Obchody 150. rocznicy URODZIN MARII SKŁODOWSKIEJ-CURIE. Premiera filmu Maria Skłodowska-Curie

Transkrypt

1 VOL. 60 Z. 1 ISSN WARSZAWA 2017 Obchody 150. rocznicy URODZIN MARII SKŁODOWSKIEJ-CURIE Premiera filmu Maria Skłodowska-Curie Fot. Jan Marciniak Szczegóły na stronie 40. INSTYTUT CHEMII I TECHNIKI JĄDROWEJ POLSKIE TOWARZYSTWO NUKLEONICZNE

2 2 PTJ SPIS TREŚCI PROMIENIUJEMY NA CAŁĄ GOSPODARKĘ POLSKI PRZEMYSŁ DLA ELEKTROWNI JĄDROWEJ Stanisław Latek... 2 INNE WRAŻENIA PO KONFERENCJI POLSKI PRZEMYSŁ DLA ELEKTROWNI JĄDROWEJ Andrzej Mikulski... 6 LOW ENERGY ELECTRON BEAMS FOR INDUSTRIAL AND ENVIRONMENTAL APPLICATIONS Vlad Skarda AKCELERATORY ELEKTRONÓW STOSOWANE W TECHNICE RADIACYJNEJ (niezawodność, aspekty ekonomiczne) Zbigniew Zimek...12 MODYFIKOWANE RADIACYJNIE KOMPOZYTY POLIMEROWE W OCHRONIE PRZED PROMIENIOWANIEM MIKROFALOWYM Wojciech Głuszewski, Roman Kubacki, Maria Rajkiewicz PRACA REAKTORA BADAWCZEGO MARIA W 2016 ROKU Andrzej Gołąb, Elżbieta Borek-Kruszewska MUTSU Krzysztof Rzymkowski UWARUNKOWANIA POLITYKI ENERGETYCZNEJ UNII EUROPEJSKIEJ I ODNIESIENIE DO POLSKI Dariusz Witold Kulczyñski DONIESIENIA Z KRAJU DONIESIENIA ZE ŚWIATA INFORMACJE O KSIĄŻKACH Z KART HISTORII POLSKIEGO TOWARZYSTWA NUKLEONICZNEGO WSPOMNIENIE IN MEMORIAM Kwartalnik naukowo-informacyjny Postępy Techniki Jądrowej Wydawca: Instytut Chemii i Techniki Jądrowej ul. Dorodna 16, Warszawa, Kontakt Telefoniczny: Tel Fax.: Redaktor naczelny: Stanisław Latek S.Latek@ichtj.waw.pl Komitet redakcyjny: Wojciech Głuszewski Maria Kowalska Łukasz Sawicki Marek Rabiński Edward Rurarz Elżbieta Zalewska Współpracują z nami: Andrzej Mikulski Małgorzata Sobieszczak Marciniak Małgorzata Nowina Konopka Redakcja: PTJ-redakcja@ichtj.waw.pl Adres strony internetowej PTJ: Opracowanie graficzne: Hubert Stañczyk (Agencja Reklamowa TOP) Zastrzegamy sobie prawo skracania i adjustacji tekstów oraz zmian tytułów. Prenumerata Zamówienia na prenumeratę kwartalnika POSTĘPY TECHNIKI JĄDROWEJ należy składać na adres redakcji jak wyżej. Wpłaty proszę przekazać na konto: Bank Pekao SA, Koszt prenumeraty rocznej (4 zeszyty łącznie z kosztami przesyłki) wynosi 50 zł. Składając zamówienie należy podać adres osoby lub instytucji zamawiającej, na który ma być przesłane czasopismo oraz numer NIP. więcej informacji na str. 40 Skład i druk: Agencja Reklamowa TOP, ul. Toruńska 148, Włocławek

3 PTJ OD REDAKCJI 1 Szanowni Państwo, W Polsce trwa dyskusja na temat energetyki jądrowej. Ważnym elementem tej dyskusji była konferencja zorganizowana przez Ministerstwo Energii w dniu 30. stycznia Chociaż tytuł konferencji Promieniujemy na całą gospodarkę Polski przemysł dla elektrowni jądrowej eksponował gospodarkę i polski przemysł to zarówno w programie i w licznych publikacjach omawiających, lub komentujących przebieg konferencji sporo miejsca poświęcono wypowiedziom przedstawicieli resortu energii i innych ministerstw na temat realizacji Programu Polskiej Energetyki Jądrowej (PPEJ). W pierwszym tegorocznym numerze PTJ, który właśnie oddajemy Państwu do rąk, zamieszczamy dwa teksty opisujące przebieg konferencji i jej główne tematy. W artykule, którego autorem jest niżej podpisany również skoncentrowano się na przytoczeniu wypowiedzi niektórych prominentnych uczestników konferencji zwłaszcza tych odnoszących się do realizacji polskiego programu energetyki jądrowej. Wymieniono uczestniczące w konferencji firmy przemysłowe i podano informacje na temat produkowanych przez nie urządzeń dla energetyki jądrowej. Przytoczono słowa ministra energii Krzysztofa Tchórzewskiego wypowiedziane na zakończenie konferencji: Energetyka jądrowa to nowy ważny impuls dla innowacyjności i rozwoju. Społeczeństwo czeka na jasny przekaz w sprawie EJ. Model finansowania inwestycji jądrowych powinien być gotowy przed upływem bieżącego półrocza. W drugim artykule (dr. Andrzeja Mikulskiego) można dostrzec pewne akcenty polemiczne, a nawet krytyczne. A oto przykład opinii innej niż prezentowana podczas konferencji. Pisze dr A. Mikulski: Odnośnie reaktorów HTR to nie podzielam wyrażanego optymizmu co do ich szybkiej budowy. Zalety tych reaktorów nie mogą być kwestionowane w powszechnym odczuciu (zapotrzebowanie na ciepło przemysłowe, zaoszczędzenie gazu ziemnego i redukcja emisji CO 2 ), ale do ich budowy na skalę przemysłową jest jeszcze daleka droga. Należy pamiętać, że weryfikacja ich konstrukcji przez amerykański dozór jądrowy (US NRC) została wstrzymana i nie opracowano nawet listy awarii, które należy rozpatrzeć przy wydawaniu zezwolenia na budowę. ( ) Również sprawa wydania zezwolenia na budowę doświadczalnego reaktora HTR w Polsce przez PAA wymaga zupełnie innego podejścia niż do prowadzonych prac przygotowawczych do wydania zezwolenia dla planowanej elektrowni jądrowej z reaktorem wodno-ciśnieniowym. Dr Mikulski omawia dokładniej niż autor poprzedniego artykułu panele z udziałem przedstawicieli przemysłu. Tu warto zwrócić uwagę na obecność ewentualnych powtórzeń pewnych informacji w obu tekstach. Pisane były niezależnie i bez uzgodnień. Za możliwe dublowanie pewnych informacji serdecznie przepraszam naszych Czytelników. Kolejne dwa artykuły powstały też na kanwie pewnego naukowego spotkania, a mianowicie warsztatów EuCARD-2 w dziedzinie przemysłowych zastosowań technologii radiacyjnych pt.: Niskoenergetyczne wiązki elektronów do zastosowań w przemyśle i ochronie środowiska. O workshopie, który odbył się w Warszawie w dniach 8-9 grudnia 2016 r. pisze na naszych łamach dr Vlad Skarda, przedstawiciel jednego z organizatorów - Science and Technology Facilities Council. Dodajmy, że EuCARD-2 jest projektem zintegrowanych działań w zakresie koordynacji Badań i Rozwoju Akceleratorów Cząstek, współfinansowanym w ramach 7. Programu Ramowego Unii Europejskiej. Gospodarzem spotkania byli: Instytut Chemii i Techniki Jądrowej (IChTJ), z siedzibą w Warszawie, we współpracy w Politechniką Warszawską. Instytut został wyznaczony do przygotowania konferencji jako Centrum Współpracy MAEA (IAEA Collaborating Centre). IChTJ posiada sześć akceleratorów elektronów, w tym urządzenie analityczne do nanosekunodowej radiolizy impulsowej, instalację pilotażową do radiacyjnej modyfikacji materiałów w tym polimerów, przemysłową stację do sterylizacji produktów medycznych, stację radiacyjnej konserwacji płodów rolnych, a także laboratorium wyposażone w akcelerator do badania procesów oczyszczania strumieni gazów i ciekłych odpadów przemysłowych. Drugi ze wspomnianych artykułów został przygotowany przez dr. Zbigniewa Zimka. Tytuł artykułu: Akceleratory elektronów stosowane w technice radiacyjnej (niezawodność, aspekty ekonomiczne). Warto przytoczyć choćby taką oto - zapewne mało znaną - informację podaną w artykule: Blisko 3000 akceleratorów elektronów znalazło do chwili obecnej zastosowanie w technice radiacyjnej, która wykorzystuje wiązkę elektronów jako narzędzie do inicjowania pożądanych reakcji chemicznych, modyfikacji materiałów, a także wykorzystuje biobójcze działanie promieniowania jonizującego. Ogromne możliwości upowszechnienia technologii radiacyjnych są związane z wykorzystaniem radiacyjnej obróbki produktów żywnościowych oraz zastosowaniem na szeroką skalę wiązki elektronów w instalacjach związanych z ochroną środowiska. Poza powyżej omówionymi w części artykułowej czasopisma zamieszczono cztery inne teksty. Pierwszy autorstwa zespołu Wojciech Głuszewski,, Roman Kubacki, Maria Rajkiewicz podsumowuje wyniki wstępnych badań w zakresie radiacyjnej modyfikacji kompozytów polimerowych skutecznych w ochronie przed działaniem promieniowań mikrofalowych i radiowych. Andrzej Gołąb i Elżbieta Borek-Kruszewska są autorami artykułu: Praca reaktora badawczego MARIA w 2016 roku. Zauważmy, że teksty omawiające pracę jedynego polskiego reaktora publikujemy na łamach PTJ już od wielu lat, zwykle w pierwszym numerze czasopisma danego roku. Krzysztof Rzymkowski jest autorem tekstu, w którym opisana została historia japońskiego eksperymentalnego statku MUTSU z napędem jądrowym. Dariusz Kulczyński pisze o uwarunkowaniach polityki energetycznej UE w odniesieniu do Polski. W drugiej części naszego periodyku, w której zamieszczamy doniesienia z kraju i z zagranicy (i inne materiały) znajdą nasi Czytelnicy wiele naprawdę ciekawych informacji. Kilka z tych informacji dotyczy najnowszego filmu o Marii Skłodowskiej-Curie. O filmie piszą Małgorzata Sobieszczak-Marciniak i Wojciech Głuszewski. Dr Głuszewski jest także autorem kilku innych doniesień, a w szczególności o nowościach w polskim Prawie Patentowym. Panie Yongxia Sun i Ewa Zwolińska opisują drugi cykl intensywnego kursu ERASMUS+. Natomiast niżej podpisany przygotował informacje o imponującym planie Chin w zakresie budowy elektrowni jądrowych oraz o zainteresowaniu Polski amerykańskim partnerstwem w realizacji polskiego programu jądrowego. Małgorzata Sobieszczak-Marciniak przygotowała dla nas omówienie książki dr. Tomasza Pospiesznego o genialnej kobiecie-uczonej Irenie Joliot-Curie. Radowa dziedziczka, bo taki tytuł nosi omawiana pozycja, jest kontynuacją serii tematycznej, wydawanej przez wydawnictwo Novae Res, które opublikowało już książki o Marii Skłodowskiej-Curie i Lisie Meitner. Tytuł książki doskonale oddaje treść, a także zamierzenia autora. Radowa dziedziczka, to genialna córka wielkiej matki, spadkobierczyni cech, uzdolnień, zainteresowań, poglądów, naśladowniczka matki w różnych aspektach życia i pracy. Książka ukaże się wiosną tego roku. Jedną z ostatnich pozycji tego numeru PTJ jest przypomnienie/omówienie wykładu prof. Kazimierza Zaleskiego, członka honorowego PTN, wygłoszonego trzy lata temu pod tytułem PRZYSZŁOŚĆ ENERGETYKI JĄDROWEJ NA ŚWIECIE. W okresie intensywnych dyskusji o energetyce jądrowej w Polsce warto zapoznać się z przemyśleniami wybitnego eksperta właśnie z dziedziny energetyki jądrowej. Zeszyt 1/2017 zamykają dwa teksty wspomnieniowe o docencie Janie Sablińskim, byłym pracowniku i sekretarzu naukowym IBJ, a następnie pracowniku Instytutu Hematologii. Jan Sabliński był autorem ponad 100 publikacji głównie z zakresu hematologii, transfuzjologii i immunologii, ale także ze styku radiobiologii, biochemii, cytogenetyki, biochemii i biologii molekularnej. A na koniec tego wstępniaka ważne przypomnienie: w tym roku mija 60 lat od powstania naszego czasopisma. To do tej okrągłej rocznicy będziemy nawiązywać w naszych przyszłych publikacjach. A póki co, zapraszam do lektury bieżącego numeru PTJ. Stanisław Latek, redaktor naczelny

4 2 PTJ PROMIENIUJEMY NA CAŁĄ GOSPODARKĘ POLSKI PRZEMYSŁ DLA ELEKTROWNI JĄDROWEJ Radiate for all the economy - Polish industry for nuclear plant Stanisław Latek Streszczenie: W artykule omówiono przebieg i ważniejsze wypowiedzi niektórych prominentnych uczestników konferencji zatytułowanej jak powyżej, zwłaszcza te odnoszące się do realizacji polskiego programu energetyki jądrowej. Wymieniono również uczestniczące w konferencji firmy przemysłowe i podano informacje na temat produkowanych przez nie urządzeń dla energetyki jądrowej. Abstract: In the article the course of events during conference entitled by Radiate for all the economy-polish industry for nuclear power plant is described. Special attention was given to the pronouncements of the official representatives of Ministry of Energy concerning the future of Polish Nuclear Energy Programme. Some data on the Polish industrial companies, which are engaged in the nuclear units construction abroad are also given in the article. Słowa kluczowe: Polski program energetyki jądrowej, polskie firmy, dostawcy urządzeń i usług dla elektrowni jądrowych Keywords: Polish Nuclear Energy Programme, Polish industrial companies, which are suppliers of arrangements and services for nuclear plants Promieniujemy na całą gospodarkę Polski przemysł dla elektrowni jądrowej - taki tytuł miała konferencja zorganizowana przez Ministerstwo Energii w dniu 30. stycznia 2017 r. Konferencja była intensywnie promowana i wywołała duże zainteresowanie. Wobec różnych informacji dochodzących z Ministerstwa Energii i Ministerstwa Rozwoju dotyczących Programu Polskiej Energetyki Jądrowej (PPEJ) spodziewano się, że podczas konferencji przedstawiciele wymienionych ministerstw przekażą opinii publicznej jednoznaczne stanowisko polskiego rządu na temat realizacji PPEJ. Fot. 1. Uczestnicy jednego z paneli (fot. Stanisław Latek) Phot. 1. Participants of one of the discussion panels Mimo, że w tytule konferencji pojawiły się słowa polski przemysł, to w licznych publikacjach omawiających, lub komentujących przebieg konferencji najwięcej miejsca poświęcono wypowiedziom przedstawicieli resortu energii, a nie przedstawicielom przemysłu potencjalnie realizującego PPEJ. Z drugiej strony należy dostrzec starania Ministerstwa Energii, aby zainteresowanym dostarczyć jak najwięcej informacji o przygotowaniu polskiego przemysłu do realizacji programu jądrowego. Departament Energii Jądrowej ME wydał serię wartościowych broszur pod wspólnym tytułem: Wpływ programu jądrowego na polską gospodarkę, a na stronie internetowej ministerstwa: me.gov.pl/node/26911 można znaleźć wszystkie prezentacje przedstawicieli przemysłu i szefów ważnych instytutów atomistyki, przedstawione podczas paneli zatytułowanych odpowiednio: POLSKI PRZEMYSŁ - URZĄDZENIA DLA ATOMU, POLSKI PRZEMYSŁ - USŁUGI DLA ATOMU, ATOM DLA SPOŁECZEŃSTWA. W niniejszym tekście również skoncentrowano się na omówieniu wypowiedzi urzędników wymienionych ministerstw, zakładając, że opinia publiczna, a także czytelnicy naszego czasopisma, zainteresowani są obecnie raczej decyzjami dotyczącymi polityki energetycznej, w tym jądrowej, niż urządzeniami i usługami dla atomu. Nie będzie polski przemysł budował elektrowni jądrowej, jeśli nie zostaną podjęte decyzje o budowie pierwszej polskiej elektrowni jądrowej. Informacje podane w poniższym tekście zaczerpnięto z doniesień zamieszczonych na stronach internetowych Ministerstwa Energii, Polskiej Agencji Prasowej, Centrum Informacji o Rynku Energii (CIRE). (Korzystano także z własnych notatek).

5 PTJ STANISŁAW LATEK 3 Fot. 2. Przemawia minister energii Krzysztof Tchórzewski (fot. Marek Bielski) Phot. 2. Minister of Energy Krzysztof Tchórzewski addresses the audience Licznie zebranych gości: członków rządu, parlamentarzystów, ambasadorów, dostawców urządzeń i usług dla branży jądrowej, specjalistów z sektora energetyki, pracowników instytutów atomistyki i przedstawicieli mediów powitał minister energii Krzysztof Tchórzewski. W swoim wystąpieniu minister powiedział m.in., że energetyka jądrowa jest mało awaryjna i zapewnia ciągłość dostaw. Musimy jednak znaleźć odpowiedni model finansowania dla projektu budowy elektrowni jądrowej podkreślił minister energii Krzysztof Tchórzewski. Nasza gospodarka nie jest obojętna na energetykę jądrową. W Polsce mamy ok. 300 przedsiębiorców powiązanych z tym sektorem. To potencjał, którego nie można ignorować mówił minister Tchórzewski. Jego zdaniem budowa elektrowni jądrowej w Polsce musi być przede wszystkim przedsięwzięciem biznesowym. Inwestorzy, którzy będą chcieli wejść w ten projekt muszą mieć świadomość opłacalności tej inwestycji ocenił. Podkreślił, że uzupełnienie energetyki konwencjonalnej energetyką atomową leży w interesie Polski. Chodzi przede wszystkim o emisję. Dzięki technologii jądrowej, możemy skutecznie z nią walczyć, zapewniając jednocześnie pewność zasilania w energię elektryczną gospodarstw domowych mówił. Minister energii zwrócił również uwagę na wyliczenia Międzynarodowej Agencji Energetyki. Wskazują one, że w najbliższym czasie będziemy potrzebowali 40% nadwyżki zainstalowanej mocy nad bieżącymi potrzebami, jeśli energetyka w Europie będzie zmierzała w kierunku energetyki odnawialnej. Dzięki stabilności i pewności dostaw, energetyka atomowa przyczynia się do stabilizacji systemu energetycznego podkreślił. Kolejny mówca Jerzy Kwieciński, podsekretarz stanu w Ministerstwie Rozwoju, podkreślił, że energetyka jądrowa w Polsce jest szansą na rozwój innowacyjności i transfer zaawansowanych technologii. Po wstępnych przemówieniach uczestnicy konferencji wysłuchali uczestników trzech dyskusji panelowych. Fot. 3. W Auli pod Kopułą ME, na pierwszym planie wicedyrektor Departamentu Energii Jądrowej Zbigniew Kubacki (fot. Marek Bielski) Phot. 3. In the Hall under the Dome in the Ministry of Energy, on the foreground Deputy Director of the Nuclear Energy Department Zbigniew Kubacki Panel pierwszy z udziałem wiceministra energii, Andrzeja Piotrowskiego Rozpoczynając panel minister Andrzej Piotrowski poinformował, że w resorcie energii powołany został zespół ds. reaktorów typu HTR (High Temperature Reactors). Dzięki zastosowaniu tego typu reaktorów można zmniejszyć zależności od importu gazu i ropy, zmniejszyć produkcję CO 2, pozyskać nowe technologie i zwiększyć poziom technologiczny polskich dostawców podzespołów, eksport tych podzespołów, oraz helu do HTR w innych krajach. Jak powiedział Andrzej Piotrowski, za kilka miesięcy grupa, która pracuje nad możliwością wdrożenia projektu będzie mieć bardzo konkretne zalecenia. Mamy bardzo dużo przemysłu ciężkiego, który potrzebuje ciepła. Tego typu reaktory są idealnym rozwiązaniem - powiedział wiceszef resortu energii. Wspólnie z Brytyjczykami i być może Japończykami chcielibyśmy postawić doświadczalny HTR w Świerku powiedział A. Piotrowski. Jak dodał, po dwóch, trzech latach doświadczeń i badań, można będzie przejść do przygotowania projektu pilotażowego. Przedstawiciele wymienionych firm Energomontaż Północ Gdynia S.A. Pan Marek Żóraw, dyrektor Handlowy, Rockfin S.A Pan Tomasz Piosik, członek Zarządu, KMW Engineering sp. z o.o. Pan Krzysztof Wojtkowiak, prezes Zarządu, FAMET S.A Pan Włodzimierz Taborowicz, dyrektor Biura Inżynierskiego ds. Projektowania zaprezentowali szeroki wachlarz produkowanych przez te firmy urządzeń przeznaczonych dla przemysłu jądrowego, a w szczególności wykorzystywanych przy budowie elektrowni jądrowych. Wymieniono przemysłowe systemy zasilania, rurociągi, obudowę reaktora, systemy hydrauliczne, pompy, systemy chłodzenia, systemy wentylacyjne, urządzenia do obróbki mechanicznej i cieplnej. Urządzenia te zostały zbudowane i wykorzystane odpowiednio w elektrowniach jądrowych w takich krajach jak Rosja, Ukraina, Finlandia, Francja, Szwecja, Meksyk, Kanada, Zjednoczone Królestwo, Brazylia, Litwa.

