SPIS TREŚCI WSTĘP... 3 ROZDZIAŁ I POLITYKA WSPIERANIA KLASTRÓW W UE I W POLSCE... 5 STRATEGIA LIZBOŃSKA... 5

Transkrypt

1 SPIS TREŚCI WSTĘP... 3 ROZDZIAŁ I POLITYKA WSPIERANIA KLASTRÓW W UE I W POLSCE... 5 STRATEGIA LIZBOŃSKA... 5 EUROPEJSKA KARTA MAŁYCH PRZEDSIĘBIORSTW... 5 KOMUNIKAT KOMISJI EUROPEJSKIEJ... 6 STRATEGIA EUROPA KLASTRY W POLITYCE KRAJOWEJ KIERUNKI ZWIĘKSZANIA INNOWACYJNOŚCI GOSPODARKI PROGRAM OPERACYJNY INNOWACYJNA GOSPODARKA STRATEGIA INNOWACYJNOŚCI I EFEKTYWNOŚCI GOSPODARKI STAN PRAWNY DOTYCZĄCY POWIĄZAŃ KLASTROWYCH WNIOSKI CZĄSTKOWE ROZDZIAŁ II KLASTRY W POLSCE I W EUROPIE DOBRE PRAKTYKI W ROZWOJU INICJATYW KLASTROWYCH ZASTOSOWANIE DOBRYCH PRAKTYK W DZIAŁALNOŚCI EUROPEJSKICH GRON PRZEDSIĘBIORCZOŚCI PREZENTACJA WYKORZYSTANIA MECHANIZMÓW KLASTROWYCH W POLCE NA WYBRANYCH PRZYKŁADACH WNIOSKI CZĄSTKOWE RODZIAŁ III SYTUACJA KLASTRÓW W WOJ. PODKARPACKIM STAN MECHANIZMÓW WSPARCIA DLA KLASTRÓW W WOJEWÓDZTWIE PODKARPACKIM

2 RPO WP REGIONALNA STRATEGIA INNOWACJI STRATEGIA ROZWOJU WOJEWÓDZTWA PODKARPACKIEGO POTENCJAŁ KLASTROWY W WOJEWÓDZTWIE PODKARPACKIM INSTYTUCJE WSPARCIA BIZNESU W WOJ. PODKARPACKIM BARIERY ROZWOJU INICJATYW KLASTROWYCH W WOJ. PODKARPACKIM PROGNOZA ROZWOJU KLASTRÓW W WOJ. PODKARPACKIM WNIOSKI CZĄSTKOWE ROZDZIAŁ IV ANALIZA SWOT ROZDZIAŁ V REKOMENDACJE DLA WŁADZ REGIONALNYCH WOJEWÓDZTWA PODKARPACKIEGO KIERUNKI ROZWOJU WOJ. PODKARPACKIEGO W OPARCIU O KLASTRY WYMIAR ORGANIZACYJNY WYMIAR FINANSOWY WYMIAR PROMOCYJNY INSTRUMENTY WSPARCIA FINANSOWEGO ZAŁĄCZNIK 1: WOJ. PODKARPACKIE NA TLE INNYCH REGIONÓW SŁOWNICZEK POJĘĆ SPIS MAP, TABEL I WYKRESÓW BIBLIOGRAFIA

3 Wstęp Powiązania sieciowe tworzone w obrębie danego regionu pomiędzy przedsiębiorcami, nauką oraz przedstawicielami administracji lokalnej zyskują coraz większą popularność na świecie. Klastry (czyli grona) wydają się być jedną z najlepszych odpowiedzi na problem wzbudzania dążenia do innowacyjności, budowy zaufania pomiędzy podmiotami tworzącymi gospodarkę lokalną oraz tworzenia warunków konkurencyjności dla małych i średnich firm. W Polsce szczególnie rozpowszechnione są grona przedsiębiorczości organizowane wg tzw. modelu włoskiego. Zakłada on brak formalnej struktury, inicjatywę stojącą po stronie firm z określonego sektora, które decydują się na zawiązanie współpracy, silne związki pomiędzy podmiotami oraz mocno podkreślaną tożsamość lokalną. Właśnie klastry tego typu są szczególnie rozpowszechnione na obszarze województwa podkarpackiego. Rodzi to nieuniknione pytanie o możliwość zwiększenia roli administracji publicznej ("model duński", w którym władze odgrywają aktywną rolę w powstawaniu i funkcjonowaniu grona) lub intensyfikacji działań władz i ośrodków naukowych ("model holenderski"). Aby móc przedstawić wytyczne dla władz samorządowych w zakresie tworzenia warunków do rozwoju inicjatyw klastrowych oraz możliwości intensyfikacji działań administracji na tym polu, Autorzy przeprowadzili badania w następującym zakresie: Wytyczne strategiczne, mechanizmy wsparcia i ich podstawy prawne w Unii Europejskiej i Polsce oraz możliwość ich wykorzystania do rozwoju gron przedsiębiorczości w regionie. Wzorce działań z Polski i Europy Zachodniej - jakie kroki podjęto przy zakładaniu najbardziej efektywnych inicjatyw klastrowych? Jaką rolę w tym procesie odgrywały władze lokalne? Istniejące inicjatywy klastrowe w województwie podkarpackim jakie są ich dotychczasowe osiągnięcia, jaki jest ich potencjał rozwoju oraz realny udział władz regionu w ich powstawaniu i tworzeniu. Na bazie tych badań zostały wskazane potencjalne kierunki działań zarówno w sferze organizacyjnej i finansowej, jak i promocyjnej. Przedstawienie rekomendacji zostało 3

4 poprzedzone bilansem strategicznym, który podsumowuje najważniejsze ustalenia na temat sytuacji klastów w województwie podkarpackim. 4

5 Rozdział I Polityka wspierania klastrów w UE i w Polsce 1.1. Strategia Lizbońska Korzystne warunki dla rozwoju inicjatyw klastrowych stworzyła Deklaracja Rady Europejskiej z Lizbony, ogłoszona w 2000 roku. Celem planu, znanego szerzej jako Strategia Lizbońska, było stworzenie na terytorium Europy najbardziej innowacyjnej i dynamicznej gospodarki na świecie, która rozwijałaby się znacznie szybciej niż gospodarka Stanów Zjednoczonych czy Japonii 1. Osiągnięcie tego celu uzależniono m.in. od postępów w działaniach na rzecz zwiększenia nakładów na sektor badawczo-rozwojowy (3% PKB do 2010 r.), stworzenia przyjaznego otoczenia instytucjonalno-legislacyjnego dla rozwoju przedsiębiorczości, modernizacji systemu edukacji i kształcenia zawodowego czy podniesienia innowacyjności środowiska gospodarczego Europejska Karta Małych Przedsiębiorstw z 2000 r. W Europejskiej Karcie Małych Przedsiębiorstw z 2000 r. uznano, że podstawą wzrostu zatrudnienia, motorem innowacji i społecznej integracji w Unii Europejskiej są małe przedsiębiorstwa 2. Dokument ten stwierdzał również, iż środowisko przyjazne rozwojowi małych firm powinno być tworzone poprzez kooperację sfery biznesu, nauki i szkolnictwa. W ten sposób stworzono w europejskiej przestrzeni gospodarczej miejsce dla struktur klastrowych, które odtąd miały stać się wzorcowym modelem współpracy gospodarczej w UE. Karta wskazała 10 kierunków działań, które miały poprawić sytuację małych i średnich przedsiębiorstw w Unii Europejskiej. Kształcenie i szkolenia z zakresu przedsiębiorczości; Mniejsze koszty i szybsze rozpoczęcie działalności; 1 Strategia lizbońska. Droga do sukcesu zjednoczonej Europy, Urząd Komitetu Integracji Europejskiej, Warszawa 2002, s K. Przybylska, Polityka rozwoju klastrów, Zeszyty Naukowe nr 6/2007, s

6 Sprawniejsze ustawodawstwo i lepsze przepisy; Dostępność umiejętności; Usprawnienie dostępu w trybie online; Szersza działalność wychodząca poza jednolity rynek; Kwestie opodatkowania i finansowe; Zwiększenie możliwości technologicznych małych przedsiębiorstw; Skuteczne modele handlu elektronicznego i najlepsze wsparcie dla małych przedsiębiorstw; Rozwijanie silniejszej i skuteczniejszej reprezentacji małych przedsiębiorstw na szczeblu Unii Europejskiej i poszczególnych państw 3. Komisja Europejska zadbała także o ustalenie definicji klastrów. Zgodnie z przyjętą definicją klaster to sposób organizacji systemu produkcyjnego, powodowany przez geograficzną koncentrację podmiotów gospodarczych i innych organizacji wyspecjalizowanych w tych samych obszarach działalności, rozwijających wzajemne relacje rynkowe i pozarynkowe, przyczyniających się wspólnie do rozwoju innowacji i konkurencyjności uczestników klastra i ich obszaru działania 4. Inicjatywy klastrowe są więc pożądanymi modelami współpracy gospodarczej dla Komisji Europejskiej o tyle, o ile rezultatami tej kooperacji są rozwiązania innowacyjne i efektywniejsze działanie podmiotów gospodarczych. Zwrócono również uwagę na fakt, iż współpraca w ramach grona pozytywnie wpływa nie tylko na jego uczestników, ale również na otoczenie, w którym jest on zlokalizowany Komunikat Komisji Europejskiej z 2008 r. Dokumentem, który podkreśla szczególne znaczenie klastrów w polityce gospodarczej UE był wydany w 2008 r. Komunikat Komisji Europejskiej skierowany do Rady Europejskiej, Parlamentu Europejskiego, Europejskiego Komitetu Ekonomicznego i 3 Europejska Karta Małych Przedsiębiorstw, Komisja Europejska, Luksemburg 2004, s B. Mikołajczyk, A. Kurczewska, J. Fila, Klastry na świecie. Studia przypadków, Warszawa 2009, s

7 Społecznego oraz Komitetu Regionów 5. Głównym zadaniem tego dokumentu jest tworzenie korzystnych i efektywnych warunków dla wspierania rozwoju inicjatyw klastrowych zarówno na poziomie wspólnotowym, jak i na poziomie państw członkowskich UE i poszczególnych regionów 6. Uznano, że sieć klastrowa jest istotnym czynnikiem rozwoju ekonomicznego, zwłaszcza w warunkach nasilającej się konkurencji w wymiarze globalnym, kiedy liczy się w niespotykanej dotąd skali potencjał innowacyjny przedsiębiorstw, a także ich zdolność do szybkiej reakcji na zmieniające się trendy światowe. Zaprojektowanym celem systemowego wsparcia inicjatyw klastrowych ma być zwiększenie liczby klastrów na światowym poziomie, podniesienie ich potencjału innowacyjnego oraz rozwinięcie współpracy międzynarodowej w dziedzinie klasteringu 7. Komunikat stwierdza, iż wybór modelu polityki wsparcia inicjatyw klastrowych leży w gestii poszczególnych państw członkowskich, jednak Komisja Europejska rezerwuje dla siebie projektowanie i realizację wspólnych działań mających na celu poprawę funkcjonowania inicjatyw klastrowych, a także ich internacjonalizację, nabierającą szczególnego znaczenia w dobie pogłębiania się procesu globalizacji i integracji europejskiej. Polityka wsparcia klastrów powinna uwzględniać fakt, iż najważniejszym ogniwem struktury klastrowej są zrzeszone w niej lokalne podmioty gospodarcze w najlepszym stopniu znające realia rynkowe i potrzeby gospodarki regionu. Komunikat kładzie wyraźny nacisk na podejście oddolne (bottom-up approach), wedle którego, inicjatywa budowania struktur klastrowych powinna wychodzić od lokalnych przedsiębiorstw, zaś aktywność państwa i jego organów powinna sprowadzać się do roli pomocniczej, przy czym najważniejsze jest stworzenie odpowiedniej infrastruktury instytucjonalnej w otoczeniu klastra 8. 5 Communication from the Commission to the Council, the European Parliament, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions, Towards world-class clusters in the European Union. Implementing the broad-based innovation strategy, COM(2008) 652 final. 6 Kierunki i polityka rozwoju klastrów w Polsce, Ministerstwo Gospodarki. Departament Rozwoju Gospodarki, Warszawa 2009, s Ibidem, s Ibidem, s

8 W dokumencie można również odnaleźć ramowe warunki polityki wsparcia klastrów w UE, aby działania na rzecz budowy gron na światowym poziomie, podejmowane na poziomie lokalnym, regionalnym, narodowym i wspólnotowym, były komplementarne wobec siebie. Temu celowi ma służyć m.in.: wymiana dobrych praktyk oraz wzajemne uczenie się instytucji odpowiedzialnych za politykę klastrową. W Komunikacie zaproponowano także stworzenie systemu ewaluacji inicjatyw klastrowych poprzez ustanowienie Europejskiej marki dla doskonałych organizacji rozwoju klastrów (European cluster label for excellent cluster organizations). Za takim postulatem kryje się dążenie do równoważenia polityki wspierania inicjatyw klastrowych w UE, mówiąc dokładniej, opracowanie mechanizmu ewaluacji istniejących klastrów, umożliwiającego kierowanie pomocy ze środków publicznych przede wszystkim do najlepiej rozwiniętych gron, które mają największe szanse na osiągnięcie sukcesu w warunkach gospodarki globalnej. Ewaluacja ma służyć koncentracji instrumentów wsparcia na najbardziej konkurencyjnych ośrodkach i zapewnić większą efektywność inwestowanych środków. Z uwagi na fakt, iż terytorium Europy nie jest jednolite pod względem rozwoju inicjatyw klastrowych, zarówno jeśli chodzi o ilość struktur klastrowych, jak i poziom ich efektywności i innowacyjności, w Komunikacie zaproponowano powołanie Grupy Wysokiego Szczebla ds. Europejskiej Polityki Klastrowej (high-level European Cluster Policy Group). Zadaniem tej instytucji ma być zaprojektowanie i wdrożenie w życie strategii podnoszenia doskonałości klastrów w UE oraz doradztwo poszczególnym państwo członkowskim w zakresie programów dotyczących klasteringu Strategia Europa 2020 Realizacja Strategii Lizbońskiej wyznaczającej kierunek dla decyzji podejmowanych przez instytucje europejskie i państwa członkowskie w latach dobiegła końca. Nowym dokumentem przewodnim Unii Europejskiej jest Strategia Europa Jest ona zarówno kontynuacją wizji rozwoju nakreślonej przez poprzedni dokument strategiczny, jak 9 Ibidem, s

9 również próbą wzmocnienia europejskiej przestrzeni gospodarczej poważnie osłabionej ostatnim kryzysem gospodarczym, po którym pozostało szereg nadal nierozwiązanych problemów społecznych i gospodarczych. Strategia na lata podobnie jak poprzedni dokument przewodni UE uznała za fundamentalne cele reform przyspieszenie wzrostu gospodarczego oraz zwiększenie zatrudnienia w Unii Europejskiej. Osiągnięcie ich uzależnione jest od postępów w realizacji trzech wzajemnie ze sobą powiązanych priorytetów: Rozwój inteligentny (smart growth): rozwój gospodarki opartej na wiedzy i innowacjach; Rozwój zrównoważony (sustainable growth): wspieranie gospodarki efektywnie korzystającej z zasobów, bardziej przyjaznej środowisku naturalnemu i bardziej konkurencyjnej; Rozwój sprzyjający włączeniu społecznemu (inclusive growth): wspieranie gospodarki o wysokim poziomie zatrudnienia, zapewniającej spójność tak społeczną, jak i terytorialną 10. Do oceny postępów w realizacji Strategii Europa 2020 wyznaczono pięć wymiernych celów rozwojowych do osiągnięcia w roku 2020 na poziomie unijnym. Są to: Cel 1: Osiągnięcie wskaźnika zatrudnienia na poziomie 75% wśród osób wieku lat. Cel 2: Poprawa warunków prowadzenia działalności badawczo-rozwojowej, w szczególności z myślą o tym, aby łączny poziom inwestycji publicznych i prywatnych w tym sektorze osiągnął 3% PKB. Jednocześnie Komisja pracuje nad opracowaniem wskaźnika, który odzwierciedlałby intensywność działalności badawczo-rozwojowej i innowacyjnej. 10 Komunikat Komisji Europejskiej: Europa Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu, Bruksela 2010, s

10 Cel 3: Ograniczenie emisji gazów cieplarnianych o 20% w porównaniu z poziomem z 1990 r. Ponadto zwiększenie do 20% udziału energii odnawialnej w ogólnym zużyciu energii oraz dążenie do zwiększenia efektywności energetycznej o 20%. Cel 4: Podniesienie poziomu wykształcenia, zwłaszcza poprzez dążenie do zmniejszenia odsetka osób przedwcześnie kończących naukę szkolną do 10% w porównaniu z obecnym poziomem 15% oraz poprzez zwiększenie do co najmniej 40% odsetka osób w wieku lat mających wykształcenie wyższe. Cel 5: Wspieranie włączenia społecznego, zwłaszcza poprzez ograniczenie zjawiska ubóstwa, mające na celu wydobycie z ubóstwa co najmniej 20 mln obywateli 11. Strategia Europa 2020 oprócz celów dla całej Unii Europejskiej wyznaczyła również szereg zadań dla państw członkowskich, wśród których najważniejszym z nich jest obowiązek określenia we współpracy z KE krajowych celów rozwoju w powyższych pięciu obszarach, tak, aby po zsumowaniu wszystkich działań można było zrealizować wyznaczone cele unijne, przy czym kraje lepiej rozwinięte powinny podjąć bardziej ambitne zobowiązania 12. Najważniejszymi instrumentami realizacji celów Strategii Europa 2020 są tzw. inicjatywy przewodnie (flagship initiatives). Uruchomiono zgodnie z przyjętymi założeniami siedem inicjatyw. Każda z nich składa się z działań realizowanych zarówno na poziomie unijnym, jak i krajowym. Obejmują one szeroki obszar tematyczny, który znacznie wykracza poza ramy niniejszej ekspertyzy. Dlatego Autorzy przyjęli, iż szczegółowe cele przypisane ekspertyzie dotyczące kierunków rozwoju województwa podkarpackiego w oparciu o klastry, nie wymagają omówienia wszystkich projektów przewodnich, a tylko tych, które mają bezpośrednie lub pośrednie przełożenie na sytuację czy rozwój klastrów i mechanizmów ich wsparcia na Podkarpaciu. Unia innowacji Projekt ten zakłada uruchomienie działań na rzecz zbudowania można powiedzieć europejskiego inkubatora innowacji poprzez stworzenie korzystnych warunków dla konwersji innowacyjnych pomysłów w gotowe produkty i rozwiązania, które z kolei 11 Ibidem, s Ibidem, s

11 przyczynią się do wzrostu gospodarczego, modernizacji europejskiej przestrzeni gospodarczej i zwiększenia podaży ofert pracy. Ponadto podkreśla się, że innowacje powinny być ukierunkowane w taki sposób, by przyczyniły się do sprostania globalnym wyzwaniom społecznym. W ramach inicjatywy przewidziano m.in.: Finalizację prac zarówno nad utworzeniem europejskiej przestrzeni badawczej, jak i patentem unijnym oraz sądem patentowym dla całej Unii Europejskiej; Poprawę warunków ramowego prowadzenia działalności innowacyjnej przez przedsiębiorstwa poprzez doskonalenie prawodawstwa w obszarze praw autorskich i znaków towarowych, polepszenie dostępu MSP do ochrony praw własności intelektualnej oraz rozwój instrumentów finansowych wspierających innowacje (w tym zwiększenie roli Europejskiego Banku Inwestycyjnego); Utworzenie europejskiego partnerstwa innowacyjnego między podmiotami działającymi na poziomie wspólnotowym i krajowym w celu opracowania i wykorzystania technologii potrzebnych do rozwiązania określonych problemów społecznych i gospodarczych. Pierwsze takie partnerstwa obejmują następujące obszary: biogospodarkę, modernizację europejskiego przemysłu oraz aktywizację społeczną osób starszych 13. Na państwach członkowskich inicjatywa kładzie obowiązek dokonania reformy krajowych systemów badawczo-rozwojowych, zacieśnienia współpracy pomiędzy uczelniami wyższymi, środowiskiem naukowym i biznesem, rozwijania narzędzi wsparcia działań innowacyjnych, promowania wydatków na wiedzę, m.in. stosując ulgi podatkowe umożliwiające wzrost prywatnych inwestycji w sektor B+R oraz zapewnienia odpowiedniej liczby absolwentów kierunków ścisłych i technicznych 14. Polityka przemysłowa w erze globalizacji Projekt ten przewiduje przeprowadzenie szeregu działań na rzecz poprawy otoczenia biznesu oraz wspierania silnej i zrównoważonej bazy przemysłowej, gotowej stawić czoła 13 Ibidem, s Ibidem, s

12 wyzwaniom, jakie stawia dziś rynek światowy. W ramach inicjatywy zaprojektowano następujące działania: Poprawę otoczenia gospodarczego, szczególnie w odniesieniu do małych i średnich przedsiębiorstw, między innymi poprzez ograniczenie kosztów prowadzenia działalności gospodarczej w Europie, promowanie i wspieranie klastrów oraz ułatwienie niedrogiego dostępu do finansowania; Wspieranie umiędzynarodowienia MSP; Wypracowanie horyzontalnego podejścia do polityki przemysłowej; Opracowanie zasad polityki wsparcia sektorów przechodzących na bardziej efektywne wykorzystywanie zasobów i energii; Zwiększenie konkurencyjności europejskiej turystyki 15. Do zadań państw członkowskich będzie należało poprawienie otoczenia biznesu, szczególnie w odniesieniu do innowacyjnych małych i średnich przedsiębiorstw, między innymi z wykorzystaniem zamówień publicznych ukierunkowanych na wsparcie inwestycji, a także zmniejszenie obciążeń administracyjnych przedsiębiorstw oraz poprawienie jakości przepisów w zakresie działalności gospodarczej. Inicjatywa ta nakłada na państwa członkowskie także obowiązek utrzymywania ścisłej współpracy z zainteresowanymi podmiotami z różnych sektorów począwszy od otoczenia biznesu i środowiska naukowego, na organizacjach pozarządowych i stowarzyszeniach konsumenckich kończąc w celu rozpoznania problemów oraz wypracowania mechanizmów zaradczych, pozwalających utrzymać silną bazę przemysłową i prężnie działający wokół niego sektor badawczorozwojowy 16. Klastry w polityce krajowej Polityka klastrowa nie stanowi w Polsce odrębnej gałęzi, a wpieranie klastrów realizuje się jako część polityki nastawionej na rozwój innowacyjności. Bez wątpienia można 15 Ibidem, s Ibidem, s

13 mówić o sytuacji paradoksalnej. Polega ona na tym, że z jednej strony w ostatnich latach obserwujemy rosnącą liczbę badań skupiających się na identyfikowaniu klastrów oraz analizie ich potencjału i szans rozwoju, co ma również swoje przełożenie na ożywienie zainteresowania tą formą powiązań gospodarczych ze strony zarówno władz regionalnych, jak też przedsiębiorców i instytucji otoczenia biznesu z drugiej zaś strony brak jest zintegrowanej polityki wsparcia klastrów na szczeblu krajowym, a także widać wyraźne niedostosowanie regulacji prawnych i finansowych do potrzeb inicjatyw klastrowych Kierunki zwiększania innowacyjności gospodarki na lata Pozytywnym zjawiskiem jest jednak fakt, iż dokumenty strategiczne w coraz większym stopniu dostrzegają konieczność wspierania i rozwoju inicjatyw klastrowych w Polsce, a także to, iż przypisuje się klastrom decydujące znaczenie w stymulowaniu procesów innowacyjnych. W dokumencie strategicznym pt. Kierunki zwiększania innowacyjności gospodarki na lata , podkreślano rolę klastrów w tworzeniu rozwiązań innowacyjnych i poprawianiu efektywności. Między innymi dlatego rekomendowano ten model kooperacji gospodarczej i promowano go poprzez następujące działania: Zwiększenie świadomości przedsiębiorców dotyczących korzyści płynących ze współpracy ze środowiskiem naukowym oraz sektorem B+R; Ustanowienie partnerstwa publiczno-prywatnego; Wsparcie rozwoju inicjatyw klastrowych; Wsparcie rozwoju platform technologicznych w zaawansowanych technologicznie sektorach Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka na lata W kontekście wspierania klastrów na poziomie krajowym, w perspektywie finansowej , najistotniejsze znaczenie ma Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka (PO IG). W PO IG zaprojektowano kilka instrumentów wsparcia dla struktur klastrowych. Należy 17 Kierunki i polityka rozwoju klastrów w Polsce., s

