psychologia wobec współczesności podstawy psychologii Rozmowa i obserwacja w diagnozie psychologicznej Anna Suchańska

Transkrypt

1 psychologia wobec współczesności podstawy psychologii Rozmowa i obserwacja w diagnozie psychologicznej Anna Suchańska

2 i doświadczenia zawodowego nabywamy określonych umiejętności, wypracowujemy własne techniki, które ułatwiają prowadzenie rozmowy. Słowa Bhagwana Rajneesha, skierowane do jednego z uczniów, dobitnie to wyrażają: Według mnie żadna technika wymyślona przez kogoś innego nie zrobi z ciebie prawdziwego terapeuty. Możesz coś zapożyczyć, ale to tak jakbyś kopiował obraz Picassa... To dlatego, gdy ktoś znajduje jakąś technikę, w rękach tego kogoś staje się ona magią... Każdy terapeuta musi wykształcić własny styl, własną metodologię, własną filozofię, własne poglądy. Ucz się od wszystkich, nic w tym złego, ale nie wolno ci się do tego ograniczać, bo inaczej zawsze będziesz coś tracił." (Marcus, 1984, ss ). Na przestrzeni lat temat podejścia do rozmowy psychologicznej ożywiały też dyskusje na temat sposobu wykorzystania teorii. W jednym z opracowań czytamy:...diagnozy całościowe formułowane w praktyce psychologicznej są z konieczności najczęściej eklektyczne i wymagają znajomości różnych teorii i technik z nimi związanych" (Larson, 1980, s. 320). Czy myślimy dziś podobnie? Czy rozmowa psychologiczna to kwestia osobistego talentu i sztuki, magii", czy konkretne narzędzie, metoda badania, której stawia się przede wszystkim wymóg precyzji i rzetelności? Czy może jedno i drugie? Co oznacza wymóg rzetelności rozmowy i czego w istocie dotyczą zebrane tą drogą informacje? A jak się ma sprawa sugerowanego tu eklektyzmu? Czy chodzi o to, by psycholog swobodnie dysponował wiedzą teoretyczną, łącząc wiele paradygmatów w rozwiązywaniu tego samego problemu, czy raczej o to, by wiedza ta umożliwiła mu dokonywanie optymalnego wyboru nie kilku, a jednej koncepcji teoretycznej. Czy zastosowanie teorii może być balastem zamykającym" dostęp do ważnych informacji, czy wręcz przeciwnie - niezbędną pomocą w ich systematyzacji? Próbuję w tej książce odpowiedzieć na te pytania. Część I Wprowadzenie do problematyki rozmowy i obserwacji psychologicznej Poznanie drugiego człowieka jest interakcyjnym procesem zachodzącym między poddawaną analizie jednostką lub grupą jednostek a obserwatorem (...) wyposażonym w narzędzia interpretacji zachowania. Łukaszewski, 2003, s. 46 Przedmiotem tej części będą: Ogólne zasady postępowania diagnostycznego Miejsce rozmowy i obserwacji w postępowaniu diagnostycznym Dylematy metodologiczne, źródła danych i czynniki decydujące o ich wartości.

3 Rozdział 1 Ogólne zasady profesjonalnego postępowania diagnostycznego. Etyczny, merytoryczny i osobowościowy profesjonalizm diagnosty Ogólne zasady postępowania diagnostycznego można zawrzeć w pojęciu profesjonalizmu, który z jednej strony odróżnia ten proces od postępowania amatorskiego, z drugiej pozwala zakładać jego ścisłe powiązanie z dziedziną nauki i praktyki, w ramach której jest realizowany. Zważywszy że nie sposób oddzielić etyki od postępowania profesjonalnego, proponuję, by mówiąc o profesjonalnym podejściu do procesu diagnozowania, uwzględniać zarówno jego aspekty etyczne, jak kompetencje merytoryczne i osobowościowe diagnosty. Zasady etyki zawodowej psychologa podaje powszechnie dostępny kodeks etyczny Amerykańskiego Towarzystwa Psychologicznego (APA) 3 oraz kodeks Polskiego Towarzystwa Psychologicznego 4. Choć nie wyodrębniono w nich punktów dotyczących diagnozy i relacji diagnostycznej, ogólny charakter tych zasad pozwala odnieść je do diagnozy, a także do określonych zadań praktyki psychologicznej (Groth-Marnat, 2003; Toeplitz-Winiewska, 2000; Brzeziński, 2000; Brzeziński, Toeplitz-Winiewska, 2004) 5. Znaczenie refleksji nad zasadami etycznego i profesjonalnego postępowania diagnostycznego wynika przede wszystkim z interakcyjnego charakteru tego procesu, ze specyfiki przedmiotu, jakim jest prywatny świat drugiego człowieka i rodzaju stosowanych narzędzi. Punkty te są istotną częścią standardów naszego zawodu dotyczących etyki oraz kompetencji (wiedzy i umiejętności praktycznych) zawodowych i osobistych w trzech obszarach: Dostępny na stronie internetowej: Dostępny na stronie internetowej: Kwestie etyki postępowania diagnostycznego podejmują też w różnych miejscach autorzy pracy zbiorowej pod redakcją K. Stemplewskiej-Żakowicz i K. Krejtza. relacji diagnostycznej zakładającej poszanowanie praw obu partnerów i wykorzystanie kompetencji diagnosty w celu optymalnego przebiegu tej relacji, doboru i stosowania narzędzi oraz interpretacji danych, ze świadomością ich ograniczeń i konsekwencji tej formy ingerencji w psychikę badanego, sposobu wykorzystania informacji i wniosków, czyli odpowiedzialności i uczciwości w informowaniu o rezultatach badania zarówno samego badanego, jak i osoby trzecie Profesjonalizm relacji. Etyka i kompetencje Przestrzeganie zasad profesjonalizmu w relacji diagnostycznej sprowadza się do postawy szacunku dla osoby diagnozowanej, dla jej autonomii, prywatności, wrażliwości i szeroko pojętych możliwości oraz przyjęcia odpowiedzialności za taki charakter kontaktu z badanym i takie formy interwencji, by tworzyły one warunki umożliwiające uzyskanie rzetelnych informacji w zakresie i w czasie niezbędnym do realizacji celu diagnostycznego (Kodeks etyczno-zawodowy psychologa, 2000; Toeplitz-Winiewska, 2000). Rozwijając tą myśl, uściślijmy, że poszanowanie godności, autonomii klienta i przyjęcie przez diagnostę odpowiedzialności za przebieg rozmowy oznacza poszanowanie należnych mu praw: prawa do prywatności, prawa do decydowania o sobie i o stosowanych procedurach, prawa do informacji o wynikach badania i sposobach ich wykorzystania. Prawo do prywatności definiowane jest jako prawo jednostki do decydowania, jak dalece chce ona dzielić z innymi swoje myśli, uczucia i fakty z osobistego życia. Prawo to uznane jest za kluczowe dla zapewnienia człowiekowi godności i wolności w decydowaniu o sobie (self determination). Przejawia się ono w zachowaniu diagnosty ograniczeniem poszukiwanych informacji do problemu diagnostycznego, zrozumieniem i poszanowaniem oporu wobec tematów obciążających emocjonalnie, wykluczeniem presji związanej z tematami, których badany stara się unikać. W świadomości społecznej istnieje mniej lub bardziej zasadne przeświadczenie, że psycholog (test psychologiczny) może wbrew woli klienta ujawnić to, co chciałby on ukryć. Tymczasem dostęp do osobistych treści innego człowieka jest sprawą bardziej złożoną niż się potocznie sądzi i warto to zagadnienie rozważyć na dwóch różnych poziomach: z perspektywy woli klienta i z perspektywy

4 możliwości diagnozy. Zgoda klienta na ujawnienie motywów jego działania, możliwości intelektualnych czy stanu psychicznego to jeden z podstawowych warunków zawartych w standardach etycznych. Werbalne, świadome wyrażenie zgody na badanie nie musi być równoznaczne z gotowością do ujawnienia każdej treści, a diagnosta będzie respektował odmowę udzielenia odpowiedzi na niektóre pytania, czy poruszania określonych tematów. Odrębną sprawą jest świadomość diagnosty (i klienta) dotycząca tego, jakie są rzeczywiste możliwości diagnozy psychologicznej i odpowiedzialności za jej wynik. Czy jakiekolwiek stosowane przez diagnostę narzędzia pozwalają na ujawnienie treści psychicznych wbrew woli klienta? Odpowiedź jest negatywna. Wiadomo, że jednym z podstawowych warunków rzetelności wyników jest motywacja i gotowość do współdziałania ze strony badanego. Pomijam więc oczywisty błąd podejmowania diagnozy bez wiedzy na temat stosunku klienta do badania. Chodzi raczej o możliwość celowego zafałszowania wyników przy deklarowanej, pozornej zgodzie na badanie. Wprowadzenie do testów kluczy kłamstwa" stanowi wystarczający dowód na ograniczony dostęp do tych informacji, których klient nie chce ujawnić (poza samym faktem chęci zafałszowania wyniku). Uzyskanie gotowości do współpracy - i przynajmniej świadomej zgody na diagnozę - jest ważnym i nierzadko wymagającym czasu zadaniem diagnosty (więcej na ten temat w rozdziale dotyczącym kontaktu diagnostycznego). Przedmiotem szczególnej uważności diagnosty powinno być też poruszanie tematów emocjonalnie obciążających. Warto ograniczyć je do koniecznego minimum i mieć świadomość ewentualnych tego kosztów dla dalszych etapów rozmowy i funkcjonowania badanego. W praktyce klinicznej częściej mamy do czynienia z pragnieniem dotarcia do tych aspektów wiedzy o sobie, do których człowiek samodzielnie dotrzeć nie potrafi, z powodu ich nieświadomego charakteru i lęku. Ambiwalencja jawnej motywacji i uczuć jest tu zrozumiała i stanowi odrębny, merytoryczny problem. Wymaga ona kompetencji relacyjnych w postaci wiedzy i umiejętności interpersonalnych, ułatwiających badanemu docieranie do tego rodzaju treści. Świadomość faktu, że diagnoza jest formą ingerencji o określonych potencjalnych konsekwencjach jest istotnym warunkiem etycznego ich stosowania. Prawo do decydowania o sobie i o stosowanych przez diagnostę procedurach. Klient powinien znać cel i sens stosowania określonych testów w takim zakresie, w jakim pozwala mu to na ogólną orientację co do przedmiotu badania i wyrażenie na nie zgody. By umożliwić mu świadomą decyzję, powinno się określone informacje przekazać w sposób zrozumiały. Z możliwością naruszenia prawa do prywatności i do decydowania o sobie silnie wiąże się sposób wykorzystywania wyników badania. W standardach etyki zawodowej psychologa APA i w Kodeksie etycznym PTP wyraźnie określa się, że wykorzystanie i ujawnianie wyników badania jest możliwe wyłącznie za zgodą badanego. Wyjątki dotyczą dzieci, nadużyć seksualnych, okoliczności związanych z zagrożeniem życia własnego lub innych. Prawem prywatności i decydowania o sobie objęte jest też korzystanie z informacji na temat klienta od osób trzecich. Powinno się ono odbywać za zgodą badanego i wyłącznie w zakresie informacji bezpośrednio związanych z celem diagnozy. Reasumując, etyczne stosowanie i pojmowanie prawa człowieka do prywatności i decydowania o sobie zakłada: rzeczowe informowanie klienta o jego prawach, wyjaśnienie roli i znaczenia stosowanych metod i procedur diagnostycznych uzyskanie jego zgody na ich stosowanie, uzyskanie zgody na sposób wykorzystania zebranych danych, stosowanie tylko tych metod i poszukiwanie tylko tak wielu danych, jak to jest konieczne i tak niewielu, jak to jest możliwe z punktu widzenia celu diagnozy. Kontrola dystansu i otwartości diagnosty w relacji Diagnosta, poza poszanowaniem praw klienta, ze względów etycznyct i merytorycznych zobowiązuje się do kontroli dystansu i respektowania szeroko pojętych granic klienta i własnych. Programowy i świadomy wybór postawy diagnosty jest kwestią jego osobistego stylu i orientacji teoretycznej (cz. II rozdz. 1.). Zróżnicowanie stopnia otwartości i dyrektywności rozciąga się z jednej strony - między pełną otwartością, wyrażaną akceptacją i autentyzmem diagnosty (szkoła Rogersowska) a zdecydowanym dystansem i możliwym wy cofaniem obecności i zredukowaniem ingerencji diagnosty (psychoanaliza klasyczna), z drugiej strony - między pozostawieniem swobody ekspresji (podejście Rogersowskie i psychoanaliza klasyczna) a dyrektywnością (podejście behawioralne). Problemy z przyjęciem właściwej postawy wynikają czasem z braku doświadczenia i niepewności diagnosty. Ich źródła mogą też tkwić w jego własnych problemach związanych z ropoznawaniem swoich i cudzych granic. Nieuzasadnione skracanie dystansu i spoufalanie się może być przez klienta odbierane jako inwazyjne i powodować tendencję do obronnego wycofania. Równie niekorzystne jest nadmierne zwiększanie dystansu, które może zostać odczytane jak odrzucenie lub kara.