6 4 PROMIENIUJEMY NA CAŁĄ GOSPODARKĘ... / Radiate for all the economy... PTJ W dyskusji jaka wywiązała się po prezentacjach panelistów poruszono wiele różnych tematów. Zgodzono się, że firmy, które były przedstawione posiadają nie tylko bogatą ofertę urządzeń dla EJ, ale też odpowiednio wyszkoloną kadrę, certyfikaty i ambitne plany na przyszłość. Ich potencjał powinien być wykorzystany przy realizacji polskiego programu energetyki jądrowej. Ważne kwestie, które należy uwzględnić w procesie przygotowywania polskiego przemysłu do realizacji PPEJ to technologia (typ reaktora), czas realizacji inwestycji, (możliwość opóźnień), koszt pieniądza, czyli obsługa kredytów na budowę. Przemysł liczy na pomoc państwa, ale sprawa ta wymaga dalszych dyskusji. Przedstawiciel rządu powiedział, że trwają prace nad nowym harmonogramem realizacji programu jądrowego i nad modelem jego finansowania. Oczekuje się, że model finansowania opracowany zostanie do końca czerwca bieżącego roku. ENERGOP Sochaczew uczestniczy w budowie francuskiej EJ w Flamanville wykonując prace montażowe i spawalnicze. CNP EMAG SA oferuje dostawę systemów: zasilania, sterowania, bezpieczeństwa, łączności, monitorowania zagrożeń naturalnych i technologicznych w przemyśle, transmisji danych. ELEKTROMONTAŻ Gdańsk instalował systemy alarmowe, przeciwpożarowe i interkomu w EJ Olkiluoto w Finlandii. ELEKTROBUDOWA SA instalowała wyprodukowane przez siebie urządzenia w EJ w Rosji, na Węgrzech, w Szwecji, Bułgarii i Finlandii. Grupa Powen- -Wafapomp SA instalowała pompy dla reaktora MARIA i projektowała systemy pompowe dla EJ Żarnowiec. W dyskusji, podobnie jak po pierwszym panelu, zwracano uwagę na konieczność pomocy rządu dla firm przemysłowych, potrzebę spolonizowania projektu, posiadanie odpowiednio wykształconych kadr. Panel drugi z udziałem wiceministra energii, Grzegorza Tobiszowskiego Ministerstwo Energii w tym panelu było reprezentowane przez wiceministra Grzegorza Tobiszowskiego, który rozpoczął wystąpienie od podkreślenia swojej nietypowej roli w dyskusji o atomie. Mogę wydawać się niewygodnym gościem w tej rozmowie. Często bowiem dyskutujemy, że coś musi wykluczać coś innego: że elektrownia jądrowa musi być w kolizji z obecnym systemem opartym na węglu. Energetyka jądrowa niekoniecznie jednak stoi w sprzeczności z energetyką węglową powiedział pełnomocnik ds. górnictwa kamiennego w Ministerstwie Energii. Wiceminister zwrócił uwagę, że elektrownia jądrowa musi odpowiedzieć na dwa istotne wyzwania, stojące przed polską energetyką. Po pierwsze, elektrownia jądrowa musi odpowiedzieć na wzrost zapotrzebowania energii w kraju i ryzyko blackoutu. Po drugie odpowiedzieć na trudne dla nas uwarunkowania, wynikające z decyzji unijnych, związane z emisją stwierdził. Zdaniem Grzegorza Tobiszowskiego nadszedł odpowiedni moment na podjęcie decyzji w sprawie powstania elektrowni jądrowej. Dobrze, żebyśmy mogli rozstrzygnąć, jaka ma być elektrownia jądrowa, którą chcemy budować: jak ma być duża i jak wykorzystać polskie potencjały. Warto rozpocząć o tym dyskusję ekspercką i biznesową i wreszcie zdecydować, na czym chcemy oprzeć przyszłość polskiej energetyki mówił. Według niego, kwestia budowy elektrowni jądrowej to szansa nie tylko dla firm stricte energetycznych, ale także tych, z sektora okołoenergetycznego. W tym dla firm z sektora górniczego. W dyskusji o atomie powinny wziąć udział instytuty naukowe i branżowe, przedsiębiorstwa, tak, byśmy mogli skonsumować tę inwestycję jako przemysł okołogórniczy firmy z tego sektora także powinny się znaleźć w tym przedsięwzięciu. To szansa, aby się rozwinąć biznesowo i energetycznie podsumował Grzegorz Tobiszowski. Możemy być ze sobą w symbiozie dodał pełnomocnik ME. Przedstawiciele firm przemysłowych Energop Sochaczew Pan Mariusz Koźlicki, z-ca dyrektora ds. Przygotowania i Realizacji Produkcji, CNP EMAG SA Pan Artur Kozłowski, z-ca dyrektora, Elektromontaż Gdańsk SA Pan Zbigniew Staśkowiak, dyrektor Biura Energetyki, Elektrobudowa SA Pan Janusz Tobiański, Project Manager: Powen Wafapomp Pan Tomasz Kańtoch, prezes Zarządu - uczestniczących w drugim panelu prezentowali rodzaje usług jakie te firmy świadczą przy budowie elektrowni jądrowych w różnych krajach, i które mogłyby świadczyć podczas realizacji budowy polskiej elektrowni jądrowej. Fot. 4. Wiceprezes Państwowej Agencji Atomistyki Ewa Paluch (fot. Stanisław Latek) Phot. 4. Vice-President of the National Atomic Energy Agency Ewa Paluch Po przerwie wiceprezes Państwowej Agencji Atomistyki Ewa Paluch przedstawiła w jaki sposób PAA przygotowuje się do realizacji Programu Polskiej Energetyki Jądrowej. W trakcie swojego wystąpienia podkreśliła, że dzięki zmianom wdrażanym w PAA, już dziś jesteśmy właściwie przygotowani do pełnienia zadań dozorowych na obecnym etapie Programu Polskiej Energetyki Jądrowej. Wyjaśniła, że w przeciągu ostatnich lat nastąpiło szereg modyfikacji w funkcjonowaniu urzędu, w obszarze legislacyjnym, instytucjonalnym, organizacyjnym, a także zarządzania zasobami ludzkimi. Panel trzeci z udziałem ministra energii, Krzysztofa Tchórzewskiego Fot. 5. Przemawia dyr. Instytutu Chemii i Techniki Jądrowej prof. Andrzej Chmielewski, siedzą dyrektorzy czołowych instytutów (fot. Marek Bielski) Phot. 5. Prof. Andrzej Chmielewski, Director of the Institute of Nuclear Chemistry and Technology, makes his speech in presence of Directors of other nuclear institutes.

7 PTJ STANISŁAW LATEK 5 Ostatni panel zatytułowany był: ATOM DLA SPOŁE- CZEŃSTWA. Prezentacje przedstawili dyrektorzy czołowych polskich instytutów badawczych (NCBJ, IChTJ, IFJ) zaangażowanych w rozwój i wykorzystanie technik jądrowych dla medycyny i przemysłu. W dyskusji po prezentacjach, w której wziął udział dyrektor Departamentu Energii Jądrowej w Ministerstwie Energii, p. Józef Sobolewski, mówiono o finansowaniu instytutów, ogromnej roli tych jednostek w przygotowaniu kadr dla energetyki jądrowej, szansie jaką może być dla NCBJ i innych jednostek naukowych budowa reaktora HTR. Fot.6. W konferencji uczestniczył także redaktor naczelny dziennika Postępów Techniki Jądrowej dr Stanisław Latek (fot. Marek Bielski) Phot. 6. Editor-in-chief of Progress in Nuclear Technology Journal, Dr. Stanisław Latek also participated in the Conference Podsumowanie dyskusji panelowych i całej konferencji dokonał minister energii, Krzysztof Tchórzewski. Zdaniem ministra konferencja pokazała znaczący potencjał polskich przedsiębiorstw przemysłowych, gotowych podjąć się realizacji zadań, związanych z realizacją PPEJ. -Firmy czekają na zielone światło dla budowy elektrowni jądrowej w Polsce powiedział minister Tchórzewski. Projekt jądrowy powinien być spolonizowany. Nie ma sprzecznych interesów, a tym bardziej konfliktu, między energetyką węglową, a energetyką jądrową. Energetyka jądrowa to nowy ważny impuls dla innowacyjności i rozwoju. Społeczeństwo czeka na jasny przekaz w sprawie EJ. Model finansowania inwestycji jądrowych powinien być gotowy przed upływem bieżącego półrocza. Jak już wspomniano wcześniej konferencja wywołała znaczne zainteresowanie. Pojawiły się nie tylko informacje, ale też komentarze i oceny. Na portalu CIRE prof. dr hab. inż. Konrad Świrski, z Transition Technologies SA napisał: Polska elektrownia atomowa była marzeniem wielu. Kolejne pokolenia polskich inżynierów kończyły energetyczne, atomowe specjalizacje i miały nadzieję budować, a następnie pracować przy energetyce z atomem. Tak jak fale - kolejne, polskie programy jądrowe najpierw gwałtownie wdzierały się na ląd mobilizując wszystkich do budowy, by za chwilę wycofać się zostawiając tylko pustkę i jakieś małe, nieznaczące szczątki. Teraz znów jesteśmy w momencie odpływu. Przed planowaną na dzisiaj (poniedziałek ) konferencją, która jeszcze raz mobilizuje polskie środowisko przemysłowe pod hasłem polski przemysł dla elektrowni jądrowej słychać było w quasi-oficjalnych wypowiedziach ministra energii przekaz, że program energetyki jądrowej zostaje wstrzymany. Natomiast w czasie konferencji usłyszeliśmy, że znowu za kwartał zostanie określony model finansowania. W dalszej części swojego artykułu prof. Świrski przekonuje, że po pierwsze (i ostatnie)... nie ma pieniędzy. Następnie Konrad Świrski pisze: Wypowiedzi ministra energii powoli nie pozostawiają złudzeń. Bolesna prawda o niemożności realizacji projektu staje się faktem i jest powoli przedstawiana publicznie. Ale autor cytowanego artykułu widzi światło w tunelu. Nadzieję dostrzega w SMR-ach. Oto ostatni akapit tekstu prof. Świrskiego. Atom ma jednak szanse na rewitalizację i paradoksalnie pomaga mu postęp techniczny. Zakładając postępujący wzrost elektromobilności od razu widać, że więcej elektrycznych samochodów spowoduje gwałtowny wzrost zapotrzebowania na energię i przeniesienie konsumpcji ropy naftowej na energię elektryczną. Wtedy rozwiązaniem bezemisyjnym i czystym mogą być właśnie mniejsze reaktory jądrowe. Pod nazwą SMR (Small Modular Reactors) prowadzi się prace pilotowe na jednostki mniejszej mocy od 35 do 350 MW, o uproszczonej i powtarzalnej konstrukcji. Amerykańska firma Nuscale właśnie złożyła dokumenty dla certyfikacji reaktora i pierwszej budowy w stanie Oregon. Amerykański regulator przewiduje, że przeczyta je i wyda decyzję w przeciągu 2 lat, potem jeszcze z 5-7 kolejnych lat pilotowej budowy i tak... pod koniec przyszłej dekady mogą pojawić się komercyjnie dostępne SMR-y - do wprowadzenia do energetyki w 2030 r., w mniej optymistycznej wersji w 2035 r. Jeśli wszystko pójdzie dobrze, może pojawi się szansa na Trzeci Polski Program Jądrowy, bo w końcu... do trzech razy sztuka. Fot. 7. W pierwszym rzędzie dr Lenon Fuks, za nim prof. Andrzej Strupczewski, a dalej w trzecim rzędzie Jacek Baurski (fot. Marek Bielski) Phot. 7. In the first place, Dr. Lenon Fluke, followed by Prof. Andrzej Strupczewski in 2 nd row, followed by Jacek Baurski in 3 rd row Inny ekspert prof. Andrzej Strupczewski tak oto skomentował konferencję: Zorganizowana przez Ministerstwo Energii konferencja Promieniujemy na całą gospodarkę Polski przemysł dla elektrowni jądrowej wykazała, że polski przemysł jest dobrze przygotowany do udziału w budowie polskich elektrowni jądrowych, a nakłady finansowe na budowę w większości pozostaną w kraju, przyczyniając się do rozwoju technologicznego i podniesienia konkurencyjności międzynarodowej polskich firm pracujących dla energetyki. Zgadzam się z konkluzją prof. Strupczewskiego, ale dodam od siebie: dajmy wreszcie szansę polskiemu przemysłowi pokazać, że umie budować elektrownie jądrowe w Polsce. dr Stanisław Latek, Instytut Chemii i Techniki Jądrowej, Warszawa

8 6 PTJ INNE WRAŻENIA PO KONFERENCJI POLSKI PRZEMYSŁ DLA ELEKTROWNI JĄDROWEJ Other Impressions After The Conference Polish Industry For Nuclear Power Plant Andrzej Mikulski Streszczenie: Przedstawione na konferencji Polski przemysł dla energetyki jądrowej informacje nie muszą być tak optymistyczne jak oceniają to organizatorzy. Pamiętając zaangażowanie polskiego przemysłu w budowę pierwszej elektrowni jądrowej obejmujące główne urządzenia to obecnie nasz przemysł zaangażowany jest tylko w dostawach wyposażenia pomocniczego i usług montażowych, co dobitnie zostało pokazane na konferencji. Mamy osiągnięcia naukowe w zastosowaniu technik jądrowych, ale to nie energetyka. Przymierzamy się do udziału w rozwijaniu nowej technologii reaktorów wysokotemperaturowych (HTR), ale droga do budowy reaktora badawczego, nie mówiąc o prototypie przemysłowym jest jeszcze daleka. Abstract: The information presented during the Conference Polish Industry for Nuclear Power Plant may not be so optimistic as regarded by organizers. Having in mind previous engagement of Polish industry in construction of the first NPP including main components, now our industry is engaged only in auxiliary equipment and installation works, as it was shown during the Conference. The activity in scientific field is widely known, but it is not a nuclear power industry. The development of new nuclear technology of high temperature reactors (HTRs) is valuable, however the construction of a research reactor, not to mention an industry prototype, is far away. Słowa kluczowe: Program Polskiej Energetyki Jądrowej (PPEJ), polskie firmy, dostawcy urządzeń i usług dla elektrowni jądrowych Keywords: Polish Nuclear Energy Programme, Polish industrial companies, suppliers of devices arrangements and services for nuclear power plants Na Konferencję Promieniujemy na całą gospodarkę Polski przemysł dla elektrowni jądrowej zorganizowaną w dniu 30 stycznia 2016 r. przez Ministerstwo Energii w swojej siedzibie w Warszawie, a dokładnie w Sali pod Kopułą można spojrzeć jeszcze z innej strony. Rzeczywiście sala była pełna i panowało powszechne oczekiwanie deklaracji o budowie elektrowni jądrowej w Polsce. Dla mnie byłoby to trzecie podejście, bo pamiętam zapowiedzi, że pierwsza elektrownia będzie uruchomiona w 1965 r., a druga w Żarnowcu była gotowa w 60-70% w 1990 r., kiedy została postawiona w stan likwidacji. To trzecie podejście rozpoczęło się decyzją rządu ze stycznia 2009 r., a harmonogram budowy przewidywał uruchomienie pierwszego bloku do grudnia 2020 r. 1 Następnie termin ten został przesunięty do 2024 r., a obecnie wymienia się już 2030 r. Konferencja rozpoczęła się od wystąpienia Ministra Energii Krzysztofa Tchórzewskiego, który mówił o decyzji rządu z października ubiegłego roku, która nałożyła na niego obowiązek przedstawienia zmodernizowanego harmonogramu budowy elektrowni jądrowej do końca pierwszego kwartału bieżącego roku. Ale zaraz dodał, że już widać trudności z dotrzymaniem tego terminu i zapewne przesunie się on do końca pierwszego półrocza. Nad wszystkimi decyzjami ciąży określenie sposobu finansowania, nad 1 -harmonogram-dzialan-dla-energetyki-jadrowej-przedlozony- -przez.html [pobrane ] którym prowadzone są intensywne prace. Jaki on będzie to można było usłyszeć w dyskusjach kuluarowych, ale na pewno nie będzie to kontrakt różnicowy, jaki ma być realizowany w Wielkiej Brytanii. Fot. 1. Uczestnicy konferencji w Sali pod Kopułą Phot. 1. Conference participants gathered in the Hall under the Dome Konferencja podzielona została na trzy panele: (a) Polski przemysł - urządzenia dla atomu i do prezentacji zaproszono pięć firm: APS Energia (Piotr Szewczyk, prezes zarządu), Energomontaż-Północ Gdynia (Marek Żóraw, dyrektor handlowy), Rockfin (Tomasz Piosik, członek zarządu), KMW Engineering (Krzysztof Wojtkowiak, prezes zarządu) i FAMET (Włodzimierz Taborowicz, dyrektor Biura Inżynierskiego ds. Projektowania),

9 PTJ ANDRZEJ MIKULSKI 7 (b) Polski przemysł - usługi dla atomu w panelu zaprezentowało się również pięć firm, a mianowicie: Energop Sochaczew (Mariusz Koźlicki, z-ca dyrektora ds. Przygotowania i Realizacji Produkcji), CNP EMAG (Artur Kozłowski, zastępca dyrektora), Elektromontaż-Gdańsk (Zbigniew Staśkowiak, dyrektor Biura Energetyki), Elektrobudowa (Janusz Tobiański, project manager) i Powen Wafapomp (Tomasz Kańtoch, prezes zarządu), (c) Atom dla społeczeństwa z udziałem dyrektorów trzech wiodących instytutów z dziedziny atomistyki, czyli Narodowego Centrum Badań Jądrowych w Świerku (prof. Krzysztof Kurek), Instytutu Chemii i Techniki Jądrowej w Warszawie (prof. Andrzej G. Chmielewski) i Instytutu Fizyki Jądrowej w Krakowie (prof. Marek Jeżabek). Pierwszy panel Polski przemysł - urządzenia dla atomu prowadził wiceminister Andrzej Piotrowski i stwierdził, że wszystko poza tzw. silnikiem (czyli częścią jądrową elektrowni) powstaje w Polsce. Poza tym technologia jądrowa, jako jedyna dostarcza energię elektryczną w sposób ciągły i przewidywalny, jest dyspozycyjna i nie generuje CO 2, a sprawa odpadów jest rozwiązana, zatem pozostaje tylko kwestia ekonomiczna, czyli koszt energii. Świat wchodzi w odtworzenie sektora energii jądrowej, który uwikłany jest w spór polityczny, a nie techniczny. Na koniec stwierdził, że delegacja Ministerstwa odwiedziła kilka budowanych na świecie elektrowni jądrowych i wszędzie słyszalny był język polski. Fot. 2. Prelegenci w panelu dyskusyjnym Polski przemysł urządzenia dla atomu Phot. 2. Participants of the panel Polish industry equipment for atom Następnie przedstawiciele firm dostarczających różne urządzenia dla elektrowni jądrowych omówili zaangażowanie swoich firm w energetykę jądrową (opis na pewno jest niekompletny), ale zwróciłem uwagę na podane niżej osiągnięcia poszczególnych firm: (1) APS Energia jest producentem przemysłowych systemów zasilania jak: prostowniki, falowniki i przetwornice (dużej mocy do 15 MW) dostarczonych do następujących elektrowni jądrowych: Rostowska, Kurska, Bilibińska, Bałakowska (Rosja), Białoruska (Białoruś) i uczestniczy w przetargach na dostawy do elektrowni: Kurska (Rosja), Równo (Ukraina), Hanhikivi (Finlandia) i Akkuyu (Turcja), (2) Energomontaż Gdynia zaangażowany był w budowę EJ Żarnowiec, a ostatnio uczestniczył w budowie bloku nr 3 w EJ Olkiluoto w Finlandii dostarczając wykładzinę stalową obudowy bezpieczeństwa, (3) FAMET produkuje aparaturę ciśnieniową i pochwalił się dostawą podgrzewaczy do EJ Olkiluoto (Finlandia), kadłuba generatora dla EJ Darlington (Kanada) oraz kondensatorów dla elektrowni krajowych Kozienice i Opole, (4) KMW Engineering działa na rynku urządzeń wentylacyjnych, produkuje centrale i kanały klimatyzacyjne oraz klapy pożarowe dla wielu elektrowni wśród których wymieniono EJ Ignalina (Litwa), EJ Olkiluoto-3 oraz EJ Tricastin i EJ Flamanville (Francja), (5) Rockfin dostarcza urządzenia pomocnicze do turbin parowych i wodnych oraz do turbozespołów zarówno do starych i nowych elektrowni jądrowych jak Borssele (Holandia), Ringhals i Forsmark (Szwecja) oraz Flamanville (Francja), i tu prelegent zwrócił uwagę na największy na świecie turbogenerator o mocy 1750 MW zainstalowany w tej ostatniej elektrowni. W podsumowaniu minister A. Piotrowski mówił o wsparciu ministerstwa dla firm w udziałach w wystawach i targach oraz o traktowaniu energetyki jądrowej jako komponentu gospodarki krajowej i podejmowanych działaniach integrujących przemysł. Wspomniał też o zawartym porozumieniu z brytyjską firmą U-battery i prowadzonych pracach studialnych nad wysokotemperaturowym reaktorem chłodzonym gazem, który znany jest pod skrótem HTR (High Temperature Reactor). Mówił, że jest to obiecująca technologia dostarczająca zarówno ciepło przemysłowe jak i energię elektryczną. W tym kontekście powiedział Na świecie istnieje kilkanaście badawczych i przemysłowych reaktorów HTR. cytuję za PAP 2. Ale jeśli dokładnie sprawdzić, to na świecie od początku rozwoju technologii jądrowej zbudowano pięć reaktorów badawczych z czego jeden w Chinach (HTR-10), który jest eksploatowany, a drugi zbudowano w Japonii (HTTR), który od czasu katastrofy w EJ Fukushima nie jest eksploatowany, natomiast pozostałe trzy już dawno zostały zlikwidowane. W tamtym czasie uruchomiono dwa reaktory energetyczne, jeden w USA (Fort Saint-Vrain), który był eksploatowany w latach i drugi w Niemczech (THTR) też krótko eksploatowany w latach , zatem doświadczenia eksploatacyjne są niewielkie, by nie powiedzieć żadne, w porównaniu z ok. 17 tys. reaktoro-lat pracy innych reaktorów. Drugi panel Polski przemysł - usługi dla atomu rozpoczął się od wystąpienia ministra Grzegorza Tobiszowskiego, który stwierdził, że nie ma sprzeczności między energetyką węglową i jądrową w Polsce. Z kolei przedstawiciele firm usługowych, czyli realizujących różne prace na terenie budowy elektrowni jądrowych przedstawili prace prowadzone w ubiegłych latach oraz możliwości produkcyjne swoich firm: (1) Energop wykonał podparcia do zastosowania przy obiegach pomocniczych, rurociągi systemu przeciw chce-rozwijac-technologie-reaktorow-wysokotemperaturowych. html [pobrane ]

10 8 INNE WRAŻENIA PO KONFERENCJI../ Another Impressions After The Conference... PTJ pożarowego oraz oferuje prefabrykację rurociągów dla EJ Flamanville, (2) EMAG zainstalował telefony i systemy rozgłoszeniowe oraz systemy wsparcia operatorskiego procesów zachodzących w elektrowniach jądrowych, a także systemy wykrywania drgań sejsmicznych, (3) ELEKTROBUDOWA wykonała dla EJ Olkiluoto montaż instalacji elektrycznych, okablowania i urządzeń rozdzielczych, aparatury kontrolno-pomiarowej i automatyki oraz planowany jest jej udział w rozruchu dla części reaktorowej. Realizacja tych prac rozpoczęła się w 2008 r. i trwa do chwili obecnej (2017), gdzie aktualnie pracuje ponad 600 pracowników, a cały koszt kontraktu przekracza 400 mln złotych, (4) Elektromontaż Gdańsk zrealizował na zlecenie firmy Siemens w EJ Olkiluoto systemy oświetleniowe, kontroli dostępu, systemy alarmowe, system zegarowy i system telewizji przemysłowej, (5) Powen-Wafapomp pochwalił się zaprojektowaniem i wykonaniem pod klucz pomp obiegu pierwotnego i wtórnego dla reaktora MARIA w Narodowym Centrum Badań Jądrowych i projektem modernizacji pomp dla EJ Loviisa (Finlandia) oraz prowadzonymi w przeszłości pracami przy projektowaniu pomp obiegu wtórnego dla EJ Żarnowiec i EJ Warta. Podsumowując minister Tobiszowski stwierdził, że Departament Energii Jądrowej działał na rzecz szerokiego udziału polskich firm w budowie elektrowni jądrowej, a rok 2017 musi być rozstrzygający w zakresie podjętej decyzji o budowie wraz z ustaleniem lokalizacji i zastosowanej technologii. Zadał też pytanie jakiego wsparcia rządowego oczekują firmy zaangażowane w przeszłości w taką budowę. I tu padła ciekawa odpowiedz, chodzi o to by nie powstawały tzw. piramidy wykonawcze w których generalny dostawca zamawia u wykonawcy, a ten u podwykonawców, których może być kilku, a na końcu jest firma z Polski. Innym problemem jest utrata dotychczas zdobytych doświadczeń, bo ludzie pracujący wyjeżdżają na inne budowy, na przykład do Czechach lub Francji. Trzeci panel Atom dla społeczeństwa rozpoczął dyrektor Departamentu Energii Jądrowej dr Józef Sobolewski, który zwrócił uwagę na dwie technologie jądrowe: pierwszą, dobrze znaną związaną z reaktorami wodnymi i drugą, nową technologią reaktorów wysokotemperaturowych HTR, dla której istnieje potencjalny rynek i możliwość zastępowania gazu ziemnego przy produkcji ciepła. Nad analizą tej drugiej pracuje powołany zespół w Ministerstwie o charakterze międzynarodowym (nie tylko europejskim) i raportu tego zespołu należy spodziewać się w połowie 2017 r. Dyrektorzy wymienionych wyżej instytutów przedstawili warte szerszego rozpowszechnienia informacje o pracach prowadzonych w poszczególnych ośrodkach: (1) IChTJ prowadzi stację sterylizacji radiacyjnej różnych materiałów i produktów od ponad 20 lat, wykorzystuje technet do diagnostyki tzw. stopy cukrzycowej, produkuje polimery z pamięcią kształtu oraz kable i przewody z izolacją odporną na ogień, poza tym zajmuje się bezpieczeństwem instalacji petrochemicznych, bezpieczeństwem w kopalniach węgla, energetyce i ochronie środowiska oraz wykorzystuje techniki jądrowe dla badań z zakresu historii i kultury narodowej, (2) NCBJ wykorzystuje reaktor MARIA do produkcji radioizotopów eksportowanych do 80 krajów, a w tym molibdenu dostarczającego 18% światowej produkcji technetu, eksploatuje nowoczesny komputer w Centrum Informatycznym Świerk do modelowania numerycznego różnych procesów oraz realizuje projekt CERAD cyklotronu przyspieszającego protony i cząstki alfa do 30 MeV oraz deuterony do 15 MeV w celu produkcji radioizotopów, (3) IFJ realizuje usługi dla medycyny i ochrony zdrowia oraz ochrony środowiska, bierze udział w budowie i eksploatacji infrastruktury naukowej w ośrodkach należących do European Research Area (ERA) korzystających z takich urządzeń jak: stellarator W7X (Greifswald - Niemcy), laser na swobodnych elektronach EXFEL (Hamburg - Niemcy) i Europejskie Źródło Spallacyjne ESS (Lund - Szwecja) oraz prowadzi radioterapię protonową w Centrum Cyklotronowym Bronowice. Podsumowując panel dr Sobolewski zapewniał o wprowadzeniu bazowego finansowania instytutów, działaniach na rzecz stworzenia potencjału eksportowego oraz gotowości do realizacji programu HTR. Między drugim i trzecim panelem wystąpiła pani Ewa Paluch, nowa wiceprezes Państwowej Agencji Atomistyki, stwierdzając dobre przygotowanie dozoru jądrowego do wydawania odpowiednich zezwoleń. Zgodziłbym się z tym stwierdzeniem, jeśli chodzi o zezwolenie lokalizacyjne, bo tego nie wykona żadna firma zagraniczna. Natomiast zezwolenie na budowę opierać się będzie, moim zdaniem, na doświadczeniu i zezwoleniu dozoru jądrowego z kraju dostawcy technologii wiedząc, że w Prawie atomowym zawarty jest wymóg stosowania rozwiązań i technologii sprawdzonych w praktyce w obiektach jądrowych (art.36b), czyli posiadających zezwolenia wydane przez urzędy dozoru jądrowego kraju dostawcy. W okresie 24 miesięcy przewidzianym na wydanie zezwolenia na budowę obiektu jądrowego w Polsce (art.39a) nie będzie możliwe, by dozór jądrowy wykonał własne pełne analizy bezpieczeństwa części jądrowej obiektu. Zatem przy realizacji projektu jądrowego największą rolę PAA widziałbym w nadzorowaniu samego procesu budowy pod względem zastosowanych materiałów i wykonawstwa i w tym kierunku należy prowadzić szkolenia obecnych i przyszłych inspektorów dozoru jądrowego. Podsumowując konferencję minister Krzysztof Tchórzewski rzucił takie piękne hasło Chcemy wykorzystać potencjał polskich przedsiębiorców działających w sektorze energii jądrowej i powiedział, że sporo firm czeka na zielone światło dla budowy elektrowni jądrowej w Polsce. Stwierdził, że rząd przywiązuje dużą wagę do polonizacji projektu, a energetyka jądrowa jest ważnym impulsem rozwojowym w Polsce. Badania opinii publicznej wskazują na wzrost poparcia dla energetyki jądrowej i istnieją przesłanki, by o tym mówić i przekonywać dalej społeczeństwo, co było jednym z celów tej konferencji.