14 przy tym zwrócić uwagę na fakt, iż sam termin klaster nie pojawia się w niniejszym programie należy on bowiem do szerszej grupy powiązań kooperacyjnych oraz konsorcjów naukowo-przemysłowych. Istotnym mechanizmem wsparcia rozwoju klastrów jest działanie 5.1 Wspieranie rozwoju powiązań kooperacyjnych o znaczeniu ponadregionalnym. W ramach tego działania wsparcie przeznaczone jest na rozwój powiązań kooperacyjnych o wymiarze ponadregionalnym, w szczególności na wspólne przedsięwzięcia o charakterze inwestycyjnym i doradczym przyczyniające się do łatwiejszego transferu i dyfuzji wiedzy oraz innowacji pomiędzy współpracującymi podmiotami 18. W ramach działania 5.1 mogą być finansowane następujące rodzaje projektów: Zakup środków trwałych i wartości niematerialnych oraz prawnych związanych z planowaną inwestycją; Doradztwo z zakresu opracowania planów rozwoju i ekspansji powiązania kooperacyjnego (tj. klastra); Udział w krajowych i międzynarodowych spotkaniach w celu wymiany doświadczeń a także zdobycia wiedzy; Zakup infrastruktury badawczej Przeprowadzenie działań promocyjnych w celu pozyskania nowych uczestników powiązania; Organizacja programów szkoleniowych, warsztatów, konferencji etc. celem wspierania procesu redystrybucji wiedzy Należy pamiętać, iż wsparcie w ramach działania 5.1 może zostać przyznane wszystkim rodzajom działalności za wyjątkiem: rolnictwa, łowiectwa i leśnictwa, rybołówstwa i akwakultury, wytwarzania i obrotu produktami mającymi imitować lub zastępować mleko i przetwory mleczne, produkcji włókien syntetycznych, górnictwa węgla, hutnictwa żelaza i stali oraz budownictwa okrętowego. Lista ta jest wynikiem przepisów wspólnotowych w odniesieniu do pomocy publicznej dla pewnych form działalności gospodarczej zgodnie z polityką ochrony konkurencji Unii Europejskiej. Skutkuje to wykluczeniem wsparcia dla klastrów z branży rolno-spożywczej czy stoczniowej. 19 Kierunki i polityka rozwoju klastrów w Polsce., s

15 Równie ważnym projektem przewidzianym w PO IG jest działanie 5.2 Wspieranie sieci proinnowacyjnych instytucji otoczenia biznesu o znaczeniu ponadregionalnym. W ramach tego działania udziela się wsparcia proinnowacyjnym instytucjom otoczenia biznesu, m. in.: parkom naukowo-technologicznym, inkubatorom technologicznym czy centrom transferu technologii Strategia innowacyjności i efektywności gospodarki Przyjęty na lata dokument strategiczny powstał po to, aby stymulować i efektywnie wspierać procesy innowacyjne w polskiej gospodarce. Powstanie strategii w takim kształcie wynika z obserwacji, iż obecne źródła przewagi konkurencyjnej polskich przedsiębiorstw, np.: relatywnie niskie koszty pracy, powoli się wyczerpują. W dłuższej perspektywie utrzymanie silnej pozycji na rynku będzie ściśle uzależnione od poziomu innowacyjności podmiotów gospodarczych w Polsce, szczególnie w obliczu rosnącego potencjału gospodarczego krajów rozwijających się, a także przewagi technologicznej państw wysoko rozwiniętych. Wytyczone kierunki działań są bez wątpienia refleksem tendencji występujących na poziomie europejskim, zwłaszcza w dokumencie strategicznym Europa 2020, a zarazem próbą sprostania wyzwaniom, jakie stawiają: globalna gospodarka wolnorynkowa oraz integracja europejska. W przyjętej strategii znajduje się szczegółowa diagnoza kondycji polskiej gospodarki, dzięki czemu udało się zarejestrować liczne bariery ograniczające rozwój przedsiębiorczości i innowacyjności. Do najważniejszych barier można zaliczyć: nadmierne obciążenia administracyjne, niską jakość prawa, nieadekwatny do potrzeb nowoczesnej i efektywnej gospodarki system podatkowy, niski poziom internacjonalizacji polskich przedsiębiorstw oraz słabo rozwinięty sektor badawczo-rozwojowy. Te i inne negatywne cechy sytuacji gospodarczej w Polsce stanowią wystarczające uzasadnienie dla podjęcia szeregu długofalowych działań, mających na celu wprowadzenie polskiej gospodarki na tory rozwoju i innowacji. Celem głównym strategii jest stworzenie do 2020 roku wysoce konkurencyjnej gospodarki (innowacyjnej, efektywnej), opartej na wiedzy i współpracy 20. Zaprojektowany cel będzie realizowany z uwzględnieniem czterech zasad horyzontalnych: 20 Strategia innowacyjności i efektywności gospodarki na lata Dynamiczna Polska, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2011, s

16 Kreowanie wiedzy polega na tworzeniu sprzyjających warunków dla ciągłego poszukiwania nowych rozwiązań oraz doskonalenia oferowanych produktów i usług, Cel ten należy osiągnąć m.in. poprzez wzrost inwestycji w kapitał ludzki, doskonalenie polityki edukacyjnej i szkoleniowej czy rozwój działalności badawczej. Partnerska współpraca polega na profesjonalnym kształtowaniu relacji podmiotów gospodarczych z otoczeniem biznesowym i społecznym oraz budowaniu ich wiarygodności i reputacji. Efektywna alokacja zasobów/gospodarowanie w obiegu (closed loop) to zasada horyzontalna, która kładzie nacisk zarówno na racjonalne wykorzystywanie czynników produkcji, jak i na efektywną alokację wiedzy, kompetencji, np. poprzez rozwój klastrów, eko-innowacji, parków przemysłowych etc. Tego rodzaju modele współpracy gospodarczej umożliwiają gospodarowanie w obiegu zamkniętym, czyli ograniczenie strat w przepływach materiałów i energii, ale także wiedzy oraz pomysłów. Zarządzanie strategiczne/odpowiedzialne przywództwo rozwój przedsiębiorstw i instytucji otoczenia biznesu w oparciu o długofalowe plany strategiczne, realizowane przez odpowiedzialnego lidera, który cele stawiane kierowanej przez siebie organizacji potrafi zintegrować z celami społeczności lokalnej, regionu etc. Strategia przewiduje wykorzystanie szerokiej palety mechanizmów wsparcia rozwoju inicjatyw klastrowych. Do najważniejszych z nich należą: Działanie Wspieranie współpracy w ramach klastrów polityka klastrowa opiera się na następujących rozwiązaniach: promowanie oddolnego podejścia do rozwoju klastrów, co oznacza, że motorem napędzającym rozwój inicjatyw klastrowych powinny być lokalne przedsiębiorstwa; odchodzenie od wspierania inicjatyw klastrowych, które bez pomocy państwa nie będą w stanie dalej funkcjonować, a zamiast takiej formy pomocy promowana będzie interwencja punktowa, otaczającą wsparciem bardziej rozwinięte formy powiązań klastrowych, w szczególności projekty dotyczące internacjonalizacji klastrów czy prowadzenia wspólnych badań z partnerami zagranicznymi. Ponadto zakłada się wprowadzenie 16

17 nowych mechanizmów wsparcia dla powstawania inicjatyw klastrowych w ramach funkcjonujących Specjalnych Stref Ekonomicznych (SSE). Należy również zwrócić szczególną uwagę na dążenie do skuteczniejszego przełożenia wyników badań na poziom innowacyjności i efektywności polskiej gospodarki poprzez wzmocnienie współpracy pomiędzy klastrami a parkami naukowo-technologicznymi, a także poprzez uprzywilejowanie inicjatyw klastrowych w dostępie do środków finansowych. Działanie Zwiększenie nakładów publicznych i stymulowanie nakładów prywatnych na działania B+R wskaźnik nakładów na działalność badawczorozwojową powinien do 2020 roku osiągnąć poziom 1,7% PKB. Działanie Dostosowanie struktury mechanizmów i podniesienie efektywności publicznego finansowania B+R+I (badania + rozwój + innowacje) osiągnięcie bardziej efektywnego niż dotychczas systemu wydatkowania środków publicznych przeznaczonych na finansowanie B+R+I wymaga m.in. zwiększenia finansowania konkursowego (przedmiotowego), podniesienia efektywności finansowania podmiotowego, wdrożenia systemu zarządzania badaniami opartego na technikach oceny parametrycznej i audytu, a także ścisłego powiązania finansowania z funduszy publicznych z wynikami działalności badawczej. Zaleca się ograniczanie bezzwrotnych instrumentów wsparcia. Podkreśla się ponadto, iż projektowanie programów wsparcia powinno opierać się na mechanizmie finansowania zwrotnego, przy czym wyjątkiem powinny być badania, przedsięwzięcia i obszary, których analizy wykluczają rynkową formę wsparcia. Oprócz tego w strategii stwierdzono, iż główny nurt finansowania opierać się będzie na instrumentach skierowanych przede wszystkim do podmiotów prywatnych na konkretne projekty. Partnerstwo publicznoprywatne również mieści się w tej zasadzie 21. Działanie Wspieranie transferu wiedzy i wdrażania nowych/nowoczesnych technologii w gospodarce (w tym technologii środowiskowych) działanie będzie realizowane poprzez: premiowanie wspólnych badań i prac rozwojowych między sferą B+R a biznesem, wspieranie tworzenia konsorcjów na rzecz rozwoju innowacji, 21 Ibidem, s

18 wspieranie lokalnych i regionalnych inicjatyw tworzenia klastrów oraz parków naukowo-technologicznych. Działanie Promocja współpracy i kooperacji podmiotów gospodarczych oraz innych partnerów w realizacji przedsięwzięć rozwojowych, w tym w obszarze B+R+I w ramach tego działania będą podjęte następujące kroki: przesunięcie dotacji z pojedynczych podmiotów na realizację wspólnych przedsięwzięć; promocja współdziałania i postaw proinnowacyjnych w środowisku biznesowym, rozwój współpracy między uczelniami wyższymi a przedsiębiorstwami (m.in. poprzez komercjalizację wyników badań, podejmowanie inicjatyw sprzyjających rozwojowi gospodarczemu regionu oraz dostosowywaniu procesu kształcenia studentów do potrzeb lokalnego i regionalnego rynku pracy) 22. Klastry mogą uzyskać wsparcie dzięki Programowi Operacyjnemu Kapitał Ludzki. Program ten jest zaprojektowany w taki sposób, aby umożliwić rozwój kapitału ludzkiego poprzez finansowanie szkoleń, warsztatów czy studiów, dzięki którym pracownicy przedsiębiorstw nabędą dodatkowe kwalifikacje i umiejętności, pozwalające na efektywniejsze wykonywanie obowiązków w miejscu pracy. Szczególnie istotne w tym wymiarze jest działanie 2.1 Rozwój kadr nowoczesnej gospodarki. Także Program Operacyjny Rozwój Polski Wschodniej, obejmujący pięć wschodnich województw w tym województwo podkarpackie służy rozwojowi inicjatyw klastrowych. Poszukując środków finansowych na wsparcie klastra należy sięgnąć do działania 1.4 Promocja i Współpraca, komponentu Współpraca, w ramach którego można uzyskać fundusze na projekty dotyczące budowania sieci współpracy Stan prawny dotyczący powiązań klastrowych Problematyka klastrów, mimo iż zajmuje coraz więcej miejsca w dokumentach strategicznych zarówno na poziomie unijnym, jak i krajowym nie wspominając już o 22 Ibidem,

19 strategiach pojawiających się na szczeblu regionalnym odgrywa w nich istotną rolę przyczynia się do rozwoju gospodarczego, a także kreuje innowacyjność i efektywność przedsiębiorstw, zwiększając tym samym ich konkurencyjność na rynku. Śladu, jeśli można tak powiedzieć, popularności inicjatyw klastrowych na próżno jednak szukać w polskim prawie gospodarczym, które obecnie nie dysponuje kompleksowymi regulacjami prawnymi dotyczącymi działania gron. Brak jest rozwiązań prawnych, które uporządkowałoby kwestie związane chociażby z normą definicyjną klastra, zawiązaniem klastra, pozycją ustrojową, istotą, celem, przejawami działalności czy ustaniem bytu prawnego 23. Zastosowanie do problematyki klastrowej ma szereg uregulowań prawnych, których zakres obowiązywania rozciąga się zarówno na sferę gospodarczą, jak i na sferę, która nie jest w żaden sposób związana z przedsiębiorczością czy działalnością gospodarczą. Obowiązujący stan prawny odnoszący się do powiązań klastrowych, charakteryzujący się dużym rozproszeniem i zróżnicowaniem, trudno oceniać jako zjawisko pozytywne, a jeszcze trudniej za stan korzystnie wpływający na działalność i rozwój klastrów w Polsce. Wśród obowiązujących aktów prawnych obejmujących działalność inicjatyw klastrowych należy przede wszystkim wymienić: Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 2 grudnia 2006 r. w sprawie udzielania przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości pomocy finansowej niezwiązanej z programami operacyjnymi (DzU 2006, nr 226, poz z późn. zm.). Niniejsze rozporządzenie wskazuje na rys definicyjny, istotę i cechy charakterystyczne klastrów, co przekonuje o wyjątkowości tego aktu prawnego, zwłaszcza na tle innych uregulowań w polskim systemie prawnych, które tych kwestii nie poruszają. Zgodnie z 14a, ust. 4 Rozporządzenia Ministra Gospodarki poprzez klaster rozumie się przestrzenną i sektorową koncentrację co najmniej dziesięciu podmiotów, powiązanych rozbudowaną siecią relacji o formalnym i nieformalnym charakterze, działających na rzecz rozwoju gospodarczego lub innowacyjności na terenie jednego lub kilku sąsiednich województw. Przytoczona regulacja nakłada na podmioty działające w ramach klastra obowiązek posiadania siedziby, a w przypadku 23 P. Malinowski, Prawno-instytucjonalny aspekt powstawania klastrów i inicjatyw klastrowych, [w:] Uwarunkowania i możliwości rozwoju klastrów i inicjatyw klastrowych w województwie opolskim. Ocena ekspercka, pod red. W. Duczmala, W. Potwory, Opole 2011, s

20 przedsiębiorcy będącego osobą fizyczną obowiązek zamieszkania na terytorium Polski. Należy zwrócić uwagę na fakt, iż pojęcie oraz istota siedziby, a także miejsce zamieszkania zostały uregulowanie w Kodeksie cywilnym. Koordynatorem klastra w myśl regulacji wynikających z 14a, ust. 5 niniejszego rozporządzenia może być: a) fundacja działająca na podstawie regulacji ustawy z 6 kwietnia 1984 r. o fundacjach (DzU 1991, nr 46, poz. 203 z późn. zm.); b) stowarzyszenie, o którym stanowi ustawa Prawo o stowarzyszeniach (DzU 2001, nr 79, poz. 855 z późn. zm.); c) spółka akcyjna, działająca na podstawie ustawy z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych (DzU 2000, nr 94, poz z późn. zm); d) spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, działająca na tej samej podstawie prawnej co spółka akcyjna; e) jednostka badawczo-rozwojowa, działająca na podstawie ustawy z dnia 25 lipca 1985 o jednostkach badawczo-rozwojowych (DzU 2008, nr 159, poz. 993 z późn. zm.); f) organizacja przedsiębiorców działająca na podstawie: ustawy z 22 marca 1989 r. o rzemiośle (DzU 2002, nr 112, poz. 979 z późn. zm.), ustawy z dnia 30 września 1989 r. o samorządzie zawodowym niektórych przedsiębiorców (DzU 1989, nr 35, poz. 194 z późn. zm.) lub ustawy z dnia 30 maja 1989 r. o izbach gospodarczych (DzU 2009, nr 84, poz. 710 z późn. zm.). Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości (PARP) zgodnie z 14a, ust. 1 Rozporządzenia może udzielić koordynatorowi klastra, spełniającemu warunki określone w 14a, ust. 6 24, pomocy finansowej w formie bezzwrotnego wsparcia finansowego na 24 Koordynator klastra, starając się o otrzymanie wsparcia finansowego ze strony PARP powinien spełniać następujące warunki: posiadać siedzibę na terytorium RP, nie działać dla zysku lub przeznaczać zysk na cele statutowe związane z zadaniami realizowanymi przez PARP, dysponować personelem posiadającym odpowiednie przygotowanie do świadczenia usług na rzecz podmiotów funkcjonujących w ramach klastra, posiadać doświadczenie w zakresie realizacji zadań na rzecz klastra, zobowiązać się do po pierwsze do równego traktowania wszystkich podmiotów działających w strukturze klastrowej po drugie do prowadzenia odrębnej ewidencji księgowej dla projektu oraz po trzecie do utrzymania międzynarodowej współpracy klastra z partnerami zagranicznymi w zakresie badań, rozwoju lub innowacji przez okres co najmniej dwóch lat od dnia zakończenia realizacji projektu. Koordynator klastra w myśl Rozporządzenia powinien również funkcjonować w strukturze klastrowej. 20

21 realizację projektu rozwoju międzynarodowej współpracy klastra z partnerami zagranicznymi w zakresie badań i rozwoju technologicznego lub innowacji obejmującej m.in. rozpowszechnianie informacji i promocję, doradztwo, tworzenie sieci międzynarodowych powiązań kooperacyjnych, rekrutację i wymianę specjalistów, organizację szkoleń i warsztatów, przygotowanie i złożenie wniosków do programów międzynarodowych 25. Ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (DzU 2007, nr 155, poz z późn. zm.) określa status przedsiębiorcy oraz prawa i obowiązki związane z prowadzeniem działalności gospodarczej. Istotne z punktu widzenia klastrów są artykuły , w których ustawodawca podzielił przedsiębiorstwa na mikro, małe i średnie przedsiębiorstwa. Kodeks cywilny (DzU 1964, nr 16, poz. 93 z późn. zm.) zastosowanie do problematyki klastrowej ma zwłaszcza regulacja z art. 353, który stanowi, iż strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego. Wobec braku norm regulujących aspekty formalno-prawne dotyczące klastrów można przyjąć, iż komentowany artykuł Kodeksu cywilnego normować będzie działalność klastrów, począwszy od kwestii powstania klastra, poprzez określenie praw i obowiązków podmiotów partycypujących w inicjatywie klastrowej, na normowaniu zasad reprezentacji i prowadzeniu spraw klastra 26. Ustawa o niektórych formach wspierania działalności innowacyjnej (Dz.U.2005 nr 179 poz.1484), która określa niektóre formy wspierania działalności innowacyjnej w szczególności zasady i tryb udzielania kredytu technologicznego Wnioski cząstkowe W świetle przywołanych i omówionych dokumentów strategicznych wskazujących kierunek rozwoju polityki opartej na klastrach, a także powołując się na obowiązujące akty 25 P. Malinowski, Prawno-instytucjonalny aspekt powstawania klastrów i inicjatyw klastrowych., s Ibidem, s

22 prawne można pokusić się o sformułowanie praktycznych wskazówek do działania na poziomie regionalnym, w szczególności zaś w województwie podkarpackim. Wnioski te należy traktować jako wstępne ustalenia badawcze po dokonaniu analizy aspektów instytucjonalnych, formalnych i prawnych dotyczących problematyki klastrowej. Ich wartość polega na tym, iż w sposób syntetyczny przedstawiają perspektywy, jakie rysują się przed inicjatywami klastrowymi, wskazując również jak należy dostroić politykę klasteringu do tego scenariusza w oparciu o ich udokumentowaną wizję, na bazie której można zidentyfikować dominujące tendencje i kierunek, jaki obierają Komisja Europejska (główny organ wykonawczy UE) oraz państwa członkowskie. Władze samorządowe województwa podkarpackiego, projektując działania wspierające rozwój klastrów, powinny zwrócić szczególną uwagę na następujące kwestie: Dokumenty strategiczne Unii Europejskiej (Europa 2020) oraz Polski (Strategia innowacyjności i efektywności gospodarki) akcentują podejście oddolne w polityce wspierania klastrów. Oznacza to, że rolą władz regionalnych nie jest inicjowanie współpracy klastrowej, a tylko oferowanie pomocy w jej rozwoju (doradztwo, wsparcie finansowe, udostępnianie informacji etc.). Polityka wsparcia klastrów powinna, jak wynika z dokumentów strategicznych, koncentrować się na najbardziej perspektywicznych projektach klastrowych, które mają największy potencjał konkurencyjności. Chodzi nie tylko o to, aby efektywniej inwestować środki publiczne, ale głównie o to, aby wyraźnie podnieść poziom innowacyjności gospodarki regionalnej, krajowej i unijnej. Przy projektowaniu zasady wsparcia klastrów należy uwzględnić tendencję do internacjonalizacji inicjatyw klastrowych, zwłaszcza w wymiarze B+R+I. Należy więc poszukiwać pomysłów na nawiązanie współpracy z partnerami zagranicznymi, gdyż międzynarodowa kooperacja zwiększa szansę na pozyskanie funduszy z programów europejskich na rozwój gron. 22

23 Wybór inicjatyw klastrowych do programu wsparcia powinien odbywać się w trybie konkursowym, aby móc dokładnie przeanalizować potencjał zainteresowanych otrzymaniem wsparcia gron i wybrać najlepsze oferty. Polityka wsparcia gron powinna również obejmować reprezentowanie interesów klastrów, zwłaszcza tych o dużym potencjale i szerokim zasięgu działania na szczeblu krajowym i europejskim lobbing na rzecz klastrów. 23

24 Rozdział II Klastry w Polsce i w Europie 2.1. Dobre praktyki w rozwoju inicjatyw klastrowych Inicjatywy klastrowe są rozpowszechnione praktycznie w całej Europie, szczególnie na zachodzie i północy kontynentu, gdzie ich liczba idzie w parze z rozwojem gospodarczym 27. Uwagę zwracają grona, w których wykorzystano mechanizmy dobrych praktyk definiowane jako czynniki nadające powiązaniom odpowiednio wysoką jakość oraz podnoszące poziom kompetencji i jakości zasobów ludzkich 28. W ramach tego pojęcia zamkną się działania, które mogą podjąć władze lokalne celem pobudzenia inicjatyw klastrowych. Pierwszą grupą dobrych praktyk są działania organizacyjne, takie jak: tworzenie centrów innowacji oraz centrów transferu technologii; tworzenie parków naukowo - technicznych; tworzenie zrzeszeń przedsiębiorców; tworzenie inkubatorów przedsiębiorczości i punktów kontaktowych. Głównym efektem wprowadzenia tych praktyk jest zwiększenie efektywności transferu technologii oraz stworzenie warunków do komunikacji między przedsiębiorcami a naukowcami 29. Ponadto atrakcyjna cena wynajmu bądź kupna gruntu, dostęp do usług biznesowych (z których część jest bezpłatna lub refundowana), bliskość laboratoriów i ośrodków badawczych (które na bieżąco podejmują zlecenia od biznesu ulokowanego w 27 DG Enterprise and Industry, Innovation Clusters in Europe: A statistical analysis and overview of current policy support, URL z dn , s Patrz: R. Moss, Kantor World Class, Nowy Jork 1995, za: Analizy - wspieranie gron przedsiębiorczości na Podkarpaciu, red. E. Wojnicka, Warszawa - Rzeszów 2006, s _dobre_praktyki_w_europie.pdf, URL z dn , s