5 Z diagnostycznego punktu widzenia wiele argumentów przemawia na rzecz zachowania w stosowaniu interwencji diagnostycznych postawy możliwie neutralnej. Na diagnoście spoczywa odpowiedzialność za ustalenie jej optymalnego poziomu z punktu widzenia wartości danych. Nawet dobrze ukrywana niechęć w stosunku do klienta jest nie tylko etycznie wątpliwa, lecz także szkodliwa ze względu na jej potencjalny wpływ na wyniki badania. Innym aspektem kontroli granic podnoszonym przez kodeks etyczny APA jest odpowiedzialność diagnosty za rozpoznanie ryzyka stronniczości. Jest ono potencjalnie możliwe we wszystkich sytuacjach wywołujących konflikt emocji, interesów czy wartości (APA, ) (Cormier, Cormier, 1998; Sommers- -Flanagan, Elliott, Sommers-Flanagan, 1998) 6. W relacji diagostycznej dotyczy to na przykład rozstrzygania, z kim diagnosta może, a z kim nie powinien w tą relację wchodzić. Badanymi nie mogą być osoby pozostające z nami w bliskiej relacji emocjonalnej lub w jakiejkolwiek formie zależności (np. w relacji przełożony-podwładny). Ryzyko stronniczości istnieje również w przypadku podejmowania zadań wywołujących silny konflikt wyznawanych przez obie strony wartości (wynikających np. z różnic światopoglądowych czy kulturowych). Konflikt interesów może pojawić się także w przypadku, gdy psycholog świadczy swoje usługi kilku stronom jednocześnie. Sytuacja taka może się zdarzyć, gdy klientem jest matka i dziecko, pracodawca i pracownik, podsądny i sędzia. Ustalenia w tym zakresie określają odpowiednie zasady szczegółowe. Zasadą nadrzędną jest jednak wyraźne poinformowanie stron o ich prawach w ramach wstępnego kontraktu (Sommers-Flanagan, Elliott, Sommers-Flanagan, 1998). i Kontrakt określa, czego klient może się w procesie diagnozy spodziewać, jakie są jego prawa, a jakie są prawa diagnosty. Umożliwia badanemu zwiększenie poczucia kontroli (zmniejszenie lęku) i przyjęcie bardziej aktywnej postawy współdziałania i współodpowiedzialności za proces. W różnych szkołach stosuje się specyficzne dla ich założeń formy kontraktu. Kontrakt diagnostyczny na ogół zawiera: wyraźnie określony cel i zakres działań, wzajemne oczekiwania obu stron, uzgodnienie przewidywanego czasu i rytmu spotkań, informację o tajemnicy zawodowej i poufności przekazanej wiedzy lub o ograniczeniach tej zasady w uzasadnionych przypadkach. Dobrą ilustracją kontraktu i podziału odpowiedzialności obu partnerów relacji jest metafora górskiego przewodnika. Turysta wybierający się na górską wyprawę może zdecydować, że sięgnie po pomoc przewodnika. Korzystając z prawa klienta, decyduje on: dokąd i kiedy chce iść, jaki szczyt chce osiągnąć, co chce zobaczyć. Nie zna drogi i nie wie, na jaki wysiłek będzie go stać na kolejnych jej etapach. Przewodnik zna drogę lub co najmniej mapę. Powinien więc ocenić swoje kompetencje i zobowiązać się do zapewnienia swemu klientowi bezpieczeństwa w czasie pokonywania kolejnych etapów drogi, choć nie może zapewnić, że będą one wolne od trudności i wysiłku turysty. O przewidywanych trudnościach powinien go uprzedzić. To turysta/klient może jednak w każdej chwili zdecydować, czy chce wyprawę kontynuować, czy przerwać ją w dowolnym momencie, informując o tym przewodnika Relacyjne kompetencje merytoryczne i osobiste Nawet jeśli człowiek posiada naturalną łatwość nawiązywania kontaktu, budzenia zaufania, swobodę prowadzenia rozmowy, nie wystarcza to, by jego relacja z klientem była profesjonalna. Profesjonalizm relacji diagnostycznej wymaga wiedzy teoretycznej i umiejętności interpersonalnych. Dotyczy to wiedzy z zakresu reguł spostrzegania społecznego, komunikacji, ekspresji emocji, a także stale rozwijanych praktycznych umiejętności relacyjnych, takich jak wrażliwość kliniczna, umiejętność słuchania i rozumienia uczuć. Do czynników natury relacyjnej, które mogą zakłócić przebieg i zniekształcać wyniki badania należy brak klarowności charakteru relacji i oczekiwań wobec wspólnej pracy. Źródła trudności mogą tkwić po obu stronach relacji. Warunkiem ograniczenia tych zakłóceń jest wspólne omówienie warunków pracy w postaci tzw. umowy lub kontraktu. Szersze omówienie zagadnienia znajdzie czytelnik w: Stemplewska-Żakowicz, Etyka zbierania i interpretacji danych oraz przekazywania wyników badania Obok czynników decydujących o etyce i kompetencjach dotyczących relacji pojęcie profesjonalizmu diagnozy w rozmowie i obserwacji odnosi się też do stosowania narzędzi oraz interpretacji i wykorzystania danych. Etyka diagnozy zakłada rozważenie zasadności i poprawnego stosowani: określonych narzędzi badawczych. Zasadność oznacza rezygnację ze stosowani; narzędzi i metod czy podejmowania tematów, które nie są niezbędne z punk tu widzenia celu i problemu badawczego. Mnożenie metod lub nieuzasadnione z punktu widzenia interesu klienta poszerzanie tematu i przedłużanie rozmowy jest nadużyciem wobec niego. Nie leżą też w interesie klienta (choć mogły być źródłem osobistej satysfakcji lub metodą autoprezentacji diagnosty) interpretacje wykraczające poza problem diagnostyczny. Poprawność wiąże się tu z rozważeniem, czy narzędzie jest optymalne z punktu widzenia cel

6 i problemu diagnostycznego, oraz czy spełnia podstawowe wymagania psychometryczne. Profesjonalne stosowanie metod diagnostycznych musi być poparte wiedzą na temat ich możliwości i ograniczeń. Niektóre testy wymagają specjalistycznego przygotowania i treningu wykraczającego poza program psychologicznych studiów magisterskich. Ich stosowanie jest na świecie regulowane specjalnymi przepisami. W przypadku rozmowy i obserwacji psychologicznej decyzja dotyczy wyboru formy tych metod i sposobu rejestrowania informacji. Warto czasem rozważyć etyczne aspekty zastosowania formy swobodnej i standaryzowanej. Mało doświadczony diagnosta popełni przypuszczalnie mniej błędów, stosując standaryzowaną formę rozmowy czy obserwacji, choć być może stanie się to kosztem pominięcia jakiegoś istotnego aspektu (por. też rozdział dotyczący wyboru formy rozmowy w II części). Podobne uwagi odnieść można do interpretacji zebranego w rozmowie materiału, która wymaga solidnego osadzenia w teorii i doświadczenia w stosowaniu danej techniki. Interpretacja wykracza daleko poza proste podanie wyniku czy odniesienie do norm. Wymaga uwzględnienia metodologicznego i teoretycznego statusu oraz znaczenia wskaźników z rozmowy, obserwacji i testu. Informowanie o rezultatach badania Kodeks etyczny zapewnia badanemu prawo do poznania wyniku badania. Kwestia informowania klienta o wynikach, integralnie związana z postępowaniem diagnostycznym, może nasuwać dylematy natury etycznej. Jak podawać taką informację, by przede wszystkim nie szkodzić"? Przekazywanie informacji zwrotnych dotyczy dwojakiego rodzaju sytuacji. Pierwsza ma miejsce w trakcie prowadzenia rozmowy, druga - po jej zakończeniu. W trakcie rozmowy nie podaje się żadnych hipotez ani wniosków diagnostycznych, kwestią dyskusyjną jest nawet stosowanie interpretacji 7. Niektóre interwencje mają co prawda charakter zwrotnych informacji, należy do nich np. parafraza czy odzwierciedlenie. Dotyczą one jednakże tego, co mówi lub wyraża badany i dla podkreślenia tego faktu muszą zawierać zwrot w rodzaju: O ile dobrze rozumiem..", czy Powiedział pan"... Choć zdania takie w ustach diagnosty mogą mieć dla klienta charakter informacyjny poprzez fakt potwierdzenia czy wzmocnienia jego wypowiedzi, nie są informowaniem o wynikach badania. W pełni uzasadnione jako instrument prowadzenia rozmowy, nie powinny być one stosowane w charakterze czy zamiast wniosków diagnostycznych (por. też Toeplitz, 2004). Szerzej na temat podawania informacji zwrotnych w czasie diagnozowania pisze Zalewski (2005). Przekazywanie klientom wyników badania po jego zakończeniu powinno być rzeczowe i jednocześnie umożliwiać przyjęcie konstruktywnej postawy wobec uzyskanej wiedzy. Jednym z warunków poprawnego przekazu jest możliwie prosty i zrozumiały język, wolny od profesjonalnego żargonu, często obciążonego negatywnymi konotacjami (Okun, 2000). Należy zadbać o użycie terminów, które nie budzą niepokoju. Na przykład informacja, że charakter związku pary, która zwraca się po pomoc jest natury sadystyczno-masochistycznej" to poważny błąd. Może spowodować przerażenie i sprzeciw lub oskarżanie się. Tę samą wiedzę można przekazać, wskazując na wzajemne oczekiwania, potrzeby, sposoby ich komunikowania i zaspokajania. Podobne reakcje budzić może informacja o tendencjach autodestruktywnych", gdy w istocie rzeczy chodzi o zdolność do ochrony i opiekowania się sobą. Przy omawianiu trudności i słabych stron należy wskazać na możliwości zmiany i na mocne strony klienta, zachęcając do zadaniowego spojrzenia na problem. Sprzyja temu bardziej język funkcji i procesów aniżeli cech czy kategorii. Jest to mniej obciążające i bardziej efektywne (por. dalej). Formułowanie wniosków w trybie hipotetycznym pozwala badanemu zachować wobec nich nieco dystansu - przyjąć je lub odrzucić, zgodnie z prawem do decydowania o sobie. Właściwie podana informacja o wynikach badania może stanowić element interwencji psychologicznej, przyczynić się do zmniejszenia lęku, wzmocnić poczucie własnej wartości lub ułatwić rozwiązanie konkretnego problemu. Podana źle - może mieć negatywne konsekwencje. Konsekwencje etykietowania Lekarska zasada primum non nocere obowiązuje diagnostę również w momencie nadawania nazwy rozpoznanym zaburzeniom i deficytom. Jak wyżej wspomniałam, diagnoza formułowana w języku funkcji, procesów czy tendencji behawioralnych jest nie tylko bardziej trafna, ale również częstokroć bezpieczniejsza dla klienta aniżeli diagnoza typologiczna. Na przykład język typologii zaburzeń osobowości, podobnie jak diagnoza psychiatryczna, może mieć charakter etykiety o określonych, nie zawsze dających się przewidzieć konsekwencjach osobistych i społecznych. Najpoważniejsza z nich to uruchomienie samopotwierdzającej się przepowiedni. Poznawcze koncepcje Ja, choćby te sformułowane przez Markus (1977) czy Higginsa (1996), dowodzą, jak dalece schematy dotyczące własnego Ja pełnią funkcje regulacyjne, powstrzymując lub sprzyjając uruchomieniu określonych zachowań i emocji. W sensie społecznym zagrożeniem wynikającym z etykiety diagnostycznej może być stygmatyzacja o znanych negatywnych konsekwencjach.