11 PTJ ANDRZEJ MIKULSKI 9 Sytuacja energetyki jądrowej na świece jest trudna. Budowa dwóch reaktorów w Europie jest opóźniona o kilka lat, Federacja Rosyjska buduje 7 reaktorów, Indie 5 reaktorów i Stany Zjednoczone Ameryki 4 reaktory, tylko Chiny przodują na tym polu z 20 reaktorami w budowie. Wobec tego oczekiwanie na włączenie się polskiego przemysłu do budowy dużych reaktorów znamionuje duży optymizm naszych decydentów. Lepiej może wygląda perspektywa budowy małych reaktorów, ale czy to w pierwszej kolejności będą reaktory typu HTR to mam wątpliwość. Budowa reaktora badawczego HTR wcale nie jest prosta od strony technologicznej i uzyskania zezwolenia na budowę i eksploatację, a perspektywa reaktora przemysłowego wydaje mi się bardzo odległa. Na konferencji dostępne było wydawnictwo Ministerstwa Energii pt. Polish Industry for Nuclear Energy (dostępne również na stronie internetowej ministerstwa), w którym na kredowym papierze umieszczono zestawienie 332 firm zlokalizowanych na terenie kraju (bo nie wszystkie są stricte polskie) gotowych uczestniczyć w budowie elektrowni jądrowej. W zestawieniu tym dla każdej firmy umieszczony był punkt zatytułowany doświadczenia w realizacji projektów jądrowych (Reference projects in nuclear business), który został wypełniony tylko przez 25 firm, co stanowi zaledwie 7,5% tych firm które się zgłosiły do tego zestawienia. W tym zestawieniu brak mi prawdziwego dużego polskiego przemysłu, czyli wytwórców turbiny, generatora czy pomp. Ciekaw jestem, czy GE w Elblągu i we Wrocławiu zdolne będzie wyprodukować turbinę i generator jak obecnie jest to realizowane dla elektrowni Opole. Prezentowane na konferencji doświadczenie dotyczy firm działających w zakresie pomocniczego wyposażenia elektrowni, a nie jej głównych urządzeń. Stwierdzenie Andrzeja Strupczewskiego w podsumowaniu konferencji 3, że wykazała, że polski przemysł jest dobrze przygotowany do udziału w budowie polskich elektrowni jądrowych wydaje się mocno przesadzone albo nie pokazano aktywności innych firm na tym polu. Odnośnie reaktorów HTR to nie podzielam wyrażanego optymizmu co do ich szybkiej budowy. Zalety tych reaktorów nie mogą być kwestionowane w powszechnym odczuciu (zapotrzebowanie na ciepło przemysłowe, zaoszczędzenie gazu ziemnego i redukcja emisji CO 2 ), ale do ich budowy na skalę przemysłową jest jeszcze daleka droga. Należy pamiętać, że weryfikacja ich konstrukcji przez amerykańskich dozór jądrowy (US NRC) została wstrzymana i nie opracowano nawet listy sytuacji awaryjnych, które należy rozpatrzeć przy wydawaniu zezwolenia na budowę. Prowadzone są tylko szeroko zakrojone badania naukowe dla tych reaktorów na wielu uniwersytetach amerykańskich i jedynym uniwersytecie w Chinach oraz w pojedynczych ośrodkach naukowych w innych krajach, które przedstawiono w ok. 130 referatach na konferencji HTR-2016 w Las Vegas (listopad 2016 r.) ,0,0,0,0,budowa-ej-dzwignia-rozwoju-polskiego-przemyslu.html [pobrane ] Również sprawa wydania zezwolenia na budowę doświadczalnego reaktora HTR w Polsce przez PAA wymaga zupełnie innego podejścia niż do prowadzonych prac przygotowawczych do wydania zezwolenia dla planowanej elektrowni w Polsce z reaktorem wodno-ciśnieniowym. Trudno będzie oprzeć się na niemieckich doświadczeniach dozorowych w odniesieniu do reaktora badawczego AVR i energetycznego THTR, a poza tym te doświadczenia są z lat 80. ubiegłego wieku, więc pewno będą mało przydatne. Jak czytałem Chińczycy przyjęli analizy niemieckie i swoich własnych nie przeprowadzali, poza tym ich reaktor jest typu usypane złoże, a nie pryzmatyczny jaki występuje w porozumieniu z brytyjską firmą U-battery. Zatem jest to zupełnie terra incognita. Zgadzam się z prof. Świrskim 4 oczekującym nadziei w reaktorach SMR, ale tylko w technologii ipwr (zintegrowany reaktor typu PWR) jak proponuje firma NuScale, a nie technologii HTR jak planuje wspomniana wyżej firma U-Battery czy amerykańska firma X-Energy, z którą ostatnio podpisane zostało porozumienie 5. Ministerstwo prezentowało również szereg broszur informacyjnych o wpływie programu jądrowego na polską gospodarkę z wyróżnieniem takich elementów jak: korzyści na poziomie gospodarki narodowej (broszura nr 1), zatrudnienie (nr 3), korzyści na poziomie lokalnym (nr 4), udział polskiego przemysłu (nr 6) i jądrowy cykl paliwowy (nr 8) oraz opisy programów jądrowych w Wielkiej Brytanii (nr 2), na Ukrainie (nr 5), w Chinach (nr 7), Stanach Zjednoczonych (nr 9) i Federacji Rosyjskiej (nr 10). Dostarczają one na pewno cenny i ciekawy i mam nadzieję rzetelnie przygotowany materiał na temat przemysłu jądrowego. Na zakończenie niech mi wolno będzie skomentować tytuł konferencji. Wiadomo, że słowo promieniowanie źle się kojarzy dla społeczeństwa i wywołuje powszechne obawy zatem należy go ostrożnie używać, gdyż w odczuciu społecznym wszelkie promieniowanie przynosi szkodę człowiekowi. By nie być gołosłownym w tej krytyce chętniej widziałbym następujący tytuł tej konferencji Technologie jądrowe dla rozwoju gospodarki - Polski przemysł dla elektrowni jądrowej. dr inż. Andrzej Mikulski emerytowany pracownik Instytutu Badań Jądrowych, Instytutu Energii Atomowej, Państwowej Agencji Atomistyki, Warszawa 4 [pobrane ] 5 [pobrane ]

12 10 PTJ LOW ENERGY ELECTRON BEAMS FOR INDUSTRIAL AND ENVIRONMENTAL APPLICATIONS Niskoenergetyczne wiązki elektronów do zastosowań w przemyśle i ochronie środowiska Vlad Skarda Streszczenie: 8-9 grudnia 2016 r., w Warszawie odbyły się warsztaty EuCARD-2 pt.: Niskoenergetyczne wiązki elektronów do zastosowań w przemyśle i ochronie środowiska. Organizatorami warsztatów byli: Rada Naukowo-Technologiczna, Wielka Brytania, Europejska Organizacja Badań Jądrowych (CERN), Szwajcaria, Instytut Chemii i Techniki Jądrowej, Polska, Instytut Fraunhofera, Wydział ds. Wiązki Elektronów i Technologii Plazmowych, Niemcy, Politechnika Warszawska, Polska. W artykule omówiono cele, tematykę warsztatów oraz sposoby upowszechnienia i wykorzystania wyników spotkania. Została załączona lista organizatorów. Abstract: EuCARD-2 Workshop, 8-9 December 2016, Warsaw, Poland. Organizers: Science and Technology Facilities Council, UK CERN - The European Organization for Nuclear Research, Switzerland, Institute of Nuclear Chemistry and Technology, Poland, Fraunhofer Institute for Electron Beam and Plasma Technology, Germany, Warsaw University of Technology, Poland. An article presents short information about EuCARD-2 Workshop Low energy electron beams for industrial and environmental applications, which was held in December 2016 in Warsaw. Objectives, main topics and expected output of meeting are described. List of organizers is included. Słowa kluczowe: Warsztaty EuCARD-2, akceleratory elektronów, niskoenergetyczne wiązki elektronów, zastosowania akceleratorów Keywords: EuCARD-2 Workshop, electron accelerators, low energy electron beams, applications of electron accelerators. EuCARD-2 is an Integrating Activity Project for Coordinated Research and Development on Particle Accelerators, co-funded by the European Commission under the FP7 Capacities Programme. EuCARD-2 is an Integrating Activity Project for coordinated Research and Development on Particle Accelerators, co-funded by the European Commission under the FP7 Capacities Programme. The above EuCARD-2 Workshop was held on 8-9 December 2016 at the WUT Centre for Innovation and Technology Transfer Management, Rektorska 4 in Warsaw and was supported by the EuCARD-2 FP7 project, jointly through WP4 (Accelerator Applications) and WP2 (Catalysing Innovation). The purpose of the meeting was to provide a forum for the presentation and discussion on the progress in methods and technologies used for the research, development and industrial/environmental application of electron beam accelerators of energy range from 100 kev up to 10 MeV. The state-of-the-art research results and operational experiences of demonstration plants were presented by technologists, scientists and end users of key facilities. The meeting focused on presenting new concepts and practical utilisation of these machines in processing and modification of materials, medical equipment, and food and for treatment of flue gases, waste water and solid waste. The Workshop brought together renowned experts from both academia and industry for constructive discussions, identifying the state of the art, existing opportunities, and the main challenges to overcome to realise the potential of extended application of low-energy e-beams in industry. Using e-beams to treat wastewater, sludge, and flue gases received much interest: in this context, the presentations and input from the participants who provided unique insight on the operational experience of pilot plants were of particular value. EuCARD-2 jest projektem zintegrowanych działań w zakresie koordynacji Badań i Rozwoju Akceleratorów Cząstek, współfinansowanym w ramach 7. Programu Ramowego Możliwości Unii Europejskiej. Przedmiotowe warsztaty EuCARD-2 odbyły się w dniach 8-9 grudnia 2016 r. w Centrum Zarządzania Innowacjami i Transferem Technologii Politechniki Warszawskiej przy ul. Rektorskiej 4 w Warszawie i zostały wsparte przez projekt EuCARD-2, łącznie w zakresie pakietu WP4 (Zastosowania akceleratorów) oraz WP2 (Stymulowanie Innowacyjności). Celem spotkania było stworzenie forum na temat postępu w zakresie konstrukcji i przemysłowego zastosowania akceleratorów wiązek elektronów z zakresu energii od 100 kev do 10 MeV. Wyniki najnowocześniejszych badań oraz doświadczenia operacyjne zakładów demonstracyjnych zostały przedstawione przez technologów, naukowców i użytkowników końcowych instalacji akceleratorowych. Spotkanie było poświęcone prezentacji nowych koncepcji i praktycznych zastosowań tych urządzeń w zakresie przetwarzania i modyfikacji materiałów, sprzętu medycznego, żywności, a także oczyszczania gazów spalinowych, ścieków i odpadów stałych. W warsztatach wzięli udział wybitni eksperci akademiccy, specjaliści z przemysłu, doktoranci i studenci którzy w trakcie konstruktywnej dyskusji omawiali aktualny stan techniki, możliwości i wyzwania w zakresie nowych zastosowań niskoenergetycznych wiązek elektronów w przemyśle, medycynie, rolnictwie, kosmonautyce, nauce i ochronie środowiska. Tematy, zastosowanie wiązek elektronów do oczyszczania gazów spalinowych i ścieków produkcyjnych oraz higieni-

13 PTJ VLAD SKARDA 11 Fot. 1. Dr Vlad Skarda z STFC przedstawia zakres tematyczny i cele warsztatów (fot. Sylwester Wojtas) Phot. 1. Dr Vlad Skarda from Science and Technology Facilities Council -STFC (UK) presents the scope and items of the Workshop There are several markets where low-energy e-beams are widely adopted. Especially the industry of crosslinked products stands out. It is a normal practice in many industries: for example, about 10% of the components in modern cars are crosslinked materials produced by e-beam irradiation. Crosslinking can greatly extend the time a soluble material can resist degradation. This is of great use for creating bio-degradable packaging, which continues to see a strong growth in interest as part of the need for a shift toward sustainability. E-beams are also suitable for surface treatment, where it is desirable to limit the dose irradiation mainly to the exterior of the product to be treated. This method can be applied to extend the shelf life of dry foods such as spices and cereals. However, for food irradiation, the main barrier is not technological, but public acceptance. Discussions and presentations from the workshop showed that there are many other factors attributed to the success or failure of implementing e-beam technology for an application at a given time. The fact that a sophisticated niche technology takes time to develop and scale down could also support the idea that there is a new potential at the present time for a wider market adoption of these techniques. In terms of statistics, out of 70 international attendees, 18 were from industry, 6 from academia and 46 from national and international institutes/infrastructures. Further, there were 6 talks by the industry out of overall 18 speakers. The programme and presentations can be viewed on Institute of Nuclear Chemistry and Technology (INCT), Warsaw, Poland ( in cooperation with Warsaw University of Technology ( was the host of the meeting. The Institute is nominated a Collaborating Centre of IAEA in the field related to the subject of the meeting. INCT operates six electron accelerators including nanosecond pulse radiolysis setup, pilot plant for materials and polymers processing, medical products sterilization plant, food sterilisation plant and a laboratory set up for electron beam technologies for purification testing of gaseous and liquid streams. zacji odpadów komunalnych cieszyły się dużym zainteresowaniem. Zaprezentowane wykłady pozwoliły uczestnikom warsztatów zapoznać się unikatową wiedzą na ten temat. Omawiano między innymi najnowsze wyniki badań doświadczalnych ze stacji pilotażowych. Istnieje kilka rynków, na których EB o niskiej energii są powszechnie stosowane. Szczególny postęp nastąpił w ostatnich latach w przemyśle tworzyw polimerowych. Technologia radiacyjnego sieciowania znalazła wiele praktycznych zastosowań. Przykładowo ok. 10% komponentów nowoczesnych samochodów stanowią materiały modyfikowane radiacyjnie. Do tych celów stosuje się najczęściej wiązki elektronów. Utworzenie wiązań poprzecznych w polimerach może znacznie wydłużyć ich odporność mechaniczną, chemiczną. EB znajdują nowe zastosowania do produkcji opakowań biodegradowalnych, które odnotowują znaczny wzrost zainteresowania w związku z potrzebą dążenia do zrównoważonego rozwoju. Wiązki elektronów nadają się również do obróbki powierzchniowej, gdzie dawka promieniowania jest pochłaniana głównie w części wierzchniej produktu. Metoda ta może być stosowana do konserwacji żywności w szczególności higienizacji suchych produktów spożywczych, takich jak przyprawy i zboża. Duże znaczenie ma również popularyzacja wiedzy na temat radiacyjnej obróbki żywności. Brak akceptacji społecznej stanowi często główną barierę rozwoju tych technologii. Dyskusje i prezentacje z omawianych warsztatów pokazały, że istnieje jeszcze wiele innych czynników składających się na sukces lub niepowodzenie we wdrażaniu niszowych technologii radiacyjnych opartych na zastosowaniu akceleratorów. Postęp w tej dziedzinie, a co za tym idzie obniżenie kosztów obróbki radiacyjnej daje nadzieję na upowszechnienie się przemysłowych akceleratorów na szerszą skalę rynkową. Kilka słów na temat statystki konferencji. W warsztatach uczestniczyło 70 zagranicznych gości, z czego osiemnastu reprezentowało środowisko przemysłu, sześciu środowiska akademickie, a czterdziestu sześciu krajowe i międzynarodowe instytuty, w tym działających również w zakresie infrastruktury. Ponadto, głos w imieniu przemysłu zabrało sześciu mówców. Gospodarzem spotkania byli: Instytut Chemii i Techniki Jądrowej (IChTJ), z siedzibą w Warszawie, ( pl) we współpracy w Politechniką Warszawską ( elka.pw.edu.pl/eng). Instytut został wyznaczony do przygotowania konferencji jako Centrum współpracy z MAEA (Collaborating Centres IAEA). IChTJ posiada sześć akceleratorów elektronów, w tym urządzenie analityczne do nanosekunodowej radiolizy impulsowej, instalację pilotażową do radiacyjnej modyfikacji materiałów w tym polimerów, przemysłową stację do sterylizacji produktów medycznych, stację radiacyjnej konserwacji płodów rolnych, a także laboratorium wyposażone w akcelerator do badania procesów oczyszczania strumieni gazów i ciekłych odpadów przemysłowych. Program i prezentacje z warsztatów można obejrzeć pod linkiem dr Vlad Skarda, Science and Technology Facilities Council -STFC, Swindon, Zjednoczone Królestwo The programme and presentations can be viewed on

14 12 PTJ AKCELERATORY ELEKTRONÓW STOSOWANE W TECHNICE RADIACYJNEJ (niezawodność, aspekty ekonomiczne) Accelerators of electrons applied in radiation processing (reliability, economic aspects) Zbigniew Zimek Streszczenie: Rozwój technologiczny akceleratorów stosowanych w technice radiacyjnej jest dobrze widoczny w dłuższej skali czasowej. Obecnie szczególnie intensywnie kontynuowane są prace mające na celu podniesienie sprawności elektrycznej akceleratorów, obniżenie ich ceny oraz podniesienie niezawodności. W niedalekiej przyszłości możliwy będzie transfer technologii z obszaru akceleratorów badawczych stosowanych w fizyce wysokich energii, co pozwali na konstrukcję innowacyjnych urządzeń poszerzających znacząco zakres możliwości technicznych i cenowych. Blisko 3000 akceleratorów elektronów znalazło do chwili obecnej zastosowanie w technice radiacyjnej, która wykorzystuje wiązkę elektronów jako narzędzie do inicjowania pożądanych reakcji chemicznych, modyfikacji materiałów, a także wykorzystuje biobójcze działanie promieniowania jonizującego. Ogromne możliwości upowszechnienia technologii radiacyjnych są związane z wykorzystaniem radiacyjnej obróbki produktów żywnościowych oraz zastosowaniem na szeroką skalę wiązki elektronów w instalacjach związanych z ochroną środowiska. Najliczniejszą grupą akceleratorów elektronów stosowanych w technice radiacyjnej są niskoenergetyczne akceleratory o działaniu bezpośrednim. Szczególną klasą urządzeń są akceleratory rezonansowe, umożliwiające uzyskanie wysokich energii oraz mocy wiązki elektronów. Znacznym osiągnięciem aplikacyjnym była konstrukcja i instalacja rezonansowego akceleratora typu Rhodotron z mocą wiązki 560 kw i energią elektronów 7 MeV, wyposażonego w konwertor wiązki elektronów na promieniowanie hamowania. Urządzenie tego typu stanowi ekwiwalent źródła gamma o aktywności 4,4 MCi gamma Co60. Niezawodność czyli prawdopodobieństwo, że akcelerator może pełnić swoje funkcje w określonym czasie w wyznaczonych warunkach, oraz dostępność czyli czas, w którym akcelerator wypełnia swoje zadania to parametry, które w zastosowaniach przemysłowych nabierają podstawowego znaczenia. Wyroby modyfikowane radiacyjnie muszą spełniać wszystkie kryteria przydatności zgodnie z oczekiwaniami rynku, a jednocześnie technologie radiacyjne muszą wykazać się lepszymi wskaźnikami techniczno-ekonomicznymi w porównaniu do konwencjonalnych technologii aktualnie istniejących. Stąd konieczność optymalizacji decyzji inwestycyjnych głównie z uwagi na wysokość kosztów związanych z zakupem akceleratora i jego eksploatacją. Konieczne jest prowadzenie nieustannych wysiłków dla zwiększenia zrozumienia przydatności technologii radiacyjnych, co może być ważnym czynnikiem wzrostu tego przemysłu. W obecnych warunkach współpraca z przemysłem staje się niezbędnym warunkiem inicjowania i rozwijania badań aplikacyjnych niezbędnych przy opracowaniu nowych technologii radiacyjnych. Abstract: The development of the accelerator technology applied in the radiation processing is well visible in the longer time scale. The current issues are improvement of the electric efficiency of accelerators, the lowering of their price and elevation of accelerator reliability. The transfer of accelerator technology from the field of high energy physics is quite possible in the near future. It will allow to construct innovative devices and offer significantly better technical capabilities and unit price. Nearly 3000 accelerators of electrons have been applied in radiation processing up to now. The electron beam is used as the tool to initiating desirable chemical reactions, materials modification, and decontamination of the medical products. Huge capabilities to increase implementation of radiation processing may create electron beam utilization for food products decontamination and use on the wide scale the electron beams in processes connected with the protection of the environment. Low energy direct accelerators are the most numerous group of the electron accelerators applied in the radiation technique. Resonance accelerators are the special class of devices capable to reach high energy and beam power. The considerable achievement is construction and installation of the accelerator Rhodotron type with the beam power of 560 kw and the energy of electrons 7 MeV. The described accelerator was equipped with the X-ray converter. This device comprises a direct equivalent of the gamma source with the activity 4.4 MCi of Co60. Reliability that is the probability, that the accelerator can function in the definite time in appointed conditions. Accessibility is the time, in which the accelerator functions properly. Both parameters are becoming important for industrial facilities exploitation. Products modified by radiation have to fulfill all criteria of usefulness according to market expectations. Radiation technologies have to simultaneously be characterized by better technical and economic ratings in comparison with conventional technologies. Hence the necessity of the optimization of investment decisions related to costs connected with the accelerator purchase and exploitation. The efforts are necessary for enlargement of the understanding of the radiation processing usefulness what can be the important factor of this industry growth in future. The co-operation with the industry becomes the indispensable condition of initiating and unrolling applied study related to new radiation technologies development. Słowa kluczowe: acceleratory elektronów, technika radiacyjna, niezawodność, aspekty ekonomiczne Keywords: electron accelerators, radiation processing, reliability, economic aspects