25 ramach klastra) oraz bliskość innych firm sprawiają, że przedsiębiorcy chętniej lokują swoje firmy w obrębie danego grona. Grupa druga to działania związane z wdrażaniem prawa i tworzeniem długofalowych strategii. Tu przede wszystkim aktywne są ośrodki władzy lokalnej, instytucje rządowe oraz pozarządowe: wdrażanie systemów wsparcia i systemów dotacji (m.in. PHARE); opracowywanie strategii rozwoju; tworzenie baz informacyjnych punktów informacji prawnej. Trzecim rodzajem działań są wszelkie działania promocyjne i marketingowe, promujące zarówno postawy proinnowacyjne czy działania w obrębie MŚP, jak i koncepcję klastrów oraz wzmagania przedsiębiorczości w obrębie danego regionu. Wspieranie klastrów może przebiegać dwojako. Mogą to być działania bezpośrednie, takie jak: promocja klastra, działania inwestycyjne (zakup środków trwałych, etc.), działania podnoszące poziom innowacyjności (transfer technologii, etc.) czy zakup profesjonalnych usług doradczych oraz pośrednie, czyli działania o podobnym zakresie, ale nie skierowane bezpośrednio do inicjatyw klastrowych w regionie. Przykładem mogą być działania na rzecz rozwoju mikroprzedsiębiorstw oraz MŚP, rozwoju kapitału ludzkiego, infrastruktury czy turystyki. W efekcie ich wdrożenia w danym regionie można zaobserwować korzystne warunki do implementacji inicjatyw klastrowych. Przykłady wdrażania dobrych praktyk można zaobserwować w innowacyjnych klastrach, rozmieszczonych głównie w Europie Zachodniej. Ich dobór był podyktowany przede wszystkim jakością współpracy pomiędzy władzami lokalnymi a biznesem (tworzenie warunków do rozwoju przedsiębiorczości), efektywnością działań na rzecz utworzenia lokalnych i narodowych banków informacji wspierających klastry, a także ich jakością na rzecz rozwoju infrastruktury (rozbudowa otoczenia biznesu, rozwój sieci usług, etc.). Przykłady tych działań będą związane głównie z gałęziami przemysłu, które mają kluczowe znaczenie w regionie Podkarpacia lub będą rozwijane zgodnie z planami strategicznymi (przemysł lotniczy, maszynowy, informatyczny). W porównaniu zostaną również pokazane klastry z obszaru Polski, również związane z wymienionymi gałęziami przemysłu. 25

26 2.2. Zastosowanie dobrych praktyk w działalności europejskich gron przedsiębiorczości Brak jednoznacznych kryteriów definiujących wzorowe klastry utrudnia wybranie klastrów według jednolitych kryteriów. Na potrzeby ekspertyzy przy wyborze dobrych praktyk w działalności klastrów, kierowano się przede wszystkim oceną sposobu funkcjonowania klastrów między innymi w zakresie finansowania działalności, współpracy z władzami samorządowymi i w zakresie wewnętrznej kooperacji. Skala i sposób działania wymienionych niżej klastrów pozwala określić je jako wzorcowe. a) Klaster lotniczy Hamburg klaster ten, łączący najważniejsze firmy lotnicze regionu (Lufthansa Technik, Airbus) oraz ponad 300 małych przedsiębiorstw, a także instytucje państwowe i ośrodki badawcze (w tym Niemieckie Centrum Przestrzeni Powietrznej), tworzy jeden z najważniejszych ośrodków przemysłu lotniczego w Europie, zatrudniający ponad pracowników - specjalistów w zakresie przemysłu lotniczego 30. Choć formy współpracy między przedsiębiorstwami, placówkami B+R i władzami lokalnymi liczą 10 lat, to dopiero w styczniu 2011 r. oficjalnie powołano do życia Stowarzyszenie Klastra Lotniczego Regionu Hamburga (Luftfahrtcluster Metropolregion Hamburg e.v) 31. Jednym ze źródeł sukcesu tego klastra są bardzo wysokie nakłady na innowacyjność, funkcjonujące w ramach efektywnego systemu współpracy pomiędzy wiodącymi przedsiębiorstwami branży, lokalnymi MSP i ośrodkami badawczo-naukowymi, które udostępniają firmom wchodzącym w skład klastra swoją infrastrukturę badawczą 32. Jednak z punktu widzenia tej pracy kluczowe znaczenie ma poziom zaangażowania władz lokalnych w rozwój klastra. Wsparcie to ma przede wszystkim wymiar finansowy i organizacyjny. Od 2001 r. władze Hamburga wspierają działalność B+R w obszarze lotnictwa, głównie poprzez współuczestnictwo w projektach badawczo-rozwojowych z obszaru lotnictwa. Jednocześnie władze lokalne poczyniły działania na rzecz wspierania lokalnych MSP, tworząc (we współpracy z Airbusem) park technologiczny wchodzący w skład grona, dostarczając zarówno przestrzeni do prac, jak i 30 Strona klastra: URL z dn Więcej informacji na stronie: URL z dn Analizy - wspieranie..., s

27 wyspecjalizowanych usług 33. Wraz z przedstawicielami administracji centralnej (na szczeblu ministerialnym) oraz z instytucjami otoczenia biznesu, władze klastra realizują również dobre praktyki w zakresie promocji i marketingu (targi, działalność informacyjna), a także w inicjatywach na rzecz rozwijania zasobów ludzkich w regionie (we współpracy z Ministerstwem Gospodarki i Technologii). Można traktować klaster lotniczy Hamburg za wzorcowy z wielu powodów. Do najważniejszych z nich należy zaliczyć: wysoką konkurencyjność i innowacyjność klastra, która jest sprzężona z odpowiadającą jej jakością powiązań formalnych i nieformalnych między podmiotami skupionymi w gronie, a także aktywną postawę władz regionalnych w zakresie wsparcia grona w wymiarze organizacyjnym oraz finansowym. Należy ponadto zwrócić uwagę na efektywną współpracę podmiotów wchodzących w skład helisy grona i rozbudowaną sieć powiązań, która obejmuje zarówno duże, jak i małe przedsiębiorstwa, a oprócz tego ośrodki naukowo-badawcze, instytucje wsparcia biznesu i przedstawicieli władz regionalnych. b) BioValley - klaster międzynarodowy - ten klaster z kolei może stanowić wzorzec w dwóch dziedzinach - współpracy międzynarodowej (w jego pracach partycypują trzy kraje - Francja, Niemcy i Szwajcaria) oraz wykorzystania patronatu Unii Europejskiej 34. Grono to powstało w 1996 r. jako kontynuacja wzorców Doliny Krzemowej, ale skupiona wokół przedsiębiorstw zajmujących się biotechnologią. W klastrze skupionych jest 600 firm (w tym 40% największych firm farmaceutycznych świata) i 40 instytucji naukowych, a grono daje zatrudnienie ok. 50 tys. osób 35. Kluczem do sukcesu omawianego grona było efektywne wykorzystanie wsparcia (głównie finansowego) Unii Europejskiej przede wszystkim w ramach programów Interreg II - IV (w 1997 r. - na kwotę 2.2 mln euro, w latach , w ramach programu Interreg III - ponad 2.75 mln euro, w latach , w ramach programu Interreg IV dla regionu Górnego Renu - ponad 1.4 mln euro 36 ). Zwraca uwagę też koherencja polityki klastra, pomimo udostępnienia każdemu z krajów uczestniczących w projekcie osobnej platformy zarządzającej z niezależnymi od siebie władzami i strukturą skautingu oraz sprzedaży. Nad utrzymaniem tej spójności czuwają 33 Ibidem, s Strona klastra: URL z dn Dane za: URL z dn Dane za: URL z dn

28 koordynatorzy narodowi, wchodzący w skład zarządu 37. Rola władz lokalnych w przypadku tego klastra ogranicza się głównie do współpracy przy finansowaniu projektu (ze strony francuskiej wyłącznym udziałowcem jest region Alzacji, w przypadku Szwajcarii kluczową rolę odgrywają kantony Bazylei i Jury, a także władze federalne kraju). Z ich strony zostały również udostępnione tereny na założenie parków technologicznych (łącznie 11), analogicznie jak w przypadku klastra hamburskiego. c) Klaster Telecom City - dobre praktyki w klastrze IT - Kraje skandynawskie są uznawane za wzorzec wprowadzania rozwiązań proinnowacyjnych oraz wdrażania inicjatyw klastrowych. Wiąże się to nie tylko z ich położeniem geograficznym oraz zagęszczeniem ludności, które skłaniają do tego typu form organizacji produkcji, ale też z położeniem znacznego nacisku na badania i rozwój. Przykładem takiego grona może być Telecom City w szwedzkiej Karlskronie, istniejący od połowy lat 90., a obecnie zatrudniający ok osób (20% siły roboczej regionu) i skupiający przedstawicielstwa największych firm związanych z branżą (m.in. Ericsson, Sun Microsystems, Telenor, Fujitsu) 38. Władze lokalne są wyraźnie zaangażowane w rozwój klastra. Partycypują w kosztach działania grona opłacając 100% składek od każdego zatrudnionego pracownika, starają się wspierać przedsiębiorstwa w sprawach organizacyjnych i technicznych (wynajem powierzchni biurowej, etc.), we władzach miejskich działa również biuro pośredniczące w nawiązywaniu kontaktów pomiędzy firmami. Zarówno władze klastra, jak i władze Karlskrony współpracują z państwową agencją pozyskującą inwestorów zagranicznych (ISA), co przynosi stronom uczestniczącym wymierne korzyści, głównie finansowe. Można zapytać, jakie racje kryją się za uznaniem tego klastra za wzorcowy? Należy zacząć od tego, iż dzięki tej inicjatywie region Blekinge w ciągu 10 lat ze słabo rozwiniętego, stał się trzecim co do poziomu rozwoju regionem w Szwecji, zaś miasto Karlskrona otrzymało w 2001 roku wyróżnienie dla najbardziej rozwijającego się miasta w Szwecji. Nie byłoby tych sukcesów, gdyby nie efektywne kanały współpracy pomiędzy przedsiębiorstwami, sektorem badawczo-rozwojowym i władzami lokalnymi, które jeszcze w latach 80. podjęły działania na rzecz poprawy infrastruktury społecznej i technologicznej, starając się sprostać oczekiwaniom najbardziej wymagających inwestorów. 37 Struktura zarządzania klastrem na stronie: URL z dn Strona klastra: URL z dn

29 d) Szwecja i Finlandia - zarządzanie klastrami na poziomie centralnym Pochodną wspomnianych przy poprzednim przykładzie dobrych warunków wyjściowych jest "kapitał instytucjonalny" oraz otoczenie biznesu, które sprzyjają inicjatywom klastrowym. W Szwecji, pomimo początkowego sceptycyzmu odnośnie wprowadzania klastrów, wdrożono powszechnie pochwalane rozwiązania strategiczne 39. W ramach Narodowej Strategii Innowacji z 2004 r. opracowano niezbędną terminologię klastrową w ramach sześciu kluczowych gałęzi przemysłu (wyróżnionych w drodze dialogu publiczno-prywatnego), dla których opracowano programy strategiczne. Jednocześnie agencje rządowe (NUTEK, VINNOVA, ISA, etc.) oraz władze poszczególnych regionów podejmowały działania na rzecz wdrażania myślenia systemowego w kategorii klastrów i innowacji 40. Większość przedsięwzięć była inicjowana przez stronę rządową i przedstawicieli sektora publicznego, a za szczególnie udany przykład współpracy przy tworzeniu klastra uważa się program VINNVAXT, skupiający klastry przemysłu spożywczego 41. W przypadku Finlandii wdrażaniem innowacji zajmuje się ściśle określona jednostka rządowa - Departament Innowacji przy Ministerstwie Zatrudnienia i Gospodarki. W ramach wspomnianego departamentu są tworzone zespoły mające na celu tworzenie ośrodków eksperckich, które wspierałyby przedsiębiorców w obrębie danego regionu w procesie tworzenia klastrów 42. Ostatecznie, po latach eksperymentów, wyklarowały się dwa podstawowe narzędzia wyboru inicjatyw klastrowych spomiędzy dostępnych zasobów: centrum programów eksperckich (którego celem jest wzrost specjalizacji regionalnej w obrębie kluczowych dla kraju gałęzi gospodarki) oraz centra analiz strategicznych (specjalizujące się w organizowaniu wspólnych projektów badawczych i zacieśnianiu współpracy pomiędzy ośrodkami regionalnymi) 43. e) ThinkUp ICT to włoski klaster skupiający ponad 100 włoskich firm z sektora ICT. Takie określenie branżowe wynikało z faktu, iż jego animatorzy chcieli powiązać charakterystykę klastra z silnymi tradycjami sektora ICT w Piemoncie, czyli regionie w północno-zachodniej części Włoch oraz wykorzystać te tradycje do rozwoju sieci klastrowej. W Piemoncie działa około 8 tys. firm z branży ICT. Wśród 39 C. Ketels, Clusters, Cluster Policy, and Swedish Competitiveness in the Global Economy, Västerås 2009, s Ibidem, s Identifying the main Objectives and Activities of Cluster Programmes, ECA 2010, s E. Wise, L. Langkilde, M. D. Bertelsen, The use of data and analysis as a tool for cluster policy, ECA 2009, s Ibidem, s

30 najważniejszych przedsiębiorstw, znanych na całym świecie, należy wymienić: Vodafone, Telecom i Infostradę. W 2009 r. eksport produktów z tej branży osiągnął wartość 324,4 milionów euro, czyli około 6,4% krajowej produkcji. Najwięcej towarów eksportowano do krajów Unii Europejskiej, w szczególności do Francji, Niemiec i Wielkiej Brytanii, ale także poza Europę (do Ameryki Północnej i Południowej oraz Azji). Jest kilka czynników wpływających na tak duży sukces Piemontu i klastra ThinkUP ICT. Po pierwsze: ponad 2 tys. inżynierów zatrudnionych w branży ICT, z czego około 700 zajmuje się tylko sieciami bezprzewodowymi. Po drugie: ponad 8 tys. podmiotów należących do sektora MSP specjalizujących się w tej dziedzinie. Po trzecie: duże nakłady na prowadzenie działalności innowacyjnej. Piemont inwestuje 2,5% PKB na innowacje i przyciąga ¼ wszystkich inwestycji we Włoszech na badania i rozwój. Po czwarte wreszcie: aktywna postawa władz regionalnych, ukierunkowana na tworzenie możliwie najlepszych warunków, służących rozwojowi istniejących w regionie firm lub zakładaniu nowych przedsiębiorstw. Klaster ten stanowi przykład skutecznego wykorzystania potencjału regionalnego na rzecz budowania przewagi konkurencyjnej w branży teleinformatycznej. Scharakteryzowane wyżej klastry istotnie różnią się od siebie. Trudno wskazać elementy, który byłyby dla nich wspólne w zakresie koncepcji zarządzania gronem, modelu współpracy, czy uwarunkowań zewnętrznych, w szczególności sytuacji społecznej i gospodarczej. Choć każdy z klastrów w równym stopniu zasłużył na miano wzorcowego, to droga to osiągnięcia takiego poziomu rozwoju, w przypadku każdego klastra, była inna. Można jednak powiedzieć, iż spośród całej gamy działań, jakie wykorzystywano w trakcie fazy rozwoju struktur klastrowych, najważniejsze okazały się te, które miały na celu uskutecznić proces komunikacji między środowiskiem przedsiębiorców, nauki, instytucjami otoczenia biznesu i władzami regionalnymi. Efektem skutecznej oraz wielostronnej wymiany informacji między tymi podmiotami, stały się więzi formalne i nieformalne, umożliwiające efektywną współpracę, dzięki której każda strona zyskiwała korzyści. 30

31 2.3. Prezentacja wykorzystania mechanizmów klastrowych w Polsce na wybranych przykładach Klastry zyskały już miano skutecznego narzędzia realizacji polityki rozwoju zarówno w Europie, jak i na całym świecie. Wykorzystywane są zarówno w zakresie realizacji polityki innowacyjnej, polityki regionalnej, jak i polityki przemysłowej. W Polsce natomiast, historia klastrów i polityki wspierającej ich rozwój, nie jest jeszcze zbyt długa. Pierwsze spotkania i konferencje w tym obszarze zaczęły być organizowane z inicjatywy OECD w 2000 roku. Musiało jednak upłynąć kilka lat, aby polityka w tym zakresie nabrała bardziej wymiernego i realnego kształtu zarówno na szczeblu rządowym, jak i regionalnym. Na przełomie października i listopada 2008 roku przeprowadzono w Polsce badanie, którego celem była identyfikacja klastrów faktycznie działających w kraju 44. Przedmiotem inwentaryzacji były zarówno klastry działające w sektorze produkcyjnym, usługowym, jak i rolniczym, spełniające podstawowe kryteria identyfikacyjne, do których zaliczono 45 : koncentrację wokół dominującej branży; geograficzną koncentrację i świadomość terytorialnej tożsamości klastra (klaster jest zakorzeniony terytorialnie); trwałość współpracy (przynajmniej w zakresie rdzenia klastra); wspólność inicjatyw realizację wspólnych projektów (np. w zakresie promocji, organizacji rynku zbytu, wspólnego zaopatrzenia, szkoleń, transferu technologii, lobbingu, itp.) oraz istnienie wspólnych elementów łańcucha wartości między przedsiębiorstwami / instytucjami działającymi w klastrze. Badania wykazały, że w Polsce występuje szereg inicjatyw, które nazywane są klastrami, jednak nie wszystkie z nich spełniają podstawowe warunki definicyjne tego zjawiska. Autorzy badania wyróżnili następujące typy zjawisk klastrowych: klaster (spełniający kryteria definicji klastra), inicjatywa utworzenia klastra, klaster będący inicjatywą papierową (funkcjonujący jedynie w źródłach wtórnych, który jednak w rzeczywistości nigdy nie zaistniał), projekt błędnie noszący nazwę klaster (błędnie nazwany klastrem lub inicjatywą, 44 Badanie Inwentaryzacja klastrów w Polsce zostało zrealizowane na zlecenie Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości i było współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach projektu systemowego Upowszechnianie i promowanie innowacyjności (PO Kapitał Ludzki, działanie ). 45 Kryteria te wynikają z przyjętej definicji klastra wskazanej we wstępie opracowania, są także zgodne z definicjami używanymi przez różnych autorów zajmujących się problematyką klastrów: A. Jewtuchowicz, Terytorium i współczesne dylematy jego rozwoju, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2005, s

32 która na obecnym etapie rozwoju nie spełnia kryteriów podstawowych definicyjnych). Łącznie zidentyfikowano 150 różnego rodzaju przedsięwzięć o charakterze klastrowym działających w Polsce. Z grupy tej wyłoniono 47 klastrów faktycznie działających i spełniających wymogi stawiane tej formie organizacji działalności gospodarczej 46. Tabela 1. Klasyfikacja zjawisk klastrowych w Polsce (stan: listopad 2008) Typy: Liczba: Klaster 47 Inicjatywa utworzenia klastra 74 Inicjatywa papierowa utworzenia 20 klastra Projekt noszący nazwę klaster 9 Źródło: A. Nowakowska, Z. Przygodzki, M. E., Sokołowicz s Dominującą formą organizacyjno-prawną działania klastrów jest stowarzyszenie. W ramach tej formy funkcjonuje niemalże połowa klastrów w Polsce (45%). Dużą popularnością cieszy się także formuła porozumienia, którą wybrał niemalże co trzeci klaster w Polsce (30%). W nielicznych przypadkach klastry funkcjonują w formie spółek, fundacji, konsorcjum na podstawie innej umowy cywilno-prawnej. Z badań ponadto wynika, iż inicjatorem klastrów zazwyczaj był sektor prywatny (ponad 25%), w następnej kolejności sektor pozarządowy (ok. 23%), sektor B+R (ok. 21%), władze samorządowe (ok. 13%) i władze rządowe (ok. 3%). W grupie klastrów charakteryzujących się doświadczeniem współdziałania (tj. 47 klastrów na 150 zidentyfikowanych przedsięwzięć), rolę inicjatora pełniły podmioty sektora prywatnego i (lub) sektora pozarządowego. Drugoplanową rolę w większości tych klastrów odgrywał sektor publiczny. Wskazuje to jednoznacznie, iż o powodzeniu przedsięwzięcia klastrowego (efektywności współdziałania) decyduje zaangażowanie bezpośrednich beneficjentów tej formy działania tj. podmiotów gospodarczych. Potwierdza to powszechny wniosek, że idea klastra sprawdza się wówczas, gdy zaistniało rzeczywiste zaangażowanie podmiotów gospodarczych i mocne ich zakorzenienie w strukturze klastra. W większości tych przypadków rolę lidera, jak i inicjatora klastra pełnił podmiot gospodarczy. 46 A. Nowakowska, Z. Przygodzki, M. E. Sokołowicz, Stan rozwoju klastrów w ujęciu regionalnym [w:] Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Ekonomiczne problemy usług nr 28, z. 525, 2009, s

33 Szacuje się, że na rok 2008 bezpośrednio w działalność klastrów zaangażowanych jest przedsiębiorstw prywatnych. Wśród tej liczy zidentyfikowano 55 przedsiębiorstw dużych (zatrudniających powyżej 250 osób) oraz 128 przedsiębiorstw średnich (zatrudniających od 50 do 249 osób) 47. Jak wskazują autorzy opracowania dla OECD, w przypadku Czech, Słowacji i Węgier klastry są tworzone z inicjatywy dużych międzynarodowych przedsiębiorstw, jednocześnie powoli tworzą się zalążki klastrów w tradycyjnych gałęziach przemysłu. Słowenia z kolei podjęła próbę odgórnego stworzenia gron przedsiębiorczości na bazie istniejących lokalnych zrzeszeń przemysłowych z myślą o produkcji dóbr przemysłowych o wysokim stopniu przetworzenia. Jednocześnie przyjęto tam (podobnie jak na Węgrzech) oficjalną politykę wspierania klastrów, celem uzyskania określonych korzyści ekonomicznych, Polska z kolei reprezentuje opcję pośrednią, z klastrami obecnymi zarówno w wysokim, jak i niskim przemyśle, z widoczną równowagą w proporcjach w udziale firm lokalnych, jak i dużych międzynarodowych przedsiębiorstw. Polska, podobnie jak Czechy i Słowacja, dąży do stworzenia struktury zachęcającej firmy do wzajemnej współpracy i tworzenia sieci powiązań, unikając przy tym odgórnego wpływania na formę i głębokość kooperacji 48. W Polsce dobre praktyki w ramach inicjatyw klastrowych są realizowane zgodnie z przedstawionym powyżej założeniem, przez co są one widoczne szczególnie w obrębie drugiej grupy (działania organizacyjne) oraz grupy trzeciej (marketing i promocja). Działania te zostały nakreślone w ramach Narodowego Planu Rozwoju (okres ) i Narodowych Strategicznych Ramach Odniesienia, zaplanowanymi do realizacji w okresie Klaster Obróbki Metali - województwo podlaskie. Grono to jest efektem realizowanego przez Centrum Promocji Podlasia projektu "Podlaski Klaster Obróbki Metali szansą na innowacyjny rozwój regionu", finansowanego ze środków Europejskiego Funduszu Europejskiego oraz środków budżetu państwa w ramach działania 2.6 Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego (lata ) 49. Obecnie w ramach klastra funkcjonuje 120 przedsiębiorstw, kolejne 60 wyraziło chęć partycypacji w projekcie. Koordynatorem działań grona pozostaje Centrum Promocji Podlasia, które odpowiada chociażby za pozyskiwanie funduszy na realizację celów strategicznych i projektów 47 A. Nowakowska, Z. Przygodzki, M. E. Sokołowicz, s J. Möhring, Conclusions and Policy Recommendations, w: Business Clusters: Promoting Enterprise in Central and Eastern Europe, OECD 2005, s URL z dn