7 Dlatego diagnosta informując o wynikach, powinien użyć języka, który nie spowoduje zamknięcia się" klienta w schemacie narzuconym przez nadaną sobie w wyniku rozmowy lub przyjętą od specjalisty etykietę. Tajemnica zawodowa Zachowanie tajemnicy zawodowej wydaje się oczywistą i niewymagającą komentarza zasadą etyczną. Poczucie bezpieczeństwa badanego związane jest z przekonaniem, że jego osobiste problemy nie zostaną ujawnione. Istnieją jednak wyjątki od tej zasady, sytuacje, w których diagnosta jest z niej zwolniony, o czym powinien badanego poinformować. Są to przypadki zagrożenia życia własnego lub innych, przemoc i nadużycia seksualne wobec dzieci. Wspomnę też o sytuacji specyficznego łamania omawianej zasady. Zdarza się, szczególnie gdy diagnoza i leczenie realizowane jest przez zespół specjalistów, że przekazywane innym członkom zespołu informacje o kliencie, o jego prywatnym życiu czy zachowaniu, wykraczają poza treści ściśle związane z problemem diagnostycznym. To tzw. plotkarstwo psychologiczne, niesłużące interesom klienta, odbywa się na ogół bez świadomości jakiegokolwiek nadużycia Kompetencje merytoryczne i osobiste w podejmowaniu czynności diagnostycznych Profesjonalne podejście do zbierania i interpretacji danych diagnostycznych wymaga dobrego rozpoznania obszaru własnej odpowiedzialności. Takim obszarem jest, obok kwestii etycznych, obszar kompetencji merytorycznych i osobistych. Jest to w pierwszym rzędzie poziom wiedzy i umiejętności fachowych oraz osobisty rozwój w takim zakresie, w jakim służy on jakości pracy diagnosty. Kompetencje merytoryczne Troska o właściwy poziom wiedzy fachowej wymaga stałego jej poszerzania, podnoszenia kwalifikacji, śledzenia postępu badań w danej dziedzinie. Posługiwanie się technikami o przestarzałych normach, intuicyjna, oderwana od teoretycznych podstaw interpretacja danych może prowadzić do znacznego zafałszowania wyniku badania. Wiedza teoretyczna dostarcza języka opisu i wyjaśniania badanych zjawisk, strukturalizuje proces diagnozy, wyznacza dobór narzędzi i sposób analizy wyników. Kompetencje osobiste w zakresie czynności diagnozowania to te aspekty indywidualnych właściwości diagnosty, kontrola tych obszarów własnego funkcjonowania psychologicznego, które pozostają w ścisłym związku z jakością wykonywanych przez niego zadań i jego efektywnością zawodową w ogóle. Za sadniczym elementem tych kompetencji jest samoświadomość dotycząca różnych aspektów własnego Ja (psychicznego, fizycznego), tożsamości kulturowej zawodowej (osobista filozofia" zawodu) oraz świadomości własnego sposobi funkcjonowania w relacji, co określa się tu mianem samoświadomości interpersonalnej (por. też: Brammer, 1984; Okun, 2000; Corey, Corey, 2002). Wiedza na temat własnych psychicznych cech, preferencji, nierozwiązanych problemów podobnie jak poczucie przynależności kulturowej i zawodowej tożsamości, daj' szansę na kontrolowanie wpływu tych czynników na proces i interpretację wyników. Samoświadomość ciała pozwala korzystać w relacji z badanym z tzw rezonansu fizycznego, będącego reakcją na zachowanie klienta. Uprzedzenia kompleksy, lęki, preferencje, poglądy czy urazy mogą nie tylko zakłócać relację ale również wpływać na sposób spostrzegania ludzi i tendencyjną interpretację różnych zachowań. Rozpoznanie ich jest warunkiem decyzji dotyczących tego kogo możemy, a kogo nie powinniśmy badać oraz jaka problematyka może sta nowić źródło stronniczości i błędów diagnostycznych. Pracy nad sobą wymagaj też określone cechy osobowości i nawyki. Takie cechy, jak mniej lub bardzie świadome tendencje do oceniania, nadmiernie nasilona potrzeba uznania i akceptacji, bliskości/dystansu, zależności/niezależności, poziom ufności/nieufności, brak lub nadmierna identyfikacja z innymi, nadmierna tendencja lub braku zdolności do ekspresji emocji, nasilony dogmatyzm czy egocentryzm, mogą stanowić znaczące utrudnienie w nawiązaniu właściwej relacji i interpretacji danych z rozmowy i obserwacji. Ważnym osobistym zadaniem diagnosty jest też samoświadomość interpersonalna, tj. uświadomienie sobie wywieranego w relacjach z innymi wrażeni i jego wpływu na zachowanie badanych (por. rozdział dotyczący kontaktu). Poznanie tego aspektu własnej osoby jest możliwe dzięki treningowi interpersonalnemu i pracy w grupach super wizyjnych. Takie cechy kompetencji, jak wrażliwość, rozumiana jako zdolność do dostrzegania i odkodowywania" sygnałów niewerbanych klienta, synchronizacja, czyli umiejętność dostrojenia się do jego ekspres oraz spójność własnego werbalnego i niewerbalnego przekazu to kompetencja w znacznej mierze podlegające ćwiczeniu. Dlatego praca nad rozwojem osobistym ewentualnie superwizja w zakresie sposobu prowadzenia rozmowy czy interpretacji zebranych danych (podobnie zresztą jak i innych metod jakościowych projekcyjnych i narracyjnych) powinny należeć do obowiązków diagnosty. Omówione czynniki etyczne i kompetencyjne decydujące o profesjonalnym charakterze w trzech głównych obszarach działania diagnosty w rozmowie z brano w tabeli 1.

8 Tabela 1. Czynniki i obszary profesjonalizmu w rozmowie diagnostycznej Rysunek 1. Schemat kompetencji diagnostycznych (na podstawie Cormier, Nurius, 2003) Kompetencje diagnostyczne można też schematycznie przedstawić w sposób bardziej ogólny, dokonując adaptacji modelu kompetencji terapeutycznych zaproponowanego przez Cormier i Nurius (2003) (rys. 1.). Zawiera on zarówno wymienione i scharakteryzowane wyżej aspekty samoświadomości diagnosty, jak i dwa pozostałe elementy kompetencji diagnostycznych: wiedzę i umiejętności praktyczne w zakresie funkcjonowania emocjonalnego, poznawczego i reguł komunikacji. Wiedza i umiejętności dotyczą tu wszystkich wyróżnionych wcześniej obszarów, zarówno budowania relacji, jak i czynności diagnozowania, stosowanych metod i interpretacji wyników i informowania o nich. Na marginesie warto dodać, że część kompetencji osobistych, zdolności czy talentów jednostki nie musi wynikać z jej osobistego wkładu pracy czy nauki. Zbiór cech określonych mianem predyspozycji zawodowych to kapitał, z którym człowiek wchodzi do zawodu, zanim jeszcze zacznie się go uczyć. Wielu zadawało sobie pytania o te szczególne umiejętności, które sprawiały, że Milton Erickson czy Wirginia Satir różnili się skutecznością swojej pracy od swoich uczniów, skądinąd rzetelnie przez lata realizujących program ich szkoły. Nie przypadkiem słyszy się czasem takie terminy, jak intuicja, charyzma" czy sztuka". Wallen (1964) w swoim klasycznym już podręczniku psychologii klinicznej pisze o wrażliwości klinicznej" - właściwości będącej zarówno rezultatem wieloletniego doświadczenia, jak i osobistych predyspozycji diagnostów. Podsumowanie Badanie psychologiczne jest swoistą ingerencją w prywatność człowieka Może ono stanowić dla niego emocjonalne obciążenie i rodzić poczucie zagrożenia. Te negatywne skutki badania można ograniczyć lub wyeliminować poprzez podejście profesjonalne w pełnym tego słowa znaczeniu. Przez profesjonalizm postępowania diagnostycznego w rozmowie i obserwacji rozumiemy zarówno przestrzeganie zasad etycznych, pogłębianie wiedzy merytorycznej, doskonalenie umiejętności diagnostycznych i interpersonalnych jak rozwijanie i kontrolę kompetencji osobistych. Warunkiem tych ostatnich jest odpowiedni poziom samoświadomości diagnosty.

9 28 Rozdział 1. Ogólne zasady profesjonalnego postępowania diagnostycznego. Etyka prowadzenia rozmowy zakłada akceptację i poszanowanie dla osoby badanego i zrozumienie jego problemów, uznanie za rzecz naturalną jego prawa do prywatności/poufności i do wiedzy na temat stosowanych procedur oraz sposobu wykorzystania wyników badań. Zakłada ponadto krytyczne podejście do własnych ograniczeń i do ograniczeń stosowanych narzędzi diagnostycznych, a także poczucie odpowiedzialności za konsekwencje stylu pracy i formułowanych wniosków. Rozwijanie wiedzy fachowej, zmienność osobowa i środowiskowo-kulturowa wymagają stałej aktywności i gotowości do rewizji własnych kompetencji merytorycznych i osobistych Rozdział 2 Rozmowa i obserwacja w procesie diagnozowania. Podstawy teoretyczne i problemy metodologiczne Blok kontrolny Słowa kluczowe: Profesjonalizm etyczny: kontrakt, regulacja dystansu, prawo do prywatności, tajemnica zawodowa. Profesjonalizm merytoryczny: wiedza, umiejętności, stałe dokształcanie i rozwój. Profesjonalizm osobowościowy: praca nad sobą, samowiedza i samoświadomość, superwizja. Pytania: 1. Jakie zasady etyczne dotyczą relacji, a jakie stosowania narzędzi i interpretacji danych? 2. Czy i w jakich sytuacjach psycholog jest zwolniony z tajemnicy zawodowej i jak powinien rozwiązać taki problem? 3. Jakie aspekty samoświadomości powinny być elementem osobistych kompetencji diagnosty? 4. Jakiego rodzaju zagrożenia psychiczne i społeczne mogą wynikać z badań psychologicznych? 5. Jak można uzasadnić zalecanie superwizji wobec postępowania diagnostycznego? 2.1. Trochę historii Historyczny przegląd dotyczący rozmowy (wywiadu) zamieszcza w swojej monografii Stanisław Gerstmann (1974) i do niej odsyłam czytelnika zainteresowanego tym zagadnieniem. W tym fragmencie wskażę jedynie punkty zwrotne stanowiące źródła dzisiejszej wiedzy o prezentowanych metodach i kontrowersje, których kilka dotąd nie doczekało się rozwiązania. W tradycji klinicznej zastosowanie rozmowy wiązało się początkowo główie z praktyką psychiatryczną i miało medyczną" formę serii pytań i odpowiedzi Wallen,1964). Stopniowo zaczęły się pojawiać dwie tendencje. Z jednej strony, zapewne pod wpływem psychoanalizy, swobodniejszy, otwarty styl rozmowy. Z drugiej - bardziej ustrukturalizowana jej forma, ukierunkowana na ocenę stanu psychicznego i obejmująca takie obszary, jak np.: wygląd zewnętrzny, zachowanie procesy i treści myślenia, pamięć, uwaga, mowa czy wgląd (Groth-Marnat, 2003) Przedmiotem zainteresowania były ponadto wybrane aspekty metody: mniej lub bardziej dyrektywny styl jej prowadzenia, stopień strukturalizacji, aspekt interakcyjny. Analizowano też na przykład znaczenie takich kwestii, jak koncentracja na treści lub na procesie. Uznawano także, że istotną treścią rozmowy są właśni subiektywne treści, to jak człowiek spostrzega świat, jak rzeczywistość odzwierciedla się w jego świadomości (Nowak, 1965). W celu oddzielenia subiektywne go" i obiektywnego" w materiale ze sprawozdań werbalnych zalecano wyraźne rozróżnianie faktów" i informacji wyrażających postawy, przekonania, wartości czy odczucia (za: Gerstmann, 1974). Znaczący dla prób doskonalenia formy rozmowy i obiektywizowania uzyskiwanych danych okazuje się rozwój behawioralnych strategii badania i terapii (Dab 1980). Znamienna dla tego nurtu tendencja do identyfikowania w wywiadach