15 PTJ ZBIGNIEW ZIMEK 13 Wykorzystanie akceleratorów w technice radiacyjnej Przyjmuje się, że do chwili obecnej zbudowano ok akceleratorów różnego typu przeznaczonych do zastosowań w nauce, medycynie i przemyśle. Z tej liczby ok urządzeń znalazło zastosowanie w technice radiacyjnej, która wykorzystuje wiązkę elektronów jako narzędzie do inicjowania pożądanych reakcji chemicznych, modyfikacji materiałów, a także wykorzystuje biobójcze działanie promieniowania jonizującego. Stosunkowo najczęściej stosuje się akceleratory elektronów do obróbki radiacyjnej materiałów polimerowych oraz sterylizacji radiacyjnej. Ponadto opracowano wiele innych technologii, takich jak modyfikacja przyrządów półprzewodnikowych, zmiany zabarwienia w szkle i kamieniach półszlachetnych, czy wiele technologii odnoszących się do modyfikacji powierzchniowej obejmującej takie procesy jak utwardzanie powłok lakierniczych, szczepienie czy wykorzystanie obróbki radiacyjnej w procesie drukowania (Tabela 1). Ogromne możliwości upowszechniania wykorzystania technologii radiacyjnych odnoszą się do wykorzystania radiacyjnej obróbki produktów żywnościowych czy zastosowania na szeroką skalę wiązki elektronów w procesach związanych z ochroną środowiska (uzdatnianie osadów ściekowych, usuwanie zanieczyszczeń z gazów odlotowych). Tabela 1. Przemysłowe wykorzystanie akceleratorów elektronów w technice radiacyjnej Table 1. Industrial application of accelerators of electrons in radiation technology Modyfikacja polimerów Sterylizacja/ Dezynsekcja Ochrona środowiska Inne Kable i przewody elektryczne Wyroby termokurczliwe Wytwarzanie opon samochodowych Pianki polimerowe Sztuczna skóra Folie do powlekania I pakowania Sterylizacja wyrobów medycznych Higienizacja przypraw Dezynsekcja ziarna Oczyszczanie gazów odlotowych Oczyszczanie wody, ścieków i osadów Obróbka powierzchniowa Półprzewodniki Kompozyty ceramiczne Praktyczne wykorzystanie akceleratorów w technologii radiacyjnej datuje się od połowy lat 50. ubiegłego wieku. Od tego czasu nastąpił znaczący rozwój technologii akceleratorowej. Obecnie trwają prace nad budową akceleratorów o mocy wiązki sięgającej MW (zastosowanie do ochrony środowiska) czy też budowa zwartych urządzeń charakteryzujących się niską energią i dużą mocą wiązki przeznaczonej do obróbki powierzchniowej. Jednocześnie kontynuowane są prace mające na celu podniesienie sprawności elektrycznej akceleratorów, obniżenie ich ceny oraz podniesienie niezawodności. Wymienione działania mają w założeniach podnieść efektywność ekonomiczną procesów radiacyjnych. Jednym z dwóch podstawowych parametrów akceleratorów elektronów wykorzystywanych w technice radiacyjnej to energia elektronów określająca ich zasięg w obrabianym materiale. W pewnym uproszczeniu można przyjąć, że zasięg jest określony wzorem: Zasięg [g/cm 2 ] = 0,37 (energia elektronów [MeV] 0,2) przy jednostronnym napromieniowaniu i założeniu równości dawki na powierzchni produktu i jego spodzie. Zasięg elektronów, a więc energia elektronów jednoznacznie określa gabaryty produktu przy założonej jego gęstości. Drugi z podstawowych parametrów to moc średnia wiązki elektronów, która wyznacza wydajność procesu przy założonym poziomie dawki. Wydajność procesu określa zależność: Wydajność [kg/h] = 3600 (moc wiązki [kw]) (współczynnik wykorzystania wiązki)/(dawka [kgy]) Dwa wymienione wyżej parametry muszą być uwzględnione przy wyborze typu i możliwości technicznych akceleratora elektronów przeznaczonego do realizacji konkretnej technologii radiacyjnej, gdyż jedynie optymalizacja doboru energii i mocy wiązki umożliwi osiągnięcie korzystnych wskaźników ekonomicznych. Oczywiście lista kryteriów jest znacznie dłuższa gdyż wielkość ceny urządzenia wpływa na poziom kosztów inwestycyjnych, a zużycie energii elektrycznej przekłada się na koszty eksploatacyjne. Wymiary akceleratora mają istotny wpływ na wielkość i zagospodarowanie budynku, a niezawodność akceleratora określa jego dostępność do wykonywania zadań produkcyjnych, a tym samym efekty ekonomiczne. W Tabeli 2 przedstawiono graniczne osiągi techniki akceleratorowej odniesione do urządzeń obecnie wykorzystywanych w procesach radiacyjnych. Tabela 2. Graniczne osiągi dla akceleratorów elektronów stosowanych w procesach radiacyjnych Table 2. Boundary values for accelerators of electrons applied in radiation processing Typ akceleratora Parametr Prąd średni wiązki Energia elektronów Moc wiązki Sprawność elektryczna Bezpośredni DC <2 A 0,05 5 MeV ~500 kw % UHF MHz <100 ma 0,3 10 MeV 700 kw % Akceleratory o działaniu bezpośrednim (akceleratory transformatorowe) Liniowy 1,3 9,3 GHz <30 ma 2 10 MeV 150 kw % Najliczniejszą grupą akceleratorów elektronów stosowanych w technice radiacyjnej są akceleratory o działaniu bezpośrednim, często nazywane akceleratorami transformatorowymi. Proces przyśpieszania elektronów inicjuje przyłożone do sekcji przyśpieszającej napięcie (różnica potencjałów). Niekiedy napięcie przyśpieszające jest podawane w formie impulsów. Główne różnice między akceleratorami tego typu sprowadzają się do wyboru i konstrukcji zasilacza wysokiego napięcia, oraz mocy wiązki, a także wymiarów strefy wyprowadzenia wiązki. Stosunkowo liczne są urządzenia dysponujące wiązką elektronów o energii 0,3 MeV oraz szerokością strefy napromieniowania mieszczącą się w przedziale 0,3-3 m. Zwykle akceleratory przyśpieszające elektrony w tym zakresie energii wyposażone są w lokalne osłony przed promieniowaniem jonizującym. Daje to możliwość traktowanie tych akceleratorów z uwagi na warunki eksploatacji zarówno pod względem formalnym (ochrona radiobiologiczna) jak i faktycznym jak każde inne urządzenie produkcyjne. Zdecydowanie mniej urządzeń zbudowano na wyższe energie. Stosowanie zbyt wysokich napięć przyśpieszających elektrony (np. 5 MV) wymaga konstrukcji urządzeń o znacznych wymiarach, co przekłada się na konieczność zwiększenia objętości i gabarytów budynku oraz osłon przed promieniowaniem jonizującym. Niekiedy (przy napięciach poniżej 1-1,5 MV) stosuje się połączenie kablowe między zasilaczem WN a sekcją przyśpieszającą. Daje to możliwość ograniczenia gabarytów pomieszczeń gdzie instalowane są akceleratory. W ostatnim okresie niezwykle dynamicznie rozwijają się konstrukcje akceleratorów na bardzo niskie energie poczynając od 80 kev. Przykładem takich rozwiązań są akceleratory produkowane przez szwajcarską firmę Ebeam Technologies.

16 14 AKCELERATORY ELEKTRONÓW.../ Accelerators of electrons... PTJ Na fot. 1 przedstawiono konstrukcję takiego właśnie urządzenia. Podstawowe elementy wchodzące w skład akceleratora to zasilacz WN, pulpit sterowania, głowica wyprowadzająca wiązkę elektronów oraz wymiennik ciepła. Urządzenia tego typu dysponują wiązką w przedziale energii elektronów kev. Zgodnie ze specyfikacją nierównomierność wyprowadzenia wiązki jest lepsza od ±10 %. Szczególną konstrukcją charakteryzuje się głowica służąca do wyprowadzenia wiązki elektronów. Jest to dioda z liniową katodą hermetycznie zaspawana w metalowym pojemniku wyposażonym w folię wyjściową z tytanu o grubości 10 µm. Gwarantowany czas pracy takiej sekcji przyśpieszającej wynosi 8000 h. Istnieje możliwość regeneracji układu poprzez wymianę okna i węzła katody przez producenta akceleratora. ELV 12 wynosi 1 MeV, a moc wiązki 400 kw. Dla wyprowadzenia pełnej mocy wiązki wykorzystano trzy niezależne urządzenia wyjściowe. W obudowie ciśnieniowej akceleratora umieszczono obok działa elektronowego i sekcji przyśpieszającej transformator WN z sekcjonowanym uzwojeniem wtórnym wyposażonym w układ prostowniczy. Fot. 3. Widok urządzeń wyjściowych akceleratora ELV 12 pracującego w instalacji do oczyszczania ścieków przemysłowych Phot. 3. View of the exit devices of the accelerator ELV 12 applied in facility for industrial waste treatment Fot. 1. Akcelerator elektronów produkowany przez firmę ebeam Technologies ze Szwajcarii. Na rysunku od lewej widoczny jest zasilacz WN, pulpit sterowania, głowica przyśpieszająca elektrony z oknem wyjściowym, wymiennik ciepła Phot.1. Accelerator of electrons produced by ebeam Technologies, company from Switzerland (from the left side of the picture: HV feeder, the control unit, electrons accelerating head with the exit window, the heat exchanger) Na fot. 2 przedstawiono sekcję przyśpieszającą oraz wyprowadzenie wiązki w akceleratorze zbudowanym przez firmę Crosslinking AB. Podstawowe parametry tego urządzenia są następujące: - napięcie przyśpieszające kv - prąd wiązki ma - strefa wyprowadzenia wiązki mm - wydajność kgy m/min - nierównomierność wiązki < 10 % - brak zewnętrznego chłodzenia folii wyjściowej. Obok urządzeń stacjonarnych niekiedy w charakterze instalacji pilotowych wykorzystuje się akceleratory umieszczone na przewoźnych kontenerach. Z uwagi na konieczność stosowania osłon przed promieniowaniem jonizującym energia elektronów w takich urządzeniach nie przekracza 0,7 MeV, a moc wiązki 20 kw. W ostatnim okresie instalacje takie wykorzystywano w pracach nad oczyszczaniem ścieków, usuwaniem zanieczyszczeń z fazy gazowej oraz dezynsekcji ziarna. Pomyślna ocena techniczna i ekonomiczna tych procesów może w istotny sposób przyczynić się do upowszechniania techniki radiacyjnej w ochronie środowiska i rolnictwie. Akceleratory rezonansowe Szczególną klasą urządzeń są akceleratory rezonansowe wykorzystujące jeden a niekiedy kilka rezonatorów. Akceleratory tego typu można podzielić na urządzenia, w których wiązka elektronów jest przyśpieszana jedno lub wielokrotnie. Łatwo zauważyć, że większa liczba rezonatorów lub wielokrotne przejście przez strefę przyśpieszania stosuje się dla zwiększenia energii elektronów. Na rys. 1 przedstawiono schematycznie konfigurację rezonatorów pracujących w układzie jedno (A) i wieloprzelotowym (B). Fot. 2. Akcelerator przyśpieszający elektrony w zakresie kv wytwarzany przez firmę Crosslinking AG Phot. 2. Accelerator with accelerating voltage range kv, produced by Crosslinking AG company Wyższe energie oraz wysokie moce wiązki są niezbędne w urządzeniach stosowanych w instalacjach działających na rzecz ochrony środowiska. Na fot. 3 przedstawiono widok urządzeń wyjściowych akceleratora ELV 12 produkcji rosyjskiej, pracującego w instalacji przeznaczonej do oczyszczania ścieków przemysłowych o wydajności m 3 na dobę. Energia elektronów w akceleratorze Rys. 1. Konstrukcja rezonatora przyśpieszającego wiązkę elektronów: A z jednym przejściem wiązki przez strefę przyspieszania (akceleratory typu ILU); B z wieloma przejściami przez strefę przyśpieszania (akceleratory typu Rhodotron) Fig. 1. Construction of accelerating electron beam resonator: A resonator with one electron beam passage through accelerating zone (ILU type accelerators); B - resonator with several passages through accelerating zone (Rhodotron type accelerators)

17 PTJ ZBIGNIEW ZIMEK 15 Akceleratory typu IŁU budowane są w Rosji od lat 70. ubiegłego wieku. W Tabeli 3 przedstawiono podstawowe parametry akceleratorów tego typu, które znalazły szerokie zastosowanie w technice radiacyjnej. Źródłem energii fali elektromagnetycznej przyśpieszającej wiązkę elektronów są generatory zbudowane na triodzie próżniowej pracujące z częstotliwością 127 MHz. W Polsce pracują aktualnie trzy urządzenia tego typu. Na rys. 5 przedstawiono widok hali technologicznej i sterowni akceleratora ILU-10 zainstalowanego w firmie Radpol z Człuchowa, produkującej w skali masowej rury i mufy termokurczliwe modyfikowane radiacyjnie. Akceleratory typu IŁU z uwagi na ich prostą konstrukcję, sprawność elektryczną na poziomie %, oraz elastyczność w doborze parametrów znalazły zastosowanie w instalacjach przemysłowych. Dla zwiększenia energii przyśpieszonych elektronów zwiększono do liczbę rezonatorów w akceleratorach IŁU 12 i 14. Tabela 3. Akceleratory rezonansowe typu IŁU Table 3. ILU type resonator accelerators Typ ILU-6 ILU-8* ILU-10 ILU-12** ILU-14** akceleratora Energia elektronów Moc wiązki 0,5-2,5 MeV 20 kw 0,8-1 MeV 20 kw *osłona lokalna 76t **systemy z kilkoma rezonatorami 4-5 MeV 50 kw 5 MeV 100/300 kw 7,5 10 MeV 100 kw wiązkę elektronów. Warto zaznaczyć, że akcelerator typu Rhodotron TT1000 jest w stanie przyśpieszać elektrony do energii 5 i 7 MeV z maksymalnym prądem wiązki rzędu 100 ma. Akcelerator tego typu uruchomiono po raz pierwszy w warunkach pracy ciągłej z prądem wiązki 93 ma i energii przyśpieszonych elektronów 7 MeV w lutym 2003 r. Tabela 4. Podstawowe parametry akceleratorów typu Rhodotron drugiej generacji Table 4. Basic parameters of 2nd generation Rhodotron type accelerators Typ akceleratora Energia elektronów Moc wiązki (nom.) Zakres zmian mocy wiązki Prąd wiązki (nom.) TT100 TT200 TT300 TT MeV 10 MeV 10 MeV 7 MeV 40 kw 100 kw 245 kw 560 kw kw kw kw 4 ma 10 ma 35 ma 80 ma Fot. 4. Widok hali technologicznej i sterowni akceleratora ILU-10 w firmie Radpol z Człuchowa produkującej w skali masowej rury i mufy termokurczliwe modyfikowane radiacyjnie Phot. 4. View of the technological hall and control room of ILU-10 accelerator in Radpol, company from Człuchów, producing thermoshrinkable radiationmodified tubes and sleeve joints on a massive scale Koncepcja wielokrotnych przejść wiązki elektronów w procesie przyśpieszenia przez pojedynczy rezonator w celu zwiększenia energii elektronów została opracowana we Francji, ale rozwinięta i z sukcesem wdrożona przez firmę IBA z Belgii w połowie lat 80. ubiegłego wieku. W chwili obecnej wchodzi do praktycznego użytku druga generacja tych akceleratorów. Charakteryzuje się ona zwiększoną sprawnością elektryczną przy niższej mocy średniej wiązki oraz większą elastycznością w eksploatacji m.in. poprzez możliwość jednoczesnej pracy dwóch niezależnych linii technologicznych wykorzystujących wiązkę elektronów i strumień promieniowania hamowania. Ponadto osiągnięto większą niezawodność oraz unifikację urządzeń i części zamiennych. Szczególną zaletą jest modułowa konstrukcja akceleratora pozwalająca na sukcesywną rozbudowę akceleratora w celu zwiększenia mocy średniej wiązki. Widok ogólny akceleratora typu Rhodotron przedstawia fot. 5. Źródłem energii fali elektromagnetycznej jest tetroda mocy pracująca na częstotliwości 107 MHz. W części górnej rezonatora są zamontowane elementy układu generacyjnego, a po obwodzie są zainstalowane elektromagnesy odchylające Fot. 5. Widok ogólny akceleratora typu Rhodotron. W części górnej zamontowane są elementy układu generacyjnego, po obwodzie rezonatora są zainstalowane elektromagnesy odchylające wiązkę elektronów Phot. 5. General view of the Rhodotron type accelerator. The HF generator elements are installed in the upper part, the bending electromagnets are installed around resonator Fot. 6. Makieta instalacji radiacyjnej wykorzystującej akcelerator typu Rhodotron pracujący w reżymie promieniowania hamowania, pracująca w firmie Leoni, Szwajcaria Phot. 6. Model of radiation processing facility equipped with the Rhodotron type accelerator operated in the of X-ray regime, located at Leoni, company from Switzerland

18 16 AKCELERATORY ELEKTRONÓW.../ Accelerators of electrons... PTJ W Tabeli 4 przedstawiono podstawowe parametry akceleratorów typu Rhodotron o zróżnicowanych możliwościach technologicznych. Znacznym osiągnięciem aplikacyjnym była konstrukcja i instalacja akceleratora typu Rhodotron z mocą wiązki 560 kw i energii elektronów 7 MeV, wyposażonego w konwertor wiązka elektronów/ promieniowanie hamowania. Urządzenie tego typu stanowi ekwiwalent źródła gamma o aktywności 4,4 MCi gamma Co60. Konstrukcja urządzeń technologicznych zapewnia możliwość wykorzystania do bieżącej produkcji wymiennie instalację akceleratorową lub instalację wyposażoną w źródła gamma. Jednocześnie należy zaznaczyć, że eksploatacja instalacji akceleratorowej pracującej w reżymie emisji promieniowania hamowania jest tańsza od analogicznej pod względem wydajności instalacji gamma. Decydują o tym porównane koszty energii elektrycznej oraz koszty sukcesywnego uzupełniania źródeł gamma. Wydajność instalacji akceleratorowej pracującej w reżymie promieniowania hamowania z mocą wiązki 560 kw przy energii 7 MeV w trakcie 8000 h/rok wynosi 124,000 m³ dla produktu o gęstości 0,15 g/cm 3 i dawce 25 kgy. Warto zaznaczyć, że w obliczeniach uwzględniono ubytek 9 % czasu na przeprowadzenie prac konserwacyjnych i serwisowych. W porównaniu ze źródłem gamma zredukowano: czas obróbki, rozrzut dawki, efekty emisji ozonu wywołujące utlenianie produktu oraz uzyskano znacznie lepsze warunki do prowadzenia procesu sieciowania radiacyjnego. Na fot. 6 przedstawiono widok makiety instalacji radiacyjnej wykorzystującej akcelerator typu Rhodotron pracujący w reżymie promieniowania hamowania z przystosowanym do tego celu systemem transportu obiektów poddanych obróbce radiacyjnej. Akceleratory liniowe Liniowe akceleratory elektronów wykorzystujące w procesie przyspieszania energię mikrofalową są najczęściej wykorzystywane w procesie sterylizacji radiacyjnej. Technologia wykorzystująca energię mikrofalową umożliwia uzyskiwanie wysokich energii przyśpieszonych elektronów. Ponad 6000 akceleratorów tego typu zbudowano dla potrzeb medycyny nuklearnej. Na rys. 2 przestawiono zasadę przyśpieszania elektronów przy wykorzystaniu składowej elektrycznej fali elektromagnetycznej poruszającej się synchronicznie ze zgęstkami elektronów w sekcji przyśpieszającej w postaci falowodu z przesłonami. Podobne efekty można uzyskać przy wykorzystaniu fali stojącej i poruszającej się wiązce elektronu przy wykorzystaniu nieco odmiennej konstrukcji sekcji przyspieszającej. Na fot. 7 przedstawiono widok ogólny liniowego akceleratora elektronów z falą bieżącą zbudowany przez firmę CoRAD z Rosji. Podstawowe parametry tej instalacji radiacyjnej są następujące: umieszczony poziomo akcelerator został przystosowany do współpracy z jednoszynowym transporterem, możliwość dwustronnego napromieniowania w jednym przejściu przez strefę napromieniowania, osłona przed promieniowaniem składa się z bloków z betonu o łącznej objętości 360 m 3, całkowita powierzchnia zabudowy ~240 m 2, modulator klistronu oraz działa elektronowego wykonane na elementach półprzewodnikowych, zapotrzebowanie na energię elektryczną <75 kw, możliwość zmiany energii elektronów, prądu wiązki oraz długości przemiatania, wydajność dla dawki kgy, 55 opakowań/h (40 x 40 x 60 cm 3, 19 kg). Fot. 8. Widok ogólny liniowego akceleratora elektronów z falą bieżącą zbudowany przez firmę CoRAD z Rosji Phot. 8. General view of linear accelerator of electrons operated in traveling wave mode, constructed by CoRAD company from Russia Nowe konstrukcje akceleratorów Podstawowe konstrukcje akceleratorów elektronów stosowane w technice radiacyjnej (akceleratory o działaniu bezpośrednim, rezonansowe oraz liniowe) są sukcesywnie usprawniane w trakcie ostatnich kilku dekad w oparciu o nowe możliwości jakie oferuje rozwój techniki w tym techniki akceleratorowej. Jednocześnie w ostatnim okresie obserwuje się tendencje do praktycznego wykorzystania osiągnięć techniki akceleratorowej stosowanej do chwili obecnej wyłącznie w urządzeniach badawczych w zakresie fizyki jądrowej. Do takich unikalnych rozwiązań zaliczyć należy cykliczny akcelerator elektronów w skrócie nazywany FFAG (Fixed- -Field Alternating Gradient), pracujący z falą ciągłą o energii elektronów, mocy wiązki oraz gabarytów przystosowanych do wymagań stawianych przez technikę radiacyjną. Charakterystyczną cechą akceleratorów effag jest wykorzystanie stałego pola magnetycznego (podobnie jak w cyklotronie), stosowanie wydzielonych segmentów magnesu, oraz wykorzystanie dynamiki elektronów podobnie jak w synchrotronie. Na rys. 10 przedstawiono schemat funkcjonalny akceleratora effag z zaznaczeniem orbit inżekcji i ekstrakcji wiązki elektronów oraz zarys elementów magnesu. Rys. 2. Zasada przyśpieszania elektronów składową elektryczną fali elektromagnetycznej poruszających się synchronicznie w liniowym akceleratorze z falą bieżącą Fig. 2. Principle of accelerating the electrons in traveling wave mode by electric component of the electromagnetic wave