34 opracowywanych w ramach KOM. Dodatkową korzyścią jest też ułatwienie w nawiązywaniu współpracy (a przede wszystkim - kontaktów) ze szkołami w regionie (zarówno szkołami zawodowymi, jak i uczelniami wyższymi, głównie oraz Wydziałem Mechanicznym Politechniki Białostockiej) i przezwyciężaniu w ten sposób permanentnego deficytu odpowiednio wykształconej kadry 50. CPP opracowało również w ramach działań statutowych program współpracy transgranicznej z przedstawicielami litewskiej branży obróbki metali 51. Rola władz samorządowych wiąże się z dobrą praktyką przewodzenia części edukacyjnej projektu. Rolę tą spełnia starostwo powiatowe w Białymstoku. Widoczny jest również patronat honorowy objęty nad konferencją związaną ze szkoleniem kadr nauczycielskich w kierunku obróbki metali 52. Wciąż pozostaje wiele obszarów, w których władze lokalne mogłyby pełnić większą rolę, np. wzrost zaangażowania w realizację celów statutowych, czy silniejsze wsparcie dla działań promocyjnych prowadzonych przez CPP, zgodnie z planami rozwoju i wspierania polityki klastrowej w regionie. Wśród możliwych działań wsparcia w regionie znajdują się następujące projekty, zawarte w ramach RPO: wsparcie udziału w imprezach targowo-wystawienniczych w kraju i za granicą, organizacji i udziału w misjach gospodarczych w kraju i za granicą; wsparcie na realizację kampanii reklamowych promujących region w kraju i za granicą; wsparcie działań promujących wspólną markę powiązań kooperacyjnych/inicjatyw klastrowych 53. Województwo śląskie - międzyregionalna współpraca klastrów. W województwie śląskim widać największe szanse na nawiązanie szeroko zakrojonej współpracy ze słowackim Krajem Żylińskim oraz czeskim Krajem Śląsko - Morawskim, głównie w zakresie przemysłu górniczego, budowlanego, ochrony środowiska i energetyki. Niestety, na poziomie powiązań między regionami jest ona mało efektywna i opiera się głównie na wdrażaniu wybranych 50 Rozwój struktur klastrowych w Polsce Wschodniej, s Program realizowany w ramach Celu 3: Europejska Współpraca Terytorialna Program Współpracy Transgranicznej "Litwa-Polska". Patrz: URL z dn URL z dn Kierunki rozwoju klastrów w Polsce, URL z dn , s

35 mechanizmów krajowych i unijnych 54. Współpraca między regionami ma głównie charakter "oddolny" (czyli organizowana jest przede wszystkim przez podmioty gospodarcze i lokalne społeczności) i "spontaniczny", co szczególnie widać w województwie śląskim i Kraju Żylińskim. Instytucje regionalne odgrywają za to dość dużą rolę w tworzeniu inicjatyw klastrowych w Kraju Śląsko - Morawskim (Czechy), spełniając tam funkcje animatora działań klastra na poziomie regionu 55. Te różnice sprawiają, że gros współpracy między klastrami pozostaje w sferze potencjału. Jego zakres jest relatywnie szeroki i wynika zarówno ze zbliżonej sytuacji gospodarczej, podobnego stanu zagospodarowania terenów przemysłowych i poprzemysłowych oraz czasu istnienia funkcjonujących inicjatyw klastrowych, braku barier językowych i podobnego zakresu przedmiotowego inicjatyw klastrowych w omawianych regionach (turystyka, technologia ICT, energia i środowisko). Wśród przeszkód szczególną uwagę zwraca brak kompetencji związanych z zarządzaniem sieciami i klastrami, a także brak koordynacji działań pomiędzy instytucjami wsparcia biznesu, które powinny właśnie pełnić rolę katalizatorów. Innym ważnym czynnikiem jest brak zaufania pomiędzy administracją, nauką i biznesem 56, a także brak jasnych mechanizmów wsparcia i pomocy ze strony administracji (chociażby od strony obsługi prawnej, szczególnie w sytuacji braku dostosowania prawa do potrzeb inicjatyw klastrowych). Wśród działań podejmowanych na rzecz wspierania współpracy transgranicznej przez władze lokalne wymienić można, m.in: utworzenie transgranicznych grup roboczych oraz prowadzenie analiz badawczych, pod wspólnym patronatem władz w Katowicach, Opolu i Ołomuńcu 57. Analiza aktywności klastrowej w Polsce w ujęciu regionalnym według stanu na koniec roku 2008 wskazuje, że średnio w każdym z polskich województw działa jedynie kilka klastrów. Ponadto, w dwóch polskich regionach (lubuskim oraz zachodniopomorskim), nie zidentyfikowano tego typu podmiotów. Najwięcej klastrów funkcjonuje w regionach: lubelskim (6), świętokrzyskim i warmińsko-mazurskim (po 5) oraz po 4 w regionach: łódzkim, małopolskim, podkarpackim, podlaskim oraz wielkopolskim P. Pachura, Analiza potencjału budowy efektywnych struktur transgranicznych sieci innowacyjnych na przykładzie województwa śląskiego oraz regionów Czech i Słowacji, Częstochowa 2009, s Ibidem, s Ibidem, s Strategie systemowej współpracy Kraju Morawsko-Śląskiego, Województwa Śląskiego i Opolskiego, URL z dn A. Nowakowska, Z. Przygodzki, M. E., Sokołowicz s

36 2.4. Wnioski cząstkowe Powyższe przykłady pokazują, iż rozwój inicjatyw klastrowych w Polsce odstaje dość wyraźnie od inicjatyw podejmowanych w krajach Europy Zachodniej, również pod kątem dobrych praktyk. Mimo starań zarówno instytucji otoczenia biznesu (tudzież podmiotów sektora B+R), władz lokalnych, jak i samych przedsiębiorstw, wciąż wyraźnie widoczne są bariery takie jak: brak zaufania między podmiotami klastra, zbyt niska stopa wkładu finansowego instytucji samorządowych, zbyt mała liczba biur informacji i porad prawnych dla przedsiębiorstw, etc. Dla władz województwa podkarpackiego przynajmniej część z opisanych działań jest dostępna i możliwa do realizacji. Pośród nich warto wymienić: Stworzenie banku informacji, który pozwoliłby na efektywne określenie obszarów o największym potencjale rozwoju, pozwolił na scalenie i poprawę jakości działania istniejących inicjatyw klastrowych oraz na rozwój współpracy transgranicznej. Pewną propozycją jest rozszerzenie zakresu działalności Rzeszowskiej Agencji Rozwoju Regionalnego lub ściślejsze powiązanie jej działań z innymi ośrodkami wspierania przedsiębiorczości w województwie podkarpackim. Zacieśnienie rozwoju współpracy międzynarodowej i rozszerzenie formuły przedstawionej w Programie Współpracy Transgranicznej Szczególnie ważne będzie rozbudowanie systemu wsparcia technicznego oraz rozwój projektów sieciowych zgodnie z działaniami 2.3 w ramach priorytetu 2 Rozwój społecznogospodarczy. Przykładem wzorcowym współpracy transgranicznej jest klaster BioValley, w którym wykorzystano masę krytyczną regionu (liczne istniejące przedsiębiorstwa biotechnologiczne i farmaceutyczne po wszystkich stronach granic) i rozwinięto koncepcję klastra, sukcesywnie przyciągając największych producentów światowych z określonej branży. Wykorzystanie istniejącej infrastruktury, przede wszystkim do dalszego rozwijania i budowy parków przemysłowych (np. dalszy rozwój infrastruktury w obrębie Rzeszowa - Jasionki 60 ), a także rozbudowanie wokół nich otoczki usługowej, zgodnie 59 Program Współpracy Transgranicznej Rzeczpospolita Polska - Republika Słowacka , pełny tekst: URL z dn Patrz: strona Podkarpackiego Parku Naukowo-Technicznego Aeropolis, URL z dn

37 z wzorcami pokazanymi na przykładzie Hamburga, gdzie uzyskano wsparcie na szczeblu ministerialnym dla inicjatywy klastrowej związanej z jedną ze strategicznych gałęzi przemysłu w skali kraju. Analogicznie wykorzystano wsparcie władz centralnych w kwestii rozwijania strategicznych gałęzi przemysłu decydując się na rozwijanie grona ICT w Karlskronie. Oparcie strategii na rozwijaniu tożsamości lokalnej. Odwołanie się do tradycyjnych dla regionu gałęzi przemysłu oraz dalsze wzmacnianie więzi pomiędzy przedstawicielami lokalnej przedsiębiorczości oraz regionalnych ośrodków naukowych, zarówno poprzez działalność promocyjną, jak i organizowanie strategicznych ram działania dla firm i ośrodków B+R. 37

38 Rozdział III Sytuacja klastrów w województwie podkarpackim 3.1. Stan mechanizmów wsparcia dla klastrów w województwie podkarpackim Województwo podkarpackie, najbardziej wysunięty na południowy wschód obszar Polski o powierzchni to km 2 jest zamieszkany przez 2 103,5 tys. osób (dane za rok 2009) 61. Obszar województwa w znacznej części pokrywają obszary chronione (44,7% obszaru województwa), a poza turystyką szczególnie rozwinięte są następujące gałęzie przemysłu: lotniczy, maszynowy, chemiczny i spożywczy 62. Sytuacja demograficzna województwa stoi pod znakiem trwałego ujemnego salda migracji (-0,9 / 1000 osób w 2009 r.) i niskiego wskaźnika urbanizacji. Jednocześnie należy zauważyć wysoki odsetek ludności poniżej 25 roku życia (32,1% populacji w roku 2009). Sytuacja gospodarcza województwa przedstawia się dość niekorzystnie na tle kraju. Z 5.6% powierzchni Polski pochodzi 3.9% udziału w PKB kraju. Równie niekorzystnie prezentuje się kwestia średniego miesięcznego wynagrodzenia (2877 PLN, najmniej w skali kraju) oraz wskaźnik innowacyjności regionu opracowany przez P. Klimczaka i P. Czaplińskiego (wartość pkt). Warto podkreślić, że wśród czynników wpływających na wysokość tego wskaźnika (wydatki na sektor B+R, udział zatrudnionych w tym sektorze w ogólnej liczbie pracujących w województwie, odsetek kadr wysoko wykwalifikowanych w skali województwa, odsetek pracujących w produkcji średnio i wysoko zaawansowanej technologicznie, ilość patentów na 1 mln mieszkańców), w czterech z nich Podkarpacie znalazło się w dolnych 20% osiągnięć w skali wszystkich regionów Europy 63. Ten obraz jest rozjaśniany przez zauważalny rozwój infrastruktury w ostatnich latach, zarówno drogowej (autostrada A4, budowana droga S-19), jak i lotniczej (port lotniczy Rzeszów-Jasionka). 61 Wszystkie dane statystyczne za: Rocznik statystyczny województw 2010, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2011 oraz Mały Rocznik Statystyczny Polski 2011, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa Strategia rozwoju województwa podkarpackiego w latach , Rzeszów 2006, s P. Klimczak, P. Czapliński, Zintegrowana analiza ekonomiczna gospodarki województwa podkarpackiego, Rzeszów 2011, s

39 Z uwagi na fakt, iż klastry mają najczęściej zasięg regionalny, najważniejszą rolę w udzielaniu wsparcia powiązaniom klastrowym odgrywają władze samorządowe. Poszczególne województwa określają w Regionalnych Programach Operacyjnych czy Regionalnych Strategiach Innowacji zasady i instrumenty, które stają się podstawą dla działań ukierunkowanych na udzielanie wsparcia inicjatywom klastrowym. Modele polityki wspierającej rozwój klastrów, jak wynika z analizy dokumentów strategicznych, istotnie różnią się w poszczególnych województwach, co poniekąd wynika z obranego kursu przez władze samorządowe, a po części można to tłumaczyć różnicami w ocenie skuteczności inicjatyw klastrowych w podnoszeniu poziomu innowacyjności i konkurencyjności gospodarek regionalnych. Możemy więc spotkać się z trybem działania, w którym region bezpośrednio wskazuje na możliwość wspierania klastrów ze środków strukturalnych i dedykuje temu wsparciu osobne działanie. Alternatywnym scenariuszem takiej polityki jest rozwiązanie, w którym łączy się wsparcie dedykowane klastrom z działaniami skierowanymi na rozwój przedsiębiorczości, innowacyjności czy intensyfikację współpracy pomiędzy biznesem a sektorem B+R. Jeszcze innym rozwiązaniem jest brak osobnego działania poświęconego wsparciu inicjatyw klastrowych, przy jednoczesnym wykorzystaniu innych działań, które w sposób pośredni sprzyjają rozwojowi struktur klastrowych. Władze samorządowe województwa podkarpackiego podkreślają istotny wpływ inicjatyw klastrowych na rozwój gospodarczy regionu, który przejawia się głównie intensyfikacją współpracy przedsiębiorstw, sfery badawczo-rozwojowej i instytucji otoczenia biznesu, napływem inwestycji zagranicznych oraz koncentracją kapitału. Zasługą klastrów jest ponadto wzmocnienie potencjału innowacyjnego gospodarki województwa, a także rozwój branż charakterystycznych dla Podkarpacia, by wymienić tylko przemysł lotniczy, który bodaj w największym stopniu skorzystał na powstaniu klastra. Wymienione wyżej powody przesądziły o udzieleniu poparcia inicjatywom klastrowym przez władze samorządowe i zaprogramowanie mechanizmów dla ich wsparcia Regionalny Program Operacyjny Województwa Podkarpackiego Regionalny Program Operacyjny Województwa Podkarpackiego na lata (RPO WP) za cel nadrzędny stawia wzrost krajowej i międzynarodowej konkurencyjności 39

40 gospodarki oraz poprawę dostępności przestrzennej Podkarpacia 64. W ramach programu operacyjnego realizowane będą działania skupiające się w 8 osiach priorytetowych. Są to: Oś priorytetowa 1. Konkurencyjna i innowacyjna gospodarka realizacja tego zadania będzie odbywała się poprzez: zwiększenie dostępności do zewnętrznych źródeł finansowania (m.in. bezpośrednie dotacje inwestycyjne, wsparcie kapitałowe funduszy poręczeniowych) dla MSP; rozwój IOB; zwiększenie potencjału innowacyjnego w regionie (rozbudowa zaplecza badawczo-rozwojowego, tworzenie parków naukowo-technologicznych, prowadzenie badań i analiz na potrzeby innowacyjnej gospodarki); zwiększenie atrakcyjności inwestycyjnej regionu i wsparcie aktywności w zakresie współpracy międzyregionalnej i międzynarodowej. Oś priorytetowa 2. Infrastruktura techniczna w ramach tego priorytetu zakłada się m.in. poprawę powiązań komunikacyjnych (rozwój portu lotniczego Rzeszów- Jasionka, rozbudowę infrastruktury kolejowej i drogowej), wspieranie rozwoju społeczeństwa obywatelskiego (m.in. poprzez zwiększenie dostępu do Internetu), poprawę stanu i efektywności infrastruktury energetycznej (m.in. odnawialne źródła energii) Oś priorytetowa 3. Społeczeństwo informacyjne w ramach tego priorytetu przewidziano realizację kilku projektów m.in.: e-usługi publiczne, e-usługi w administracji publicznej, rozbudowę sieci szerokopasmowej. Oś priorytetowa 4. Ochrona środowiska i zapobieganie zagrożeniom w ramach tego priorytetu planuje się ograniczenie ilości zanieczyszczeń, poprawę bezpieczeństwa przeciwpowodziowego, ograniczenie degradacji środowiska oraz poprawę bezpieczeństwa w regionie pod względem zagrożeń naturalnych i technologicznych. Oś priorytetowa 5. Infrastruktura publiczna w ramach tego priorytetu zaprogramowano 3 cele szczegółowe: poprawę dostępności i podniesienie jakości regionalnego systemu edukacji (m.in. poprzez rozbudowę obiektów dydaktycznych i naukowo-badawczych), poprawę bezpieczeństwa zdrowotnego i rozwój infrastruktury 64 Regionalny Program Operacyjny Województwa Podkarpackiego na lata , s

41 pomocy społecznej oraz zwiększenie dostępności mieszkańców do obiektów sportowych i rekreacyjnych. Oś priorytetowa 6. Turystyka i kultura priorytet ten ma na celu poprawę infrastruktury turystycznej, rozwój punktów informacji turystycznej, a także bazy noclegowej i gastronomicznej. Oś priorytetowa 7. Spójność wewnątrzregionalna realizacja tego priorytetu będzie następować poprzez następujące cele szczegółowe: wzmocnienie ośrodków miejskich, ożywienie społeczno-gospodarcze obszarów zdegradowanych i zwiększenie atrakcyjności gospodarczej obszarów zmarginalizowanych gospodarczo. Oś priorytetowa 8. Pomoc techniczna priorytet ten skupia się na stworzeniu warunków umożliwiających sprawne funkcjonowanie systemu realizacji programu oraz zapewnienia ciągłości procesu programowania (podniesienie kwalifikacji personelu, zakup odpowiednich materiałów, promocja Programu etc.) 65. Zastosowanie do problematyki klastrowej mają szczególnie działania przewidziane pod kątem poprawy konkurencyjności i innowacyjności gospodarki Podkarpacia: Działanie 1.1. pt. Wsparcie kapitałowe przedsiębiorczości zakłada realizowanie projektów dotyczących m.in. tworzenia i rozwijania powiązań kooperacyjnych, np. poprzez wsparcie wspólnych inwestycji i działań marketingowych firm. Działanie 1.2. pt. Instytucje otoczenia biznesu kładzie nacisk na realizację projektów dotyczących: poprawy jakości istniejącej oferty usługowej, udziału w lokalnych i regionalnych sieciach współpracy, wsparcia inwestycyjnego niezbędnego do właściwego funkcjonowania instytucji otoczenia biznesu lub sieci instytucji świadczących wyspecjalizowane usługi na rzecz przedsiębiorców, a w szczególności wprowadzania innowacji dla sektora MSP. Zakłada również wsparcie kampanii promocyjnych oraz działań informacyjnych. Działanie 1.3. pt. Regionalny system innowacji zaprogramowane jest na wsparcie projektów skierowanych na tworzenie lub rozwój sieci instytucji (parków naukowotechnologicznych, inkubatorów technologicznych, innowacyjnych klastrów 65 Ibidem, s

42 przemysłowych, laboratoriów etc.), świadczących specjalistyczne usługi proinnowacyjne dla przedsiębiorców. Przewiduje także rozbudowę zaplecza badawczo-rozwojowego, w szczególności projektów zgodnych z RSI oraz prowadzenie prac rozwojowych w ramach współpracy biznesu i nauki zmierzających do opracowania i komercjalizacji innowacji produktowych, usługowych lub organizacyjnych. Na liście wybranych projektów realizowanych w ramach RPO WP na lata znajduje się m.in. Modernizacja bazy naukowo-badawczej Politechniki Rzeszowskiej celem projektu jest wzmocnienie konkurencyjności gospodarki regionalnej i poprawa jej poziomu innowacyjności. Wdrożenie w życie tego projektu powinno zaowocować intensyfikacją współpracy między sferą nauki a biznesem, upowszechnieniem nowych technologii i wyników prac badawczo-naukowych oraz zwiększeniem możliwości rozwojowych przedsiębiorstw w branżach innowacyjnych; Uniwersyteckie Centrum Innowacji i Transferu Wiedzy Techniczno-Przyrodniczej celem projektu jest zbudowanie potencjału naukowego, który wpłynie pozytywnie na rozwój Doliny Lotniczej; Przyrodniczo-Medyczne Centrum Badań Innowacyjnych realizacja projektu umożliwi zarówno wykonywanie kompleksowych badań naukowo-badawczych, jak i wzrost potencjału innowacyjnego w regionie. Utworzenie ponadregionalnego Centrum Szkolenia Lotniczego w oparciu o zmodernizowaną infrastrukturę lotniska w Krośnie; Rozbudowa infrastruktury dydaktycznej PWSW w Przemyślu celem projektu jest podniesienie jakości kształcenia na kierunkach inżynierskich, które mają charakter priorytetowy z punktu widzenia rozwoju Podkarpacia; Interdyscyplinarne Centrum Modelowania Komputerowego projekt zakłada wybudowanie bazy dydaktycznej w dziedzinie nauk matematycznych, w tym informatyki; Budowa nowoczesnego laboratorium geoinformatycznego projekt ma na celu podniesienie poziomu jakości kształcenia, zwiększenie innowacyjności form przekazywania wiedzy i umiejętności oraz stworzenie warunków dla wzrostu 42

43 potencjału dydaktycznego Wyższej Szkoły Inżynieryjno-Ekonomicznej z siedzibą w Rzeszowie 66. Oprócz wymienionych wyżej projektów planuje się również rozbudowę dróg, budowę sieci kanalizacyjnej i wodociągowej, remont mostów i wiaduktów, uzbrojenie terenów inwestycyjnych, odbudowę kompleksów rekreacyjno-sportowych oraz informatyzację administracji publicznej Regionalna Strategia Innowacji na lata Obok RPO WP programowaniem działań stymulujących rozwój województwa podkarpackiego, w szczególności poziom innowacyjności i konkurencyjności przedsiębiorstw, zajmuje się Regionalna Strategia Innowacji (RSI). RSI przewidziała na lata szereg rozwiązań, zwiększających potencjał innowacyjny województwa. Generalny cel zaprogramowanych działań polega na urzeczywistnieniu wizji Podkarpacia jako regionu nowoczesnego, rozwiniętego gospodarczo i będącego liderem w kreowaniu ekoinnowacji. Realizacja tej wizji jest ściśle uzależniona od postępów w implementacji rozwiązań, jakie przewidują poszczególne priorytety i cele strategiczne, wchodzące w skład strategii. Fundamentem RSI są trzy następujące priorytety: Priorytet I: Otwarta, efektywna sieć kreowania i wsparcia innowacyjności. Priorytet ten za niezbędne uważa stworzenie elastycznego systemu innowacyjności, koordynującego działania przedsiębiorstw, obszaru nauki i edukacji oraz instytucji otoczenia biznesu i administracji samorządowej. Priorytet II: Zwiększenie potencjału instytucji edukacyjnych, naukowych i badawczo-rozwojowych regionu. Realizacja tego priorytetu będzie równoznaczna z utworzeniem zrębów gospodarki opartej na wiedzy i przyczyni się do kreowania innowacji w regionie. Priorytet III: Wzmocnienie innowacyjnych firm w regionie i kreowanie nowych. Celem priorytetu jest tworzenie warunków rozwoju przedsiębiorczości na Podkarpaciu, zwłaszcza małych i średnich firm. W priorytet ten wpisana jest również 66 Indykatywny wykaz indywidualnych projektów kluczowych Województwa Podkarpackiego na lata , s

44 koncepcja budowania klastrów oraz powstawania firm wyspecjalizowanych w wytwarzaniu produktów regionalnych, szczególnie w zdefiniowanych sektorach wysokiej szansy. Przy prezentacji dostępnych mechanizmów wsparcia Autorzy skoncentrują się zarówno na formach wsparcia dedykowanych wprost dla inicjatyw klastrowych, jak i na instrumentach mających pośrednie związki z sytuacją klastrów i ich rozwojem. Spośród zaproponowanych działań należy w szczególności wymienić: rozwijanie współpracy międzysektorowej, uruchomienie regionalnego foresightu technologicznego, budowę infrastruktury wsparcia innowacji (centra doskonałości, parki naukowo-technologiczne, centra transferu technologii itd.), promowanie kultury innowacyjnej w sektorze B+R, promowanie współpracy nauki z biznesem, integrację polityki, gospodarki i nauki w obszarze innowacji, rozwój klastrów, wspieranie tworzenia klastrów ponadregionalnych oraz rozwój międzyregionalnej i międzynarodowej współpracy firm. W ramach strategii zrealizowano m.in. projekt pilotażowy Centrum Technologii Lotniczych Aeronet Dolina Lotnicza. Z uwagi na fakt, iż Podkarpacie wyróżnia się na tle innych województw rozwiniętym przemysłem lotniczym (o długiej historii 67 ), który otrzymuje wsparcie merytoryczne ze strony ośrodków naukowo-badawczych oraz jednostek szkoleniowych i edukacyjnych. Powołanie do życia Centrum Technologii Lotniczych Aeronet Dolina Lotnicza miało, z jednej strony, w pełni zagospodarować ten potencjał, zaś z drugiej strony, dostarczyć mu dodatkowych impulsów do rozwoju poprzez pomoc w zakresie prac nad rozwiązaniami innowacyjnymi. Spodziewanymi efektami działania tego centrum jest: Podnoszenie kwalifikacji szeroko pojmowanych kadr naukowych w ośrodkach badawczo-naukowych i przemysłowych związanych z branżą lotniczą; Stworzenie oferty naukowo-badawczej i wdrożeniowej dla części podmiotów gospodarczych związanych z przemysłem lotniczym; Rozwój współpracy międzynarodowej w zakresie badań i wdrożeń nowoczesnych rozwiązań technologicznych w lotnictwie; 67 Lider Doliny Lotniczej WSK PZL Rzeszów S.A. rok 1937 przyjmuje jako czas rozpoczęcia swojej działalności. 44