10 30 Rozdział 2. Rozmowa i obserwacja w procesie diagnozowania. Podstawy teoretyczne i problemy metodologiczne Uściślenia terminologiczne 31 przeszłych i bieżących wzmocnień i do ustalania obserwowalnych kryteriów zmiany zachowania w centrum zainteresowania stawia reakcje behawioralne, kontrolę stymulacji zewnętrznej i wewnętrznej oraz ewentualne źródła wzmacniania dysfunkcjonalnych zachowań. Podejściu temu towarzyszy często bardziej dyrektywny, interpretujący i oceniający styl prowadzenia rozmowy, podyktowany dążeniem do zwiększenia skuteczności zbierania informacji. Jak się jednak okazało, styl taki w niektórych przypadkach nasilał postawy obronne badanych, tworząc przestrzeń dla skrajnie odmiennego podejścia. Skonkretyzowało się ono na gruncie psychologii humanistycznej. Terapia (i diagnoza) skoncentrowana na kliencie zaowocowała wzmożonym zainteresowaniem samą relacją z klientem i takimi jej elementami, jak autentyczność, akceptacja i empatia. W ten sposób rozumiana relacja stała się warunkiem koniecznym i środkiem dotarcia do autentycznych emocji i doświadczeń klienta, a tym samym drogą uzyskania wiarygodnych danych. W konsekwencji pojawiły się konkretne techniki interwencji w toku prowadzenia rozmowy, służące pogłębieniu i podtrzymaniu kontaktu z badanym, komunikowaniu akceptacji i przyzwolenia (przez samoodsłanianie) dla wyrażania pojawiających się uczuć. Dostrzeżenie w relacji między badanym a badającym jej interakcyjnego charakteru poszerzyło perspektywę analizy danych z rozmowy o fakt wzajemnego wpływu na siebie obu partnerów procesu, do którego każdy z nich wnosi własny kontekst i sposób przeżywania sytuacji badania (Kahn, Cannel, 1957). Odtąd (być może właśnie w reakcji na owo relacyjne przechylenie") będziemy ponownie świadkami tendencji do obiektywizowania sposobu badania, podyktowanej w pewnej mierze wymaganiami praktyki psychologicznej i rzeczywistością ekonomiczną. Znamienny wpływ miało tu także finansowanie opieki medycznej. Spowodowało, że w centrum uwagi stanęła skuteczność działań terapeutycznych. Narzuciło to dążenie do zwiększania efektywności stosowanych technik wywiadu i uzyskiwania koniecznych informacji w jak najkrótszym czasie (komputerowo lub pisemnie). Pojawiła się kwestia czasu spędzanego w bezpośrednim kontakcie z klientem i czasu zbierania informacji o nim w inny sposób. Rozpowszechniła się np. forma wysyłania kwestionariuszy do zgłaszających się na terapię, by uzyskać wstępne informacje lub powierzanie wstępnego wywiadu przeszkolonym asystentom. Broniąc rzetelności informacyjnej danych, ewentualne niezgodności wyników przypisywano błędom procedury. Kolejne lata przyniosły ponowne zainteresowanie wywiadem ustrukturalizowanym i udoskonalaniem jego kolejnych wersji dla dorosłych i dla dzieci. W dążeniu do obiektywizacji pomiaru pojawiły się w pełni wystandaryzowane i sformalizowane formy wywiadu czy komputerowe ich wersje, coraz bardziej przypominające testy. Stopniowo, w miarę coraz pełniejszego poznawania zalet i braków swobodnych i standaryzowanych wersji rozmowy, stanowiska wobec obu form stały się bardziej elastyczne. Obok kwestii formalnych skupionych wokół sposobu pozyskiwania danych, przedmiotem badań była nadal, choć w innej perspektywie, natura treści pojawiających się w rozmowie. W latach 90. żywe zainteresowanie wzbudził w psychologii problem rzetelności wspomnień. Kwestia wypartych i odzyskanych" wspomnień stała się przedmiotem ożywionej dyskusji na temat wartości danych zebranych metodą rozmowy. Powstała wątpliwość, jak dalece informacje uzyskiwane od klienta traktować można jako obiektywną lub przeciwnie - osobistą, narracyjną prawdę. Dowodzono, że słowne sprawozdania klientów są subiektywnymi rekonstrukcjami lub wręcz wyobrażeniami zdarzeń i nie są pewne jako retrospektywne źródło psychospołecznych zmiennych (Henry, Moffit, Caspi, Langley, Silva 1994; Loftus, 1993; Henry,1994, za: Groth-Marnat, 2003). Nadal prowadzi się badania nad relacjami ze zdarzeń widzianych i wyobrażonych (Larsson, Granhag, 2005). Różnice stanowisk wobec treści rozmowy wynikają także z fundamentalnych rozbieżności dotyczących metodologicznego statusu danych, z przekonania badaczy odnośnie do natury informacji uzyskiwanych w rozmowie. Różnice te są dziś wyraźnie wyartykułowane dzięki zaakceptowaniu faktu, że psychologia ze względu na przedmiot poznania jest dziedziną funkcjonującą w ramach dwóch modeli poznania naukowego: pozytywistycznego i fenomenologiczno-humanistycznego. Jako taka zajmuje się więc zarówno dociekaniem zobiektywizowanej lub co najmniej prawdopodobnej wiedzy o mechanizmach ludzkich działań, jak również rozumieniem subiektywnych znaczeń, jakie ludzie nadają swojemu doświadczeniu. Naturalną konsekwencją takiego pojmowania psychologii stał się silny rozwój metodologii jakościowej, której pionierskimi przykładami w podejściu do rozmowy psychologicznej są, zdaniem Kvalego (2004), niedyrektywne wywiady Carla Rogersa. Dzisiejsze podejście do jakościowej metodologii rozmowy akcentuje hermeneutyczną interpretację tekstu i fakt, że rozmówcy'nie tylko ujawniają w rozmowie swoje przeżycia i ich sens, lecz także tworzą we wzajemnej interakcji własne koncepcje siebie i świata (Kvale, 2004) Uściślenia terminologiczne Wywiad to termin stosowany powszechnie we wszystkich niemal naukach społecznych. W psychologii używa się też terminu rozmowa. Jeśli używa się ich

11 !. Rozmowa i obserwacja w procesie diagnozowania. Podstawy teoretyczne i problemy metodologiczne Miejsce rozmowy i obserwacji w procesie diagnozowania jednostki 33 w odmiennych znaczeniach, kryterium rozróżniania jest źródło bądź treść informacji o badanym. Kiedy rozmówcą jest ktoś z otoczenia badanego, na przykład rodzice, nauczyciele, przyjaciele, przełożeni itp. - mówimy o wywiadzie (Gerstmann, 1974). Zebranie informacji na temat warunków życia, sytuacji społecznej czy relacji z otoczeniem od osób trzecich to tzw. wywiad środowiskowy, czasem na zlecenie psychologa przeprowadzany przez asystenta czy pracownika socjalnego. Niektórzy klinicyści w zakres pojęcia wywiadu włączają również informacje otrzymywane z takich źródeł, jak dziennik lekcyjny (oceny szkolne), dokumentacja medyczna (zaświadczenia lekarskie) czy opinie różnych instytucji (Wallen, 1964). Drugim, rzadziej stosowanym kryterium odróżniającym wywiad od rozmowy jest treść poruszanej problematyki. Jeżeli psycholog w rozmowie z osobą badaną koncentruje się na życiorysie klienta, systematyzuje dane biograficzne, tj. informacje dotyczące przebiegu jego psychofizycznego rozwoju, nauki, pracy, to rozmowa taka traktowana bywa jako wywiad (Wallen, 1964). Czasem stosowane jest też, wywodzące się z praktyki lekarskiej, pojęcie anamnezy. Termin rozmowa" pozostawia się wówczas dla spotkania, którego tematyka koncentruje się wokół zgłaszanego problemu. Zastosowanie tego kryterium w praktyce psychologicznej byłoby zawodne. Omawianie historii życia może być nierozłącznie powiązane z problemem badawczym (np. w podejściu rozwojowym). Z kolei usystematyzowana forma zbierania danych dotyczyć może zarówno danych biograficznych, jak i zaburzeń zachowania czy innych trudności, przyjmując postać rozmowy standaryzowanej czy ustrukturalizowanej. W tej sytuacji rozwiązaniem jest zachowanie, wzorem autorów anglojęzycznych, terminu wywiad" (intewiew) wobec obu form (Rogers, 2001). Zważywszy na wieloznaczność tego terminu w naukach społecznych, możliwe jest też odwołanie się do tradycyjnego już w polskim nazewnictwie rozróżnienia zaproponowanego przed laty przez Gerstmanna (1972, s. 87). Autor proponuje, by pojęcie rozmowy i wywiadu różnicować na podstawie tego, z kim psycholog rozmawia; z badanym (rozmowa), czy o badanym (wywiad). Rozmowę psychologiczną definiuje on jako odpowiednio przygotowane spotkanie osoby badającej i osoby, która pod jej kierunkiem buduje swoje wypowiedzi w sposób zamierzony i celowy, wyznaczony przez potrzeby przeprowadzonych badań psychologicznych". Można naturalnie wątpić, jak zauważają Brzeziński i Kowalik (2000), czy osoba badana zawsze buduje swoje wypowiedzi w sposób zamierzony i celowy" i za autorami dodać, że w tym spotkaniu chodzi o komunikację, a właściwie o stworzenie przez diagnostę warunków optymalnych dla tej komunikacji ze względu na cel badania. Będziemy więc używać pojęcia diagnostycznej rozmowy psychologicznej, mając na myśli taką wzajemną relację i współdziałanie diagnosty i diagnozowanego, która sprzyja poznaniu i zrozumieniu zachowania tego ostatniego w zakresie, jakiego wymaga realizacja celu diagnozy Miejsce rozmowy i obserwacji w procesie diagnozowania jednostki We wstępnych charakterystykach rozmowy psychologicznej zwraca się uwagę na trzy kwestie: na jej znaczenie jako źródła danych, jej miejsce wśród innych metod oraz na stopień jej trudności i przyczyny popełnianych błędów. Trudno nie zgodzić się z faktem, że rozmowa psychologiczna dostarcza wartościowych informacji, nieosiągalnych w inny sposób. Jej różne funkcje w procesie diagnozowania można streścić następująco: Rozmowa jest pierwszym i podstawowym etapem budowania kontaktu między badającym i badanym. Jest podstawą dla sformułowania problemu diagnostycznego i źródłem hipotez. Umożliwia konfrontację danych testowych z danymi klinicznymi Dzięki wielowariantowości i elastyczności daje się dostosowywać do różnych potrzeb i problemów diagnostycznych. Prowadzona równolegle z obserwacją zachowania i dynamicznie zmieniających się reakcji na poruszane kwestie umożliwia konfrontowanie danych z wielu źródeł. Pozwala dostrzec specyficzne cechy klienta i sposób spostrzegania przez niego bieżących zdarzeń oraz relacjonowanych sytuacji życiowych. Obserwacja zachowania towarzysząca rozmowie diagnostycznej stanowi ważne źródło (Grzegołowska-Klarkowska, 1991): danych pozwalających na modyfikowanie informacji przekazywanych werbalnie, danych stanowiących przesłanki nowych hipotez, co może wpłynąć na zmianę kierunku i przebiegu badania, informacji umożliwiających kontrolę stanu emocjonalnego badanego, informacji umożliwiających regulację dynamiki kontaktu i toku rozmowy. Rozmowa jako podstawowe, wstępne lub uzupełniające źródło informacji Opis i wyjaśnianie zachowania pod kątem jego wewnętrznej dynamiki, uwarunkowań i znaczeń wymaga podejścia jakościowego lub kombinacji podejścia jakościowego i ilościowego. Zakłada to możliwość potraktowania rozmowy w połączeniu z obserwacją jako głównego źródła danych jakościowych i hipotez diagnostycznych. Hipotezy te weryfikuje się wówczas w kolejnych jej etapach,