19 PTJ ZBIGNIEW ZIMEK 17 Czas trwania zgęstka elektronów 5 ps. Prąd średni wiązki do 2,5 ma, a napięcie na dziale elektronów 100 kv. Przewiduje się, że akceleratory tego typu będą wykorzystywane w procesie transmutacji do produkcji izotopów medycznych. Rys. 3. Schemat funkcjonalny akceleratora typu effag. Orbita wejściowa dla energii inżekcji elektronów 50 kev. Orbita wyjściowa elektronów dla energii 9 MeV (promień <50 cm) Fig. 3. Functional diagram of the effag type accelerator. Entrance orbit for electrons with energy 50 kev. Exit orbit of electrons for energy 9 MeV (radius < 50 cm) Zgodnie z założeniami podstawowe parametry tego typu urządzenia pozwolą na budowę zwartego akceleratora o średnicy rzędu 1 m, energią elektronów na poziomie 9 MeV, przy prądzie wiązki 1-2 ma i mocy średniej wiązki na poziomie 140 kw. Konstrukcja taka wykorzystuje magnesy stałe (bez potrzeby zasilania energią elektryczną) oraz inne tanie elementy składowe (generator fali ciągłej bez potrzeby budowy impulsowego modulatora). Pracując z falą ciągłą parametry układu przyśpieszającego będą następujące: - pojedynczy rezonator pracujący z amplitudą napięcia przyśpieszającego rzędu kev, cykli akceleracyjnych, - wypełnienie 1ns/10 ns ~10%, - ładunek przestrzenny do ~10 9 elektronów/zgęstek - rezonator o częstotliwości 100 MHz (10 ns okres). Inną równie innowacyjną konstrukcją jest akcelerator dla potrzeb techniki radiacyjnej wykorzystujący nadprzewodzącą strukturę przyśpieszającą elektrony. Sekcja przyśpieszająca tego typu charakteryzuje się 10 6 razy mniejszą powierzchniową opornością, co przekłada się na znikome straty mocy w.cz. i podnosi sprawność urządzenia. Jednocześnie wyższa dobroć struktury oznacza mniejsze zapotrzebowanie na energię chłodzenia struktury, a moc w.cz. prawie w całości jest przekazywana wiązce elektronów. W tych warunkach istnieje możliwość pracy ciągłej (cw continuous wave) przy gradiencie przyśpieszenia rzędu 10 MeV/m. Duża apertura przekłada się na duży prąd wiązki i daje w efekcie dużą moc wiązki. Kompaktowa struktura z dziewięcioma rezonatorami nadprzewodzącymi i przemysłowym układem chłodzenia z helem o mocy 5 4 K (cryo-cooler) charakteryzuje się według założeń następującymi parametrami: - częstotliwość pracy: 1,3 GHz, - energia elektronów: 10 MeV - moc wiązki: 50 kw - moc źródła w.cz.: 60 kw (sprawność magnetronu 80%) - blok helowy: 6 kw - wymiennik ciepła: 4 kw - sprawność elektryczna: ~ 71% Firma Niowave Inc. z U.S.A. zbudowała już nadprzewodzący, kompaktowy, dużej mocy, akcelerator elektronów w zakresie energii 0,5-40 MeV i mocy wiązki 100 kw. Zastosowano strukturę przyśpieszającą z trzema rezonatorami nadprzewodzącymi, pracującą na częstotliwości 350 MHz. Niezawodność i dostępność akceleratorów Niezawodność (reliabiliy), także w odniesieniu do akceleratorów, to prawdopodobieństwo, że system może pełnić swoje funkcje w określonym czasie w wyznaczonych warunkach. Wysoka niezawodność jest wymagana gdy naprawa jest trudna lub czasochłonna. Mniejsza niezawodność może być do zaakceptowania, jeśli usterka jest usuwana szybko, a koszty prac serwisowych niewielkie. Dostępność (availability) to czas, w którym system wypełnia swoje zadania. Wysoki stopień dostępności jest niezbędny, gdy wymagane jest zachowanie ciągłości pracy. Po określeniu przyczyn częstych awarii można podjąć działania zapobiegawcze, ale uzyskane rezultaty wymagają zaangażowania odpowiedniego personelu, czasu oraz pokrycia kosztów tych działań. Przyczyną ograniczonej niezawodności i dostępności są zróżnicowane. Do najczęstszych przyczyn zwiększonej awaryjności należą: - prototypowa konstrukcja akceleratora i ograniczone doświadczenie w eksploatacji, - parametry akceleratora bliskie maksymalnych w urządzeniach danego typu, - stosowanie elementów o ograniczonej żywotności (np. Magnetron), - trudności w dostawach części zamiennych (ograniczony dostęp), - niska niezawodność akceleratora (niewłaściwy projekt, złe serwisowanie i konserwacja). Dla efektywnej oceny jakości pracy akceleratorów stosuje się określone wskaźniki, do których należą: średni czas międzyawaryjny (MTBF mean time between failure), średni czas trwania awarii (MDT mean down time), średni czas naprawy (MTTR mean time to repair). Na podstawie znajomości tych wskaźników łatwo oszacować następujące parametry: Dostępność = MTBF / (MTBF + MTTR) Częstość awarii = MDT / MTTR Na rys. 11 przedstawiono typową zależność między częstością występowania awarii, a czasem ich trwania. Z reguły obserwujemy wiele awarii stosunkowo łatwych do usunięcia w krótkim czasie, oraz pojedyncze uszkodzenia, których usunięcie jest kłopotliwe i zabiera dużo czasu. Rys. 4. Typowa zależność między częstością występowania awarii a czasem ich trwania Phot. 4. Typical dependence between the frequency of the occurrence of the breakdown and the down time of accelerator

20 18 AKCELERATORY ELEKTRONÓW.../ Accelerators of electrons... PTJ Do ważnych zagadnień związanych z niezawodnością akceleratorów zaliczyć należy: skomplikowaną obsługę urządzenia, brak właściwego współdziałania z ekipą prowadzącą prace serwisowe, brak odpowiednich szkoleń i ograniczone fundusze na ich prowadzenie, ograniczony czas na prowadzenie prac konserwacyjnych i usuwania awarii, tańsze elementy, które mogą być bardziej zawodne, brak dodatkowych systemów poprawiających niezawodność, nieodpowiednia jakość podczas uruchamiania i testowania akceleratora, brak wyspecjalizowanej ekipy serwisowej oraz brak świadomości konsekwencji zawodności urządzenia. Kompleksowa poprawa niezawodności akceleratorów powinna obejmować stosowanie wysokiej jakości elementów i podzespołów, wysoką jakość prac projektowych oraz właściwe warunki eksploatacji, konserwacji i serwisowania urządzeń. W Tabeli 5 przedstawiono dane dotyczące czasu pracy wybranych podzespołów stosowanych w akceleratorach przemysłowych. Warto zauważyć, że gwarantowany czas pracy jest z założenia mniejszy od faktycznej żywotności danego elementu. Istotnym czynnikiem wpływającym na czas przydatności danego podzespołu są warunki jego eksploatacji określone na etapie projektowania. Czas pracy folii tytanowej wydłuża się znacząco jeśli moc wiązki akceleratora jest stosunkowo niska, a energia elektronów wysoka. Przy znacznych mocach wiązki i niskich energiach bardziej uzasadniona jest wymiana okna wyjściowego po określonym czasie np h niż usuwanie awarii po uszkodzeniu folii i awaryjnym utracie próżni. Charakterystycznym faktem jest znacząco dłuższy czas przydatności klistronu od zbliżonego parametrami technicznymi magnetronu, co jest związane z konstrukcją tych urządzeń mikrofalowych. W przypadku lamp próżniowych częstą przyczyną wymiany jest utrata własności emisyjnych, co może przełożyć się na znaczące obniżenie prądu wiązki lub energii przyśpieszonych elektronów. Tabela 5. Czas pracy wybranych podzespołów stosowanych w akceleratorach przemysłowych Table 5. Operation time of selected components used in industrial accelerators Rodzaj podzespołu Gwarancja Czas pracy Klistron TH h h Magnetron MI h Trioda mocy GI-50A 1500 h 7000 h Tetroda impulsowa GMI-42B 2500 h h Tyratron TGI-5000/ h h Katoda działa elektronowego h Folia tytanowa 2000 h h Pompa jonowa (próżniowa) h Niezawodność eksploatacji akceleratorów ma bezpośrednie przełożenie na efekty ekonomiczne i organizacyjne instalacji radiacyjnej. Do niedawna kwestie niezawodności nie były traktowane priorytetowo przy projektowaniu i budowie akceleratorów stosowanych w obróbce radiacyjnej. Dla kontrastu niezawodność akceleratorów stosowanych w medycynie, fizyce wysokich energii, a szczególnie niezawodność akceleratorów przeznaczonych do współpracy z reaktorami ADS (Accelerator Driven System) była i jest jednym z kluczowych zagadnień przy konstrukcji tych urządzeń. Poprawa niezawodności akceleratorów stosowanych w technice radiacyjnej wymaga odpowiedniego projektu i dobrej jakości elementów składowych o przedłużonym czasie działania, co niestety przekłada się na istotne powiększenie koszów budowy takich akceleratorów nawet %. Aspekty ekonomiczne Wyroby modyfikowane radiacyjnie muszą spełniać wszystkie kryteria przydatności zgodnie z oczekiwaniami rynku, a jednocześnie technologie radiacyjne muszą wykazać się lepszymi wskaźnikami techniczno-ekonomicznymi w porównaniu do konwencjonalnych technologii aktualnie istniejących. Stąd konieczność optymalizacji decyzji inwestycyjnych głównie z uwagi na wysokość kosztów związanych z zakupem akceleratora. Mimo, że zbudowano wiele odmiennych konstrukcji akceleratorowych o szerokiej gamie możliwości technicznych, to jedynie kilka z tych urządzeń może umożliwić sukces przy wdrożeniu określonej technologii radiacyjnej, zapewniających optymalne dopasowanie możliwości technicznych akceleratora z wymaganiami stawianymi przez obróbkę radiacyjną danego wyrobu. Optymalizacja decyzji inwestycyjnych przy wdrażaniu techniki radiacyjnej obejmują następujące zagadnienia: - finansowe (koszty inwestycyjne, eksploatacyjne, kapitałowe ), - techniczne (energia elektronów, moc wiązki, niezawodność, zużycie energii elektrycznej ), - organizacyjne (ilość zmian, prace pomocnicze, serwisowanie ), - technologiczne (charakterystyka produktu, wykorzystanie wiązki elektronów, ), - ocena maksymalnej akceptowalnej dawki/kosztu usługi. Źródła ograniczenia efektywności inwestycji akceleratorowej to: niepełne wykorzystanie wiązki elektronów, wybór między co można w danej sytuacji organizacyjnej, a tym co jest aktualnie możliwe, ograniczone zasoby finansowe, brak możliwości spełnienia wymogów zapewnienia jakości, ograniczona elastyczność instalacji z uwagi na przyjętą technologię, ograniczona elastyczność instalacji z uwagi na warunki eksploatacji. Ograniczenia wynikające z wyboru odnoszą się do podejmowanych decyzji określających wydajność vs ilość zmian, elastyczność vs efektywność, koszty inwestycyjne vs koszty eksploatacyjne, optymalizacja kosztów vs optymalizacja parametrów technicznych, koszty przewidywane a koszty rzeczywiste. Analiza kosztów instalacji radiacyjnej obejmuje koszty kapitałowe (inwestycyjne) oraz koszty eksploatacyjne. W skład kosztów kapitałowych wchodzą: - koszty bezpośrednie (przygotowanie stanowiska jak np. prace rozbiórkowe, konstrukcja budynku, ściany osłonowe, fundamenty, instalacje i urządzenia elektryczne (np. transformator), instalacje rurowe, sanitarne, sprężone powietrze, wyposażenie i armatura budynku, wyposażenie technologiczne ) - koszty pośrednie (zarządzanie projektem, prace projektowe, pozwolenia i obowiązkowe testy, instalacja, uruchomienie i walidacja, rezerwa ) Do kosztów eksploatacyjnych zaliczane są: - koszty zmienne (robocizna - obsługa, nadzór, elektryczność, woda, sprężone powietrze, inne, materiały, części zamienne, serwis nieplanowany, koszt składowania i przetwarzania odpadów ) - koszty stałe (koszty administracyjne z narzutami, ubezpieczenie, amortyzacja, kredyt, wymagane opłaty licencyjne, serwis planowany, wymagane testy i pomiary kalibracyjne, opłaty gruntowe, podatki ) Koszt zakupu akceleratora jest zależnym w pierwszym rzędzie od rodzaju konstrukcji, mocy wiązki a także polityki cenowej producenta. Można przyjąć, że szacunkowe koszty 1 W mocy wiązki w akceleratorach o odmiennej konstrukcji są następujące:

21 PTJ ZBIGNIEW ZIMEK 19 - akceleratory transformatorowe 3 30 $/W (niskie i średnie energie elektronów) - akceleratory rezonansowe $/W (średnie i wysokie energie elektronów) - akceleratory liniowe w.cz $/W (średnie i wysokie energie elektronów) Szacunkowe koszty kapitałowe dla instalacji radiacyjnej odniesione do ceny zakupu akceleratora elektronów są następujące: - osłony biologiczne i wentylacja 15% - budynek z armaturą 30% - wyposażenie technologiczne 20% - system kontroli procesu 5% - projekt techniczny i zezwolenia 10% - instalacja i walidacja 10-20% - amortyzacja (10 lat) 10% - koszt prac serwisowych (stałe/zmienne) 3-5% Można w przybliżeniu przyjąć, że zależność między kosztem zakupu akceleratora K z a kosztem inwestycyjnym instalacji radiacyjnej K i jest określony zależnością: K i 2,2 K z Istotnym parametrem ekonomicznym wpływającym na wielkość stałych kosztów eksploatacyjnych jest roczny koszt amortyzacji określony zależnością: K a = K i {i /[ 1 (1 + i) -n ]} gdzie: K i koszt inwestycyjny, i oprocentowanie kapitału [%], n okres przydatności instalacji [lata]. Jeśli przyjmiemy wielkość oprocentowania kapitału na poziomie i = 8%, to przyjmując okres przydatności instalacji rzędu n = 15 lat wielkość raty amortyzacji w skali roku wyniesie 11,7% kosztów inwestycyjnych. Przyjmując analogicznie wartości i = 8% oraz n = 5 lat rata amortyzacji wzrośnie do 25%. Pełna amortyzacja poniesionych kosztów inwestycyjnych zależy od szeregu czynników przedstawionych w Tabeli 6. Istotny wpływ na okres zwrotu kosztów inwestycyjnych instalacji radiacyjnej wyposażonej w akcelerator elektronów mają terminowość ukończenia inwestycji, zaniżona cena usługi, większy lub mniejszy czas pracy z wiązką w stosunku do wielkości zakładanej w projekcie, mniejsza od zakładanej wydajność procesu. Tabela 6. Czynniki wpływające na okres zwrotu kosztów inwestycyjnych instalacji radiacyjnej wyposażonej w akcelerator elektronów Table 6. Factors having an impact on payback period with regard to radiation installation equipped with an accelerator of electrons Scenariusz Opis Okres zwrotu w latach Zakładany Zgodnie z planem 5 Niska cena usługi -20 % 8 Zwiększony czas pracy 4800 h/rok 4 Zmniejszony czas pracy 3200 h/rok 7 Niska wydajność -20 % 6 Wyższy koszt inwestycyjny +10 % 6 Opóźnione uruchomienie miesiące 6 Podsumowanie Rozwój technologii akceleratorów stosowanych w technice radiacyjnej jest dobrze widoczny w dłuższej skali czasowej. Obecnie szczególnie intensywnie kontynuowane są prace mające na celu podniesienie sprawności elektrycznej akceleratorów, obniżenie ich ceny oraz podniesienie niezawodności. W niedalekiej przyszłości możliwy transfer technologii z obszaru akceleratorów badawczych stosowanych w fizyce wysokich energii pozwalający na konstrukcję innowacyjnych urządzeń poszerzających znacząco ofertę i zakres możliwości technicznych i cenowych. Należy zaznaczyć, że podstawowe kryteria decydujące o przydatności danej konstrukcji akceleratora w technice radiacyjnej obok energii elektronów i mocy średniej wiązki są: cena, sprawność elektryczna, gabaryty. Koszty inwestycyjne, koszty eksploatacyjne oraz niezawodność instalacji mają pierwszoplanowe znaczenie dla działań zorientowanych na wypracowanie zysku. Nie akcelerator jako urządzenie ale optymalne parametry wiązki elektronów przystosowane do charakterystyki produktu warunkują sukces przy wdrażaniu określonej technologii radiacyjnej. Innymi słowy instalacja radiacyjna musi spełniać wymagania stawiane przez daną technologię. Inwestorzy są zainteresowani w obniżce kosztów, dlatego nowe technologie zwiększające dochody z inwestycji są zawsze poszukiwane. Jednak nowe technologie przed upowszechnieniem muszą być sprawdzone w warunkach przemysłowych i szeroko akceptowane. W związku z tym praktyczne wprowadzenie nowych technologii akceleratorowych wymaga wielu lat i rozeznania rynku. Oceniając dotychczasowy rozwój techniki radiacyjnej należy zauważyć, że: - parametry wiązki elektronów stosowane w akceleratorach przemysłowych pozwalają na prowadzenie procesu obróbki radiacyjnej dla większości aktualnie modyfikowanych radiacyjnie produktów, - obszarem głównego wzrostu zastosowań technologii radiacyjnej w przyszłości będzie wykorzystanie akceleratorów do ochrony środowiska (oczyszczenie wody, ścieków, gazów odlotowych), - dostępność różnorodnych akceleratorów elektronów w szerokim zakresie energii (40 kev 10 MeV) daje pomyślne perspektywy wzrostu przemysłowych zastosowań. Konieczne jest prowadzenie nieustannych wysiłków dla zwiększenia zrozumienia przydatności technologii radiacyjnych, co może być ważnym czynnikiem wzrostu tego przemysłu. W obecnych warunkach współpraca z przemysłem staje się niezbędnym warunkiem inicjowania i rozwijania badań aplikacyjnych niezbędnych przy opracowaniu nowych technologii radiacyjnych. dr inż. Zbigniew Zimek, Centrum Badań i Technologii Radiacyjnych, Instytut Chemii i Techniki Jądrowej, Warszawa

22 20 PTJ MODYFIKOWANE RADIACYJNIE KOMPOZYTY POLIMEROWE W OCHRONIE PRZED PROMIENIOWANIEM MIKROFALOWYM Radiation modified polymer composites in protection from microwave radiation Wojciech Głuszewski, Roman Kubacki, Maria Rajkiewicz Streszczenie: Niezabezpieczone odpowiednio urządzenia i podzespoły elektroniczne, w których znajdują się układy scalone ulegają bezpowrotnemu zniszczeniu pod wpływem wysokomocowych impulsów elektromagnetycznych - HPM [1]. Urządzenia generujące HPM mogą być zastosowane do działań wojskowych, ale również w celach terrorystycznych [2]. W artykule podsumowano wyniki wstępnych badań w zakresie radiacyjnej modyfikacji kompozytów polimerowych skutecznych w ochronie przed działaniem promieniowań mikrofalowych i radiowych. Prace dotyczyły konkretnego zadania - znalezienia absorbera do pomiarów na otwartych poligonach badawczych. Zbadano pod tym kątem modyfikowany radiacyjnie kompozyt: szkło metaliczne, grafit, elastomer Engage Abstract: Improperly secured electronic devices and components, which include integrated circuits are irrevocably destroyed by high power electromagnetic pulse - HPM [1]. HPM generating device can be used for military operations, but also for terrorist purposes [2]. The article summarizes the results of preliminary research in the field of radiation modification of polymer composites effective in protecting against microwave and radio radiations. The work was related to a particular task - finding absorber for measurements on open research proving grounds. From this angle radiation modified composites were examined: metallic glass, graphite, elastomer Engage Słowa kluczowe: polimerowe kompozyty, promieniowanie mikrofalowe, sieciowanie radiacyjne, impuls elektromagnetyczny Keywords: polymer composites, microwave radiation, radiation crosslinking, high power microwaves Ochrona przed impulsem elektromagnetycznym wielkiej mocy (IEM) Impuls elektromagnetyczny wielkiej mocy określany, jako HPM (z ang. High Power Microwaves) jest to impuls o bardzo krótkim czasie trwania (rzędu nanosekund) i o wielkiej mocy (rzędu kilku gigawatów). Moc impulsów jest od do razy wyższa, a czas trwania od 500 do 1000 razy krótszy od impulsów radarowych. Urządzenia emitujące impulsy HPM często nazywane są bombą E lub bronią elektromagnetyczną ze względu na możliwość powodowania nieodwracalnych uszkodzeń sprzętu elektronicznego znajdującego się w zasięgu ich rażenia. Impuls elektromagnetyczny powstaje również podczas wybuchu jądrowego. Emitowane wówczas promieniowanie gamma jonizuje powietrze, a wybitym elektronom nadaje kierunek ruchu zbliżony do kierunku rozprzestrzeniania się promieniowania ɣ. Przyspieszane w ten sposób elektrony są źródłem promieniowania elektromagnetycznego. Impuls jest tak silny, że uwzględnia się go, jako jeden z czynników rażenia. Przy odpowiednim przeprowadzeniu wybuchu może on odgrywać pierwszoplanową rolę (NEMP - Nuclear Electromagnetic Pulse). W literaturze można znaleźć opis skutków zdetonowanej w roku 1962 bomby wodorowej o mocy 1,4 megaton. Wybuchu dokonano na środkowym Pacyfiku na wysokości 30 km. Zniszczone zostały wówczas wykorzystywane w pobliżu instalacje satelitarne oraz doszło do blokady łączności radiowej na Pacyfiku na ok. 30 minut. Zakłócone zostały zarejestrowane nawet przez stacje radiowe w odległości 1200 km od miejsca eksplozji. Uderzeniowa fala elektromagnetyczna wzbudziła duże prądy indukowane w antenach, kablach elektrycznych i elementach metalowych, niszcząc wszystkie, niezabezpieczone podzespoły elektroniczne. Jak się szacuje pojedynczy wybuch jądrowy o mocy 100 kt na wysokości 110 km może wygenerować niszczący HPM na powierzchni równoważnej połowie Stanów Zjednoczonych. Wysokomocowe impulsy mikrofalowe generowane są również w urządzeniach takich jak wirkator lub generator Marksa. Energia wysokomocowych impulsów elektromagnetycznych wzbudza bardzo silne prądy w obwodach elektronicznych powodując uszkodzenia elementów i układów elektronicznych zbudowanych na bazie półprzewodników (tranzystorów, mikroprocesorów). Dla porównania detektor mikrofalowy ulega uszkodzeniu przy 0,2 µj/m 2 dla impulsu o długości 100 ns. Przykładowe urządzenie do generacji impulsów HPM, na bazie generatora Marksa przedstawiono na fot.1.

23 PTJ WOJCIECH GŁUSZEWSKI, ROMAN KUBACKI, MARIA RAJKIEWICZ 21 Fot. 1. Walizkowe urządzenie generujące impulsy HPEM (High Power Electromagnetics) typu DS-110 produkcji niemieckiej. Waga 23 kg, natężenie pola elektrycznego w impulsie E = 250 kv/m Phot. 1. Suitcase high-power HPEM (High Power Electromagnetics) source, type DS-110 of German manufacture. Weight 23 kg, the intensity of the pulsed electric fields E = 250 kv/m Obecnie zachodzi konieczność opracowania skutecznych absorberów przeznaczonych do różnych zastosowań, jak na przykład: zabezpieczeń urządzeń elektronicznych w ramach kompatybilności elektromagnetycznej, do ochrony ludzi przed szkodliwym działaniem promieniowania, czy wreszcie do zabezpieczeń newralgicznych urządzeń elektronicznych przed terrorystycznym atakiem z użyciem wysokomocowych impulsów elektromagnetycznych. Poligonowe badania Ważnym aspektem zastosowań absorberów są stacjonarne komory (tzw. komory bezodbiciowe) oraz komory przenośne do badań skutków oddziaływania impulsów HPM na elektronikę. W tych pomieszczeniach w celu zapewnienia tzw. warunków wolnej przestrzeni ściany, podłoga i sufit muszą być wyłożone absorberami do wytłumienia fali padającej. Warto wyjaśnić, że falą w wolnej przestrzeni jest fala biegnąca w linii w zasięgu wzroku. Przykładem jest bezpośrednie rozchodzenie się fal radiowych między antenami, widocznymi dla siebie. Dostępne handlowo absorbery charakteryzują się dużym ciężarem i znacznymi gabarytami objętościowymi. Potrzebą chwili jest opracowanie nowego skutecznego absorbera dla celów kompatybilności elektromagnetycznej, ale również do badań i zabezpieczeń przed impulsami HPM W artykule opisano konkretny przypadek poszukiwania materiału kompozytowego jako absorbera do pomiarów na otwartych poligonach badawczych. Niektóre wersje generatorów wysokomocowych impulsów elektromagnetycznych wykorzystują materiały wybuchowe do kompresji pola magnetycznego. W tym przypadku konstruowanie oraz badania generatorów nie mogą odbywać się w klasycznych bezodbiciowych komorach pomiarowych. Jedynym miejscem pozostaje otwarty teren badawczy. W celu zapewnienia warunków wolnej przestrzeni konieczna jest minimalizacja odbić od powierzchni ziemi wytworzonego promieniowania. W warunkach laboratoryjnych, tj. w bezodbiciowych komorach pomiarowych ściany oraz podłoga wyłożone są płytami ferrytowymi oraz stożkami grafitowymi. Ze względu na duży ciężar płyt ferrytowych oraz możliwość uszkodzenia delikatnych struktur grafitowych taki absorber raczej nie może być zastosowany na poligonie, w obszarze badań generatorów HPM. Zastosowanie absorbera położonego na ziemi pozwala na wytłumienie fali EM skierowanej w stronę ziemi, tym sposobem na badany obiekt pada jedynie promieniowanie bezpośrednie, co znacznie ułatwia korelacje skutków niszczącego działania impulsów HPM z poziomem padającego promieniowania rys.1. Rys. 1. Ideowy schemat poligonowych badań. Zastosowano absorber promieniowania mikrofalowego położony na ziemi. Umożliwił on eliminację promienia skierowanego w jego stronę Fig.1. Schematic diagram of the test on the ground. Applied microwave radiation absorber located on the ground has allowed the elimination of the beam directed toward it.