45 Stworzenie sprzyjających warunków dla rozwoju istniejących i powstawania nowych podmiotów gospodarczych związanych z przemysłem lotniczym 68. W niniejszym dokumencie strategicznym stwierdzono ponadto, iż sektorami kwalifikującymi się do obszaru wysokiej szansy w województwie podkarpackim są: rolnictwo ekologiczne i przemysł spożywczy, usługi (zwłaszcza usługi turystyczne i informatyczne), przemysł chemiczny (głównie przemysł farmaceutyczny), przemysł mineralny, przemysł elektromaszynowy (w szczególności lotniczy), sprzętu AGD, maszyn budowlanych, przemysł naftowy, przemysł szklarski, przemysł hutniczo-metalurgiczny, przemysł związany z infrastrukturą ochrony środowiska, przemysł urządzeń służących do pozyskiwania i wykorzystywania źródeł energii odnawialnej, przemysł naturalnych leków roślinnych, przemysł naturalnych opakowań wielokrotnego użytku, a ponadto przemysł nowoczesnych, ulegających biodegradacji tworzyw sztucznych 69. Podstawą do zdefiniowania obszarów wysokiej szansy w województwie podkarpackim było porównanie najbardziej dynamicznie rozwijających się sektorów tego regionu oraz grupy sektorów, które w skali globalnej wyróżniają się szczególnie dobrymi perspektywami rynkowymi, rokującymi nadzieje na wysoki i trwały wzrost popytu w przyszłości 70. W efekcie określono 13 obszarów wysokiej szansy dla regionu Strategia Rozwoju Województwa Podkarpackiego na lata Podobnie jak w poprzednich dokumentach strategicznych w Strategii Rozwoju Województwa Podkarpackiego na lata podkreśla się rolę klastrów w rozwijaniu potencjału innowacyjnego regionu. Jako istotne działania władz samorządowych, z punktu widzenia rozwoju gospodarki regionalnej, wymieniono: wzmocnienie firm innowacyjnych poprzez finansowanie wprowadzania innowacji i zminimalizowanie ryzyka z tym związanego, dostępu do informacji z zakresu nowych światowych rozwiązań technologicznych, organizacyjnych i produkcyjnych, ochrony własności intelektualnej i przemysłowej, tworzenia innowacyjnych klastrów branżowych, a także doradztwa Regionalna Strategia Innowacji na lata , s Ibidem, s

46 specjalistycznego w zakresie rozwoju przedsiębiorstw w oparciu o innowacje, współpracy z sektorem B+R przy wdrażaniu rozwiązań innowacyjnych do przemysłu 71. Strategia wskazuje na konieczność powstawania infrastruktury wspierającej rozwój nowych firm innowacyjnych, a podmiotami wyznaczonymi do realizacji tego postulatu są zarówno władze regionalne, jak i lokalne. Do najważniejszych instrumentów w tym zakresie należą: inkubatory (przedsiębiorczości, technologiczne, akademickie), centra transferu technologii, parki naukowo-technologiczne i przemysłowe oraz platformy technologiczne. Równie istotne, jak wynika z dokumentu strategicznego, jest wspieranie kooperacji firm z sektora MSP z dużymi przedsiębiorstwami, szczególnie w przemyśle lotniczym, samochodowym, komputerowym, gdzie konieczny jest duży nakład środków finansowych na prowadzenie badań i tworzenie rozwiązań innowacyjnych 72. Choć instrument ten nie jest nazwany wprost klastrem, to w gruncie rzeczy chodzi o rozwijanie powiązań klastrowych na obszarze województwa podkarpackiego. Za wzorcowy przykład takiej kooperacji wymieniono w strategii Stowarzyszenie Dolina Lotnicza skupiające duże przedsiębiorstwa, których liderami są WSK PZL-Rzeszów S.A. i współpracujące z nimi firmy z sektora MSP. Należy ponadto zwrócić uwagę na fakt, iż podkarpackie władze uznały za konieczne utworzenie klastra logistycznego na bazie suchego portu w zespole stacji granicznych Medyka Żurawica oraz lotniska w Jasionce, m.in. dla transportu multimodalnego Potencjał klastrowy w województwie podkarpackim Analiza potencjału klastrowego w województwie podkarpackim wskazuje, iż na obszarze województwa funkcjonują rozwinięte formy powiązań klastrowych. Ich największym atutem jest to, iż rozwijają się one w branżach nowoczesnych, które cechują się wysoką dynamiką rozwoju. Jako przykład może posłużyć klaster Dolina Lotnicza, który w bardzo wielu opracowaniach przedstawiany jest jako wzorcowy typ klastra. Nie jest to jednak przykład odosobniony, ponieważ oprócz grona zrzeszającego przedsiębiorstwa z przemysłu lotniczego, działa w regionie również klaster informatyczny, tworzony przez ponad 20 firm, który od momentu założenia, czyli od 2006 roku zdołał już ugruntować swoją pozycję na rynku usług informatycznych. 71 Strategia Rozwoju Województwa Podkarpackiego na lata , s Ibidem, s Ibidem, s

47 Mapa 1. Klastry w Polsce w 2009 r. według województw Źródło: opracowanie własne na podstawie Europejskiego Obserwatorium Klastrów PL;rsl=0;rp=CR10-CE;p=map;ll= , ;z=8 Tabela 2. Klastry w Polsce w 2009 r. według województw Numer: Nazwa klastrów: - Klaster ICT Pomorze Zachodnie 1 - Zachodniopomorski Klaster Chemiczny Zielona Chemia - Regionalne Centrum Współpracy Przemysłu Spożywczego - Gdański Klaster Budowlany 2 - Klaster Biotechnologii, Farmacji i Kosmetyków - Bałtyki Klaster Ekoenergetyczny - Klaster Żywność z Pomorza 3 - Warmińsko-Mazurski Klaster Razem Cieplej - Klaster Producentów Okien i Drzwi Mazurskie okna 4 - Centrum Zielonej Technologii 5 - Mazowiecki Klaster Druku i Reklamy Kolorowa Kotlina 47

48 - Mazowiecki Klaster ICT - Alternatywy Klaster Informatyczny 6 - Bydgoski Klaster Przemysłowy - Wielkopolski Klaster Motoryzacyjny - ECDF eklaster 7 - Wielkopolski Klaster Chemiczny - Wielkopolski Klaster Teleinformatyczny - Pleszewski Klaster Kotlarski 8 - Lubuski Klaster Metalowy 9 - Media Klaster 10 - Klaster Kultury Lubelszczyzny - Klaster Dolina Ekologicznej Żywności - NutriBioMed Cluster 11 - Dolnośląski Klaster Energii Odnawialnej - Klaster Poligraficzno-Reklamowy w Lesznie 12 - Śląski Klaster Drzewny 13 - Śląski Klaster Wodny - Klaster Budownictwa Pasywnego i Energooszczędnego - Małopolski Klaster Informatyczny - Małopolsko-Podkarpacki Klaster Czystej Energii 14 - LifeScience Cluster Krakow - Klaster Medycyna Polska - Tarnowska Klaster Przemysłowy Dolina Plastikowa - KOM-CAST 15 - Dolina Lotnicza - Informatyka Podkarpacka 48

49 Powyższej zaprezentowana mapa klastrów w Polsce została utworzona na podstawie danych Europejskiego Obserwatorium Klastrów. Nie jest ona jednak pełna głównie dlatego, że dane pochodzą z 2009 r., a od tego czasu mapa klastrów powiększyła się o kolejne grona. Tym niemniej, to właśnie Europejskie Obserwatorium Klastrów kompleksowo zajmuje się problematyką klasteringu w Europie, co stanowi główną przesłankę do zaprezentowania informacji zgromadzonych przez tę instytucję. W województwie podkarpackim intensywnie rozwijają się także klastry z branży odlewniczej i spawalniczej (KOM-CAST i KLASTAL). Widoczna jest także aktywność przedsiębiorstw skupionych w gronie przetwórstwa rolno-spożywczego. Nie tak dawno, bo na początku września 2011r., odbyła się uroczysta inauguracja działalności Klastra Przetwórstwa Tworzyw Sztucznych POLIGEN Politechniki Rzeszowskiej. Z kolei Podkarpacki Klaster Energii Odnawialnej znajduje się w fazie konsolidacji. Ważna inicjatywą jest również Dolina Ekologicznej Żywności, która jest pierwszym w kraju klastrem zrzeszającym różne podmioty działające na rzecz promowania i rozwoju żywności ekologicznej. Inicjatywa ma charakter otwarty, dlatego mogą do niej przystąpić podmioty zainteresowane rozwojem produkcji ekologicznej żywności na obszarze Polski Wschodniej (z województw: lubelskiego, świętokrzyskiego, warmińsko-mazurskiego i podkarpackiego). W regionie zauważalne są ponadto skupiska podmiotów z branży turystycznej, które mogą stanowić zalążki klastra. Podobny scenariusz może się zrealizować w przypadku producentów wyrobów wikliniarskich i przemysłu chemicznego. Można również zaobserwować stopniowe krystalizowanie się klastra odlewnictwa aluminium. W ramach projektu systemowego realizowanego przez Urząd Marszałkowski Województwa Podkarpackiego wspierane będą następujące klastry: 1. Klaster Dolina Lotnicza, 2. Klaster Odlewniczy KOM-CAST, 3. Klaster Spawalniczy KLASTAL, 4. Klaster Ekologicznej Żywności, 5. Klaster Rolno-Spożywczy, 6. Klaster Produktu Tradycyjnego i Regionalnego, 7. Klaster Energii Odnawialnej, 8. Klaster Podkarpacka Platforma Chemiczna, 9. Klaster Podkarpackie Szkło, 49

50 10. Klaster Turystyczno-Hotelarski. Z powodu zakwalifikowania tych klastrów do projektu wsparcia systemowego realizowanego przez władze samorządowe należy je scharakteryzować, a ponadto zdiagnozować poziom ich rozwoju, a także perspektywy, jakie przed nimi się rysują. 1. Klaster Dolina Lotnicza celem tego klastra jest przekształcenie Polski Południowo-Wschodniej w jeden z wiodących w Europie regionów lotniczych (tak jak Tuluza czy Hamburg), który będzie dostarczał różnorodne produkty i usługi z zakresu przemysłu lotniczego dla najbardziej wymagających klientów z różnych stron świata. Stowarzyszenie Dolina Lotnicza zostało powołane do życia w 2003 r., a obecnie zrzesza ponad 80 podmiotów. Planuje się powiększenie klastra w najbliższych latach do 100 członków. Główne cele Doliny Lotniczej opierają się na: wspieraniu regionalnego przemysłu lotniczego, rozwijaniu bazy poddostawców, przyciąganiu nowych inwestorów głównie zagranicznych, wpływaniu na system edukacyjny, rozwijaniu współpracy z nauką i sektorem B+R, wpływaniu na politykę gospodarczą rządu i regionu, rozwijaniu współpracy ze światowym przemysłem lotniczym 74. Obecnie 90% firm branży lotniczej jest członkami tej inicjatywy klastrowej. Relacje między podmiotami skupionymi w klastrze wpisują się w zasadę win-win. Małe firmy uzyskują zlecenia od dużych przedsiębiorstw, dzięki czemu mogą się rozwijać. Natomiast duże firmy zyskują wiarygodnych poddostawców. Ważnym efektem współpracy w ramach grona jest to, że daje ono możliwość organizacji wizyt studyjnych, misji handlowych, a także pozwala na uczestnictwo w najważniejszych targach lotniczych o randze międzynarodowej 75. Patrząc przez pryzmat zasięgu oddziaływania rynkowego, który wskazuje także na potencjał rozwojowy oraz siłę konkurencyjną klastrów, warto nadmienić, iż na rok 2008 omawiany klaster był jednym z trzech w Polsce, który działał m.in. na rynku globalnym 76. Liderem w tym gronie jest WSK PZL Rzeszów S.A. 74 L. Knop, Szanse i bariery rozwoju klastrów technologicznych w Polsce, URL z dn Raport. Rozwój struktur klastrowych w Polsce Wschodniej, pod red. B. Plawgo, Warszawa 2007, s A. Nowakowska, Z. Przygodzki, M. E. Sokołowicz, Stan rozwoju klastrów w ujęciu regionalnym [w:] Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Ekonomiczne problemy usług nr 28, z. 525, 2009, s

51 2. Klaster Kom-Cast - utworzone w 2006 r. w Starachowicach Stowarzyszenie Producentów Komponentów Odlewniczych KOM-CAST jest jednym z największych zrzeszeń firm z branży odlewniczej w Polsce (20% udziału w sprzedaży polskiego przemysłu odlewniczego oraz 30% w eksporcie odlewów 77 ). Klaster daje zatrudnienie osobom, zrzesza 26 przedsiębiorstw z branży odlewniczej z Podkarpacia oraz województw: świętokrzyskiego i lubelskiego (przy czym - dominują firmy z województwa podkarpackiego). Do współpracy zaproszono również Katedrę Odlewnictwa i Spawalnictwa Politechniki Rzeszowskiej. Najważniejszymi czynnikami, które przyczyniły się do powstania klastra, były: regionalna koncentracja powiązanych firm, dążenie do współpracy ze strony konkurujących ze sobą firm, wsparcie dla projektu ze strony rzeszowskiej Politechniki, a także tradycje przemysłu w regionie, które pozwoliły na powiązanie ze sobą wielu małych firm i wzmożenia ich konkurencyjności względem dużych koncernów 78. Wśród bieżących działań klastra należy wyróżnić organizowanie serii dorocznych konferencji naukowych poświęconych innowacjom i badaniom w obrębie przemysłu odlewniczego. Pozwala ona nie tylko na zwiększenie stanu wiedzy i poziomu innowacyjności firm uczestniczących w klastrze, ale również na nawiązanie kontaktów międzynarodowych z przedstawicielami przedsiębiorstw z Europy i spoza niej 79. Innym przykładem na aktywność grona jest nawiązanie współpracy z placówkami edukacyjnymi (np. z rzeszowskim Zespołem Szkół Technicznych). Uczniowie kształcący się w zawodzie technika-odlewnika otrzymują dofinansowanie do wyjazdów na praktyki zawodowe, a po ich ukończeniu otrzymują możliwość podjęcia pracy w przedsiębiorstwach wchodzących w skład klastra 80. Należy też wspomnieć o planach utworzenia, we współpracy z Politechniką Rzeszowską, Centrum Kształcenia Kadr Odlewnictwa w Rzeszowie 81. Liderem w tej strukturze są Odlewnie Polskie S.A. 3. Grono Klastal - klaster Spawalniczy Klastal powstał na mocy porozumienia podpisanego w Stalowej Woli (pierwotnie pod nazwą Podkarpacki Klaster Spawalniczy Klastal). W ramach tego grona współpracuje 9 firm, wśród podmiotów 77 Dane za: Rozwój struktur klastrowych w Polsce Wschodniej, s Patrz również: strona klastra URL z dn Rozwój struktur..., op. cit., s Benchmarking klastrów w Polsce, s Ibidem, s Rozwój struktur..., op.cit., s

52 klastra znajduje się również stalowowolski Inkubator Technologiczny 82. Inicjatorem założenia klastra oraz koordynatorem jego działań jest Regionalna Izba Gospodarcza w Stalowej Woli. Podobnie jak w przypadku Kom-Castu, do współpracy zaproszono Katedrę Odlewnictwa i Spawalnictwa Politechniki Rzeszowskiej. Powstanie klastra jest związane z tradycjami przemysłowymi w regionie, sięgającymi lat 30. XX w. i Centralnego Okręgu Przemysłowego, a jednocześnie stanowi podbudowę pod rozwój przemysłu, w którym technologie spawalnicze będą miały zastosowanie (przemysł ciężki, maszynowy, lotniczy, etc.). W przypadku tego klastra znaczący jest udział władz lokalnych i instytucji państwowych w jego powstaniu. Inicjatorem założenia grona była Regionalna Izba Gospodarcza w Stalowej Woli, a jednym z pierwszych kroków po inauguracji klastra było podpisanie porozumienia z prezydentem m. Stalowa Wola, który zadeklarował pomoc dla działań klastra, zgodnie z zakresem jego kompetencji 83. Na szczeblu ogólnopaństwowym stalowowolski klaster ma swoją reprezentację w konsorcjum Polskiej Izby Gospodarczej Zaawansowanych Technologii, Instytutu Podstawowych Problemów Techniki PAN i Głównego Instytutu Górnictwa, którego zadaniem jest oszacowanie proinnowacyjnego potencjału różnych sektorów gospodarki 84. Klaster ten znajduje się w fazie rozwoju (inkubacji) 85. Liderem w tym gronie jest Regionalna Izba Gospodarcza, która inicjuje wszelkie działania na rzecz promocji struktury. 4. Klaster Dolina Ekologicznej Żywności klaster ten został powołany do życia w 2004 r. na terenie województwa lubelskiego, a jego rozwój został ufundowany ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, w ramach Programu Operacyjnego Rozwój Polski Wschodniej W skład grona wchodzi obecnie 14 podmiotów z województw: podkarpackiego, podlaskiego, lubelskiego, warmińskomazurskiego i świętokrzyskiego 86. Wybór ten jest dyktowany faktem, iż na tych 82 Lista podmiotów wchodzących w skład klastra dostępna jest pod adresem: URL z dn URL z dn M. Wnuk, Klastal czyli pierwszy klaster, , URL z dn Przyjmując za: A. Nowakowska, Z. Przygodzki, M. E. Sokołowicz, Stan rozwoju klastrów w ujęciu regionalnym [w:] Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Ekonomiczne problemy usług nr 28, z. 525, 2009, s.285, iż faza początkowa (inkubacji/wylęgania) trwa minimum 3 lata. W tym czasie podejmowane są pierwsze inicjatywy współpracy, powstają wewnętrzne powiązania kooperacyjne oraz widoczne są pierwsze doświadczenia i efekty tej współpracy. 86 Lista członków klastra: URL z dn

53 terenach znajduje się 46% polskich gospodarstw ekologicznych 87. Wśród celów klastra należy wyróżnić: działania na rzecz rozwoju i promocji żywności ekologicznej, poprawę współpracy pomiędzy producentami żywności, ośrodkami badań naukowych i podmiotami działającymi na rzecz innowacyjności (co ma zaowocować zwiększeniem skali produkcji, ułatwieniem dostępu do wiedzy, oraz podniesieniem konkurencyjności oferowanych towarów). Działania te mają być połączone z akcjami promocyjno - edukacyjnymi, których celem jest zwiększenie poziomu świadomości ekologicznej konsumentów. Klaster może odgrywać kluczową rolę na terenie województwa jako narzędzie zrzeszania producentów żywności z małych gospodarstw rolnych. Wspomniani producenci mogą być największymi beneficjentami zarówno dotacji z funduszy Unii Europejskiej, jak i zmian w trendach społecznych, wiążących się z coraz większą świadomością konsumencką i rosnącym popytem na żywność ekologiczną w ramach zdrowego trybu życia. Na terenie województwa podkarpackiego są już realizowane zadania związane z edukacyjnym aspektem działań grona ("Wsparcie rolnictwa ekologicznego poprzez edukację ekologicznoprzyrodniczą dzieci z przedszkoli i szkół Województwa Podkarpackiego", realizowane przy współudziale środków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Rzeszowie) 88. Liderem w tej strukturze jest Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa Klaster Rolno-Spożywczy 90 w ramach Regionalnych Strategii Innowacyjnych i transferu wiedzy ZPORR, z inicjatywy Uniwersytetu Rzeszowskiego podjęto działania na rzecz stworzenia klastra rolno-spożywczego 91 (projekt: "Tworzenie sieci 87 K. Jończyk, Rozwój klastra Dolina Ekologicznej Żywności, URL z dn Opis działania: Wsparcie rolnictwa ekologicznego poprzez edukację ekologiczno-przyrodniczą, czą, URL z dn Instytut ten zajął m.in. III miejsce w promocji projektu Rozwój Klastra Dolina Ekologicznej Żywności ( spx) 90 Mówiąc o gronie rolno-spożywczym należy przedstawić sytuację województwa. Powierzchnia użytków rolnych w województwie podkarpackim wynosi 807,9 tys. ha, z czego około 70% stanowią grunty orne. Około 91 % powierzchni rolniczej znajduje się we władaniu rolników indywidualnych. Największą grupę w ogólnej liczbie gospodarstw stanowiły gospodarstwa o powierzchni 0-3 ha UR. Stanowiły one 74,2 % ogółu gospodarstw (w 1996 r. 71,1 %), a ich udział w powierzchni UR wyniósł 32,4 % powierzchni UR województwa. 91 Branżę rolno-spożywczą w regionie podkarpackim tworzą przede wszystkim małe i średnie przedsiębiorstwa, często rodzinne firmy z tradycjami za: B. Czachor, Klaster-szansą rozwoju branży rolno-spożywczej w regionie południowo-wschodniej Polski [w:] System wspierania gron przedsiębiorczości publikacja podsumowująca, red. M. Górzyński, Rzeszów 2006, s

54 współpracy pomiędzy sektorem nauki a przedsiębiorcami branży rolno-spożywczej w zakresie budowania innowacyjnego klastra spożywczego"). Celem tego projektu jest stworzenie sieci powiązań pomiędzy światem nauki a przedsiębiorcami, a w dalszej perspektywie - zwiększenie innowacyjności produkcji 92. Jest to krok zgodny z uwarunkowaniami regionu, w którym szczególnie dobrze rozwinięty jest sektor rolnictwa i przetwórstwa spożywczego, zarówno ze względu na lokalne tradycje, jak i warunki naturalne, doświadczenie i posiadane zdolności 93. Należy dodać, iż województwo podkarpackie jest pretendentem do rozwoju gron rolno-spożywczych, co wynika z analizy danych statystycznych GUS, wg których obszary wiejskie województwa zamieszkuje ok. 60% ogólnej liczby mieszkańców, a ponad połowa pracujących zatrudniona jest w dwóch sektorach, czyli w rolnictwie (25%) i przemyśle (24,2%) Klaster Produktu Tradycyjnego i Regionalnego Podkarpackie smaki w ramach tego grona podejmuje się działania na rzecz promocji regionu poprzez podkreślanie jego mniej znanych walorów, czyli produktów tradycyjnych i regionalnych. Cel ten realizuje na wiele sposobów. Do najważniejszych z nich można zaliczyć: upowszechnianie wiedzy o produktach regionalnych, przekonywanie do nich konsumentów, a także kultywowanie lokalnych tradycji i obyczajów. Działanie tego klastra służy również poprawie wizerunku Podkarpacia jako regionu atrakcyjnego turystycznie i posiadającego własną specyfikę. W spisie Ministerstwa Rolnictwa figuruje już ponad 100 podkarpackich potraw i wyrobów, co daje województwu podkarpackiemu III miejsce (zaraz po województwach śląskim i pomorskim 95 ). Najwięcej smaków regionalnych pochodzi z powiatu rzeszowskiego, aż 17, w następnej kolejności są powiaty: łańcucki (13), dębicki (12), ropczycko-sądziszowski (10) oraz mielecki (8). 7. Podkarpacki Klaster Energii Odnawialnej inicjatorem oraz koordynatorem działań PKEO, założonego r., jest Uniwersytet Rzeszowski. Klaster ten zrzesza producentów energii (m.in. PGE Energia Odnawialna Solina), dostawców rozwiązań 92 Efekty wdrażania działania 2.6 Regionalne Strategie Innowacyjne i transfer wiedzy Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego w województwie podkarpackim, red. T. Pasterz, Rzeszów 2008, s B. Czachor, Klaster-szansą rozwoju branży rolno-spożywczej w regionie południowo-wschodniej Polski, w: Publikacja podsumowująca.., s GUS, Rocznik statystyczny województwa podkarpackiego, Rzeszów