12 Rozdział 2. Rozmowa i obserwacja w procesie diagnozowania. Podstawy teoretyczne i problemy metodologiczne Metodologiczny status rozmowy i obserwacji psychologicznej 35 stopniowo zawężając i uściślając obszar poszukiwań, stosując specyficzne strategie sondowania czy standaryzowaną formę pytań. Zestawienie informacji uzyskanych w bezpośredniej relacji w połączeniu z obserwowanymi wskaźnikami wyglądu zewnętrznego, autoprezentacji, ekspresji emocji i stylu zachowania służy również często jako wyjściowe źródło wstępnych hipotez, które weryfikuje się następnie za pomocą odpowiedniego testu czy eksperymentu klinicznego. Rozmowa może być także elementem poprzedzającym badanie eksperymentalne lub testowe. Służy wtedy zebraniu danych ważnych z punktu widzenia procedury eksperymentu lub koniecznych w celu porównań przed i poeksperymentalnych. Może pełnić funkcję uzupełniającą badanie. Jest wówczas traktowana jako źródło dodatkowych informacji o badanym, jego stosunku do badań, samopoczucia w trakcie ich realizacji. Klasyfikacja i opis (nawyków, sprawności, inteligencji, kompetencji, cech) - jako cel diagnozy - skłania do wyboru ilościowego podejścia do procesu diagnozowania, ze względu na nomotetyczny charakter pomiaru i zmiennych. Rozmowa odpowiednio ustrukturalizowana i wystandaryzowana może wówczas pełnić funkcję metody podstawowej, zaplanowanej według modelu korelacyjnego diagnozy (Paluchowski, Hornowska, 2000), lub funkcję uzupełniającą: przygotowania osoby do badań, poinformowania o jego celu i wzbudzenia motywacji do współpracy. Wspomaga wówczas uzgodnienie i zaplanowanie procedury. Umożliwia też ewentualne uzupełnienie wniosków i zakończenie spotkania zgodnie z zasadami etyki postępowania diagnostycznego. Metoda obserwacji należy obok rozmowy do tych narzędzi diagnozy psychologicznej, które uważa się za podstawowe źródła danych jakościowych. Podobnie jak rozmowa, może być podstawą formułowania hipotez weryfikowanych następnie w dalszych etapach diagnozy. Może być źródłem dodatkowych informacji pomocnych w analizie innych danych. Może być wreszcie samodzielną metodą opisu zachowania. W dawnej i nowszej literaturze przedmiotu rozdziały dotyczące rozmowy psychologicznej rozpoczyna opinia, że rozmowa jest jedną z najważniejszych, a zarazem najtrudniejszą metodą diagnozy psychologicznej (m.in. Kahn i Cannel, 1957; Gerstmann, 1974; Wallen, 1964; Meili, 1967). Rozmowa jest...chyba najważniejszą metodą badania ludzi (...) może dostarczyć bardzo wielu danych oraz tak dokładnych informacji, jakich na ogół nie dają inne metody" (Wallen, 1964, s. 115). Sprawą niezmiernej wagi jest zrozumienie człowieka w rozwoju, a zrozumienia tego nie daje zastosowanie samego tylko, choćby nawet najlepszego testu",...testy mają tylko uzupełnić i wyjaśnić to, co wiemy o człowieku skądinąd..." Metoda wywiadu jest bez wątpienia najtrudniejszą z wszystkich metod psychologicznych, a więc i najtrudniej się jej nauczyć; ona to najbardziej wymaga wyszkolenia psychologicznego i doświadczenia, chyba że chce się poprzestać na najprostszych informacjach" (Meili, 1967, s. 139). Podobną ocenę rozmowy z towarzyszącą jej obserwacją, podkreślającą znaczenie i miejsce obu metod wśród innych narzędzi diagnozy psychologicznej, znajdziemy w tekstach najnowszych. Groth-Marnat (2003, s. 69) pisze: Najważniejszym sposobem zbierania danych w ocenie psychologicznej jest rozmowa diagnostyczna. Bez danych z rozmowy większość testów psychologicznych jest bez znaczenia (meaningless)"....za metodę podstawową w procesie diagnozy uznajemy rozmowę" - piszą w poświęconym diagnozie rozdziale Brzeziński i Kowalik (2000, s. 314). Choć jest to metoda podstawowa i powszechna, to nadal pozostaje najtrudniejszą z metod diagnostycznych (Cormier, Nurius, 2003). Tak częste podkreślanie stopnia trudności rozmowy wynika najprawdopodobniej z jej mało sformalizowanej formy i potencjalnego obciążenia błędami stronniczości, słowem - z trudności natury metodologicznej. W dalszej części rozważymy zatem problem jej statusu metodologicznego i podstaw teoretycznych Metodologiczny status rozmowy i obserwacji psychologicznej Psychologia jako dziedzina łącząca w sobie pozytywistyczny i humanistyczo-fenomenologiczny model nauki zmaga się z problemem dostosowania sposobu i metody badania do swego przedmiotu i celu. Ten złożony temat jest dziś przedmiotem wielu osobnych opracowań (Straś-Romanowska, 2000; Shaugnessy Zechmeister, Zechmeister, 2002; Kvale, 2004) i nie zamierzam go w tym miejscu rozwijać. Pragnę jedynie wskazać, że próba określenia metodologicznego statusu rozmowy i obserwacji kieruje uwagę na dwa zagadnienia. Jedno odnosi się do mocowania teoretycznego tych metod, tj. do pytania o naturę uzyskiwanych za ich pomocą danych i o teoretyczne założenia uprawniające do wnioskowania na ich podstawie o stanach i procesach wewnętrznych. Drugie dotyczy tego, jak dalece spełniają one podstawowe wymagania psychometryczne, takie jak obiektywność, trafność, rzetelność 8. Wobec metod tradycyjnie zaliczanych do jakościowych, do których należy rozmowa i obserwacja, metodologiczna poprawność" oznacza przede wszystkim ich wyraźnie zakotwiczenie teoretyczne. Refleksja dotycząca teoretycznego czy paradygmatycznego umocowania sprowadza się do pytania o status informacji Szczegółową analizę tego zagadnienia w odniesieniu do metod jakościowych znajdzie czytelnik w prac zbiorowej pod red. K. Stemplewskiej-Żakowicz i K. Krejtza (2005).

13 uzyskanych za ich pomocą. Czego w istocie rzeczy dowiadujemy się, słuchając wypowiedzi rozmówcy? Współczesne podejście do tego zagadnienia wraz z zaakceptowaniem specyfiki (przyrodniczo-humnistycznej) przedmiotu i metodologii badań psychologicznych dopuszcza dwie lub nawet trzy możliwe odpowiedzi. Jedna - związana z (post)pozytywistycznym modelem poznania każe poszukiwać możliwie obiektywnych informacji o człowieku, jego osobowości i historii. Diagnosta świadomy ograniczonych możliwości takiego poznania nie odrzuca jednak celowości wysiłków zmierzających do obiektywizacji zebranych informacji, budując, a następnie weryfikując kolejne hipotetyczne modele interesujących go zjawisk (Kvale, 2004). Inna odpowiedź wyrasta z założeń konstruktywizmu poznawczego. Idea, zgodnie z którą człowiek nie odtwarza, lecz konstruuje swój obraz świata i samego siebie, każe uznać subiektywny charakter tej wiedzy. W skrajnie radykalnej formie odrzuca się całkowicie i nazywa naiwnością wiarę w możliwość dotarcia do prawdy obiektywnej (Kvale, 2004; Stemplewska-Żakowicz, 2005). Celem badania jest poznanie subiektywnego świata przeżyć człowieka, zrozumienie znaczeń, jakie nadaje on swojemu doświadczeniu. Istnieją też racje przemawiające za tym, że treści pojawiające się w toku rozmowy są nie tylko rekonstrukcjami przeżyć badanego, lecz są w czasie rozmowy w interakcji z diagnostą na bieżąco aktywnie konstruowane (Stemplewska-Żakowicz, 2005) 9. Uzyskany w rozmowie materiał byłby więc efektem dynamicznej interakcji między rozmówcami, powstającym na bieżąco i różnym od istniejącego przed spotkaniem. Każda z wymienionych perspektyw ma określone konsekwencje metodologiczne. Perspektywa pozytywistyczna zakłada stosowanie w psychologii metod wypracowanych na gruncie nauk przyrodniczych, możliwie zobiektywizowanego, głównie ilościowego sposobu agregowania i opracowywania danych. W ramach perspektywy humanistycznej postuluje się podejście jakościowe, którego celem jest opis i rozumienie badanych zjawisk i ich indywidualnego znaczenia dla podmiotu. Różnice w definiowaniu przedmiotu poznania implikują możliwość innego umiejscowienia teorii w procedurze badawczej (por. cz. II, rozdz. 4.). Inaczej też mogą być rozumiane podstawowe kryteria psychometrycznej poprawności, takie jak trafność czy rzetelność. Bez względu jednak na te różnice wiedza W wyżej wspomnianym zbiorze autorka szczegółowo omawia różnice podejścia pozytywistycznego, postpozytywistycznego i konstrukcjonizmu społecznego w rozumieniu natury informacji z wywiadu. Wskazując na jego interakcyjny charakter, przywołuje ideę aktywnego wywiadu" Holsteina i Gubriuma, którzy utrzymują, że informacje nie są uzyskiwane od osoby w czasie wywiadu, lecz aktywnie współ-konstruowane..." (Stemplewska-Żakowicz, 2005) i że uruchamiane być mogą z różnych pozycji Ja. teoretyczna oraz jakość metody stanowić będą podstawowe warunki wartości diagnostycznej danych. W psychologii, w której ze względu na przedmiot badań funkcjonują obydwa modele nauki, wybór określonej perspektywy badawczej wynikać będzie z rodzaju (jednostkowe/ogólne) i natury (subiektywne/obiektywne) poszukiwanych informacji. Rozmowa psychologiczna jest metodą diagnostyczną wykorzystywaną w wielu obszarach praktyki psychologicznej. Ważne z punktu widzenia celu diagnozy dane dotyczyć mogą zarówno indywidualnej konstrukcji wizji siebie i świata badanego, jak i konkretnych zdarzeń w historii jego życia; zarówno znaczenia i sposobu rozumienia tych zdarzeń, jak i niedostępnych świadomej samowiedzy doświadczeń czy ukrytych mechanizmów regulacji zachowań. Dla psychologa praktyka nie jest obojętne, czy planowana interwencja ukierunkowana będzie na przywrócenie utraconej funkcji, czy na sposób przeżywania straty. Realizując różnego rodzaju zadania diagnostyczne, powinien więc mieć świadomość ontologicznych i epistemologicznych różnic perspektywy pozytywistycznej i humanistycznej i ich metodologicznych konsekwencji. Wybór perspektywy nie wyczerpuje jednak teoretycznej refleksji nad statusem danych z rozmowy. Bez względu na przyjęty paradygmat staniemy przeć pytaniem o granice samowiedzy oraz o treściowe i pozatreściowe jej przejawy w przekazie werbalnym Samowiedza i (samo)obserwacja jako źródła danych i podstawy wnioskowania diagnostycznego Problem statusu informacji z rozmowy można też analizować, pytając o gra nice samowiedzy i gotowości do samoodsłaniania. Czy aktor chce i może wszystko pokazać?" - pyta Wiesław Łukaszewski (2003) w Wielkich pytaniach psychologii. Co w tej mierze wnosi psychologia akademicka, budując teoretyczne podstawy poznania osobowości poprzez rozmowę i obserwację psychologiczną? Kliniczne doświadczenia Freuda i badania empiryczne weryfikujące tezy psychoanalizy ustaliły granice samopoznania, stając w opozycji wobec tych kierunków, które wiedzę psychologiczną budowały metodą introspekcyjną. Są one dziś potwierdzone i rozwijane dzięki badaniom nad wiedzą deklaratywną i proceduralną (Winograd, 1975) oraz nad świadomym i nieświadomym jej przetwarzaniem (Nissbett, Wilson, 1977). Wyniki tych badań każą uwzględnić w diagnoz opartej na danych werbalnych fakt istnienia doświadczeń nie mających słownej reprezentacji, a tym samym wiedzy niejawnej, niedostępnej werbalizacji, o której