24 22 MODYFIKOWANE RADIACYJNIE KOMPOZYTY POLIMEROWE.../ Radiation modified polymer composites... PTJ Tworzywa polimerowe Materiały kompozytowe należą do materiałów przyszłościowych, wypierających, ze względu na często lepsze parametry techniczne materiały tradycyjne. Równoległy rozwój mechaniki, chemii, fizyki, technologii wytwarzania, matematyki, systemów i technologii komputerowych pozwala na projektowanie oraz wytwarzanie setek nowych materiałów o unikalnych właściwościach. Już obecnie obserwuje się powszechne stosowanie materiałów kompozytowych prawie we wszystkich dziedzinach nauki i techniki, m.in. w przemysłach maszynowym i motoryzacyjnym, aero- i astronautyce, biologii i inżynierii biomedycznej, energetyce jądrowej. Obserwacja trendów rozwojowych na świecie wskazuje na to, że technologie kompozytowe obok technologii informatycznych będą stymulować rozwój naszej cywilizacji. Techniki radiacyjne dają unikatowe możliwości w zakresie projektowania i modyfikacji materiałów kompozytowych. Ogólnie mówiąc pozwalają w wygodny sposób indukować w materiałach wolne rodniki, które w przypadku polimerów mogą inicjować procesy tworzenia wiązań poprzecznych. W ten sposób jesteśmy w stanie w korzystny sposób zmieniać właściwości wielu materiałów polimerowych. Unikatowość technik radiacyjnych polega na tym, że procesy modyfikacji możemy prowadzić w zasadzie w dowolnej temperaturze. Mimo, że średnia ilość energii deponowana w napromienianych materiałach nie jest specjalnie wielka to jednak lokalnie odkładane są jej ilości porównywalne z wysokotemperaturowymi procesami chemicznymi. W praktyce możemy w obszarach tzw. gniazd jonizacji w temperaturze pokojowej uzyskać zjawiska, które w klasycznej technologii chemicznej przebiegają w ekstremalnych warunkach parametrów technologicznych. Zaletą obróbki radiacyjnej jest prosty sposób kontroli wielkości dawki pochłoniętej promieniowania. W przypadku kompozytów barierowych dla promieniowań mikrofalowych zjawisko sieciowania polimeru po uformowaniu wyrobu można połączyć z korzystną modyfikacją ferromagnetyku. Inaczej mówiąc cząstki proszku szkła metalicznego dodatkowo umocowuje się w matrycy poprzez wiązania poprzeczne wytworzone w wyniku obróbki radiacyjnej. Proces można przeprowadzić za pomocą wiązki elektronów (EB) lub promieniowania gamma (ɣ) i co istotne w dowolnej temperaturze (najczęściej temperaturze pokojowej). Cel i wyniki badań Celem badań było znalezienie nowego materiału absorpcyjnego, o następujących parametrach: mniejszej lub znacznie mniejszej wadze w porównaniu z typowymi ferrytami, elastyczności i możliwości rozwijania na powierzchni ziemi, wytrzymałości mechanicznej na naciski np. przejazd pojazdem mechanicznym. Do badań, jako matryce kompozytu wytypowano Engage - elastomery poliolefinowe (POEs) typu etylen/ okten lub etylen/buten [3]. Są one połączeniem materiałów polimerowych z elastomerami. Pozwalają na produkcję lżejszych, cieńszych olefiny termoplastyczne (TPO) o zwiększonej sztywności, wytrzymałość na uderzenia, lepszym dopasowaniu i wykończeniu oraz zmniejszonym czasie cyklu w stosunku do wiodących obecnie tworzyw polimerowych. Założono, że materiały kompozytowe będą oparte o nową generację związków zawierających składniki ferromagnetyczne, które wykazują bardzo dobre własności tłumienia dla promieniowania elekromagnetycznego w szerokim zakresie częstotliwości. W celu uzyskania materiałów o niskim współczynniku odbicia i wysokim współczynniku pochłaniania energii promieniowania przeprowadzone zostały badania konstytutywnych parametrów miękkich materiałów magnetycznych (ferrytowych). Znane dotychczas materiały magnetyczne, w tym ferryty w zakresie mikrofalowym tracą swoje wysokie wartości przenikalności magnetycznej. Z tego powodu w zakresie częstotliwości powyżej 100 MHz materiały te nie znalazły zastosowania, jako absorbery. Do badań użyto nowy stop na bazie żelaza lub kobaltu. Pierwszym tego typu materiałem był proszek Finemet (Fe73,5Si13,5B9Nb3Cu1) opracowany przez Yoshizawę z firmy Hitach. Został on otrzymany przez gwałtowne schładzania w postaci taśmy o grubości 20 μm. Natomiast później został wyżarzany do temperatury ok. 550 C w celu wywołania krystalizacji ziaren, które w takich warunkach osiągają wielkość nm. Stopy nanokrystaliczne są rozwijane w celu otrzymania wysokiej przenikalności magnetycznej. Własności magnetyczne stopu Finemet uzależnione są od wielkości ziaren. Badany materiał otrzymano mechanicznie, a wielkości ziarna wynosiły mniej niż 10 nm. Rys. 2. Porównanie struktury krystalicznej (lewa fotografia) ze strukturą szkła metalicznego (struktura amorficzna - prawa fotografia) Fig. 2. Comparison of the cry stal structure (left photograph) with the structure of metallic glass (amorphous structure - right photo) Zostały przeprowadzone pomiary, dla różnych składów wagowych szkła metalicznego i grafitu, tym nie mniej ze względu na najbardziej obiecujące wyniki końcowe, do dalszych badań wybrano materiał o następującym składzie wagowym: szkło metaliczne (79%) z domieszką grafitu (1%) oraz elastomer Engage 8200 (29%). Dodatkowo w celu poprawienia własności absorpcyjnych szkła metalicznego zostało ono radiacyjnie zmodyfikowane dawką 100 kgy w źródle promieniowania gamma (GC 5000) o mocy dawki 4,1 kgy/h. Pozwoliło to również na uzyskanie lepszego usieciowienia elastomeru, co spowodowało wzmocnienie materiału [4]. Pomiary przeprowadzono w zakresie częstotliwości od 100 MHz do 10 GHz.

25 PTJ WOJCIECH GŁUSZEWSKI, ROMAN KUBACKI, MARIA RAJKIEWICZ 23 Pomiary przenikalności elektrycznej i magnetycznej szkła metalicznego domieszkowanego grafitem W celu poznania własności absorpcyjnych i ekranujących substancji niezbędne jest zbadanie własności konstytutywnych tych materiałów tj. zespolonych przenikalności elektrycznych i magnetycznych. Pomiary te przeprowadzono za pomocą linii współosiowej. Pozwoliło to na uzyskanie szerokiego pasma częstotliwości [2, 3]. Rys. 3. Widok linii współosiowej do pomiarów stałych materiałów magnetycznych Fig. 3. View of coaxial line to fixed measurement of magnetic materials Próbki wykorzystane do pomiarów miały kształt toroidu. Ograniczeniem metody jest górny limit częstotliwości, które mogą wzbudzać wyższe rodzaje pola. Do kalibracji toru pomiarowego wymagane jest zastosowanie odpowiednich odcinków linii współosiowej. Mierzone próbki charakteryzuje się przy pomocy macierzy rozproszenia. Najlepsze własności absorpcyjne kompozyt wykazuje przy częstotliwości 1 GHz, gdzie materiał nie wykazuje odbić pola elektromagnetycznego. Za pomocą obróbki radiacyjnej uzyskano korzystną modyfikację zarówno właściwości proszku ferrytowego jak i parametrów mechanicznych tworzywa polimerowego. Z przeprowadzonych pomiarów i otrzymanych wyników można wnioskować, że kompozyt jest obiecującym materiałem absorpcyjnym w zakresie mikrofal i będzie można wykorzystać go przy rozwiazywaniu problemów ze zdolnością danego urządzenia elektrycznego lub elektronicznego do poprawnej pracy w określonym środowisku elektromagnetycznym (EMC, ang. ElectroMagnetic Compatibility) i w systemach antenowych. Opracowanie optymalnego kompozytu wymaga dalszych badań. Zakres zastosowania ochronnych elastomerowych materiałów kompozytowych może być bardzo szeroki. Przykładowo do promieniowań elektromagnetycznych zaliczamy fale radiowe, mikrofale, podczerwień, światło widzialne, ultrafiolet, promieniowanie rentgenowskie i promieniowanie gamma. Przy czym pierwsze z nich do długofalowego promieniowania ultrafioletowego nie powodują jonizacji i są przedmiotem zainteresowania fotochemii. Natomiast energia promieniowań począwszy od krótkofalowego promieniowania ultrafioletowego wystarcza do wybicia elektronów z atomów i cząsteczek, a oddziaływaniem ich z materią zajmuje się chemia radiacyjna. W praktyce na skalę przemysłową wykorzystuje się obecnie również wiązki elektronów przyśpieszane w akceleratorach. dr inż. Wojciech Głuszewski, Instytut Chemii i Techniki Jądrowej, Warszawa prof. dr hab. Roman Kubacki, Wojskowa Akademia Techniczna, Wydział Elektroniki, Instytut Telekomunikacji, Warszawa prof. dr hab. Maria Rajkiewicz, Instytut Inżynierii Materiałów Polimerowych i Barwników, Oddział Elastomerów i Technologii Gumy, Piastów Podsumowanie Wykonano próby opracowania nowego typu kompozytowych materiałów elastomerowych służących do produkcji wyrobów chroniących przed działaniem promieniowania radiowego i mikrofalowego. Zbadano własności elektryczne kompozytu (Engage, szkło metaliczne, grafit) oraz wyznaczono jego skuteczności ekranowania. Zastosowanie kompozytu elastomerowego powoduje, że materiał barierowy dla promieniowania mikrofalowego jest bardziej wytrzymały i zdecydowanie lżejszy niż standardowe płytki ferrytowe dostępne na rynku, do tego, szkło metaliczne wprowadza własności magnetyczne w częstotliwościach mikrofalowych, dzięki temu taki materiał powoduje zmniejszenie odbicia promieniowania i skuteczne pochłanianie energii promieniowania wewnątrz absorbera. Pomiarów przenikalności elektrycznej i magnetycznej dokonano w linii współosiowej przy zastosowaniu zmodyfikowanej metody pomiarowej. Badania wykonano przy częstotliwościach od 100 MHz do 10 GHz. Literatura [1] Kubacki R., Wnuk M., Ekstremalnie wysokomocowe impulsy broni elektromagnetycznej i ich oddziaływanie biofizyczne, rozdział w monografii pt.: Pokojowe i terrorystyczne zagrożenia radiacyjne, str , wyd. WAT [2] Przesmycki, R., L. Nowosielski, M. Bugaj, K., Piwowarczyk, Pomiar absorpcji materiałów pochłaniających fale elektromagnetyczne, Przegląd Elektrotechniczny (Electrical Review), No 2, 33-35, [3] Głuszewski W., Zagórski Z.P., Rajkiewicz M., Protective Effects in Radiation Modification of Elastomers, Radiat. Phys. Chem. 105, 53-56, [4] Głuszewski W., Zagórski Z.P., Rajkiewicz M., The Comparison of Radiation and a Peroxide Crosslinking of Elastomers. KGK und PV, 11/12, (15), 2015.

26 24 PTJ PRACA REAKTORA BADAWCZEGO MARIA W 2016 ROKU Research reactor MARIA operation in 2016 Andrzej Gołąb, Elżbieta Borek-Kruszewska Streszczenie: Wysokostrumieniowy reaktor badawczy Maria, eksploatowany w Narodowym Centrum Badań Jądrowych w Świerku, służy do produkcji radioizotopów oraz do prowadzenia badań z wykorzystaniem wiązek neutronów. W artykule opisano parametry techniczne reaktora i charakterystykę jego pracy w 2016 r., jak również podsumowano proces wywozu wypalonego, wysokowzbogaconego paliwa do Federacji Rosyjskiej. Abstract: The MARIA high-flux research reactor operated at the National Centre for Nuclear Research at Swierk (Poland) is used for targets irradiation and to run physical experiments using neutron beams. The technical parameters of the reactor and characteristics of its operation in 2016 as well as the transport of spent highly enriched fuel to the Russian Federation are described. Słowa kluczowe: reaktor MARIA, Narodowe Centrum Badań Jądrowych, eksploatacja reaktora MARIA w 2016 r. Keywords: MARIA Reactor, National Centre for Nuclear Research, operation of MARIA reactor in 2016 Wysokostrumieniowy reaktor badawczy MARIA, eksploatowany w Narodowym Centrum Badań Jądrowych w Świerku, wykorzystywany jest do produkcji izotopów promieniotwórczych dla potrzeb medycyny i przemysłu oraz do prowadzenia badań fizycznych. Podstawowe parametry reaktora są następujące: moc nominalna - 30 MW strumień neutronów termicznych n/(cm 2 s) moderator - zwykła woda (H 2 O) i beryl reflektor - grafit element paliwowy typu MC-5: - materiał: krzemek uranu w dyspersji z aluminium (U 3 Si 2 -Al) - wzbogacenie: 19,75% - koszulka: aluminium (Al) - kształt: 5 koncentrycznych rur - długość: 1000 mm Na rys.1 przedstawiono przekrój poziomy basenów reaktora. Rys. 1. Przekrój poziomy basenów reaktora Fig. 1. Cross section of the reactor pools

27 PTJ ANDRZEJ GOŁĄB, ELŻBIETA BOREK-KRUSZEWSKA 25 W roku 2016 reaktor przepracował łącznie 4862 godzin na mocy cieplnej od 18 do 25 MW, co przedstawiono na załączonym zestawieniu (rys.2). Eksploatacja reaktora dostosowana była w szczególności do zapotrzebowań na napromienianie płytek uranowych do produkcji molibdenu (Mo-99) dla amerykańskiej firmy Mallinckrodt Pharmaceuticals oraz do zapotrzebowania Ośrodka Radioizotopów Polatom i Instytutu Chemii i Techniki Jądrowej na napromienianie materiałów tarczowych. Rys. 2. Zestawienie pracy reaktora w 2016 roku Fig. 2. Reactor operation diagram in 2016

28 26 PRACA REAKTORA BADAWCZEGO MARIA W 2016 ROKU/Research reactor MARIA operation in 2016 PTJ Rys. 3. Wykaz napromienionych materiałów tarczowych Fig. 3. Irradiation targets Napromieniania dotyczyły głównie takich materiałów tarczowych, jak: dwutlenek telluru (do produkcji J-131), siarka (do produkcji P-32), chlorek potasu (do produkcji S-35), iryd, bromek potasu, związki samaru, lutet, iterb, lantan, miedź, kobalt, próbki materiałów alkalicznych, biologicznych i geologicznych. Całkowita aktywność napromienionych materiałów wyniosła ok TBq oraz 7767 TBq dla Mo-99. Wykaz napromienianych materiałów tarczowych w reaktorze MARIA, w postaci liczby załadowanych zasobników przedstawiono na załączonym zestawieniu (rys. 3). Widoczne na rysunku obniżenie produkcji w 2004 r. spowodowane było wyłączeniem reaktora z powodu braku paliwa jądrowego. Ponadto w 2016 r. prowadzono napromienianie minerałów, w czterech specjalnych stanowiskach, co wymagało stosowania nietypowej konfiguracji rdzenia reaktora z ośmioma blokami wodnymi zawierającymi filtr, modelujący widmo neutronów (rys. 4). Prowadzono również napromieniania igieł irydowych wykorzystywanych w brachyterapii. Cały ubiegły rok kontynuowano komercyjne napromienianie płytek uranowych (o wzbogaceniu 98% w uran U-235) służących do produkcji molibdenu (Mo-99), który to izotop ulega przemianie w technet (Tc-99m), będący najbardziej powszechnym na świecie radiofarmaceutykiem stosowanym w diagnostyce medycznej. Z uwagi na wyłączenie z eksploatacji reaktora belgijskiego BR2, napromieniania w reaktorze MARIA były bardzo intensywne, łącznie zrealizowano napromieniania w 13 cyklach pracy reaktora. Napromienianie płytek prowadzone jest w tzw. kanałach molibdenowych, których konstrukcja jest identyczna jak kanałów paliwowych. Napromienianie realizowane jest w dwóch gniazdach i-6 i f-7 rdzenia reaktora (rys. 4), w czasie wydłużonych cykli pracy reaktora do 120 godz. na mocy ok. 25 MW. W czwartym kwartale ubiegłego (2016) r. zakończono certyfikację niskowzbogaconych tarcz uranowych (LEU), po przeprowadzeniu testowego napromieniania w kanale i-6. Po napromienianiu, tarcze wyekspediowane zostały do laboratorium w Petten (Holandia), gdzie zostały one przerobione celem wydzielenia izotopu (Mo-99). Wyniki pomiarów uzyskanych aktywności potwierdziły przewidywane parametry i będą podstawą do dopuszczenia tarcz LEU do komercyjnych napromieniań. W roku ubiegłym kontynuowane były prace, w ramach współpracy z amerykańską firmą NorthWest Medical Isotopes, których celem jest realizacja eksperymentu napromianiania i przetwarzania nowego typu tarcz uranowych, w postaci mikrosfer UO 2. Prace te prowadzone są we współpracy z Zakładem Unieszkodliwiania Odpadów Promieniotwórczych, który odpowiedzialny jest za proces przetwarzania napromienionych tarcz. W roku ubiegłym realizowano prace związane z przygotowaniem testowego napromieniania wysokowzbogaconych tarcz uranowych (HEU) do produkcji molibdenu, o kształcie rurowym. Napromienianie tego typu tarcz, realizowane będzie dla nowego kontrahenta, którym jest Institute National des Radioelements w Belgii. Celem pracy reaktora MARIA w 2016 r. było również wykorzystywanie wiązek neutronów, wyprowadzonych przez kanały poziome reaktora do prac badawczych, prowadzonych przez Środowiskowe Laboratorium Neutronografii. Poniżej przedstawiono zakres prac badawczych prowadzonych na kanałach poziomych:

29 PTJ ANDRZEJ GOŁĄB, ELŻBIETA BOREK-KRUSZEWSKA 27 Rys. 4. Konfiguracja rdzenia reaktora w grudniu 2016 Fig. 4. Reactor core configuration in December 2016

30 28 PRACA REAKTORA BADAWCZEGO MARIA W 2016 ROKU/Research reactor MARIA operation in 2016 PTJ Kanał poziomy Nr H-3 (łączny czas otwarcia kanału: 600 godz. czyli 12% czasu pracy reaktora) Badanie rozmiarów ziaren i wydzieleń międzyziarnowych w stalach typu ODS. Badanie niejednorodności materiałów obiektów archeologicznych. Kanał poziomy Nr H-4 Testy układów mechanicznych i pobierania danych ze spektrometru. Kanał poziomy Nr H-5 Konserwacja i testy układów mechanicznych spektrometru. Kanał poziomy Nr H-6 (łączny czas otwarcia kanału: 2500 godz. 51%) Badanie niskoenergetycznych części relacji dyspersji fononów w hartowanej próbce stopu Mn-Ni-Cu. Sprawdzenie jakości próbek krystalicznych GaFeO 3, YFeO 3 (współpraca z Uniwersytetem w Białymstoku). emisja gazów szlachetnych (głównie Ar-41) 8, Bq, co stanowiło 0,9% limitu uwolnień, emisja jodów 2, Bq, co stanowiło 0,5% rocznego limitu uwolnień. W 2016 r. 96 pracowników reaktora otrzymało dawkę mierzalną na całe ciało (Hp-10) zawierającą się w granicach 0,1 2,33 msv, a 8 pracowników otrzymało dawkę mierzalną na skórę (Hp-0,07) w granicach 1,28 3,12 msv, przy granicach dopuszczalnych wynoszących odpowiednio 20 i 500 msv. W czasie pracy reaktora wystąpiły w 2016 r. dwie krótkotrwałe przerwy w pracy, nie powodujące konieczności skrócenia cykli pracy. Na rys. 7 przedstawiono dwa parametry mówiące o dyspozycyjności reaktora MARIA na przestrzeni ostatnich 10 lat. (1) stosunek liczby przepracowanych godzin do sumy liczby przepracowanych godzin i liczby godzin nieplanowanych wyłączeń w 2016 r. (A 1 ), który wynosił 100%, (2) stosunek liczby godzin pracy reaktora do liczby godzin w 2016 r. (A 2 ) wynoszący 55,5%. Kanał poziomy Nr H-7 (łączny czas otwarcia kanału: 2850 godz. 59%) Badanie niskoenergetycznej części relacji fononów w hartowanej próbce stopu Mn-Ni-Cu i w związku międzymetalicznym MnNi. Kanał poziomy Nr H-8 (łączny czas otwarcia kanału: 250 godz. 5%) Badanie wpływu parowania na kinetykę procesu migracji wody w próbkach lekkiego betonu. Badanie procesu schnięcia prostopadłościennej próbki gruboziarnistego korundu nasyconego wodnym roztworem CdCl 2 ~17%. W ubiegłym roku eksploatowane było tylko paliwo typu MC-5, wyprodukowane przez firmę AREVA. Jest to paliwo 5-cio rurowe, zawierające 485g uranu o wzbogaceniu 19,75% w izotop U-235, a więc paliwo niskowzbogacone. Paliwo to jest bardzo dobrej jakości i dzięki temu możliwe jest głębsze wypalanie paliwa, przewyższające 55%, co zdecydowanie podnosi efektywność ekonomiczną stosowania tego paliwa. Rys. 6. Roczne uwolnienia jodów w ciągu ostatnich dziesięciu lat Fig. 6. Yearly iodines emission in the last 10 years W ramach upowszechniania wiedzy o atomistyce w 2016 r., reaktor MARIA zwiedziło ok uczniów szkół średnich i studentów uczelni wyższych z terenu całej Polski. Dla niektórych grup studenckich organizowano również ćwiczenia praktyczne z zakresu fizyki reaktorowej i ochrony przed promieniowaniem jonizującym. Rys. 5. Roczne uwolnienia gazów szlachetnych w ciągu ostatnich dziesięciu lat Fig. 5. Yearly noble gases emission in the last 10 years Poziomy uwolnień do atmosfery przedstawione na rys. 5 i 6, wynosiły: Rys. 7. Roczne wskaźniki pracy reaktora MARIA Fig. 7. Yearly factors of reactor MARIA operation