55 dla branży energetycznej, a także firmy zajmujące się integracją rozwiązań z obszaru energii odnawialnych, do udziału w gronie została zaproszona również Podkarpacka Agencja Energetyczna, a także Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania oraz Samorząd Województwa Podkarpackiego. W pracach klastra łącznie uczestniczy 15 przedsiębiorstw różnej wielkości. Celem działań grona jest przede wszystkim wspomożenie procesu rozwoju gospodarczego regionu, a także rozwój zasobów ludzkich w województwie poprzez kształcenie specjalistów w dziedzinie energii odnawialnej. Współpraca z samorządem z kolei zasadza się głównie na wspólnych staraniach o rozwiązanie kwestii takich jak: brak planów zagospodarowania uwzględniających inwestycje z zakresu energetyki wiatrowej; pomoc w określeniu wpływu planowanych inwestycji na środowisko naturalne; czy modernizacja istniejących energetycznych sieci przesyłowych 96. Działania klastra w najbliższej przyszłości będą wiązały się nie tylko z jego formalizacją, ale również z rozpoczęciem działań, mających na celu zwiększenie stanu wiedzy i nawiązanie komunikacji między podmiotami, szczególnie przedstawicielami nauki i biznesu (warsztaty, spotkania tematyczne, seminaria, konferencje, tworzenie analiz etc.). W planach są również akcje promocyjne, których celem jest zwiększenie społecznej świadomości w kontekście energii odnawialnej 97. Liderem wśród podmiotów klastra jest bez wątpienia PGE Energia Odnawialna SA o/solina, która produkuje 230GWh czystej energii rocznie 98, która stanowi niejako tradycję odnawialnych źródeł energii na Podkarpaciu. 8. Klaster Podkarpacka Platforma Chemiczna - projekt został przyjęty do realizacji w dn Był on finansowany ze środków Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego w ramach funduszy strukturalnych Unii Europejskiej. Podstawowym celem projektu było opracowanie koncepcji działań, które zwiększyłyby poziom innowacyjności i konkurencyjności przedsiębiorstw z branży chemicznej w województwie podkarpackim. Cel ten był realizowany poprzez transfer wiedzy (warsztaty, m.in. z zakresu informatyki chemicznej, seminaria, etc.) 96 S. Wajchman, Kierunki rozwoju Podkarpackiego Klastra Energii Odnawialnej, URL z dn Patrz również: G. Wisz, Podkarpacki Klaster Energii Odnawialnej, %20Grzegorz%20Wisz%20-% pdf, URL z dn Ibidem. Patrz również strona klastra: URL z dn

56 oraz nawiązanie i ugruntowanie współpracy pomiędzy kadrą zakładów przemysłowych a naukowcami z Politechniki Rzeszowskiej (Wydział Chemiczny, ale też Wydział Mechaniczny). 9. Klaster Podkarpackie Szkło grono, którego akt założycielski podpisano w 2011 r., powstało z inicjatywy władz miasta Krosna, Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie oraz lokalnych producentów szkła. Łącznie w skład klastra wchodzi 9 podmiotów. Działania tego klastra związane są głównie z promocją walorów turystycznych regionu, w oparciu o unikatową tematykę, ściśle związaną z historią przemysłu w regionie oraz inicjatywami pokroju Centrum Dziedzictwa Szkła w Krośnie. Działania klastra obejmują również współpracę z Muzeum Podkarpackim, organizację pokazów mistrzów hutnictwa szkła, warsztatów, pokazów, etc. Oprócz funkcji turystycznej klaster ma uczestniczyć we wdrażaniu innowacji w dziedzinie hutnictwa szkła, oraz doprowadzić do zacieśnienia więzi pomiędzy przedsiębiorcami oraz lokalnymi władzami 99. Liderem grona są Krosieńskie Huty Szkła Krosno S.A. 10. Klaster Turystyczno-Hotelarski utworzony w roku 2011 klaster Turystyczno- Hotelarski zrzesza 7 podmiotów w tym: przedsiębiorstwa, JST, podmioty z otoczenia biznesu, uczelnie i ośrodki badawczo-rozwojowe związane z branżą hotelarską. Jego zasięg terytorialny obejmuje województwa ze wschodniej części kraju: podkarpackie, świętokrzyskie, lubelskie, podlaskie i warmińsko-mazurskie. Cele klastra sprowadzają się do promocji regionu oraz zrzeszonych w gronie jednostek hotelarskich 100. Analiza potencjału klastrowego województwa podkarpackiego pozwala zidentyfikować ewentualne pola współpracy regionu z innymi województwami w Polsce, a także z partnerami zagranicznymi: Rolnictwo i przemysł spożywczy z regionami: Podlaskim i Lubelskim; Turystyka z regionami leżącymi na wschodniej ścianie Polski, a także ze Słowacją; Przemysł lotniczy z Lubelszczyzną oraz Ukrainą; 99 J. Kukian, Szklana marka miasta, czyli co wiemy o innowacyjności klastrów z branży turystycznej?, URL z dn T. Soliński, Rola i znaczenie klastrów w tworzeniu i transferze innowacji i nowych technologii, C5%9A%C4%86.pdf, s. 35, URL z dn

57 Dolina Zdrowej Żywności daje możliwość współpracy ze regionami z Polski Wschodniej Grono odlewnicze z województwami: świętokrzyskim i lubelskim; Branża informatyczna z województwami objętymi wsparciem w ramach PO Rozwój Polski Wschodniej. Dobry przykład skutecznego nawiązywania współpracy transgranicznej pochodzi od Bieszczadzkiego Transgranicznego Klastra Turystycznego, któremu udało się stworzyć sieć podmiotów z branży turystycznej, działających w powiecie bieszczadzkim oraz rejonach starosamborskim i turczańskim (Ukraina). Docelowo planuje się włączenie do grona wszystkich podmiotów zainteresowanych rozwojem turystyki na tych terenach. Klaster ten będąc na etapie rozwoju sieci współpracy potrafi efektywnie korzystać ze wsparcia lokalnych władz, organizacji i instytucji otoczenia biznesu Instytucje wsparcia biznesu w województwie podkarpackim Na obszarze województwa podkarpackiego powstało wiele instytucji otoczenia biznesu, które wyspecjalizowały się w dostarczaniu fachowego wsparcia przedsiębiorcom lub osobom, które planują rozpoczęcie własnej działalności gospodarczej. Blisko 30 tego typu organizacji uważa się za inicjatywy rozwinięte. Współpracują one zarówno ze środowiskiem biznesu, jak również z władzami regionalnymi i samorządowymi. Animują one życie gospodarcze na poziomie lokalnym lub regionalnym za pomocą specjalnie zaprogramowanych działań, których efektem jest zmniejszenie rozmiarów bezrobocia w regionie czy pobudzenie przedsiębiorczości u mieszkańców województwa. Niżej zostanie omówiona działalność kilku najważniejszych IOB w województwie podkarpackim, ze szczególnym uwzględnieniem programów, których beneficjentami stały się inicjatywy klastrowe. 1. Przemyska Agencja Rozwoju Regionalnego (PARR) została założona w lipcu 2004 roku. Skupia się ona na wspieraniu rozwoju społeczno-gospodarczego miasta Przemyśla i regionu przemyskiego. Do bardziej skonkretyzowanych celów należy: wspieranie rozwoju MSP, inicjowanie i promowanie przedsiębiorczości, prowadzenie

58 działalności informacyjnej dotyczącej lokalnego rynku gospodarczego, a także wspieranie postępu technologicznego i promocja walorów turystycznych miasta Przemyśla i regionu przemyskiego 102. Z pomocy PARP mogą skorzystać również samorządy. Z myślą o nich PARP przygotowuje kompleksowe wnioski aplikacyjne do programów finansowanych z funduszy UE wraz ze studiami wykonalności inwestycji. Wkład PARP w ożywienie życia gospodarczego na poziomie lokalnym widać po efektach zrealizowanego już projektu w ramach działania 6.2 Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki Wsparcie oraz promocja przedsiębiorczości i samozatrudnienia. Dzięki temu programowi powstało 200 nowych firm. Natomiast w wyniku kolejnego projektu pt. Postaw na własny biznes (do 4 lutego b.r. przyjmowano wnioski) zaplanowano wsparcie dla osób bezrobotnych, które chcą założyć własną działalność gospodarczą. 2. Mielecka Agencja Rozwoju Regionalnego (MARR) powstała w 1991 roku. Dziś oferuje przedsiębiorcom kompleksowe wsparcie począwszy od pomocy przy wyborze lokalizacji inwestycji i opracowania biznes planów i wniosków kredytowych, poprzez szkolenie kadr, na opracowaniu strategii rozwoju przedsiębiorstw kończąc. Przedsiębiorcy mogą także uzyskać w mieleckiej agencji pomoc przy wdrażaniu nowych technologii. W ramach MARR działa Fundusz Pożyczkowy, który umożliwia rozwój podmiotom gospodarczym, które poszukują finansowania swoich projektów lub potrzebują sfinansowania wkładu własnego w realizowaną inwestycję w sytuacji, gdy została im przyznana dotacja. Docelowo planuje się udzielenie do 2015 roku 141 pożyczek dla 127 firm na łączną kwotę 9,6 mln zł 103. Dodatkowo MARR realizuje projekt pt. Budowa Inkubatora Nowych Technologii In-Tech wraz z rozbudową Mieleckiego Parku Przemysłowego w ramach Działania I.3. Programu Operacyjnego Rozwój Polski Wschodniej Dzięki tej inicjatywie firmy działające na terenie Mieleckiego Parku Przemysłowego będą mogły uzyskać niezbędne z punktu widzenia rozwoju i poprawy konkurencyjności wsparcie technologiczne. 3. Tarnobrzeska Agencja Rozwoju Regionalnego (TARR) została założona w 1993 roku. Zgodnie ze statutem, celem działania TARR jest prowadzenie działalności

59 zmierzającej do rozwoju gospodarczego regionu tarnobrzeskiego. Cel ten TARR realizują za pomocą: inicjowania i popierania tworzenia nowych podmiotów gospodarczych, uruchamiania związków pomiędzy podmiotami krajowymi i zagranicznymi w zakresie działalności gospodarczej, doradztwa i pomocy dla rozwoju lokalnego środowiska biznesu, szczególnie w zdobywaniu środków z funduszy Unii Europejskiej 104. Wśród usług oferowanych przez TARR znajduje się również pomoc dedykowana wprost samorządom lokalnym. Obejmuje ona opracowanie zarówno strategii rozwoju dla gmin i powiatów, jak również Planów Rozwoju Lokalnego. Dodatkową formą wsparcia dla przedsiębiorców jest Tarnobrzeski Inkubator Przedsiębiorczości, który został powołany do życia w 1999 roku dzięki wspólnym wysiłkom TARR oraz Urzędu Miasta w Tarnobrzegu. Cele działania Inkubatora sprowadzają się do przeciwdziałania zjawisku bezrobocia na poziomie lokalnym, a także do dostarczania pomocy firmom z sektora MSP, aby w ten sposób stymulować ich rozwój i podnosić ich konkurencyjność. Służyć tym celom ma m.in. projekt pt. Od pomysłu do sukcesu realizowany przez TARR w ramach Działania 6.2 Wsparcie oraz promocja przedsiębiorczości i samozatrudnienia Priorytetu VI PO KL Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki. 4. Regionalna Izba Gospodarcza w Stalowej Woli (RIG) powstała 10 marca 1998 r. Celem jej działania jest integracja środowiska biznesowego oraz tworzenie warunków do rozwoju przedsiębiorczości w regionie Stalowej Woli i Niska 105. W strukturach RIG działają wyspecjalizowane instytucje świadczące usługi na rzecz lokalnych przedsiębiorstw. Należy zwrócić uwagę przede wszystkim na Lokalny Fundusz Poręczeń Kredytowych, który pomaga firmom z sektora MSP w uzyskaniu kredytu lub pożyczki na działalność gospodarczą. Decyzję o założeniu takiego funduszu należy ocenić pozytywnie. Tym bardziej, że jego działanie skorelowane jest z rozwojem przedsiębiorczości w regionie Stalowej Woli i Niska. Równolegle z aktywnością Lokalnego Funduszu Poręczeń Kredytowych, rozwija się działalność Punktu Konsultacyjno-Doradczego. Odbiorcami jego usług są osoby zamierzające lub rozpoczynające działalność gospodarczą oraz firmy z sektora MSP. Początkujący przedsiębiorcy mogą także uzyskać pomoc w Centrum Wspierania Przedsiębiorczości

60 Instytucja ta została powołana do życia, aby dostarczać specjalistycznych usług doradczych i szkoleniowych zarówno dla osób bezrobotnych lub w trudnej sytuacji ekonomicznej, jak i dla osób zamierzających rozpocząć działalność gospodarczą. 6. Regionalna Izba Gospodarcza w Przemyślu choć powstała stosunkowo niedawno, bo dopiero w 2000 roku, to dziś znajduje się w gronie najsprawniej działających organizacji biznesowych non-profit w regionie. Wynika to poniekąd z szerokiego wachlarza usług świadczonych na rzecz lokalnych przedsiębiorców. RIG oferuje przedsiębiorcom szkolenia, pomoc w uzyskaniu funduszy zewnętrznych na prowadzenie lub rozwój działalności gospodarczych, usługi doradcze, a także kompleksową pomoc w nawiązaniu kontaktów biznesowych z przedsiębiorstwami z Ukrainy (Lwów, Drohobycz, Truskawiec, Iwano-Frankiwsk i inne) Rzeszowska Agencja Rozwoju Regionalnego (RARR) jest instytucją założoną w 1993 roku, która ma służyć wszechstronnemu rozwojowi gospodarczemu województwa podkarpackiego poprzez skoncentrowanie i mobilizację potencjału środowisk lokalnych oraz działalność doradczą, szkoleniową, a także oferowanie kompleksowych usług wspomagających przedsiębiorców w pozyskiwaniu funduszy zewnętrznych na rozwój firm. RARR aktywnie działa także na rzecz promocji regionu i przyciągania zagranicznych inwestorów. W jego strukturach funkcjonuje m.in. Centrum Transferu Technologii, Innowacji i Informatyzacji (CTTIiI), które pełni rolę pośrednika pomiędzy sferą nauki i gospodarki, tworząc warunki dla wymiany informacji oraz dynamizacji kontaktów. CTTIiI wspiera również powstawanie klastrów szczególnie w branżach: lotniczej, elektromaszynowej, drzewnej, chemicznej oraz przetwórstwa spożywczego. W 2005 roku rozpoczęto realizację projektu STIM - Ogólnopolska Sieć Transferu Technologii i Wspierania Innowacyjności MSP, zaś cztery lata później przystąpiono do realizacji projektu 5.2. PO IG Rozwój usług doradczych o charakterze prionnowacyjnym świadczonych przez ośrodki Krajowej Sieci Innowacji 107. To, co zasługuje w koncepcji działania RARR na najwyższą notę jest to, iż instytucja ta łączy tworzenie płaszczyzny do nawiązywania i intensyfikacji współpracy między sferą nauki a biznesem z pełnieniem funkcji swego rodzaju

61 inkubatora dla innowacji, które mają kolosalne znaczenie dla rozwoju przedsiębiorstw w regionie. Należy też zwrócić uwagę na fakt, iż RARR nie tyle próbuje zdobyć monopol na dostarczenie wsparcia przedsiębiorstwom w regionie, w tym także klastrom, ile raczej stara się angażować do tego zadania środowiska lokalne. Powyżej wymieniono tylko niektóre organizacje wsparcia biznesu. Nie oznacza to jednak, iż nie działa ich więcej i że ich działalność jest mniej efektywna. Autorzy spośród całej gamy różnych IOB wybrali do analizy te, których działalność jest wielowymiarowa i odpowiada na tyle, na ile jest to możliwie na zróżnicowane oczekiwania środowiska biznesowego w województwie podkarpackim. Oprócz wymienionych wyżej IOB można dodać także Regionalną Izbę Gospodarczą w Sanoku, Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Maszyn Ziemnych i Transportowych w Stalowej Woli czy choćby Podkarpacki Klub Biznesu, który stara się od kilku lat budować prestiż i siłę podkarpackiej przedsiębiorczości Bariery rozwoju inicjatyw klastrowych w województwie podkarpackim Pomimo faktu, iż na terenie województwa podkarpackiego wykształciło się kilka rozwiniętych już powiązań klastrowych, zaś kilka kolejnych jest w fazie konsolidacji i wszystko wskazuje na to, iż w niedalekiej perspektywie uda się powołać do życia kolejne, to wciąż trudno uznać warunki dla rozwoju inicjatyw klastrowych za adekwatne do oczekiwań koordynatorów klastrów. Składają się na to różne powody, spośród których najważniejsze to: 1. Niedostateczna współpraca przedsiębiorstw skupionych w klastrach z sektorem B+R. W dużej mierze powodem takiego stanu jest niedoinwestowanie sektora badawczorozwojowego, co przekłada się na jego efektywność i zdolność odpowiadana na potrzeby rynku. Pod koniec 2009 roku w województwie podkarpackim nakłady na sektor B+R w przeliczeniu na jednego mieszkańca wynosiły 90 zł., co lokuje Podkarpacie na 12 pozycji w rankingu województw 108. Będące na 1. miejscu województwo mazowieckie przeznacza na ten cel aż 670 zł. (tej wielkości nakłady wyróżniają woj. mazowieckie na tle innych województw, choć w porównaniu z regionami z Europy Zachodniej, zwłaszcza Niemiec czy Francji, nakłady te wydają się raczej skromne). Znacznie gorzej dla Podkarpacia wygląda zestawienie województw 108 Na podstawie danych GUS stan na koniec 2009 r. 61

62 pod kątem zatrudnienia w ośrodkach badawczo-rozwojowych w przeliczeniu na 1 tys. aktywnych zawodowo. Województwo podkarpackie z wynikiem 1,3 zajmuje ex aequo z województwem lubuskim ostatnie miejsce 109. Niskie nakłady działalność instytucji badawczo-rozwojowych, a także niższe od średniej krajowej zatrudnienie w tej branży na 1 tys. aktywnych zawodowo (średnia obliczona dla kraju wynosi 2,9) sprawiają, iż Podkarpacie pod względem udzielonych patentów znajduje się daleko w tyle za liderami tego rankingu (województw: mazowieckiego, śląskiego i dolnośląskiego) plasując się dopiero na 10 miejscu Niedostateczny dostęp do zewnętrznych źródeł finansowania oraz brak kompleksowej oferty doradczej. Do głównych barier w uzyskaniu zewnętrznego wsparcia finansowego należy zaliczyć wysokie koszty i skomplikowane procedury pozyskania kredytu, słabo rozwinięta oferta bankowa dla sektora MSP, niedoskonały system poręczeniowy i pożyczkowy, a także brak funduszy początkowych typu seed capital 111. Niekorzystne warunki w tym zakresie powodują, iż większość przedsiębiorców finansuje swoją działalność i inwestycje ze środków własnych. Ma to oczywiste przełożenie na wielkość np. nakładów na działalność innowacyjną. W 2008 r. nakłady na działalność innowacyjną w przeliczeniu na jedno przedsiębiorstwo wyniosło na Podkarpaciu ponad 3 tys. zł. o 5 tys. zł. mniej niż w województwie łódzkim i o ponad 3 tys. zł. mniej w porównaniu z nakładami na działalność innowacyjną na Mazowszu. W tym zestawieniu Podkarpacie zajęło dopiero 12 miejsce Niedostosowany obszar rozwiązań organizacyjno-prawnych do potrzeb klastrów. Do najpoważniejszych problemów w tym zakresie można zaliczyć: rozproszony system prawny dotyczący problematyki klastrowej, brak modeli zarządzania sieciami współpracy, niska jakość istniejących regulacji prawnych, a także ich zmienność oraz skomplikowane procedury utrudniające uzyskanie wsparcia finansowego. 109 Na podstawie danych GUS stan na koniec 2009 r. 110 Na podstawie danych GUS stan na koniec 2009 r. 111 Analizy wspieranie gron przedsiębiorczości na Podkarpaciu, pod red. E. Wojnickiej, Warszawa-Rzeszów 2006, s Innowacyjność 2010, PARP, Warszawa 2010, s

63 4. Słaba kultura współpracy wśród polskich przedsiębiorstw, którzy częściej przejawiają skłonność do konkurowania ze sobą, aniżeli do kooperacji. Zasada win-win nie jest powszechnie znana w środowisku przedsiębiorców na Podkarpaciu. Dotyczy to również ich kontaktów z instytucjami otoczenia biznesu, jednostkami badawczorozwojowymi czy administracją samorządową Prognoza rozwoju klastrów Województwo podkarpackie dysponuje co najmniej kilkoma atutami, które w najbliższej perspektywie czasowej mogą pozytywnie wpływać na dalszy rozwój klastrów i poprawę sytuacji gospodarczej w tym regionie. Do najważniejszych walorów należy zaliczyć: Korzystne położenie geograficzne województwo leży na wschodniej granicy UE. Przebiega przez ten region ważny szlak komunikacyjny i handlowy łączący Europę Zachodnią z Europą Wschodnią. Wraz ze wzrostem zainteresowania inwestycjami na Ukrainie, położenie geograficznego Podkarpacia będzie nabierało na znaczeniu. Należy poważnie liczyć się z możliwością, iż będzie to miało przełożenie na profity zarówno gospodarcze, jak i polityczne dla regionu. Bliskość granicy z Ukrainą może decydować o wyborze województwa jako miejsca lokalizacji dla firm obsługujących eksport i import z Ukrainą. Ich obecność może stymulować rozwój kolejnych inicjatyw klastrowych bądź doprowadzić do konsolidacji już istniejących powiązań klastrowych. Funkcjonowanie w regionie specjalnych stref ekonomicznych: SSE Euro-Park Mielec i Tarnobrzeskiej SSE Euro-Park Wisłosan. W związku z tym, wykrystalizowanie się kolejnych powiązań klastrowych na terenie województwa podkarpackiego powinno być powiązane z rozwojem SSE. Do czynników, które mogą animować powstawanie nowych gron przedsiębiorczości lub sprzyjać rozwojowi już istniejących struktur w specjalnych strefach ekonomicznych, należą korzystne warunki do prowadzenia działalności gospodarczej (m.in. ulgi podatkowe), duża konsolidacja firm działających w podobnych branżach, rozwinięta logistyka (m.in. dogodne położenie komunikacyjne oraz bliskość głównych szlaków komunikacyjnych), a także aktywność władz regionalnych zorientowana na kreowanie atmosfery kooperacji. Na podstawie 63