14 2. Rozmowa I obserwacja w procesie diagnozowania. Podstawy teoretyczne i problemy metodologiczne obecności wnioskować możemy jedynie pośrednio na podstawie jej wpływu na zachowanie (Kihlstrom, 1987) 10. Problem granic samowiedzy jako źródła danych podejmują także w pracach badawczych psychologowie poznawczy. Badania nad znaczeniem totalitarnego Ja (Greenwald, 1980; 1988), Ja stronniczego czy egotyzmu atrybucyjnego (Kofta, 1991) wnoszą ważne informacje na temat poznawczych zniekształceń samowiedzy. Owocem tych dokonań jest przede wszystkim wzrost świadomości diagnostycznej na temat znaczenia sposobu definiowania badanych kategorii i ich operacjonalizacji w ramach ogólnych i szczegółowych teorii psychologicznych. Określają one rodzaj i zasady interpretacji danych, znaczących z punktu widzenia zadania diagnostycznego. Będą one zasadniczo różne w przypadku takich teorii, jak psychoanaliza, behawioryzm czy podejście narracyjno-interakcyjne. Odwołujemy się do nich w zależności od tego, jakich informacji zamierzamy w rozmowie szukać. Jest przecież zasadnicza różnica między przekonaniem, że diagnostycznie znaczące są jedynie informacje o obserwowalnym zachowaniu i jego obiektywnym kontekście sytuacyjnym a twierdzeniem, że tymi informacjami są, wręcz przeciwnie, świadome przekonania i schematy poznawcze czy wreszcie, że są nimi nieświadome motywacje lub dziecięce doświadczenie. Teoria psychoanalityczna czyni przedmiotem zainteresowania diagnozy nieświadome motywy i konflikty. Wskaźniki lęku, agresji, przeniesienia, oporu, mechanizmów obronnych i szeroko rozumiana projekcja stają się wówczas teoretyczną podstawą wnioskowania diagnostycznego. Inaczej postępuje przedstawiciel podejścia poznawczo-fenomenologicznego, dla którego poczucie sensu lub system wartości badanego będą kluczowymi punktami diagnozy, a stopień ich uświadomienia warunkiem poznania i wnioskowania. Wiedza teoretyczna stanowi podstawę nadawania znaczenia wypowiedziom i reakcjom niewerbalnym. Tam właśnie znajdziemy uzasadnienie dla potraktowania stylu wypowiedzi czy zachowania jako wskaźnika określonych aspiracji, a przejęzyczenia - jako wskaźnika nieświadomych pragnień. Być może tak często podkreślana trudność metod swobodnych wynika między innymi właśnie z konieczności sięgania w toku ich przeprowadzania i interpretacji danych zarówno 10 Spór o znaczenie i wiarygodność samowiedzy i samoobserwacji, a dalej o wartość metody bezpośredniej w badaniu osobowości próbował rozstrzygnąć Gordon Allport, podkreślając znaczenie świadomych i racjonalnych motywów zachowania u osób zdrowych i rolę nieświadomości w przypadku dezintegracji osobowości (Hall, Lindzey, Campbell, 2004). Uprawomocnił tym samym metody oparte na bezpośredniej relacji badanego i wartość uzyskiwanych tą drogą danych, zalecając jedynie w uzasadnionych przypadkach poszerzenie badania o metody pośrednie. Czy osoba badana nie ma prawa, by jej ufano?"- pytał (Allport 1953, s ). do wiedzy z psychologii ogólnej, jak i z psychologii społecznej, rozwojowej czy klinicznej. W świetle licznych argumentów na rzecz zastosowania teorii w diagnozie wypada na zakończenie zapytać, czy możliwe jest efektywne przeprowadzenie rozmowy i obserwacji bez jakichkolwiek teoretycznych założeń. Moim zdaniem odpowiedź na tak postawione pytanie jest negatywna. W tzw. podejściu indukcyjnym nie planuje się wprawdzie a priori struktury rozmowy. Jednak po jej wiernym zarejestrowaniu i przetworzeniu zapisu wyłania się (zwykle metodą sędziów kompetentnych) ewentualne wątki czy kategorie teoretyczne. Nawet jeśli pozostawiamy badanemu całkowitą swobodę wypowiedzi, nie ingerując w jej przebieg, sam wybór tematu i takiej właśnie formy rozmowy jest zwykle podyktowany określonymi teoretycznymi założeniami, które następnie będą decydować o sposobie interpretacji danych. Mimo niekwestionowanej roli teorii warto pamiętać, że wiele zakładanych w nich związków między obserwowanymi zachowaniami i wypowiedziami osób badanych nie zostało empirycznie potwierdzonych. Inne, mimo empirycznie udokumentowanego współwystępowania, nie doczekały się wyjaśnienia. Jak przestrzega Kowalik (2000), warto pamiętać, że wiedza, którą posługujemy się w rozmowie i obserwacji, nie jest jednorodna. Jest to po części wiedza o teoretycznych i empirycznie potwierdzonych zależnościach między zachowaniem a właściwościami psychicznymi. Po części wiedza o ich współwystępowaniu, bez jednoznacznego wyjaśnienia tego faktu, czy wiedza powstała w toku klinicznych doświadczeń w pracy z określoną, specyficzną grupą osób Wartość diagnostyczna danych w rozmowie i obserwacji W analizie zachowania człowieka związki między zjawiskami i ich zewnętrznymi przejawami, między przyczynami i skutkami są tak niejednoznaczne i skomplikowane, że pojedyncze wskaźniki mają ograniczoną diagnostyczną wartość. Na szczęście zastosowanie jednej metody nie oznacza jednego tylko źródła informacji o badanym. W przypadku rozmowy źródła te to treść i forma wypowiedzi, werbalne i niewerbalne reakcje badanego, tzw. pierwsze wrażenie i recypatia (wykorzystanie własnych reakcji diagnosty jako przesłanki hipotez dotyczących badanego). Źródła danych diagnostycznych Wykorzystanie materiału uzyskanego w rozmowie i obserwacji w procesie formułowania hipotez badawczych wymaga uwzględnienia wiedzy dotyczącej różnych sposobów i poziomów przejawiania się właściwości podmiotowych.

15 Oznacza to korzystanie z różnych źródeł danych. Podstawowymi źródłami informacji w rozmowie połączonej z obserwacją są: treść wypowiedzi badanego, czyli co badany mówi, forma wypowiedzi, czyli jak badany mówi, zachowania niewerbalne i parawerbalne, wygląd zewnętrzny: budowa i postawa ciała, dynamika ruchów, strój, operowanie dystansem interpersonalnym (proksemika), recypatia (na podstawie samoobserwacji badającego: wrażenie wywierane przez badanego i odnotowany we własnych reakcjach rezonans somatyczno- -emocjonalny), dane prediagnostyczne dotyczące kontekstu i sytuacji poprzedzającej badania. Łączenie danych z różnych źródeł ma znaczenie dla oceny ich wartości, czy inaczej mocy diagnostycznej". Ocena wartości diagnostycznej danych Na znaczenie wypowiedzi można spojrzeć przez pryzmat ich funkcji informacyjnej, ekspresyjnej i komunikacyjnej (Nowak, 1965; Brzeziński, Kowalik, 2000). Wypowiedź zawiera na ogół jakieś informacje o rzeczywistości (fakty). Klient nie musi dysponować pełną wiedzą o faktach, a zadaniem psychologa nie jest konfrontowanie go z tym. Z punktu widzenia wartości diagnostycznej informacji warto natomiast zauważyć różnicę między zdarzeniami a ich subiektywną percepcją oraz czy różnice między tym, co wie i co mówi badany, są zamierzone, czy niezamierzone. Rozróżnianie w wypowiedziach badanego faktów i ich interpretacji to istotna wskazówka w nadawaniu znaczenia zbieranym danym. Byłem słabym uczniem to własna ocena, interpretacja, która może oznaczać, że mówiący miał na ogół oceny dostateczne lub nawet dobre, ale w porównaniu z innymi czuł się gorszy lub że powtarzał klasy. Zdanie Powtarzałem klasy jest informacją o faktach, nie mówi jednak nic o tym, jakie znaczenie miały one dla badanego. Funkcja ekspresyjna zakłada, że poza samą treścią wypowiedź wyraża stosunek osoby badanej do wypowiadanych treści. Rozbieżność między tym, co badany mówi a jego przekonaniami czy emocjami może prowadzić do modyfikacji starych lub pojawienia się nowych informacji. Pominięcie tej ewentualności może sprawić, że diagnosta nie zauważy na przykład, iż mimo deklarowanej zgody na badanie, klient będzie miał do niego niechętny stosunek i postawę obronną lub żeby sprawić przyjemność diagnoście będzie się godził na to, co budzi jego sprzeciw. Funkcja komunikacyjna jest poprawnie realizowana, jeśli komunikat pozwala rozumieć intencję nadawcy. Intencją nadawcy może być jednak nie tylko przekazanie określonej informacji czy spontaniczna ekspresja własnego stosuj ku do nich, lecz także wywarcie określonego wrażenia, autoprezentacja. Znacznie diagnostyczne może mieć także pojawienie się niejasnych, niezrozumiałych wypowiedzi lub ich fragmentów. Werbalne sprawozdania badanego są więc wartościowym źródłem danych diagnostycznych pod warunkiem, że wnioskując na ich podstawie potrafimy rozróżnić podawane fakty od wyrażanych przekonań, a te z kolei od sposobów autoprezentacji i prób wywarcia określonego wrażenia. Że nie mylimy tego, "co badany mówi" z tym, że o tym mówi". W jakim kontekście padają określone słowa i na ile są one osobiste (Szustrowa, 1991). Na przykład zdanie X: Jestem uczciwym człowiekiem ma wiele znaczeń. Może informować że: X jest uczciwy człowiekiem. Może wyrażać osobiste przekonanie X, który sądzi, że jest uczciwym człowiekiem lub próbę autoprezentacji, pragnienie by diagnosta uważał, jest on uczciwym człowiekiem. Jak podkreśla Szustrowa, zanim nie uzyskamy więcej informacji, wiemy tylko, że X powiedział, że jest uczciwym człowiekiem. Wnioskowanie, bez ustala nia faktycznego znaczenia tej wypowiedzi dla badanego, ma dla dalszych etapach postępowania odmienne konsekwencje. Inne bowiem implikacje wynikają z faktu, że jest się uczciwym człowiekiem, inne zaś z tego, że za takiego się uważam czy wreszcie, że chcemy, aby nas za takiego uważano, choć sami wcale nie podzielamy tej opinii. Wartość diagnostyczna informacji z rozmowy zależy też od tego, jak dale wypowiedź jest osobista i spontaniczna. Wypowiedź spontaniczna ma zazwyczaj większy ciężar gatunkowy" niż prowokowana (Szustrowa, 1991). Zdanie Mam dobry kontakt z moją mamą brzmi bardziej przekonująco niż odpowiedź Dobry na pytanie: Jaki jest twój kontakt z mamą. Podobnie inaczej zabrzmi zdanie wypowiadane z pozycji osobistej i ogolnej czy normatywnej. Mam dobry kontakt z mamą i Mam, jak większość ludzi, dobry kontakt z mamą lub Z matką każdy ma dobry kontakt. Z tego, co zostało powiedziane wynika, że tylko część diagnostycznie użytecznych danych wynika bezpośrednio z wypowiedzi badanego. Inne, zanim będzie można je uznać za przesłanki hipotez diagnostycznych, muszą zostać przeanalizowane pod kątem możliwych znaczeń, skonfrontowane z innymi dany; W przypadku zmiennych, które są bezpośrednio niedostępne, należy zastosować techniki stymulujące wystąpienie ich obserwowalnych przejawów. Zda Jest mi smutno z powodu straty pracy może mieć inną wartość diagnostyczą gdy treść tego zdania jest spójna, inną - gdy jest niespójna z ekspresją emocjo nalną. Informacja o kochających rodzicach pozostaje deklaracją, jeśli nie znajdzie odzwierciedlenia w opisie zdarzeń, zachowań lub reakcjach niewerbalnych