31 PTJ ANDRZEJ GOŁĄB, ELŻBIETA BOREK-KRUSZEWSKA 29 W ubiegłym roku zakończył się proces wywozu wypalonego paliwa jądrowego do Federacji Rosyjskiej z terenu Rzeczpospolitej Polskiej, który prowadzony był w latach w ramach ogólnoświatowego programu Inicjatywa ograniczania globalnych zagrożeń (Global Threat Reduction Initiative GTRI), zainicjowanego przez rząd Stanów Zjednoczonych Ameryki przy współpracy z Międzynarodową Agencją Energii Atomowej w Wiedniu. W ramach tej inicjatywy rząd Stanów Zjednoczonych zobowiązał się do pokrycia kosztów wywozu z terenu Polski wypalonego paliwa jądrowego o wysokim wzbogaceniu (80% i 36%), pochodzącego z polskich reaktorów badawczych do kraju producenta, którego zobowiązania przejęła obecnie Federacja Rosyjska. Wysokoaktywne odpady promieniotwórcze powstałe z przerobu paliwa, zgodnie z zawartą umową pozostaną w Federacji Rosyjskiej. a podstawą formalną ich realizacji były umowy zawierane pomiędzy Narodowym Centrum Badań Jądrowych a ZUOP. W ramach programu GTRI w latach wywieziono z reaktora badawczego MARIA do Federacji Rosyjskiej ogółem 424 szt. wypalonych sekcji paliwowych typu MR o wzbogaceniu 80% i 36% zawartości izotopu U-235. Transport z terenu Polski do Federacji Rosyjskiej odbywał się drogą morską przy zastosowaniu rosyjskich pojemników transportowych TUK-19, które mieściły po cztery sekcje paliwowe. W ostatnim etapie programu w 2016 r. wywieziono 51 szt. wypalonych sekcji paliwowych o wzbogaceniu 36% zawartości U-235, jednak odmiennie do poprzednich wywozów, transport do Federacji Rosyjskiej odbył się drogą lotniczą, co ze względów bezpieczeństwa wymagało zamknięcia wypalonych sekcji paliwowych w szczelnych kapsułach. W pojemniku TUK-19 mieściły się zatem trzy kapsuły. Fot. 1. Operacje prowadzone w komorze demontażowej reaktora: spawanie kapsuły, zawierającej wypaloną sekcję paliwową typu MR, przed załadunkiem i załadunek kapsuł do pojemnika transportowego TUK-19 Phot. 1. Operation carried out inside dismantling hot cell: welding of capsule containing fuel element MR type and loading to TUK-19 cask. Ogólne zasady realizacji projektu wywozu wypalonego paliwa w zakresie odpowiedzialności, sposobu rozliczeń, zasad dokumentowania wykonanych prac itp. regulował kontrakt (Blanket Master Contract) zawarty pomiędzy Zakładem Unieszkodliwiania Odpadów Promieniotwórczych (ZUOP) a Battelle Energy Alliance, reprezentującym Departament Energii (DOE) rządu Stanów Zjednoczonych. W uzgodnieniu z DOE realizacja projektu była podzielona na zadania, Fot. 2. Transport pojemnika TUK-19, załadowanego wypalonym paliwem, na halę dekontaminacji i sprawdzanie jego szczelności Phot. 2. Transport of TUK-19 cask containing fuel element to the expedition hall and verification of the cask tightness Zadaniem procesów technologicznych, związanych z wywozem wypalonego paliwa do Federacji Rosyjskiej, było bezpieczne przeniesienie, wypalonych zestawów paliwowych typu MR z basenu przechowawczego reaktora MARIA do

32 30 PRACA REAKTORA BADAWCZEGO MARIA W 2016 ROKU/Research reactor MARIA operation in 2016 PTJ pojemnika transportowego TUK-19, a następnie transport załadowanych paliwem, szczelnych pojemników TUK-19 poza obiekt reaktora MARIA na plac spedycyjny, znajdujący się na terenie Ośrodka Jądrowego w Świerku, do kontenerów typu ISO. Na placu spedycyjnym wypalone paliwo było przekazywane do ZUOP, który był odpowiedzialny za nadzór i dalszy transport paliwa do Federacji Rosyjskiej. Zarówno załadunek wypalonego paliwa do pojemnika transportowego TUK-19, jak i prace przygotowawcze, zwią- zane z kapsułowaniem paliwa przed jego załadunkiem, odbywały się w komorze demontażowej reaktora MARIA (fot.1). Pojemnik TUK-19, załadowany wypalonym paliwem, transportowano spod komory demontażowej na halę dekontaminacji (fot. 2), gdzie po sprawdzeniu jego szczelności i przeprowadzeniu pomiarów dozymetrycznych (kontrola mocy dawki na powierzchni pojemnika i w jego otoczeniu), przenoszony był na lawetę i przewożony na plac spedycyjny (fot. 3). Fot. 3. Pomiary dozymetryczne pojemnika TUK-19 i transport na plac spedycyjny (fot. z archiwum NCBJ) Phot. 3. Dosimetric measurements of TUK-19 cask and transport to expedition area Podczas operacji transportowo-przeładunkowych, prowadzonych w obiekcie reaktora MARIA, nie stwierdzono żadnych nieprawidłowości ani zwiększonego zagrożenia radiacyjnego. Wszystkie operacje technologiczne przebiegały zgodnie z przewidzianą technologią i transport wypalonego paliwa do Federacji Rosyjskiej zakończył się sukcesem. Podsumowując, należy stwierdzić, że praca reaktora w 2016 r. przebiegała bez większych zakłóceń, potwierdzając jego dobrą dyspozycyjność oraz spełnienia warunków bezpiecznej eksploatacji. mgr inż. Andrzej Gołąb, dr inż. Elżbieta Borek-Kruszewska, Narodowe Centrum Badań Jądrowych, Świerk Reaktor MARIA dla medycyny nuklearnej Wszystko to pokazuje, że bez polskiego reaktora MARIA nie można zaspokoić potrzeb medycyny nuklearnej na świecie stwierdził mgr inż. Grzegorz Krzysztoszek, Dyrektor Departamentu Energii Jądrowej NCBJ Choć pierwsze prace nad wytwarzaniem molibdenu prowadziliśmy już w latach 70. to produkcję na skalę przemysłową rozpoczęliśmy w lutym 2010 r. Od tego momentu wyprodukowaliśmy taką jego ilość, która pozwoliła na przebadanie ok. 75,5 mln pacjentów, a w 2014 r. nasz reaktor zapewnił blisko 20% światowej produkcji molibdenu-99. Polski reaktor badawczy MARIA jest przystosowany do napromieniania tarcz uranowych, które przewożone są do zakładu przerobu w Holandii celem wydobycia z nich molibdenu. Otrzymany molibden-99 służy do wytwarzania technetu-99m, jako składnika zestawów diagnostycznych stosowanych m.in. w scyntygrafii mózgu, nerek, serca i kości. Trzeba wiedzieć, że 80% procedur medycznych wykonywanych na świecie realizowanych jest przy użyciu technetu-99m przypomina prof. Krzysztof Kurek, dyrektor NCBJ. Pracujemy nad inwestycją, która pozwoli realizować cały procesu na miejscu napromieniając tarcze i dokonując ich przerobu. NCBJ stara się o uzyskanie finansowania takiej inwestycji, która mogłaby powstać w ciągu trzech lat i kosztować ok. 35 mln euro. Wtedy Polska stałaby się potentatem na rynku medycyny nuklearnej na świecie. Na podstawie informacji ze strony internetowej NCBJ opracował A. Mikulski

33 PTJ 31 MUTSU Krzysztof Rzymkowski Streszczenie: Opisano historię japońskiego eksperymentalnego statku MUTSU z napędem jądrowym. Abstract: History of Japanese experimental ship MUTSU with nuclear propulsion is described. Słowa kluczowe: statek z napędem jądrowym, napęd jądrowy, statek MUTSU Keywords: nuclear ship, nuclear propulsion, sjhip MUTSU Japonia była pierwszym krajem, który bezpośrednio doświadczył ogromnej siły niszczącej energii jądrowej. Mimo to w roku 1954 rozpoczęto wdrażanie kompleksowego długoterminowego programu badań nad rozwojem i wykorzystaniem energii jądrowej (Programme for Research, Development and Utilisation of Nuclear Energy) w oparciu o ustawę - Prawo atomowe. Program ten był wielokrotnie modyfikowany. Władzom państwowym zależało na uzyskaniu szerokiej akceptacji społecznej dla nowego sposobu pozyskiwania energii, jak również wzmocnieniu międzynarodowego wizerunku Japonii, jako Państwa rozwijającego nowoczesne technologie. Oprócz bardzo dynamicznego rozwoju energetyki jądrowej, od początku wdrażania programu prowadzono na szeroką skalę badania naukowe w licznych ośrodkach uniwersyteckich (między innymi w Tokyo i Kyoto) oraz w wielu korporacjach przemysłowych (Hitachi, Mitsubishi, Toshiba), posiadających własne reaktory doświadczalne, zastawy krytyczne i akceleratory. Pragnąc uzyskać doświadczenie w wykorzystaniu energii jądrowej w gospodarce morskiej, niezwykle istotnej ze względu na położenie geograficzne, Japońskie Stowarzyszenie Budowy Statków z Napędem Jądrowym (Japan Nuclear Ship Research Association - JNSRA) podpisało w 1961 r. kontrakt z Rządową Agencją Nauki i Techniki (Japanese Government Science and Technical Agency - JGSTA) dotyczący projektu budowy statków z napędem jądrowym do badań oceanograficznych i transportowych jako jeden z projektów pokojowego wykorzystania energii jądrowej. Spodziewano się, że wykorzystanie w przyszłości statków z napędem jądrowym zamortyzuje szybko koszty poniesione w czasie budowy i badania prototypu. Po zatwierdzeniu w sierpniu 1963 r. rządowego planu badań koniecznych do budowy statku o napędzie jądrowym powołano Japońską Agencję Badań i Rozwoju Statku o Napędzie Jądrowym (Japan Nuclear Ship Research and Development Agency - JNSRDA). Wykorzystując doświadczenia Japońskiego Instytutu Badań Jądrowych (Japan Atomic Energy Research Institute - JAERI) w ramach JNSR- DA podjętej na podstawie decyzji rządu z sierpnia 1963 r., budowę doświadczalnego prototypu statku o napędzie jądrowym przeznaczonego do transportu ładunków specjalnych i szkolenia załóg do obsługi nowego rodzaju statków. Fot. 1 Pancernik MUTSU (Wikipedia.org/wiki/files/japanese_battle_ ship_mutsu) Phot. 1. Battle ship MUTSU Projekt budowy statku o napędzie jądrowym Fot. 2. Japoński statek doświadczalny z napędem jądrowym MUTSU ( Phot. 2. Japanese experimental nuclear propulsion ship MUTSU MUTSU Nie zważając na starą tradycję żeglarską nadano statkowi wykorzystaną już w przeszłości nazwę MUTSU. Tradycja mówi, że z chwilą nadania statkowi nazwy otrzymuje on duszę i jest ona na zawsze związana z tym statkiem i nie powinno się jej używać dla innych nowych jednostek. (Francis Chichester pływał zawsze na jachtach o nazwie Gipsy Moth, ale zawsze z modyfikacją nazwy ostatnią to

34 32 MUTSU PTJ Gipsy Moth IV). Statek noszący tą samą nazwę, co jego poprzednik będzie pechowy. Istotnie, sprawdziło się to w ciągu trzydziestoletniej historii MUTSU. Pierwszym statkiem, a raczej okrętem noszącym nazwę MUTSU był pancernik zwodowany w maju1920 r., po modernizacji w latach 30. wykorzystywany wraz z siostrzanym pancernikiem NAGATO w czasie II wojny światowej. Zatonął w 1943 r. w wyniku przypadkowego wybuchu na kotwicowisku w pobliżu wyspy Hashirajima (niedaleko Hiroshimy). Mutsu jest historyczną nazwą rejonu na północno zachodnim skraju wyspy Honshiu. W roku 1959 powstało z połączenia dwóch miejscowości Ohminato i Tanabu nowe miasto nazwane Mutsu. Leży ono nad zatoką Mutsu. Port Ohminato był pod koniec II wojny światowej główną bazą japońskiej floty cesarskiej, następnie bazą wykorzystywaną przez wojska amerykańskie, a obecnie jest portem Morskich Sił Samoobrony. Port Ohminato (Öminato) był portem macierzystym eksperymentalnego statku MUTSU. Fot. 3. Japoński statek doświadczalny z napędem jądrowym MUTSU (JAERI) Długość 130,00 m, szerokość 19,00 m, wysokość burty 13,20 m, tonaż brutto 8,242 t, główny silnik KM, prędkość eksploatacyjna 16,5 węzła (Mn/h), załoga 80 osób, przewidywany zasięg bez uzupełniania paliwa przy wykorzystaniu napędu jądrowego Mm, konstrukcja ze specjalnymi wymaganiami stabilności, systemów przeciw kolizyjnych i sztrandowania (awaryjne osiadanie na płyciźnie), automtyczny system radarowy, międzynarodowy morski system satelitarny Phot. 3. Japanese experimental nuclear propulsion ship MUTSU Length m, breadth m, depth m, gross tonnage t, main engine ps, service speed 16.5 knots, crew 80 persons, cruising range with nuclear power 145,000 NM, structure special requirements for stability, anti-collision and stranding systems automatic radar system, international maritime satellite system Fot. 4. Protest rybaków w porcie Ohminato, prefektura Aomori (gettyimages internet) Phot. 4. Fishermen protest in Ohminato port, Aomori Prefecture Realizacja programu Do realizacji rządowego program budowy statku z napędem jądrowym zaproszono szereg zagranicznych firm stoczniowych (np. Babcock&Wilcox, Westinghouse), jednakże nie podjęły one współpracy ze względu na bardzo ograniczony budżet projektu. Japońska Agencja Badań i Rozwoju Statku o Napędzie Jądrowym zdecydowała, bez zmiany warunków finansowych, powierzyć budowę statku krajowym firmom stoczniowym. Budowę reaktora również miały wykonać firmy krajowe. Ostatecznie budowę kadłuba wraz z maszynownią i turbinami parowymi zlecono koncernowi Ishikawajima - Harima Heavy Industries Co., Ltd (IHI rok założenia 1853), a budowę reaktora Mitsubishi Atomic Power Industries, Inc. Budowę kadłuba rozpoczęto w listopadzie 1968 r. w doku Second Tokyo Factory koncernu Ishikawajima w Tokyo. Statek został ochrzczony i zwodowany w czerwcu 1969 r., a następnie przeholowany do portu Ohminato w mieście Mutsu w prefekturze Aomori, gdzie ukończono jego wyposażenie i wbudowano reaktor. Prace zakończono w czerwcu 1970 r. Przeprowadzono pełną kontrolę techniczną wszystkich urządzeń i rozpoczęto montaż reaktora, który zakończono w sierpniu 1972 r. We wrześniu załadowano paliwo jądrowe. Od chwili powstania planu budowy statku do jej zakończenia minęło 13 lat. W wyniku protestów mieszkańców prefektury Aomori, przede wszystkim rybaków, wstrzymano próbne uruchomienie reaktora. Nadmienić należy, że obecnie nastawienie ludności do energii jądrowej uległo zmianie i w prefekturze Aomori budowany jest duży kompleks przemysłu jądrowego (zakłady przerobu paliwa, unieszkodliwiania odpadów, wzbogacania, składowisko odpadów nisko-aktywnych), Centrum Badań Jądrowych i Rozwoju oraz nowoczesna elektrownia jądrowa Higashi-Dori.

35 PTJ KRZYSZTOF RZYMKOWSKI 33 Po długim okresie negocjacji i prowadzeniu badań środowiskowych w pobliżu statku (badano poziom promieniowania w mieście i w zatoce, pojawienie się zanieczyszczeń radioaktywnych wody, gleby, dna zatoki) zdecydowano w roku 1974 przeprowadzić próbę uruchomienia reaktora na Oceanie Spokojnym w odległości 800 km na wschód od przylądka Shiriya (prefektura Aomori). Fot. 5. Transportowanie MUTSU z portu Sasebo (Nagasaki) do portu Sekinehama (Aomori) (gettyimages internet) Phot. 5. MUTSU transportation from Sasebo port (Ngasaki) to Sekinehama port (Aomori) Fot. 6. Konfiguracja rdzenia reaktora Mutsu. Zestawy paliwowe (32) i pręty regulacyjne + (21). ( cv_04.php?pano=nr) Phot. 6. Mutsu reactor core configuration. Fuel assemblies (32) and control rods + (21) Pierwsza próba Statek opuścił port Ohminato 26 sierpnia i już 28 sierpnia rozpoczęto próbę uruchomienia reaktora. Około godz w chwili osiągnięcia około 1,4 % założonej mocy uruchomił się alarm wskazujący wzrost poziomu promieniowania γ. Test przerwano. Pojawił się jednak nowy problem. Władze miasta Mutsu, mieszkańcy i przedstawiciele przemysłu rybnego (w tym licznych spółek rybackich) nie wyrazili zgody na powrót statku do macierzystego portu Ohminato. Ostatecznie po kolejnych trudnych negocjacjach zakończonych 14 października statek wszedł do portu. Wyładowano paliwo jądrowe i rozpoczęto dyskusję nad dalszym losem projektu. Bezpośrednio po wypadku rząd Japonii powołał specjalną Komisję Śledczą do Zbadania Nieszczelności Osłony Reaktora Mutsu. W maju 1975 r. Komisja przedstawiła raport w którym stwierdzono, że powodem wywołania alarmu było wykrycie wydostania się szybkich neutronów przez wadliwie zaprojektowaną osłonę reaktora. W tym czasie japońscy konstruktorzy nie posiadali doświadczenia w budowie osłon dla tego typu konstrukcji reaktorów. Błędem było niewykorzystanie ekspertyz wykonanych przez Koncern Westinghouse Electric, ostrzegających przed możliwością przeniknięcia promieniowania. Statek i umieszczony w nim reaktor były projektowane i wykonywane przez różne firmy w różnym czasie. To sprawiło, że nie sprawdzono dokładnie spójności projektów i nie przeprowadzono kompleksowego badania skuteczności ekranowania. Trudności z powrotem statku do portu wynikały z nie zrozumienia przez prasę istoty problemu. Błędnie nagłośniono informację o wycieku radioaktywnym, a nie przeniknięciu promieniowania przez osłonę. Mimo zauważonych niedociągnięć Komisja jednak oceniła całość przedsięwzięcia za udaną i zaleciła kontynuację po wprowadzeniu koniecznych zmian. Powołana przez Komisję Energii Atomowej w marcu 1975 r. Rada ds. Statków o Napędzie Jądrowym prześledziła plany i działalność Japońskiego Stowarzyszenia Budowy Statków z Napędem Jądrowym, inicjatora budowy statku MUTSU, dyskutowała na temat przyszłego rozwoju statków z napędem jądrowym. We wrześniu 1975 r. Rada przedstawiła sprawozdanie, w którym poparła kontynuację programu budowy statku o napędzie jądrowym wykorzystując oryginalny harmonogram dotyczący napędu jądrowego po przebudowie osłony reaktora. Zalecono uruchomienie programu badań stanowiących podstawę dla rozwoju reaktorów dla statków transportowych. Opierając się na tej opinii Komisja Energii Atomowej postanowiła zaktualizować podstawowy plan budowy i badań statku oraz przedłużyć okres działalności Japońskiej Agencji Badań i Rozwoju Statku o Napędzie Jądrowym przewidywany początkowo do marca 1976 r. Rządowa Agencja Nauki i Techniki i Ministerstwo Transportu powołały wspólnie Komitet Przeglądu i Napraw, którego zadaniem było zaktualizowanie planów Japońskiej Agencji Badań i Rozwoju Statku o Napędzie Jądrowym ze szczególnym uwzględnieniem bezpieczeństwa ekologicznego. Rząd Japonii podjął ostateczną decyzję o kontynuacji badań w grudniu 1975 r. Po zakończeniu badań część napędu jądrowego statku miała jednak zostać zlikwidowana.

36 34 MUTSU PTJ Fot. 8. Reaktor MUTSU po modernizacji (JAERI) Phot. 8. MUTSU reactor after modernization Badania oceaniczne Fot. 7. Reaktor MUTSU (JAERI) Phot. 7. MUTSU reactor Modernizacja W roku 1978 statek został przeholowany z portu Ohnaminato do portu Sasebo w Nagasaki, gdzie dotarł w październiku. Prace modernizacyjne reaktora i napędu jądrowego prowadzone przez Sasebo Heavy Industries trwały do roku1982. Modernizacja polegała na wymianie i dodaniu nowych wielowarstwowych osłon reaktora lepiej absorbujących promieniowanie neutronowe przez zastosowanie w nich specjalnych mieszanek betonowych zawierających minerały występujące w skałach, dodaniu wielostopniowych osłon polietylenowych. Modernizację poprzedziły żmudne i rozległe badania materiałowe. Po zakończeniu modernizacji statek został w 1983 r. przetransportowany na specjalnej barce (pływający dok) przystosowanej do przewozu elementów wielkogabarytowych do portu Sekinehama, który stał się jego portem macierzystym. Port Sekinehama jest położony nad Oceanem Spokojnym, na wschód od miasta Mutsu. Zgodnie z nowym planem badań oceanicznych statku opracowanym w 1985 r. przez Japoński Instytut Badań Jądrowych (JAERI) i zatwierdzonym przez rząd, prace przygotowawcze prowadzono aż do roku Dokonano rozległej kontroli wszystkich urządzeń statku. Statek otrzymał świadectwo kontroli z Agencji Nauki i Techniki oraz Ministerstwa Transportu. MUTSU został zarejestrowany, jako statek o napędzie atomowym. W czerwcu 1989 r. usunięto pływający dok i po kolejnej inspekcji załadowano (w maju) paliwo jądrowe do reaktora. W marcu 1990 r. rozpoczęto statyczne i dynamiczne testy podzielone na sześć etapów. Pierwsze dwa etapy testów przeprowadzono w porcie do lipca, a następne cztery na oceanie zakończone w grudniu. Badania statyczne obejmowały sprawdzenie obiegów chłodzenia reaktora, wytwarzania pary oraz pracy turbin w warunkach zmiany mocy reaktora. Testy dynamiczne sprawdzały systemy automatycznej kontroli pracy reaktora, systemy obiegów wodnych, zmienność obciążenia reaktora przy manewrowaniu statkiem, systemy awaryjne, w tym szczególnie system samoczynnego wyłączenia reaktora. Badania przeprowadzano przy krokowej zmianie mocy reaktora od 0 do pełnej mocy 36 MWt. Przeprowadzone testy zgodnie z przyjętymi warunkami technicznymi potwierdziły założenia techniczne, wykazując w wielu miejscach duży margines bezpieczeństwa. Wszystkie dane, wszystkich eksperymentów były rejestrowane na taśmach magnetycznych. Reaktor pracował w sumie godz. wytwarzając łącznie 81,12 MWh i wypalenie (burnup) uranu 235 około 3,2 kg. Reaktor MUTSU był konstrukcją japońską wzorowaną na lekkowodnym ciśnieniowym reaktorze zastosowa-

37 PTJ KRZYSZTOF RZYMKOWSKI 35 nym w statku handlowym SAVANNAH. Przewidywana moc reaktora wynosiła 36 MW. W reaktorze zastosowano uran o wzbogaceniu 4% i 3,2% umieszczony w prętach paliwowych zgrupowanych w 32 zestawach kasetowych. Każda z kaset zawierała 117 prętów paliwowych. Konstrukcja prętów paliwowych była identyczna z konstrukcją prętów używanych obecnie w reaktorach ciśnieniowych w energetyce jądrowej. Średnica obudowy reaktora wynosiła ok. 4 m, wysokość 15 m. W ciągu roku w czasie rejsów prowadzono szkolenia w zakresie obsługi napędu jądrowego. Przeszkolono łącznie 400 osób. Po pomyślnym zakończeniu badań technicznych w lutym 1991 r. statek odbył cztery rejsy oceaniczne mające na celu jego pełne sprawdzenia w różnych warunkach pogodowych. Po przepłynięciu w sumie Mm ( km) rejsy zakończyły się w styczniu 1992 r. Prawie bezpośrednio po powrocie statku z ostatniego rejsu 7 lutego przeprowadzałem na nim inspekcję materiałów jądrowych, jako inspektor MAEA. Podczas inspekcji pomieszczeń napędu jądrowego obowiązywały reguły identyczne jak przy inspekcji elektrowni jądrowej. Fot. 9. Reaktor MUTSU ( miraien/2007/12_0.html) Phot. 9. MUTSU reactor Zakończenie badań W kwietniu 1992 r. wyładowano paliwo jądrowe z reaktora i przewieziono je do Zakładów Badania Paliwa Jądrowego (Reactor Fuel Examination Facility RFEF). Po przeprowadzeniu badań potwierdzających wypalenie. Paliwo poddano standardowemu procesowi przetworzenia. Zgodnie z planem, we wrześniu 1992 r. przystąpiono do likwidacji napędu jądrowego statku zaczynając od wymontowania reaktora, który po dekontaminacji został przeniesiony do magazynów portu Sekinehama. Prace zakończono w 1995 r. W roku 1996 zakończono przebudowę statku wstawiając nowy system napędowy i zmieniono jego nazwę na MIRAI. Do roku 2009 MIRAI był statkiem wykorzystywanym do badań oceanograficznych. W roku 2009 powrócił do swojej starej nazwy MUTSU i został zacumowany w porcie Sekinehama. Po wbudowaniu starego reaktora pełni on dzisiaj rolę muzeum techniki. Po blisko 30 latach doświadczeń budowy i sprawdzania projektu statku z napędem jądrowym Japonia należy do nielicznych krajów posiadających technologię budowy tego rodzaju statków, opracowaną i opanowaną technologią budowy małych reaktorów oraz dysponuje rozlicznymi procedurami ich użytkowania sprawdzonymi w różnych warunkach. Wszystkie te działania spowodowały, że Japonia należy do ścisłej czołówki państw prowadzących prace nad rozwojem i unowocześnieniem energetyki jądrowej. sekretarz generalny, dr inż. Krzysztof Rzymkowski, Stowarzyszenie Ekologów na Rzecz Energii Nuklearnej SEREN - POLSKA, Warszawa Literatura: [1] Broszura, Research and development on nuclear ship Japan Atomic Energy Research Institute, Mutsu Estabishement Aomori 1990 [2] Shuichi Sasaki, General Description of the first Nuclear Ship Mutsu Nuclear Engineering and Design [3] https//en.wikipedia.org/wik/japanese Battle Ship Mutsu. [4] Nuclear ship Development [5] [6] Case Details>Radiation Leaks from Nuclear Power Ship Mutsu html [7] Masayki Nakao Radiation Leaks from Nuclear Power Ship Mutsu [8] NS Savannah techpicts.html [9] Adam Rajewski, Morskie napędy jądrowe, Morza i Okręty Numer specjalny 1/2016 Warszawa [10] Sassa Atsuyuk, Japan s Disastrous Safety Muth :Lgnoring the Lessosns of Minor Nuclear Incidents: Nuclear Ship Mutsu