64 struktury branżowej przedsiębiorstw działających w ramach SSE Euro-Park Mielec (a dokładniej w podstrefie mieleckiej) widać dużą koncentrację firm z branży meblowej. Skupisko tychże firm może ewoluować w stronę klastra. Jest to tym bardziej prawdopodobne, im bardziej SSE Euro-Park Mielec, dzięki nowym inwestycjom, będzie specjalizowała się w tym właśnie sektorze. W przypadku zaś Tarnobrzeskiej SSE Euro-Park Wisłosan, zwłaszcza w Podstrefie Stalowa Wola, można zaobserwować koncentrację firm z branży odlewnictwa aluminium (m.in. ATS Stahlschmidt & Maiworm Sp. z o.o., Thoni Alutec Sp. z o.o., Uniwheels Production Poland Sp. z o.o., Eurometal S.A.) 113. Skupisko tych firm może z czasem przekształcić się w grono przedsiębiorczości. Obecność prężnie działających uczelni wyższych Politechniki Rzeszowskiej, Uniwersytetu Rzeszowskiego, Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie które poszukują pól współpracy z przedsiębiorstwami i klastrami, a także stają się inicjatorami niektórych struktur klastrowych w regionie, tak jak w przypadku klastra Poligen, który powstał z inicjatywy Politechniki Rzeszowskiej, przedsiębiorstwa Marma Polskie Folie oraz firmy konsultingowej INNpuls. Do tego grona należy w sumie 11 firm i instytucji. Uczelnie w województwie podkarpackim starają się również dostosować swoją ofertę edukacyjną do lokalnych potrzeb rynku i zestroić ją z potrzebami przedsiębiorstw. Dla przykładu: Politechnika Rzeszowska jest jedyną w Polsce uczelnią kształcącą pilotów cywilnych. Z kolei Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania dysponuje 67. laboratoriami naukowo-badawczymi, dzięki którym łączy nauczanie teoretyczne z praktyką. Studenci tej uczelni korzystają m.in. z pracowni wysokich technologii teleinformatycznych i komputerowych. Położenie nacisku przez tę uczelnię na rozwój infrastruktury badawczej tworzy solidne podstawy do pogłębienia współpracy tak z przedsiębiorstwami, jak i z klastrami działającymi w województwie podkarpackim. Wiele wskazuje na to, iż uczelnie wyższe w województwie podkarpackim będą odgrywały coraz poważniejszą rolę w regionalnej gospodarce jako instytucje kształcące przyszłych specjalistów, ale także jako animatorzy życia gospodarczego w regionie i dostarczyciele fachowej pomocy technologicznej przedsiębiorstwom. W związku z tym, należy spodziewać się dalszej intensyfikacji współpracy nauki z biznesem. Tym bardziej, iż oprócz 3 wymienionych

65 wyżej uczelni, działa w województwie podkarpackim 13 innych szkół wyższych, które już dziś mocno inwestują w swój rozwój i w coraz większym stopniu dopasowują swoją ofertę edukacyjną i bazę dydaktyczną do potrzeb rynku. Do takich uczelni należy m.in. Państwowa Wyższa Szkoła Wschodnioeuropejska w Przemyślu, kształcąca studentów na kierunkach: mechatronika, mechanika i budowa maszyn, inżynieria środowiska czy filologia ukraińska 114. Nie można także nie wspomnieć o potencjale naukowo-dydaktycznym Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej im. Jana Grodka w Sanoku, które oferuje studentom możliwość kształcenia się z zakresie: rolnictwa, mechaniki i budowy maszyn czy pielęgniarstwa 115. Rozwinięte funkcje metropolitalne aglomeracji rzeszowskiej. Rzeszów i okolice będą motorem napędzającym wzrost gospodarczy całego województwa podkarpackiego. Na tych terenach należy spodziewać się nowych inwestycji. Tym bardziej, iż funkcjonowanie Podkarpackiego Parku Naukowo-Technologicznego powinno przyciągać firmy specjalizujące się w tworzeniu rozwiązań innowacyjnych. Może być bodziec do rozwoju już istniejących klastrów high-tech bądź do powstania nowych gron. Na rozwój potencjału klastrowego regionu powinna również pozytywnie promieniować rosnąca specjalizacja branżowa specjalnych stref ekonomicznych. Podkarpacki sektor badawczo-rozwojowy, choć nie prezentuje się dziś zbyt korzystnie, to należy oczekiwać poprawy jego efektywności za sprawą większych nakładów finansowych na jego działanie, jak również ze względu na fakt, iż dostrzeżono korelacje między poziomem nakładów na badania a stopniem innowacyjności regionalnych gospodarek. Klastry powinny na tym zyskać profesjonalnych partnerów w zakresie tworzenia innowacji. Działalność instytucji otoczenia biznesu, które stymulują rozwój gospodarczy regionu poprzez m.in.: wspieranie nowych podmiotów gospodarczych, prowadzenie doradztwa w sprawach podatkowych, finansowych i inwestycyjnych, oferowanie szkoleń podnoszących kwalifikacje przedsiębiorców, a także angażowanie się w przedsięwzięcia dotyczące rozwoju infrastruktury gospodarczej województwa

66 podkarpackiego i promocję całego regionu. W gronie najważniejszych, a zarazem najlepiej rozwiniętych IOB należy wymienić: Rzeszowską Agencję Rozwoju Regionalnego (RARR), Mielecką Agencję Rozwoju Regionalnego (MARR), Przemyską Agencję Rozwoju Regionalnego, Tarnobrzeską Agencję Rozwoju Regionalnego, czy Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Maszyn Ziemnych i Transportowych w Stalowej Woli. Oprócz wymienionych wyżej instytucji aktywizujących życie gospodarcze w regionie, wspomnieć należy także o aktywności takich organizacji jak: Regionalne Izby Gospodarcze działające m.in. w Rzeszowie, Przemyślu, Sanoku, Krośnie, Stalowej Woli, a także o Izbach Przemysłowo- Handlowych (Rzeszów, Tarnobrzeg) i Centrach Wspierania Biznesu (Krosno, Rzeszów, Sanok). Obecność w regionie firm z sektorów wysokiej szansy. Mogą one na przestrzeni kilku najbliższych lat wykorzystać model organizacji klastrowej i rozpocząć współpracę sieciową. Niżej zostanie zaprezentowane zagęszczenie terytorialne takich firm w województwie. Dane zostały opracowane w oparciu o statystykę z Banku Danych Lokalnych. Dla każdej branży wysokiej szansy została przypisana odpowiednia sekcja PKD i na podstawie ilości firm z danej sekcji PKD określono zagęszczenie terytorialne przedsiębiorstw. Nie uwzględniono natomiast przemysłu związanego z ochroną środowiska ze względu na fakt, iż tego rodzaju działalność nie została zakwalifikowana do żadnej sekcji PKD. 66

67 Wykres 1. Przemysł farmaceutyczny w województwie podkarpackim Źródło: opracowanie własne na podsatwie danych Banku Danych Lokalnych Wykres 2. Przemysł opakowań wielokrotnego użytku w woj. podkarpackim Źródło: opracowanie własne na podsatwie danych Banku Danych Lokalnych Wykres. 3 Przemysł naftowy w woj. podkarpackim Źródło: opracowanie własne na podsatwie danych Banku Danych Lokalnych 67

68 Wykres 4. Przemysł spożywczy w woj. podkarpackim Źródło: opracowanie własne na podsatwie danych Banku Danych Lokalnych Wykres 5. Przemysł związany z naturalnymi lekami roślinnymi Źródło: opracowanie własne na podsatwie danych Banku Danych Lokalnych Wykres 6. Przemysł związany z biodegradalnymi tworzywami sztucznymi Źródło: opracowanie własne na podsatwie danych Banku Danych Lokalnych 68

69 Wykres 7. Przemysł szklarski w woj. podkarpackim Źródło: opracowanie własne na podsatwie danych Banku Danych Lokalnych Wykres 8. Przemysł hutniczo-metalurgiczny w woj. podkarpackim Źródło: opracowanie własne na podsatwie danych Banku Danych Lokalnych Wykres 9. Przemysł związany z produkcją sprzętu AGD w woj. podkarpackim Źródło: opracowanie własne na podsatwie danych Banku Danych Lokalnych 69

70 Wykres 10. Przemysł związany z produkcją maszyn dla budownictwa w woj. podkarpackim Źródło: opracowanie własne na podsatwie danych Banku Danych Lokalnych Wykres 11. Przemysł lotniczy w woj. podkarpackim Źródło: opracowanie własne na podsatwie danych Banku Danych Lokalnych Wykres 12. Przemysł związany z odnawialnymi źródłami energii w woj. podkarpackim Źródło: opracowanie własne na podsatwie danych Banku Danych Lokalnych 70

71 Wykres 13. Usługi turytyczne w woj. podkarpackim Źródło: opracowanie własne na podsatwie danych Banku Danych Lokalnych Wykres 14. Usługi informatyczne w woj. podkarpackim Źródło: opracowanie własne na podsatwie danych Banku Danych Lokalnych Dla wykorzystania wszystkich możliwych szans rozwojowych wynikających zarówno z atutów regionu, jak i dominujących współcześnie tendencji, należy szczególny nacisk położyć na rozwój klasteringu na Podkarpaciu. Grona przedsiębiorczości w Polsce, jak wynika z badań, osiągnęły w ciągu dwóch ostatnich lat wskaźnik wzrostu zatrudnienia na poziomie 3,48%, podczas, gdy wskaźnik obliczony dla Polski wynosił tylko 1,1%. Atutem klastrów jest też to, iż są znacznie bardziej innowacyjne od przedsiębiorstw, których nie interesuje ten rodzaj kooperacji. Na 210 przedsiębiorstw działających w sieci powiązań klastrowych przypada 1 patent. Wynik obliczony dla Polski przedstawia się znacznie gorzej: 1 patent przypada na przedsiębiorstw (średniorocznie) D. Smoleń, Główne czynniki rozwoju klastrów w Polsce, Europejski Kongres Gospodarczy 2011, Katowice 16 maja

72 Pytanie, jakie należy zadań brzmi następująco: z punktu widzenia rozwoju województwa podkarpackiego, które klastry wydają się najważniejsze? Odpowiedź na to pytanie powinna wskazać te grona przedsiębiorczości bądź dopiero skupiska przedsiębiorstw, które należy w sposób szczególny wspierać ze względu na ich rolę w generowaniu nowych miejsc pracy, wpływaniu na rozwój gospodarczy regionu czy transfer wysokich technologii. Wydaje się, iż do najistotniejszych kryteriów, jakie powinny spełniać powiązania klastrowe, by uzyskać status kluczowego grona tak jak w przypadku Pomorskiego Klastra ICT, Gdańskiego Klastra Budowlanego oraz Bałtyckiego Klastra Ekoenergetycznego, którym nadano status klastra kluczowego w drodze konkursu, przeprowadzonego w województwie pomorskim należy zaliczyć: Potencjał gospodarczy i konkurencyjność klastra wskaźnik (znaczenia klastra w regionie, znaczenia branży głównej w regionie, dynamiki rozwoju i efektywności grona), innowacyjność klastra, obecne uwarunkowania rozwoju branży oraz perspektywy na przyszłość; Jakość i zasięg powiązań klastrowych, a także stopień ich internacjonalizacji; Strategię rozwoju klastra (cele, działania, korzyści dla regionu, źródła finansowania działań). Na podstawie analizy potencjału klastrowego województwa podkarpackiego wydaje się, iż najpoważniejszym kandydatem do przyznania statusu klastra kluczowego na Podkarpaciu jest Dolina Lotnicza. Przesądza o tym nie tylko duża dynamika rozwoju klastra w ostatnich kilku latach, lecz także ogromne znaczenie całej branży lotniczej dla gospodarki regionu i obiecujące perspektywy na przyszłość. Należy również zwrócić uwagę na fakt, iż rozwój klastra odbywa się przy udziale kapitału zagranicznego i z tego powodu należy poważnie traktować Dolinę Lotniczą jako magnes przyciągający inwestorów w kolejnych latach. Dzięki Dolinie Lotniczej istnieje również szansa na intensyfikację współpracy gospodarczej z Ukrainą. Między innymi z tych powodów należy kontynuować obrany przez władze regionalne kurs, polegający na wspieraniu Doliny Lotniczej i tworzeniu warunków dla jej rozwoju. W tym konkretnym przypadku rozwój klastra jest bardzo mocno sprzężony z rozwojem gospodarki całego regionu. Drugim, obok Doliny Lotniczej, poważnym kandydatem do miana grona kluczowego jest Podkarpacki Klaster Energii Odnawialnej. Pomimo faktu, iż znajduje się on dopiero w 72

73 fazie konsolidacji, to z uwagi na jego branżę, a także rosnącą rolę alternatywnych źródeł energii i nacisku Unii Europejskiej na wykorzystywanie przyjaznych środowisku naturalnemu źródeł energii należy spodziewać się, iż klaster ten będzie odgrywał bardzo ważną rolę w procesie dostosowywania się województwa podkarpackiego do wymogów związanych z ochroną środowiska. Można również zaobserwować duży potencjał rozwojowy w niedawno założonym (wrzesień 2011 r.) klastrze Poligen. Firmy, które skupia Poligen zatrudniają blisko tysiąc pracowników, a ich przychody ze sprzedaży w ubiegłym roku wyniosły prawie 415 mln zł 117. Pomimo faktu, iż obecnie w gronie dominującym podmiotem jest firma Marma Polskie Folie, to należy oczekiwać, iż z czasem liczba firm zwiększy się, a wraz z tym procesem wzrośnie znaczenie grona dla gospodarki regionalnej. Poligen, skupiający firmy specjalizujące się w przetwórstwie tworzyw sztucznych, utrzymuje stałą współpracę z Politechniką Rzeszowską, której pokłosiem jest opracowanie nowych produktów folii o sterowalnej biodegradowalności oraz folii o grubości 130 mikronów. Planuje się również stworzenie laboratorium badawczego, które będzie świadczyło usługi na rzecz podmiotów skupionych w gronie, ale też dla innych firm na rynku. Wydaje się, iż zrealizowanie tych zamierzeń pozwoli temu klastrowi zbudować silną pozycję na rynku przetwórstwa tworzyw sztucznych i podnieść konkurencyjność oraz innowacyjność firm działających w jego ramach. W związku z tym należy poważnie liczyć się z możliwością, iż klaster Poligen w ciągu kilku najbliższych lat zbuduje swoją markę w sposób równie skuteczny, jak choćby Dolina Lotnicza i stanie się poważnym kandydatem do statusu grona kluczowego w województwie podkarpackim. Poważnym kandydatem do statusu klastra kluczowego może być również Klaster Dolina Ekologicznej Żywności. Jednak powód do takiej kwalifikacji jest nieco inny aniżeli w przypadku wyżej wymienionych klastrów. Nie chodzi tutaj bowiem o zdolność tego klastra do tworzenia rozwiązań innowacyjnych czy wpływ na zwiększenie się popytu na wyniki badań prowadzonych w jednostkach B+R. Znaczenie tego grona dla regionu opiera się na zupełnie innych podstawach. Otóż, grono to może odgrywać istotną rolę na terenie województwa jako narzędzie zrzeszania producentów żywności z małych gospodarstw rolnych. Wspomniani producenci mogą być największymi beneficjentami zarówno dotacji z funduszy Unii Europejskiej, jak i zmian w trendach społecznych, wiążących się z coraz większą świadomością konsumencką i rosnącym popytem na żywność ekologiczną w ramach Poligen Czy_to_cos.h tml 73

74 zdrowego trybu życia. Uzasadnione wydaje się traktowanie tego klastra jako potencjalnego inkubatora przemian na obszarach wiejskich w województwie podkarpackim. Należy pamiętać, iż na poziomie unijnym nie definiuje się jednoznacznie, jakie kierunki specjalizacji wśród klastrów będą premiowane dodatkowymi funduszami na rozwój. Wiadomo natomiast, że oczekuje się od klastrów zwiększenia konkurencyjności i produktywności. Oczekiwania formułowane na szczeblu unijnym spełnią tylko te klastry, którym uda się stworzyć rzeczywistą wartość dodaną dla uczestników grona 118. Równie istotnym jest fakt, aby rozwój sieci klastrowych miał przełożenie na dobrobyt regionów oraz sprzyjał konkurencyjności i innowacyjności regionalnego środowiska biznesu. Kładzie się więc nacisk na wsparcie tych klastrów, które pod względem efektywności ekonomicznej prezentują wysokie wyniki. Przy ewaluacji klastrów dużą rolę odgrywać będzie to, na ile współpraca w ramach grona sprzyja powstawaniu nowych rozwiązań innowacyjnych oraz w jakim stopniu współpraca tego typu opiera się na partnerach międzynarodowych. Ostatni aspekt sprowadza się natomiast do procesu zarządzania klastrem. Postuluje się wykorzystywanie systemu niezależnych wskaźników, w szczególności benchmarking, w celu poprawy doskonałości w zarządzaniu gronem przedsiębiorczości Wnioski cząstkowe Analiza dokumentów strategicznych województwa podkarpackiego pod kątem przewidzianych działań na rzecz rozwoju klasteringu, a także zdiagnozowanie potencjału klastrowego regionu pozwalają na sformułowanie następujących wniosków cząstkowych: W województwie podkarpackim istnieje podejście klastrowe. Uwidacznia się ono w prowadzeniu specjalnych działań na rzecz klastrów przez władze regionalne. Część projektów została już zrealizowana (np. Centrum Technologii Lotniczych Aeronet Dolina Lotnicza, Podkarpacki Park Naukowo-Technologiczny), część zaś ma status projektów nieukończonych. Na korzyść władz regionalnych przemawia fakt, iż problematyce klastrów poświęcili najwięcej miejsca w dokumentach strategicznych spośród wszystkich województw Polski Wschodniej Deklaracja kopenhaska na rzecz doskonałości klastrów. Projekt NGP Excellence Raport. Rozwój struktur klastrowych w Polsce Wschodniej, s

75 Za kluczową branżę w regionie uważa się przemysł lotniczy. Za takim rozłożeniem priorytetów przemawia fakt, iż branża ta dominuje w strukturze gałęziowej przemysłu województwa, generuje około 20 tys. miejsc pracy i przynosi korzyści wizerunkowe dla całego regionu. Na obszarze województwa podkarpackiego rozwija się wiele inicjatyw klastrowych. Różnią się one między sobą stopniem rozwoju, sektorem działalności gospodarczej, liczbą partycypujących podmiotów, a także zasięgiem działania. Istnieją również skupiska podmiotów, które mogą przerodzić się w zorganizowaną sieć powiązań klastrowych. W województwie podkarpackim rozwój klastrów podobnie jak w innych regionach Polski napotyka na liczne bariery. Do najpoważniejszych należy zaliczyć: niedostateczną współpracę klastrów z sektorem B+R, niedoinwestowanie podmiotów badawczo-rozwojowych, słabo rozwinięty dostęp do zewnętrznych źródeł finansowania, skomplikowane i rozproszone regulacje prawno-organizacyjne, a także słabo rozwinięta kultura współpracy wśród przedsiębiorców. 75

76 Rozdział IV Analiza SWOT 120 Bilans strategiczny dla województwa podkarpackiego powstał w wyniku zestawienia zidentyfikowanych mocnych i słabych strony regionu pod kątem potencjału klastrowego i mechanizmów ich wsparcia oraz szans i zagrożeń, jakie przed nimi stoją. Materiał badawczy zgromadzony dzięki analizie SWOT pozwoli rozpoznać najważniejsze uwarunkowania rozwoju inicjatyw klastrowych w regionie, a także przeszkody utrudniające konsolidację powiązań klastrowych. Ustalenia dokonane w ramach niniejszego zabiegu analitycznego, staną się przesłanką do sformułowania rekomendacji dla władz regionalnych. Bilans strategiczny obejmuje trzy płaszczyzny: Przedsiębiorczość i klastry Nauka i sektor B+R Działanie władz regionalnych i OWB. Analiza SWOT Przedsiębiorczość i klastry Mocne strony 1. Stosunkowo dobra dostępność komunikacyjna regionu przez województwo przebiega korytarz transportowy sieci TINA 2. Linia kolejowa (LHS) ułatwiająca rozwijanie współpracy gospodarczej między Polską i Ukrainą 3. Silne tradycje regionalne sankcjonujące działalność w Słabe strony 1. Niedostatecznie rozwinięta infrastruktura technologiczna przedsiębiorstw 2. Niski poziom przedsiębiorczości w regionie 3. Słabo rozwinięty sektor MSP 4. Niski poziom współpracy transgranicznej 5. Niesprzyjające warunki dla rozwoju 120 Bilans strategiczny powstał na podstawie analizy dokumentów strategicznych województwa podkarpackiego (RPO WP, RSI, SR WP), opracowań nt. sytuacji ekonomicznej regionu, raportów z badań nt. uwarunkowań rozwoju Podkarpacia, a także artykułów naukowych, które szeroko omawiają aspekty gospodarcze, w tym problematykę klastrową w województwie podkarpackim. 76

77 niektórych branżach przemysłu 4. Współpraca klastrów z ośrodkami naukowymi (szkoły wyższe jako inicjatorzy klastrów Politechnika Rzeszowska, Uniwersytet Rzeszowski, Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania) 5. Dobra marka kluczowych klastrów w regionie (np. Dolina Lotnicza) 6. Funkcjonowanie 2 Specjalnych Stref Ekonomicznych na obszarze regionu, oferujących atrakcyjne tereny do inwestycji 7. Dobry dostęp do portów lotniczych 8. Ułatwiona z racji położenia geograficznego współpraca międzynarodowa z Ukrainą i Słowacją Szanse 1. Rosnące zainteresowanie koncepcją klastrów wśród przedsiębiorców i władz regionalnych 2. Funkcjonowanie Specjalnych Stref Ekonomicznych, oferujących atrakcyjne tereny do inwestycji 3. Rozwój powiązań klastrowych w regionie, owocujący istnieniem wielu klastrów 4. Istnienie klastrów high-tech 5. Wzrost zagranicznych inwestycji w regionie, związany z rozwojem SSE, a dzięki temu transfer wiedzy i technologii 6. Rozwój możliwości eksportowych gospodarki regionu 7. Pozytywne trendy społeczne, sprzyjające rozwojowi klastrów w dziedzinie ekożywności, alternatywnych źródeł energii etc 8. Rozwój klastrów jako wypadkowa specjalizacji branżowej SSE rolnictwa 6. Nieefektywne i rozdrobnione rolnictwo 7. Niedostatecznie rozwinięta kultura współpracy u przedsiębiorców 8. Niedostateczna instytucjonalizacja powiązań klastrowych 9. Słabe zainteresowanie działalnością innowacyjną wśród przedsiębiorców Zagrożenia 1. Brak efektywnej koordynacji w działaniach wpierających finansowo i organizacyjnie klastry 2. Niska atrakcyjność inwestycyjna regionu 3. Odpływ wykwalifikowanej kadry w związku z atrakcyjnymi ofertami pracy w kraju (np. Warszawa) i za granicą 4. Dalszy spadek atrakcyjności inwestycyjnej regionu w skutek opóźnień w realizacji inwestycji infrastrukturalnych 5. Spadek konkurencyjności przedsiębiorstw w skutek niskiego poziomu innowacyjności 6. Niski popyt na badania i innowacje u przedsiębiorców 77

78 Analiza SWOT Nauka i sektor B+R Mocne strony 1. Wykwalifikowana kadra naukowa 2. Częściowo dostosowana oferta edukacyjna uczelni wyższych do potrzeb rynku 3. Konkurencja uczelni państwowych i prywatnych na rynku edukacji 4. Współpraca z klastrami, zwłaszcza z branż: lotniczej, odlewniczej, informatycznej Szanse 1. Rosnąca liczba badań i analiz rynku, prowadzonych zarówno przez szkoły wyższe, jak i instytuty badawcze 2. Rosnące znaczenie edukacji w rozwoju gospodarczym 3. Wzrost podaży rozwiązań innowacyjnych 4. Rosnąca informatyzacja społeczeństwa w regionie 5. Rozwój gospodarki opartej na wiedzy 6. Transfer wiedzy i technologii między poszczególnymi branżami w regionie 7. Większy poziom nakładów na działalność badawczą 8. Większa efektywność sektora B+R Słabe strony 1. Niska ilość ośrodków B+R w skali regionu 2. Niskie nakłady finansowe na działalność badawczo-rozwojową 3. Słaba integracja środowiska naukowego 4. Niski poziom współpracy ośrodków B+R z partnerami spoza regionu (wyjątkiem jest Dolina Lotnicza) 5. Nadal niewielka ilość wspólnych inicjatyw nauki i biznesu 6. Wysokie koszty badań i słaba elastyczność sektora B+R Zagrożenia 1. Odpływ wykwalifikowanej kadry naukowej 2. Pogłębienie się dystansu między województwem podkarpackim a regionami lepiej rozwiniętymi 3. Marginalizacja regionalnych ośrodków badawczo-rozwojowych 4. Niski popyt na badania i innowacje Analiza SWOT Działanie władz regionalnych i OWB Mocne strony Słabe strony 1. Rozwój mechanizmów wsparcia dla 1. Niejednoznaczne regulacje prawne 78