16 O potrzebie bezpieczeństwa wnioskować należy raczej na podstawie dokonywanych przez badanego wyborów, sposobów ich uzasadniania, fantazji, czyli opisanych w teorii wskaźników tej potrzeby, aniżeli na podstawie bezpośrednich stwierdzeń. Nie wszystkie dane zebrane w czasie rozmowy i obserwacji mają wartość wskaźników. Wskaźniki Jak wynika z podanych wyżej przykładów, związek między obserwowaną reakcją, zachowaniem czy wypowiedzią i ich diagnostycznym znaczeniem jest w psychologii bardzo złożony. Mamy tu najczęściej do czynienia z wnioskowaniem o niedostępnych bezpośredniej obserwacji stanach wewnętrznych, cechach czy procesach. Jesteśmy zatem skazani na posługiwanie się obserwowalnymi ich przejawami, czyli wskaźnikami. Przywołując definicję S. Nowaka (1965), pamiętamy, że wskaźnikiem jakiegoś zjawiska (A) nazywamy tylko takie inne zjawisko (B), którego zaobserwowanie umożliwia stwierdzenie obecności zjawiska pierwszego (A), z prawdopodobieństwem co najmniej wyższym od przeciętnego. Wynika stąd, że obserwowana reakcja może być wskaźnikiem cechy, stanu czy procesu tylko, gdy zachodzi między nimi określony związek. Związek ten bywa czasem sprawdzalny empirycznie dzięki temu, że zjawisko wskazywane jest dostępne bezpośredniej obserwacji (wskaźniki empiryczne). Na przykład mierzony wskaźnik wilgotności skóry daje się sprawdzić badaniem dotykowym. W przypadku obserwacji wiedza o fizjologicznych i behawioralnych aspektach emocji umożliwia czasem sięganie do wskaźników empirycznych. W badaniach psychologicznych częściej mamy do czynienia z wskaźnikami ustalonymi definicyjnie lub wyprowadzonymi na podstawie wiedzy teoretycznej (definicyjnymi, inferencyjnymi). Definicja określa tu, jaki wynik czy wybór będzie wskaźnikiem danego zjawiska. Na przykład wysoka ocena (5,0) jest (z założenia przynajmniej) wskaźnikiem postępów ucznia. Wynik maksymalny w skali neurotyzmu czy kontroli emocjonalnej w rozmowie standaryzowanej uznany jest za wskaźnik skrajnego nasilenia mierzonej cechy. Gdy o istnieniu potrzeby psychicznej czy tożsamości wnioskujemy na podstawie jej projekcyjnych wskaźników w TAT czy w rysunku, korzystamy z określonej wiedzy teoretycznej lub ewentualnie systemu kodowania wyników. Z uwagi na złożoność samego przedmiotu badania, jakim jest zachowanie człowieka i ograniczone możliwości kontroli determinujących je czynników, w psychologii większość wskaźników ma głównie charakter probabilistyczny. Wskaźniki nie zawsze wychwytują wszystkie przypadki występowania zjawiska, a czasem pojawiają się tam, gdzie badane zjawisko nie występuje. Pozwalają więc wnioskować o jego obecności jedynie z pewnym prawdopodobieństwem, które decyduje o tzw. mocy rozdzielczej wskaźnika (Nowak, 1965). Wiedza na temat związku między wskaźnikiem a zjawiskiem, o którego obecności wnioskujemy, zawsze związana jest z założeniami opisującej je teorii Teoria psychoanalityczna podaje wskaźniki konfliktu strukturalnego (np. w treściach marzeń sennych). Przedstawiciele teorii przywiązania rozpoznają poszczególne wzorce na podstawie zachowania dziecka i matki w tzw. nieznanej sytuacji". Seligman (1993) orzeka o optymistycznym i pesymistycznym stylu atrybucji słuchając wyjaśniania przyczyn i zasięgu sukcesów i porażek. Trzeba też niestety pamiętać, że poza obrębem danej koncepcji znaczeni wskaźnika może się zmieniać. Milczenie w toku analizy Freudowskiej nie mu: mieć tego samego znaczenia, co milczenie podczas rozmowy na temat przeszłości czy trudnej rozmowy z przełożonym. Wnioskowanie na podstawie obserwacji wyglądu zewnętrznego i budowy fizycznej w teorii temperamentu Sheldor (Strelau, 2002) prowadzi do innych wniosków aniżeli w charakterologicznej koncepcji opracowanej przez Johnsona (1993) czy Lenhardta (1980). Zważywszy, że większość wskaźników w psychologii ma stosunkowo niską moc rozdzielczą, należy poszukiwać kilku wskaźników badanej właściwości c procesu. W przypadku rozmowy istnieje, jak już o tym była mowa, kilka źródeł wskaźników. Obok treści wypowiedzi, wskaźników może dostarczyć jej fon oraz pozawerbalne i parajęzykowe cechy ekspresji Problem rzetelności metody Metodologiczna wartość narzędzi diagnostycznych wiąże się z ich rzetelnością i trafnością. Możliwość porównywania wyników, powtórzenia bada i odtworzenia danych jest podstawą ich wiarygodności. Kluczowymi wskaźnikami rzetelności jest: zgodność oceny między niezależnymi obserwator (rzetelność intersubiektywną) oraz zgodność wyniku badań w krótkim odstępi czasowym (rzetelność typu test-retest) dla zjawisk o znanej stabilności w czasie Zagadnienie rzetelności w odniesieniu do rozmowy i obserwacji analizov jest więc z reguły właśnie przez pryzmat zgodności wyników uzyskanych p różnych diagnostów. Uzyskane w badaniach współczynniki rzetelności rozmo są bardzo zróżnicowane i mieszczą się w przedziale od 0,23 do 0,97 (za: Gi -Marnat, 2003). Próby wyjaśnienia źródeł takiego zróżnicowania doprowadzaj do wniosku, że im bardziej konkretne i wąskie jest pytanie diagnostyczne lepiej przygotowana grupa diagnostów, tym mniejsze są rozbieżności u; przez nich w rozmowie wyników.

17 2. Rozmowa i obserwacja w procesie diagnozowania. Podstawy teoretyczne i problemy metodologiczne Metodologiczny status rozmowy i obserwacji psychologicznej 45 Istnieje też pełna zgodność co do tego, że najbardziej rzetelne są rozmowy w pełni ustrukturalizowane (structured intervue), ograniczające w znacznym stopniu wpływ osoby diagnosty na wynik i udział czynników relacyjnych, trudno poddających kontroli (op.cit). Współczynniki rzetelności typu test-retest wybranych standaryzowanych wywiadów w badaniu zaburzeń osobowości wg DSMIV mieszczą się w przedziale od 0,49 do 0,92 (Rogers, 2001, s. 240). Generalnie im wyższy stopień standaryzacji metody, procedury i sytuacji badania, tym większa szansa uzyskania wysokich współczynników intersubiektywnej zgodności i stabilności wyniku. Jednakże nawet w rozmowie ustrukturalizowanej, zważywszy na jej interakcyjny charakter, idealna standaryzacja warunków badania nie wydaje się możliwa. W analizach mających na celu zwiększanie rzetelności rozmowy zmierza się na ogół do ograniczania kilku podstawowych źródeł błędów ze strony diagnosty i diagnozowanego. Są to błędy wynikające z naturalnych prawidłowości spostrzegania oraz z udziału czynników natury interakcyjnej. Po stronie diagnosty typowe błędy to: błędy stronniczości wynikające z tendencji do potwierdzania hipotezy badawczej (Rosenthal, 1991) efektu pierwszego wrażenia, ukrytych teorii osobowości, naiwnego personalizmu oraz błędy wynikające z osobistych problemów poznawczych i emocjonalno-motywacyjnych. Zniekształcenia ze strony diagnozowanego, mogą mieć źródła w takich jego tendencjach, jak: potrzeba aprobaty społecznej i chęć pokazania się od jak najlepszej strony, dyssymulacja lub symulacja pod kątem ewentualnych, wyobrażonych konsekwencji diagnozy, celowe kłamstwo, konfabulacje, niejasności dotyczące relacji z przeszłości, szczególnie w zakresie informacji psychologicznych i społecznych (Henry, 1994 za: Groth-Marnat, 2003) (temat konsekwencji interakcyjnego charakteru rozmowy rozwijam w następnym rozdziale). Badania trafności rozmowy prowadzono, porównując jej rezultat z danymi z innych źródeł. I w tym przypadku, podobnie jak w badaniach rzetelności, odnotowano wyraźny wzrost trafności wraz ze stopniem jej strukturalizacji. Trafność wyników zależy też od rodzaju zmiennej. Jest np. większa w przypadku ściśle zdefiniowanych, mniej złożonych zmiennych. Znaczenie ma też sposób formułowania pytań i rodzaj stosowanych kryteriów interpretacji. Diagności pytają o różne rzeczy i stosują różne kryteria oceny nasilenia, obecności lub braku danej cechy. Znaczenie formy pytań dla trafności diagnostycznej rozmowy Sprawą ważną w konstruowaniu pytań w rozmowie, bez względu na stopień jej strukturalizacji, jest sposób ich sformułowania. Każde pytanie powinno dotyczyć jednej sprawy, powinno być jednoznaczne i niesugerujące. Pytania, w których odpowiedź twierdząca jest wskaźnikiem zaburzeń są dla badanego czytelne i ułatwiają tendencyjne odpowiedzi (np. Czy myślałeś wtedy o samobójstwie?) (choć istnieją sytuacje, w których zadanie takiego pytania jest w pełni uzasadnione). W przypadku agrawacji lub dyssymulacji łatwo wówczas o zniekształcenie wyników. Częściowym rozwiązaniem jest w tej sytuacji formułowanie pytań alternatywnych, w których obydwie odpowiedzi zawierają czynnik aprobaty społecznej. Na przykład pytanie: Czy podejmujesz bez wahania działania o dużym stopniu ryzyka czy zwykle unikasz sytuacji i działań o niepewnym wyniku? Pozbawione jakiejkolwiek sugestii są pytania otwarte w rodzaju: jak się wtedy czułeś? Trudności związane z pytaniami są też czasem bardziej subtelne. Badania pokazują, że na sposób odpowiadania wpływa stopień oswojenia" ze słowami zawartymi w pytaniu (Bradburn i Sudman, za: Argyle, 2002) lub struktura zdania. Ksiądz, który zapytał swego przełożonego, czy można palić podczas modlitwy, otrzymał inną odpowiedź od tej, którą dostał, gdy zapytał, czy można się modlić w czasie palenia" (Bradburn i Sudman, za: Argyle, 2002, str. 272). Również i te trudności ogranicza standaryzowana forma rozmowy. Jest ona narzędziem bardziej precyzyjnym z psychometrycznego punktu widzenia, określa obszar zbieranych informacji oraz zasady i kryteria oceny. Daje możliwość porównań interindywidualnych, badań grupowych, replikacji badań w celach badawczych lub klinicznych. Pozwala uniknąć pominięcia ważnych informacji dzięki uwzględnieniu pełnego obrazu badanego zjawiska. Jest jednak czasochłonna. Tę trudność z kolei przezwycięża się, opracowując wersje komputerowe (Testa, Livingston, Van Zile-Tamsen, 2005) lub powierzając przeprowadzenie rozmowy osobom niemającym psychologicznego wykształcenia, po przećwiczeniu z nimi procedury. Wysoka strukturalizacja i standaryzacja rozmowy nie odbywa się bez kosztów. Znacznie osłabia ona największą wartość rozmowy, jaką jest kontakt z badanym i elastyczność procedury. Rozmowy o wysokim stopniu strukturalizacji ykorzystywane są głównie w ramach pozytywistycznego modelu poznania nomotetycznego podejścia badawczego, w którym ilościowy, obiektywny sposób pomiaru stanowią ważne kryteria jego jakości. Relatywnie wysoką trafność i rzetelność uzyskuje się także w częściowo strukturalizowanych formach rozmowy {semi-structured interview). Mają one większość zalet rozmowy standaryzowanej, lecz poprzez bardziej otwartą formę pozostawiają swobodę co do ilości i treści pytań oraz odpowiedzi badanego dzięki standaryzacji ogólnych kategorii diagnostycznych, a także sposobu ich kodowania, umożliwiają porównania inter- i intraindywidualne oraz zarówno ilościową, jak i jakościową analizę danych. Wyznawcy podejścia idiograficznego chętniej sięgają do swobodnych (open -structured interview) form rozmowy, zorientowanych na informacje na tema

