Księży Młyn Piotrków Tryb Częstochowa Poczesna Koziegłowy Siewierz Dąbrowa Górnicza Olkusz Kraków Pojezierze Wielkopolskie region Kujawski (turyst). Niziny Środkowopolskie Nizina Południowowielkopolska Wzniesienia Południowomazowieckie Wyżyna Śląsko-Krakowska Wyżyna Woźnicko-Wieluńska Wyżyna Krakowsko-Częstochowska Program krajoznawczy: 1. Łódź: Łódź jako ośrodek turystyczny. Obiekty postindustrialne jako atrakcja turystyczna na przykładzie d. przędzalni Poznańskiego (obecnie Manufaktura) i Księżego Młyna. Historia zapisana w krajobrazie miasta. Kamieńsk: Elektrownia, kopalnia węgla brunatnego, ośrodek rekreacyjny.

51 Ryc. 17. Centrum Łodzi wg. Kwiatek J., Lijewski T., 1998, Leksykon Miast Polskich, Muza S.A., Warszawa: 1103 ss. 9. Pałac Poznańskiego - obecnie Muzueum Historyczne Miasta Łodzi (Manufaktura) 12. Zespół przemysłowo-miekszalny Księży Młyn"