79 klastrów w województwie podkarpackim 2. Formy wsparcia dla klastrów ujęte w dokumentach strategicznych regionu 9. Efektywne wykorzystywanie środków unijnych do poprawy infrastruktury technicznej w regionie 3. Angażowanie się władz regionalnych w integrację środowiska naukowego i przedsiębiorców 4. Efektywne starania o uzyskanie środków zewnętrznych na rozwój klastrów i ich skuteczne wykorzystanie 5. Obszerny stan wiedzy na temat sytuacji i potencjału regionu: monitoring sytuacji gospodarczej 6. Większa samodzielność budżetowa regionu Szanse 1. Pogłębienie współpracy z innymi regionami na bazie już istniejących klastrów (np. Doliny Lotniczej) 2. Poprawa jakości infrastruktury transportowej i instytucjonalnej w regionie 3. Duży potencjał instytucji otoczenia biznesu 4. Wzrost możliwości pozyskiwania zewnętrznych środków finansowych. ograniczające bądź utrudniające działania administracji samorządowej 2. Duża skala zapóźnienia regionu względem innych województw 3. Nieadekwatna ilość środków na realizację niezbędnych zadań 4. Niski poziom rozwoju społeczeństwa obywatelskiego: brak zaufania społecznego 5. Niska liczba inicjatyw oddolnych 6. Brak systemowych rozwiązań dotyczących rewitalizacji zdegradowanych terenów miejskich, poprzemysłowych i powojskowych Zagrożenia 1. Nadmierne obciążenia administracyjne i finansowe przedsiębiorstw w regionie 2. Nieefektywna współpraca z władzami województw ościennych i regionów partnerskich 3. Opóźnienia adaptacyjne do wymogów nowego prawa krajowego i europejskiego w zakresie przedsiębiorczości i klastrów 4. Niekorzystne uwarunkowania międzynarodowe (m.in. kryzys gospodarczy na świecie i jego konsekwencje) spowolniające wzrost gospodarczy regionu 5. Nieefektywna koordynacja działań IOB 79

80 Rozdział V Rekomendacje dla władz regionalnych województwa podkarpackiego 5.1. Kierunki rozwoju województwa podkarpackiego w oparciu o klastry Wyznaczając cele rozwoju województwa podkarpackiego w oparciu o klastry należy mieć na uwadze nową perspektywę finansową Unii Europejskiej na lata W nowym okresie programowania dokumentem strategicznym na bazie, którego będą tworzone priorytety rozwoju będzie strategia Europa W związku z tym planując rozwój gron przedsiębiorczości na Podkarpaciu należy cele dostosować do strategii Europa Strategia Europa 2020 koncentruje się na 5 głównych obszarach: Zatrudnienie Badania i rozwój oraz innowacje Zmiany klimatu i energia Edukacja Ubóstwo i wykluczenie społeczne Dla każdego kraju członkowskiego zostały określone wskaźniki w każdej z wymienionych kategorii. W przypadku Polski są to następujące wartości: Cel Zatrudnienie, Badania i rozwój oraz innowacje Zmiany klimatu i energia Edukacja Planowany poziom realizacji celu do 2020 roku 71% zatrudnionych osób w stosunku do wszystkich obywateli 1,7 PKB przeznaczany na działalność badawczo rozwojową i innowacje Ograniczenie emisji CO2 do 14%. Zwiększenie udziałów energii odnawialnej w całym rynku energetycznym do 15,48%. 45% społeczeństwa będzie posiadało wykształcenie wyższe. 80

81 Ubóstwo i wykluczenie społeczne Zmniejszenie liczby osób zagrożonych wykluczeniem społecznym do osób. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Cele krajowe strategii Europa 2020 Zgodnie z założeniami strategii Europa 2020 należy wspierać branże, które będą rozwijane w zbliżającej się perspektywie finansowej. Określone w Regionalnej Strategii Innowacji województwa podkarpackiego branże wysokiej szansy rozwoju są tożsame z założeniami strategii Europa Są to między innymi: przemysł związany z infrastrukturą ochrony środowiska, przemysł urządzeń służących do pozyskiwania i wykorzystywania źródeł odnawialnej energii, przemysł naturalnych leków roślinnych oraz rozwijanie ośrodków ich poszukiwania, przemysł naturalnych opakowań wielokrotnego użycia, przemysł nowoczesnych, ulegających biodegradacji tworzyw sztucznych, wzorowanych na rozwiązaniach naturalnych, rolnictwo ekologiczne i przemysł spożywczy. Dodatkowo ważną branżą, która rozwija się zarówno w Europie jak i globalnie jest sektor wysokospecjalistycznych usług BPO (ang. Business Process Outsourcing 121 ). Potencjał akademicki Rzeszowa pozwala na uruchomienie tego typu działalności. Działania prowadzone przez firmy z sektora BPO stanowią duże przedsięwzięcia wymagające sporych nakładów finansowych. Niezbędne jest zaangażowanie władz regionu w celu utworzenia działalności w sektorze BPO na terenie województwa podkarpackiego. Propozycja celów za pomocą których władze regionalne mogą tworzyć politykę klastrową Cele strategiczne Stworzenie systemu wsparcia klastrów Narzędzia realizacji - wsparcie rozwoju Instytucji Otoczenia Biznesu, które będą wspierały rozwój klastrów, 121 BPO, czyli outsourcing procesów biznesowych, to nic innego jak zlecanie zewnętrznemu podmiotowi zarządzania projektami i procesami, które dotychczas były realizowane za pomocą wewnętrznych zasobów firmy. Procesy te mają charakter strategiczny dla przedsiębiorstwa, mimo iż nie należą do jego kluczowych kompetencji i nie są treścią jego głównej działalności biznesowej. 81

82 - stworzenie systemu wsparcia rozwoju klastrów przy JST. - stworzenie szczególnych warunków wsparcia dla firm z branż wysokiej szansy, - stworzenie systemu wymiany wiedzy w zakresie funkcjonowania klastrów, Stworzenie systemu edukacji i informacji w zakresie klastrów Stworzenie dobrych warunków inwestycyjnych do rozwoju klastrów - stworzenie skutecznego systemu informacji o klastrach i możliwościach rozwoju firmy poprzez klastry, - stworzenie mechanizmów szkoleniowych i doradczych wspierających działalność klastrów. -stworzenie systemu szkoleniowo-doradczego dla nowopowstających firm w branżach wysokiej szansy, - aktywizacja platformy informacyjnej o klastrach, - utworzenie atrakcyjnych warunków inwestycyjnych w szczególności dla branż wysokiej szansy. - utworzenie systemu wsparcia finansowego dla działalności klastrowych, - zwiększenie dostępu do finansowania działalności klastrowych w szczególności dla branż wysokiej szansy, - stworzenie atrakcyjnych warunków ekonomicznych do rozwoju firm z branż wysokiej szansy, - nakierunkowanie funduszy pożyczkowych na wsparcie branż wysokiej szansy, - utworzenie jednostek wspierających inkubację nowych firm w branżach wysokiej 82

83 szansy, Wdrożenie efektywnego systemu promocji klastrów - realizacja działań promujących kastry, - wsparcie inicjatyw mających na celu promocję klastrów i województwa, - organizacja imprez targowych wspierających działalność klastrów, - organizacja imprez promujących przedsiębiorczość w dziedzinie wysokiej szansy, - wsparcie klastrów w zakresie promocji ponadregionalnej (organizacja wspólnych kampanii promocyjnych), W obliczu szansy na wyraźny rozwój gospodarczy województwa podkarpackiego w skali najbliższych lat (zarówno poprzez przewidywany wzrost ruchu transgranicznego i rozwój infrastruktury, jak i ze względu na długofalowe pozytywne trendy społeczne), należy maksymalnie wykorzystać dostępne środki finansowe i organizacyjne na osadzenie oraz rozwijanie w regionie inicjatyw klastrowych. Funkcjonowanie struktur klastrowych może generować pozytywne efekty rozwojowe, tak dla przedsiębiorstw, jak i dla całego regionu. Działalność klastrów może nie tylko przyciągać nowych inwestorów (czego doświadcza już województwo podkarpackie od kilku lat), ale także istotnie zwiększyć popyt na produkty regionalne czy wyroby lokalnych przedsiębiorstw. Można powiedzieć, że zaangażowanie władz regionalnych we wsparcie inicjatyw klastrowych jest tym bardziej konieczne, im więcej efektów oczekuje się od prowadzonej polityki gospodarczej na poziomie regionalnym. Wachlarz możliwości wsparcia inicjatyw klastrowych ze strony władz regionalnych jest niezwykle szeroki. Administracja regionalna może w tym zakresie pełnić wieloraką rolę: może inspirować przedsiębiorców, sektor B+R, OWB do ściślejszej współpracy poprzez działania promocyjne i udostępnianie niezbędnej infrastruktury, może wspierać procesy pozyskiwania niezbędnych funduszy na działalność klastrów oraz tworzyć banki wiedzy (pomoc techniczna), może inicjować powstawanie kolejnych gron, zwłaszcza w dziedzinach, które mają kluczowe znaczenie dla tożsamości i 83

84 rozwoju regionu. Rekomendowane działania zawarte w niniejszej ekspertyzie opierając się na wytyczonych kierunkach wsparcia powiązań klastrowych w dokumentach strategicznych na poziomie krajowym i europejskim, a także na najlepszych praktykach z kraju i ze świata w zakresie stymulowania rozwoju klastrów proponują implementację kilku rozwiązań, które powinny zarówno wzmocnić pozycję klastrów na Podkarpaciu, jak i usprawnić ich działanie. Rekomendacje dla władz regionalnych odnosić się będą do trzech wymiarów: 1. Organizacyjnego 2. Finansowego 3. Promocyjnego 5.2. Wymiar organizacyjny 1. Rekomendowane działania w wymiarze organizacyjnym polegać będą na utrwalaniu i dalszym rozwijaniu sieci kontaktów pomiędzy podmiotami wchodzącymi w skład helisy grona. Po stronie władz regionalnych leży konieczność działania na rzecz tworzenia wspólnych kanałów wymiany informacji, banków wiedzy czy ram organizacyjnych dla rozszerzenia formuły partnerstwa publiczno-prywatnego. Cel ten można osiągnąć poprzez zastosowanie następujących rozwiązań: a) Diagnoza potrzeb przedsiębiorców w zakresie systemu informacji w województwie podkarpackim. Diagnoza ma odpowiedzieć na pytanie, jakie są oczekiwania przedsiębiorców w zakresie polityki informacyjnej władz regionalnych. Celem jest także wskazanie barier w dostępie do informacji, a także wskazanie konkretnych rozwiązań, które mogłyby poprawić dostęp do informacji nt. klastrów i spraw gospodarczych. b) Lobbing na rzecz regionalnych klastrów na poziomie krajowym i europejskim w celu m.in. poprawy regulacji prawnych dotyczących problematyki klastrowej czy 84

85 wprowadzenia dodatkowych mechanizmów ułatwiających internacjonalizację klastrów. c) Intensyfikacja działań na rzecz rozwoju infrastruktury badawczo-rozwojowej i otoczenia biznesu, chociażby poprzez zakładanie nowych i dalszy rozwój istniejących obecnie parków przemysłowych i naukowo-technicznych (Rzeszów, Mielec). d) Rozwijanie współpracy klastrów i przedsiębiorstw z sektorem badawczo-rozwojowym w zakresie tworzenia rozwiązań innowacyjnych Wymiar finansowy 2. Rekomendowane działania w wymiarze finansowym mają z jednej strony tworzyć pozytywny klimat dla inwestycji w regionie z drugiej zaś strony rozwijać mechanizmy wparcia finansowego na rozwój klastrów i przedsiębiorczości na Podkarpaciu. Realizacja tego celu uzależniona jest od postępów we wdrażaniu następujących rozwiązań: a) Wspieranie instytucji udzielających finansowej pomocy przedsiębiorcom (np. Podkarpacki Fundusz Poręczeń Kapitałowych). b) Prowadzenie monitoringu w zakresie rozwoju usług finansowych dla przedsiębiorstw i sieci klastrowych. c) Udzielanie pomocy merytorycznej klastrom w staraniach o uzyskanie zewnętrznych środków finansowych na realizację projektów innowacyjnych. d) Utrzymywanie efektywnych kontaktów ponadregionalnych z województwami ościennymi i partnerami zagranicznymi, zwłaszcza z Ukrainy i Słowacji, za pomocą: sprawnego systemu wymiany informacji o terenach i ofertach inwestycyjnych, zintegrowanego programu stymulującego nawiązywanie współpracy transgranicznej przez podmioty gospodarcze oraz klastry, rozbudowa infrastruktury transportowej ułatwiającej rozwój kontaktów gospodarczych. 85

86 5.4. Wymiar promocyjny 3. Rekomendacje dla władz regionalnych w wymiarze promocyjnym mają na celu stworzenie pozytywnego wizerunku regionalnej bazy klastrowej, wypromowanie jej produktów, usług, a także zwiększenie zainteresowania możliwością włączenia się do sieci klastrowej. Ostatnim celem jest zachęcenie do inwestowania i prowadzenia działalności gospodarczej w województwie podkarpackim. Służyć tym celom mają następujące działania: a) Koordynacja wspólnych działań promocyjnych na rzecz regionu, prowadzonych przez podmioty klastra, władze regionalne oraz IOB. b) Intensyfikacja działań z zakresu brandingu regionu, czyli określenie tożsamości i mocnych stron regionu pod kątem działań z zakresu public relations. Działania te mają podkreślać charakter regionu jako miejsca przyjaznego rozwojowi określonych gałęzi gospodarki i przyjaznego dla inwestorów. c) Promocja regionalnych powiązań klastrowych i zachęcanie za ich przykładem do zakładania kolejnych gron w regionie. Dobrym motorem napędowym promocji będzie Dolina Lotnicza, która jest marką dobrze znaną, nie tylko w kraju, ale i poza jego granicami Instrumenty wsparcia finansowego: 1) Działania zaproponowane w rekomendacjach w odniesieniu do wymiaru organizacyjnego można zrealizować dzięki wykorzystaniu następujących źródeł wsparcia finansowego: a) Środki finansowe na przeprowadzenie diagnozy potrzeb wśród przedsiębiorców w zakresie systemu informacji mogą pochodzić z budżetu województwa zaplanowanego na realizację działań przewidzianych dla Osi priorytetowej 8. Pomoc techniczna RPO WP na lata lub, w przypadku braku wystarczającej ilości dostępnych środków, w kolejnej perspektywie finansowej. 86

87 b) Lobbing na rzecz regionalnych klastrów na poziomie krajowym i europejskim może być finansowy ze środków własnych województwa, przeznaczanych na rozwijanie współpracy międzynarodowej, przewidzianej w Strategii rozwoju województwa podkarpackiego na lata w celu strategicznym 8: Współpraca międzynarodowa, Priorytet 1: Tworzenie warunków do podejmowania wspólnych przedsięwzięć gospodarczych i pozyskiwania inwestycji c) Źródeł finansowania działań na rzecz rozwoju infrastruktury badawczo-rozwojowej i otoczenia biznesu może dostarczyć m.in.: Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka, Działanie 5.2 Wspieranie sieci proinnowacyjnych IOB o znaczeniu ponadregionalnym. W ramach tego działania wspiera się budowę i rozwój sieci instytucji otoczenia biznesu o znaczeniu ponadregionalnym świadczących usługi w zakresie działalności innowacyjnej firm. Program Operacyjny Rozwój Polski Wschodniej, w szczególności Działanie I.3. Wspieranie innowacji. W ramach tego działania można uzyskać dotację na budowę lub rozbudowę parków przemysłowych, naukowo-technologicznych, centrów doskonałości i transferu technologii. Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko (POIiŚ), w szczególności oś priorytetowa XIII: Infrastruktura szkolnictwa wyższego. W ramach tego priorytetu można unowocześnić infrastrukturę szkolnictwa wyższego, zwiększyć liczbę studentów na kluczowych dla rozwoju gospodarki regionalnej kierunkach studiów, a także poprawić jakość kształcenia poprzez wykorzystanie technologii informacyjnych i komunikacyjnych. d) Fundusze na dostosowanie oferty ośrodków badawczo-naukowych do potrzeb rynku, w szczególności inicjatyw klastrowych, mogą pochodzić z kilku źródeł, m.in.: Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka, w szczególności z Działania 1.3. Wsparcie projektów badawczych na rzecz przedsiębiorców; Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Priorytet VIII Rozwijanie kadr gospodarki. W ramach tego programu można uzyskać dotację na tworzenie i 87

88 rozwijanie sieci współpracy i wymiany informacji między instytucjami naukowymi a przedsiębiorstwami, promowanie działalności gospodarczej o związek uczelni wyższych i przemysłu (firmy typu spin-off) oraz rozwijanie współpracy pracowników firm i pracowników naukowych w celu transferu wiedzy między sektorem nauki i biznesu. 2) Działania zaproponowane w rekomendacjach w odniesieniu do wymiaru finansowego można zrealizować dzięki wykorzystaniu następujących źródeł wsparcia finansowego: a) Wspieranie instytucji udzielających finansowej pomocy przedsiębiorcom. Możliwe źródła finansowania: Oś Priorytetowa III Kapitał dla innowacji, a dokładniej: Działanie 3.1 inicjowanie działalności innowacyjnej, w ramach której wspiera się inicjowanie działalności innowacyjnej poprzez identyfikowanie, weryfikacje innowacyjnych pomysłów o dużym potencjale rynkowym, wsparcie tworzenia na ich bazie przedsiębiorstw oraz początkową fazę ich rozwoju. Również Działania 3.2 i 3.3, czyli wspieranie funduszy kapitału wysokiego ryzyka (wsparcie przedsiębiorstw na początkowym etapie wzrostu i refundacja kosztów zarządzania funduszem) i tworzenie systemu ułatwiającego inwestycje w MŚP. Oś Priorytetowa IV Inwestycje w innowacyjne przedsięwzięcia POIG, Działanie 4.3 Kredyt technologiczny, obecnie zarządzany przez Bank Gospodarstwa Krajowego, Działanie 4.4 Nowe inwestycje o wysokim potencjale innowacyjnym oraz Działanie 4.5 Wsparcie inwestycji o dużym znaczeniu dla gospodarki. Fundusz Poręczeń Unijnych, który zwiększa zdolność kredytową polskich samorządów (do których jest przede wszystkim skierowany) i daje im możliwość finansowania dużej ilości projektów w tym samym czasie. 88

89 b) Prowadzenie monitoringu w zakresie rozwoju usług finansowych dla przedsiębiorstw i sieci klastrowych. Możliwe źródła finansowania: PO Kapitał Ludzki. Priorytet VIII: Regionalne kadry gospodarki, w ramach którego są dostępne projekty związane z doradztwem dla MŚP. c) Udzielanie pomocy merytorycznej klastrom w staraniach o uzyskanie zewnętrznych środków finansowych na realizację projektów innowacyjnych. Możliwe źródła finansowania: Program Operacyjny Kapitał Ludzki, Priorytet II: Rozwój zasobów ludzkich i potencjału adaptacyjnego przedsiębiorstw, w którego ramy wchodzi wsparcie systemu kompleksowych usług świadczonych przez instytucje na rzecz przedsiębiorców oraz osób pragnących rozpocząć działalność gospodarczą. d) Utrzymywania efektywnych kontaktów ponadregionalnych z województwami ościennymi i partnerami zagranicznymi, zwłaszcza z Ukrainy i Słowacji, za pomocą: sprawnego systemu wymiany informacji o terenach i ofertach inwestycyjnych, zintegrowanego programu stymulującego nawiązywanie współpracy transgranicznej przez podmioty gospodarcze oraz klastry, rozbudowy infrastruktury transportowej ułatwiającej rozwój kontaktów gospodarczych. Możliwe źródła finansowania: Program Innovation Express. Środki z niego są przyznawane koordynatorom klastrów na realizację projektów dotyczących inicjowania, nawiązywania i rozwijania międzynarodowej współpracy/partnerstwa technologicznego, której ostatecznymi beneficjentami będą podmioty prowadzące działalność gospodarczą. Środki własne województwa, pochodzące z budżetu zaplanowanego na realizację działań w obszarze strategicznym 8. Współpraca międzynarodowa, Priorytet 1: Tworzenie warunków do podejmowania wspólnych przedsięwzięć gospodarczych i pozyskiwania inwestycji., Kierunek działania 1: 89

90 Podejmowanie działań na rzecz rozwoju gospodarczego regionu i współpracy międzynarodowej poprzez wykorzystanie położenia geopolitycznego i możliwości wynikających z członkostwa w Unii Europejskiej. Program Europejskiej Współpracy Terytorialnej w latach : Program współpracy międzyregionalnej INTERREG IV C, w ramach którego wspierane są działania zmierzające do poprawy efektywności polityki regionalnej poprzez, m. in.: promocję innowacyjności i gospodarki opartej na wiedzy, przede wszystkim w oparciu o Priorytety 1 (innowacyjność i gospodarka oparta na wiedzy) i 3 (wsparcie techniczne dla programu). 3) Działania zaproponowane w rekomendacjach w odniesieniu do wymiaru promocyjnego można zrealizować dzięki wykorzystaniu następujących źródeł wsparcia finansowego: a) Koordynacja wspólnych działań promocyjnych na rzecz regionu, prowadzonych przez podmioty klastra. Możliwe źródła finansowania działań: ze środków własnych województwa, zaplanowanych w Strategii rozwoju województwa podkarpackiego na lata , w ramach realizacji zadań w Obszarze strategicznym 7. Kapitał społeczny, Priorytet 4. Wspieranie rozwoju społeczeństwa obywatelskiego, Kierunek działania 2. Podniesienie jakości współpracy III sektora, administracji publicznej i biznesu. b) Intensyfikacja działań z zakresu brandingu regionu, czyli określenie tożsamości i mocnych stron regionu. Możliwe źródła finansowania: c) Program Operacyjny Rozwój Polski Wschodniej, Działanie 1.4 (projekty z zakresu budowania stałych platform współpracy w zakresie promocji gospodarczej, tworzenia i rozwoju klastrów, tworzenia polityki rozwoju regionalnego). 90

91 Środki z budżetu zaplanowanego na realizację działań w obszarze strategicznym 8. Współpraca międzynarodowa, Priorytet 1: Tworzenie warunków do podejmowania wspólnych przedsięwzięć gospodarczych i pozyskiwania inwestycji., Kierunek Działania 2: Wspieranie i rozwój przedsięwzięć podejmowanych w skali międzynarodowej na rzecz pozyskiwania inwestycji. Kreowanie pozytywnego wizerunku województwa podkarpackiego w kraju i za granicą. d) Promocja regionalnych powiązań klastrowych i zachęcanie za ich przykładem do zakładania kolejnych gron w regionie. Dobrym "motorem napędowym" promocji będzie Dolina Lotnicza, która jest marką dobrze znaną, nie tylko w kraju, ale i poza jego granicami. Możliwe źródła finansowania: Działanie 1.4 PO Innowacyjna Gospodarka Wsparcie projektów celowych, w którego zakres wchodzi promocja komponentów celowych. Priorytet VIII Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, w ramach którego zawarte są projekty związane z promocją podejmowania działalności gospodarczej w oparciu o związek uczelni wyższych i przemysłu. 91

92 Załącznik 1- Województwo Podkarpackie na tle innych regionów w Polsce Wykres 15. Nakłady na sektor B+R w przeliczeniu na 1 mieszkańca na koniec 2009 r. [PLN] Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Wykres 16. Zatrudnienie w branży B+R w przeliczeniu na 1 tys. osób na koniec 2009 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS 92

93 Wykres 17. Udzielone patenty w przekroju województw w 2000, 2000 oraz 2009 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Wykres 18. Podmioty gospodarcze zarejestrowane w systemie REGON na 10 tys. mieszkańców stan na koniec grudnia 2009 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS 93