18 specyficznych właściwości klienta, nie na porównania interindywidualne. Tworzą one warunki pobudzające do samoanalizy i wglądu, umożliwiając dotarcie do specyficznych, indywidualnych treści, do złożonych uwarunkowań zachowania człowieka i uchwycenie tego, czego pominięcie mogłoby istotnie zaważyć na diagnozie (Groth-Marnat, 2003). Specyfika dziedziny i przedmiotu badań psychologicznych wymogła zaakceptowanie różnych kryteriów oceny rzetelności metod. Zrozumiałe jest, że w przeciwieństwie do standaryzowanej i ustrukturalizowanej formy rozmowy do swobodnej formy rozmowy słabo przystają klasyczne kryteria rzetelności i trafności. Subiektywny i zmienny charakter danych jest jej założeniem. Jej rzetelność to przede wszystkim precyzyjnie rejestrowana procedura, właściwa transkrypcja i zobiektywizowana analiza danych. Jej trafność oceniana jest głównie z punktu widzenia wierności i zgodności jej wyniku z subiektywnym doświadczeniem badanego 11. Mimo metodologicznych problemów rozmowy, ujęte w szerszym kontekście informacje o zachowaniu człowieka w przeszłości, są zdaniem niektórych autorów znaczącym, z reguły lepszym niż test, elementem przewidywań jego zachowania w przyszłości (Groth-Marnat, 2003). (Kwestię wyboru stopnia strukturalizacji rozmowy w praktyce diagnostycznej omawiam w następnym rozdziale). Podsumowanie Rozmowa i obserwacja to narzędzia psychologiczne, które z uwagi na ich zastosowanie w pracy z jednostką i swobodną formę, określane często mianem metod klinicznych, należą do najstarszych i zarazem najtrudniejszych metod diagnozy. Silniej niż inne narzędzia angażują bowiem osobiste właściwości diagnosty, co rzutuje na sposób reagowania badanych, a w konsekwencji obniża intersubiektywną zgodność uzyskanych wyników. Problem ten próbuje się rozwiązać, intensywnie szkoląc diagnostów i wprowadzając standaryzowane formy metod. Niewątpliwą wartością rozmowy i obserwacji jest wielość źródeł, z których uzyskiwane są dane. Treść, forma reakcji, dane historyczne, bieżące, recypatia - to tylko kilka z nich. Metody te mają charakter interdyscyplinarny i jako takie nie są związane z żadną konkretną teorią. Jednak sposób ich prowadzenia, rodzaj i interpretacja danych niemożliwe są bez odwołania się do określonych teoretycznych podstaw i do systemu twierdzeń dotyczących badanego obszaru zachowań ludzi. One to pozwalają rozstrzygać, które dane i pod jakimi warunkami mają wartość wskaźników diagnostycznych. Odniesienie do teorii nie rozwiązuje wszystkich metodologicznych problemów rozmowy. O trafności i rzetelności metody w znacznym stopniu decyduje sposób i warunki jej stosowania. Ograniczenie tych czynników poprzez ścisłą standaryzację procedury nie odbywa się bez kosztów. Wartość danych z rozmowy swobodnej zależy w dużym stopniu od wiedzy i doświadczenia diagnosty. Możliwość oceny danych z tej formy rozmowy przez niezależnych sędziów dzięki rejestracji na taśmie całości jej przebiegu eliminuje jedno ze źródeł błędów, jakim jest stronniczość interpretacji materiału. Blok kontrolny Słowa kluczowe: Rozmowa, wywiad, źródła danych diagnostycznych, podstawy teoretyczne rozmowy i obserwacji, wartość danych, wskaźniki, rzetelność, trafność metody, rozmowa ustrukturalizowana, częściowo ustrukturalizowana. Pytania: 1. Jak można ograniczyć wpływ sposobu zadawania pytań na wynik? 2. Jakie czynniki decydują o diagnostycznej wartości informacji uzyskanych w czasie rozmowy? 3. Jak można zwiększyć obiektywizm danych obserwacyjnych? 4. W jaki sposób można zwiększać rzetelność danych w rozmowie ustrukturalizowanej i swobodnej? 5. Z jakich źródeł danych diagnostycznych korzystamy w rozmowie psychologicznej? 6. Jakiego rodzaju wskaźniki służą wnioskowaniu na podstawie obserwacji? 7. Podaj przykłady wskaźników inferencyjnych stosowanych w rozmowie. 8. Podaj przykłady teoretycznych przesłanek wnioskowania na podstawie danych z obserwacji i danych z rozmowy. 9. Jak wyjaśnisz rozbieżności między wskaźnikami tej samej zmiennej? 10. Podaj funkcje obserwacji w rozmowie i zilustruj je przykładami. Na temat innych kryteriów wartości metodologicznej rozmowy swobodnej (Stemplewska-Żakowicz, 2005).

19 Część II Rozmowa psychologiczna w praktyce diagnostycznej Przedmiotem tej części jest prezentacja techniki prowadzenia rozmowy ze szczególnym uwzględnieniem jej zastosowania w indywidualnym badaniu diagnostycznym. Interpersonalny charakter rozmowy i jego znaczenie dla wartości danych. Kontakt diagnostyczny, trudności w kontakcie i sposoby radzenia sobie z nimi. Taktyka rozmowy, jej etapy. Sposoby zadawania pytań i formy interwencji wspomagające docieranie do potrzebnych danych. Wybór formy rozmowy ze względu na cel diagnozy. Planowanie obszarów tematycznych i treści rozmowy ze względu na paradygmat i zadanie/problem diagnostyczny. Rejestracja i interpretacja danych z rozmowy.

20 Rozdział 1 Interakcyjny charakter rozmowy diagnostycznej. Relacja i kontakt diagnostyczny Profesjonalizm i etyczna postawa diagnosty, znajomość teoretycznych podstaw metody, natury stosowanych w niej wskaźników, rzetelności, trafności, zalet i ograniczeń, które należy uwzględnić przy wyborze jej formy, to czynniki decydujące o wartości informacji podczas rozmowy. Jeśli rozmowa będzie jedynym lub podstawowym narzędziem diagnozy, szczególne znaczenie ma zapewnienie właściwej relacji z klientem. Interakcyjny charakter rozmowy oznacza, że komunikacja przebiega między dwoma osobami, z których każda wnosi do niej własne doświadczenia, oczekiwania i subiektywny, indywidualny sposób spostrzegania sytuacji. W czasie spotkania dochodzi do wzajemnego oddziaływania na siebie obu partnerów, a uzyskany materiał jest tej wymiany efektem (prowadząc do przywoływania istniejących wcześniej, jak i tworzenia nowych treści). Daje to nieosiągalne innymi metodami korzyści, ale wiąże się też z pewnymi ograniczeniami w poznawaniu drugiego człowieka. Korzyści związane są z takim charakterem tej relacji, który ułatwia docieranie do osobistych, często trudnych emocjonalnie i nieuświadamianych treści. Ograniczenia wynikają z naturalnych prawidłowości spostrzegania społecznego i nieuniknionego w tej sytuacji subiektywizmu. Wcześniejsze rozważania pokazały, jak trudno jest zdefiniować dobrą rozmowę". Pewną trudność w sformułowaniu kryteriów dobrej rozmowy" stanowi fakt, że jej wynik zależy nie tylko od tego, co klinicysta robi czy mówi, lecz także, a może przede wszystkim od tego, jak to robi i mówi. Zalecenia co do sposobu zachowania diagnosty i charakteru relacji diagnosta - klient różnią się znacznie w zależności od reprezentowanej szkoły teoretycznej i podejścia do zagadnienia wpływu obecności i zaangażowania diagnosty na rzetelność i głębokość danych. Taktyka diagnostów może się różnić stopniem dyrektywności czy poruszanymi w rozmowie treściami. Jednak na ogół istnieje zgoda co do tego, że podstawową sprawą jest charakter relacji między diagnostą i diagnozowanym (Rogers, 2002; Goldstein, 1984; Czabała, 1997) Charakter relacji psycholog - klient Osoba zwracająca się lub kierowana do psychologa bez względu na cel tego spotkania oczekuje pewnego rodzaju usługi" diagnostycznej, terapeutycznej, doradczej lub innej, związanej z określonymi kosztami z jej strony, zainwestowaniem czasu, energii, komfortu psychicznego i pieniędzy. Jest więc klientem, a bycie klientem psychologa zakłada specyficzne cechy tej relacji. Relacja między psychologiem a klientem jest związkiem formalnym: przebiega w określonym miejscu i czasie, najczęściej w tym samym gabinecie, choć nie zawsze o tej samej porze. Kontakt jest ograniczony czasowo i kończy się, gdy ustalone na wstępie cele zostaną osiągnięte. Formalny charakter tej interakcji wymaga, aby psycholog nie występował w tym czasie wobec klienta w żadnej innej roli (Kanfer, Goldstein, 1991). Warto pamiętać, że są to związki jednostronne. Jednostronność oznacza tu zgodę uczestników relacji na asymetrię ich ról. Na to, że sprawy jednego z nich są przedmiotem zainteresowania i że odpowiedzialność za przebieg i wynik tego spotkania jest różnie rozłożona. Wszystkie działania zmierzają do rozwiązania problemu klienta, a zatem osobiste zmartwienia i potrzeby diagnosty powinny być pomijane, chyba że zgodnie z teoretycznymi założeniami reprezentowanej szkoły, odsłanianie ich stanowi formę interwencji na usługach toczącego się procesu. Kolejną ważną cechą tej relacji jest systematyczność, rozumiana jako ustalenie na wstępie celów interakcji i zgodnie z nimi zaplanowanie takich procedur, które prowadzą do rozwiązania problemu. Jakość opisywanej relacji zależy naturalnie od obu stron. Jednak w obszarze naszej odpowiedzialności są głównie kompetencje osobiste i zawodowe psychologa. Nic więc dziwnego, że badania z tego zakresu koncentrują się głównie na poszukiwaniu tych właściwości terapeuty, które wyznaczają efektywną, pozytywną relację niezależnie od właściwości badanego. Kompetencje interpersonalne czy relacyjne diagnosty to szeroki zakres umiejętności i osobistych właściwości, wśród których zgodnie wymienia się empatię, akceptację osoby badanego i autentyczność Kompetencje interpersonalne diagnosty Kompetencje diagnostyczne, jak zostało to już wcześniej zasygnalizowane (por. część I), wyznacza w głównej mierze wiedza i doświadczenie kliniczne