38 36 PTJ UWARUNKOWANIA POLITYKI ENERGETYCZNEJ UNII EUROPEJSKIEJ I ODNIESIENIE DO POLSKI Wykład prof. Jerzego Buzka European Union s Energy Policy and its relevance for Poland Lecture by Prof. Jerzy Buzek Dariusz Witold Kulczyński Streszczenie: Artykuł relacjonuje wykład prof. Jerzego Buzka przewodniczącego Komisji Przemysłu, Badań Naukowych i Energii Parlamentu Europejskiego na temat polityki energetycznej Unii Europejskiej w odniesieniu do Polski. Tekst zawiera również sugestie i pytania autora oraz odpowiedzi prelegenta dotyczące energetyki jądrowej w Polsce. Abstract: The article represents a round-up of the lecture on the EU energy policy and its relevance for Poland by Professor Jerzy Buzek, President of Industry, Research and Energy Commission of the European Parliament. The suggestions and questions by the author related to nuclear power in Poland as well as answers by Professor Buzek were also presented. Słowa Kluczowe: Wiatr, słońce, energetyka atomowa, reakcja termojądrowa, organizacje wspólnotowe Keywords: Wind, sun, nuclear power generation, thermonuclear reaction, European Community organizations W piątek 17 lutego 2017 r. w Warszawie odbył się wykład prof. Jerzego Buzka na temat wspólnej polityki energetycznej Unii Europejskiej. Spotkanie odbywało się pod auspicjami Instytutu Politycznego im. Macieja Rataja, a prowadził je europoseł PSL dr Czesław Siekierski. Fot. 1. Prof. Jerzy Buzek rozpoczyna wykład (fot. Daniela Kulczyńska) Phot. 1. Prof. Jerzy Buzek at the start of his lecture Prof. Jerzy Buzek, w latach premier rządu RP, a następnie przewodniczący Parlamentu Europejskiego, obecnie przewodniczący Komisji Przemysłu, Badań Naukowych i Energii (ITRE) oraz wybrany na przewodniczącego Konferencji Przewodniczących Komisji Parlamentu Europejskiego. Jerzy Buzek zajmuje się między innymi zagadnieniem zapewnienia dostaw gazu dla Europy. Efektywność energetyczna Politykę energetyczną Unii Europejskiej kształtuje kilka czynników, z których tylko jednym jest ograniczanie emisji CO 2. Przede wszystkim Unia Europejska potrzebuje coraz więcej energii, a ilość surowców energetycznych na terenie państw członkowskich jest ograniczona. Z uwagi na import znacznej ilości paliw spoza Wspólnoty, w tym przede wszystkim gazu ziemnego, państwa członkowskie muszą działać razem. Rozwój Europy w ciągu ostatnich 250 lat rozpoczął się od rewolucji przemysłowej opartej na maszynach parowych i węglu. W 1951 r. zawiązała się Wspólnota Węgla i Stali, rozumiana jako część polityki antywojennej opartej na bezpieczeństwie i rozwoju gospodarczym Europy. Późniejsza Europejska Wspólnota Gospodarcza doznała problemów z importem ropy podczas kryzysów paliwowych. W miarę wzrostu konsumpcji gazu ziemnego wystąpiły obawy o ciągłość dostaw. W latach w Europie zaczęto odchodzić od węgla w wyniku niebezpieczeństwa wybuchów w kopalniach, zapadania się miast zbudowanych nad wyrobiskami oraz zanieczyszczeń atmosfery. Paliwa kopalne, geotermia, wiatr Opłacalność wydobycia węgla pogarsza się od dziesięcioleci co wymagało zmiany polityki Polski wobec własnych zasobów. Sprawność wytwarzania energii elektrycznej z paliw organicznych podniosła się na przestrzeni kilku dziesięcioleci od 30-paru do ponad 40%; jeszcze wyżej przy energetyce dwuczynnikowej. Stosowanie wiatraków energetycznych i paneli słonecznych wymaga budowy wspierających je bloków opalanych gazem, które można szybko uruchomić kiedy nie wieje wiatr ani nie świeci słońce. Polska sieć przesyłowa, a w szczególności sieć dystrybucji wymaga modernizacji. Jej obecny stan hamuje rozwój energetyki zdecentralizowanej (rozproszonej) polegającej na źródłach odnawialnych takich jak wiatr, słońce i biomasa. Spalanie biomasy stanowi jednak nieprzyjemny składnik smogu. Paliwa pierwszej generacji dla energetyki odnawialnej oparte są na modelu Na wytworzenie

39 PTJ DARIUSZ WITOLD KULCZYŃSKI 37 15% energii ze źródeł odnawialnych trzeba zużyć 85% energii pochodzącej z paliw kopalnych co nie spełnia wymagań ani ekologii ani ekonomii. Poza Islandią rozpowszechnione w całej Europie, nie tylko w Polsce, źródła geotermiczne mają bardzo ograniczone znaczenie. Najlepszym miejscem dla wiatraków energetycznych są regiony nadmorskie, ale ze względu na sól ich trwałość może być ograniczona do zaledwie 10. lat, a nie 40. jak się przyjmuje w rachunku ekonomicznym. Energetyka jądrowa Prof. Buzek dość pozytywnie odniósl się do energetyki jądrowej zaznaczając, że w ramach Unii stosunek do atomu jest bardzo zróżnicowany Niemcy i Szwecja wycofują się z energetyki jądrowej natomiast Francja nadal opiera się przede wszystkim na tym sposobie wytwarzania elektryczności. Nowe bloki jądrowe buduje także Finlandia. W związku z ograniczonymi zasobami uranu dopiero wprzęgnięcie reakcji termojądrowej w proces wytwarzania elektryczności zapewniłoby ludzkości zasadniczo nieograniczony dostęp do energii. Energetyka atomowa napędza całą gospodarkę i podnosi innowacyjność przemysłu. Zaniechanie budowy Żarnowca można byłoby uzasadnić niskim zapotrzebowaniem na prąd w Polsce przez okres prawie dwudziestu lat od przerwania budowy. Oczywiście teraz taki Żarnowiec bardzo by się Polsce przydał, a urządzenia dla niego przeznaczone działają do dziś prawidłowo w krajach ościennych dokąd sprzedał je polski rząd na początku lat 90. Żarnowiec to najlepsza lokalizacja na elektrownię jądrową. Społeczność lokalna jest dość przychylnie nastawiona z uwagi na możliwy boom ekonomiczny i bezpieczeństwo obecnie budowanych elektrowni (generacja 2,5 czy 3). Ostatnim filarem niezależności energetycznej Unii Europejskiej jest zmniejszenie zapotrzebowania przez podniesienie sprawności wytwarzania i przesyłu mocy. Po wykładzie miała miejsce dyskusja w czasie której pytano, czy prawodawstwo unijne mogłoby poprawić niekorzystną sytuację ekonomiczną energetyki odnawialnej w Polsce? Padło też pytanie, czy badania dowodzące mniejszego niż przewidywano skażenia środowiska i długoterminowych skutków katastrofy w Czarnobylu mogą pomóc w rozwoju energetyki jądrowej? Fot. 2. Autor przekazuje prelegentowi egz. PTJ-4/2016 z art. o energetyce jądrowej w Ameryce Płn. (fot. Daniela Kulczyńska) Phot.2. Author presenting Prof. Jerzy Buzek with a copy of PTJ-4/2016 with an article about nuclear power in North America Energetyka jądrowa i odnawialna w Ameryce Północnej Wypowiedziałem się na temat sytuacji energetycznej w Ameryce Północnej i korzystając z okazji podarowałem Prelegentowi egzemparz Postępów Techniki Jądrowej, zeszyt PTJ-4 z moim artykułem dotyczącym elektrowni jądrowych w Ameryce Północnej. Zauważyłem, że po wyborze Prezydenta Trumpa jedynym politycznie możliwym sposobem zmniejszenia emisji CO 2 w USA jest wzrost mocy zainstalowanej w elektrowniach jądrowych. Bardziej zielone światło dla energetyki atomowej idzie w parze z wypowiedziami ekspertów i publicystów, że wiatraki energetyczne, przy średnim wykorzystaniu mocy zainstalowanej rzędu 25% okazały się nieopłacalne we wszystkich jurysdykcjach w Ameryce Północnej, gdzie rządy zaprzestały wypłacać subsydia dla tej formy energii. Ze względu na infradźwięki i słyszalny hałas rozwój energetyki wiatrowej w kanadyjskiej prowincji Ontario spotkał się z falą protestów. Wzrost ilości wiatraków spowodował w Ontario jeszcze większy wzrost wspomagających wiatraki turbin gazowych do aż 8,2% zapotrzebowania mocy. Spalanie gazu ziemnego powoduje zmniejszenie emisji CO 2 o ok. 50% w stosunku do spalania węgla i od 1990 r. właśnie używanie gazu ziemnego jest w Kanadzie największym źródłem gazów cieplarnianych. Na elektrownie jądrowe nie należy patrzeć wyłącznie przez pryzmat super-drogiego francuskiego EPR a, którego budowy są bardzo opóźnione. Na przykład amerykański PWR AP 1000 Westinghouse a może się pochwalić szeregiem bloków budowanych w Chinach bez żadnych opóźnień. Dobrze się prezentują rozwiązania ABWR firmy GE-Hitachi. Wreszcie ciężkowodny kanadyjski model Enhanced CANDU 6 na uran naturalny mógłby zapewnić Polsce niezależność paliwową. Niestety do dziś Polska nie wybrała żadnej technologii. W styczniu 2014 r. Rada Ministrów przyjęła Plan Rozwoju Polskiej Energetyki Jądrowej. Zaraz po tym został zlikwidowany urząd Pełnomocnika Rządu ds. Energetyki Jądrowej, a realizacja programu doznała dalszych opóźnień. Zapytałem na koniec, czy Euro Parlament mógłby zasugerować obecnemu polskiemu rządowi celowość powrotu do realizacji programu energetyki jądrowej. Energetyka i Unia Europejska Prelegent zasadniczo zgodził się z moją krytyką stosunku kolejnych rządów RP do energetyki jądrowej. Wiązał duże nadzieje z misją Hanny Trojanowskiej, którą popierał i był zawiedziony kiedy przestawszy piastować stanowisko Pełnomocnika Rządu ds. EJ wróciła do PGE. Nie jest możliwe aby Parlament Europejski zajął stanowisko wobec metod wytwarzania energii ( mix-u energetycznego) państwa członkowskiego chyba, że wiąże się to z bezpieczeństwem, np. elektrowni jądrowych. W instytucjach wspólnotowych, szczególnie w Euro Parlamencie ścierają się różne poglądy, zabierają głos osoby przekonane o słuszności propagowanych rozwiązań, które Prelegent nazwał żartobliwie mesjaszami i anty-mesjaszami pewnych idei. Wypracowanie wspólnego stanowiska graniczy z niemożliwością, ale po przykręcaniu przez Gazprom kurków z gazem w krajach ościennych, co miało miejsce już dobrych kilka lat temu, perspektywy powstania unii energetycznej w Unii Europejskiej są obiecujące. W łonie Unii Europejskiej istnieją instytucje wspólnotowe, których nadrzędnym celem jest dobro Unii jako całości. Są to Parlament Europejski i Komisja Europejska. Po Brexicie Europa Dwóch Prędkości jest bardzo realnym zagrożeniem. Wzrasta znaczenie instytucji międzyrządowej jaką jest Rada Europy. Na łonie tej ostatniej ścierają się stanowiska indywidualnych rządów, z których każdy chce osiągnąć najbardziej korzystne rozwiązanie z punktu widzenia swojego kraju. Według Jerzego Buzka dobrze się dzieje, że obecny rząd, a także Jarosław Kaczyński doceniają pozytywny aspekt kanclerstwa Angeli Merkel i znaczenie Niemiec dla Polski. Uważa natomiast, że brak jakiejkolwiek dyskusji na temat wejścia Polski do strefy Euro jest błędem ze strony kolejnych polskich rządów. mgr inż. Dariusz Witold Kulczyński, emerytowany pracownik elektrowni jądrowej Darlington, Kanada-Polska

40 38 PTJ DRUGI CYKL INTENSYWNEGO KURSU ERASMUS+ KA2 APPLICATION OF IONIZING RADIATION IN MATERIALS PROCESSING Fot. 1. Zdjęcie grupowe wykonane podczas pierwszego tygodnia szkolenia w URCA, Reims, Francja W ramach projektu koordynowanego przez Instytut Chemii i Techniki Jądrowej Erasmus+ KA2 Joint innovative training and teaching/learning program in enhancing development and transfer knowledge of application of ionizing radiation in materials processing odbył się drugi cykl intensywnego kursu, gdzie 44 studentów z 6 różnych krajów (Polski, Francji, Turcji, Rumunii, Litwy i Włoch) miało okazję uczyć się od najlepszych światowych specjalistów o zastosowaniu promieniowania jonizującego w obróbce materiałów. Podobnie jak w poprzednim roku, kiedy kurs odbywał się w IChTJ i na Uniwersytecie w Palermo, tak i w tym roku szkolenie podzielone było na dwie części odbywające się w dwóch krajach partnerskich. W kursie wzięło udział dwóch doktorantów oraz dwóch wykładowców z IChTJ. Pierwsza dwutygodniowa część (5-15 września 2016 r.) miała miejsce na Uniwersytecie w Reims Champagne-Ardenne (URCA), gdzie gospodarzem był prof. Xavier Coqueret, dyrektor Institut de Chimie Moléculaire de Reims. W pierwszym tygodniu wykładowcami byli dr inż. Zbigniew Zimek (IChTJ, Polska), prof. Dilek Solpan (Uniwersytet Haccettepe, Turcja) oraz prof. Cleilia Dispenza (Uniwersytet w Palermo, Włochy). Pierwsze wystąpienia miały zawsze na celu ogólne wprowadzenie słuchaczy w poruszaną tematykę, a następnie omawiane były coraz bardziej szczegółowe zagadnienia, szczególnie dotyczące zastosowań aplikacyjnych poznanych wcześniej zjawisk. Podczas lektoratów poruszane były takie zagadnienia jak: podstawy fizyki radiacyjnej, technologie wykorzystujące akceleratory oraz ich dobór przy pomocy odpowiednich parametrów, chemia radiacyjna cieczy, polimeryzacja indukowana radiacyjnie czy radio-synteza polimerowych nanocząstek, hydrożeli oraz nanożeli. W celu pomocy studentom w zrozumieniu prezentowanych zagadnień zorganizowane zostały ćwiczenia, w czasie których studenci mieli okazję bezpośredniego kontaktu z wykładowcami i zadawania pytań. Tydzień zakończony był eksperymentami laboratoryjnymi mającymi na celu pokazanie w praktyce omawianych zjawisk oraz utrwalenie wiedzy. Studenci mieli możliwość zapoznania się z takimi metodami jak AFM (atomic-force microscopy, SEM (scanning electron microcopy) oraz TEM (transmission electron microscopy). Fot. 2. Zdjęcie grupowe wykonane podczas drugiego tygodnia szkolenia w URCA, Reims, Francja W drugim tygodniu wykłady wygłoszone zostały przez prof. Cornelia Vasile (Instytut Chemii Makromolekularnej Petru Poni, Rumunia), prof. Olgun Güven (Uniwersytet Haccettepe, Turcja) oraz prof. Andrzeja G. Chmielewskiego (IChTJ, Polska). Fot. 3. Prof. A. G. Chmielewski (IChTJ, Polska), Prof. Olgun Guven (HU, Turcja) i Prof. Xavier Coqueret (URCA, Francja) ze studentami Lektoraty dotyczyły sposobów funkcjonalizacji powierzchni polimerów za pomocą promieniowania, graftingu, przemysłowego zastosowania polimerów obrabianych radiacyjnie oraz trendów i kierunków przyszłościowych. Podobnie jak w pierwszym tygodniu wykłady zakończone były ćwiczeniami dla studentów, gdzie mieli możliwość pogłębienia swojej wiedzy i wyjaśnienia niezrozumiałych zagadnień.

41 PTJ 39 Fot. 4. Zdjęcie grupowe wykonane w KTU, Litwa Druga część kursu (3-7 października 2016 r.) odbyła się na Litwie na Uniwersytecie w Kownie, gdzie gospodarzem była prof. Diana Adliene. Wykładowcami byli prof. Giuseppe Spadaro (Uniwersytet w Palermo, Włochy), prof. Xavier Coqueret (Uniwersytet w Reims Champagne-Ardenne, Francja) oraz dr Clara Silvestre (Narodowe Centrum Badań, Włochy). W czasie całego tygodnia studenci uczyli się o modyfikacji polimerów za pomocą promieniowania, radiacyjnej syntezie metalicznych nanocząstek, mechanizmach i kinetyce radiacyjnej polimeryzacji oraz wykorzystaniu promieniowania w przemyśle spożywczym. Podobnie jak w dwóch poprzednich tygodniach wykłady zakończono interaktywnymi ćwiczeniami pomiędzy nauczycielami a studentami. Ostatni dzień kursu poświęcony był na eksperymenty laboratoryjne związane z dozymetrią i inżynierią matriałową. Fot. 5. Studenci podczas wizyty w Szpitalu Onkologicznym Litewskiego Uniwersytetu Nauk o Zdrowiu: Zastosowanie promieniowania jonizującego w medycynie, popołudnie 4 października 2016 r. (fot. z archiwum IChTJ) Drugi cykl kursu zakończył się egzaminem, do którego przystąpili wszyscy studenci 4 listopada, który odbył się równocześnie we wszystkich partnerskich instytucjach. Każdy student, który zdał egzamin mógł uzyskać 9 punktów ECTS. Dzięki szkoleniu, w czasie którego odbyło się 90 godzin wykładów oraz 12 godzin zajęć praktycznych, studenci pogłębili swoją wiedzę na temat obróbki polimerów za pomocą promieniowania jak i pracowali nad kontaktami międzynarodowymi z naukowcami pracującymi w tej dziedzinie. Do niezaprzeczalnych sukcesów tego projektu można zaliczyć również powstanie unikalnego podręcznika na skalę światową, który w najbliższym czasie zostanie wydany, a traktuje o wszystkich zagadnieniach poruszanych na kursie. Yongxia Sun, Ewa Zwolińska, Instytut Chemii i Techniki Jądrowej, Warszawa POWERPOL 2017 W dniach stycznia 2017 r. w Warszawie, w Hotelu Marriott odbyła się XVII edycja Ogólnopolskiego Kongresu Energetyczno-Ciepłowniczego POWERPOL, poświęcona omówieniu perspektyw rozwoju polskiej energetyki w odniesieniu do najbliższych lat, którego głównym organizatorem było Europejskie Centrum Biznesu. Rok 2017 jest dla polskich wytwórców i dostawców energii czasem intensywnych zmian związanych zarówno z otoczeniem legislacyjnym, optymalizacją procesów wytwarzania, zapewnieniem bezpieczeństwa operacyjnego spółek strategicznych, przygotowaniem nowych inwestycji jak i nowymi priorytetami rządowej polityki energetycznej. Przyjęta panelowa formuła kongresu połączona z indywidualnymi wystąpieniami przedstawicieli największych w kraju przedsiębiorstw energetycznych stworzyła szansę na wszechstronne przeanalizowanie strategii polskich spółek energetycznych oraz zmian zachodzących na rynku. W tym gronie poruszono kwestie restrukturyzacji sektora elektroenergetycznego i górniczego, perspektyw dla rozwoju kogeneracji, budowania rynku mocy, a także coraz silniejszego wpływu legislacji i sytuacji międzynarodowej na bezpieczeństwo energetyczne. W tym kontekście zwrócono również uwagę na Program Polskiej Energetyki Jądrowej (PPEJ). Tradycyjnie do udziału w panelach zaproszono przedstawicieli polskich i europejskich spółek energetycznych. W charakterze ekspertów zaproszono przedstawicieli najważniejszych organizacji branżowych, środowisk akademickich i przedstawicieli biznesu. Kongres objęty został Patronatem Honorowym przez ministra energii Krzysztofa Tchórzewskiego, prezesa Urzędu Regulacji Energetyki Macieja Bando, Krajową Izbę Gospodarczą, Izbę Gospodarczą Ciepłownictwo Polskie, Agencję Rynku Energii, Główny Instytut Górnictwa, Instytut Energetyki Odnawialnej, Narodowe Centrum Badań Jądrowych, Narodową Agencję Poszanowania Energii, Polskie Stowarzyszenie Energetyki Słonecznej, Polskie Stowarzyszenie Energetyki Wiatrowej, Towarzystwo Rozwoju Morskich Elektrowni Wodnych. Od strony merytorycznej Kongres wspierany był przez ekspertów z firmy PwC Polska oraz Kancelarii Domański Zakrzewski Palinka. Odbyło się siedem paneli dyskusyjnych podejmujących tematykę zmian w polskim sektorze energetycznym z perspektywy Rządu i przedsiębiorstw, reorganizacji polskiego rynku produkcji energii, inwestycji w ciepłownictwie, dystrybucji i sprzedaży energii elektrycznej, polskiej energetyki w Europie oraz innowacyjnych technologii w energetyce. Podczas Kongresu odbyła się także debata pt. Loża ekspertów w ramach, której zaproszeni eksperci dyskutowali o funkcjonowaniu i przyszłości sektora energetyczno-ciepłowniczego w Polsce i w Europie. Kongres został oficjalnie zainaugurowany przez Andrzeja Piotrowskiego, podsekretarza stanu w Ministerstwie Energii,

42 40 PTJ który przedstawił uczestnikom najważniejsze wyzwania, przed jakimi obecnie stoi rząd Polski, jeżeli chodzi o sektor energetyczny, gazowy i ciepłowniczy. Minister wspomniał o energetyce jądrowej, jako ważnym elemencie strategii energetycznej. Podzielił się swoimi wrażeniami z pobytu w Fukushimie. Zwrócił uwagę, że w wyniku wywołanej tsunami awarii elektrowni jądrowych nikt nie zginął z powodu napromieniowania. Zupełnie nieuzasadniona była, więc gwałtowna reakcja rządu niemieckiego i zapowiedź całkowitej rezygnacji z energetyki jądrowej przez kraj, który nie jest narażony na tak ekstremalne zjawiska w skorupie ziemskiej, a tym bardziej falę oceaniczną. Osobną kwestią jest realizacja harmonogramu PPEJ, który nie został oficjalnie zmieniony. Tak, więc można się spodziewać w tym roku rozpisania przetargu na wybór technologii jądrowej, czego minister nie wyklucza. W innym przypadku należałoby formalnie wprowadzić odpowiednie korekty. V panel został zatytułowany Polska energetyka w Europie protokół zgody i rozbieżności, w roli moderatorów wystąpili: dr Paweł Grzejszczak, Partner w Praktyce Infrastruktury i Energetyki, Kancelaria Domański Zakrzewski Palinka i Jan Biernacki, Menedżer, Grupa Energetyczna PwC, zaś do dyskusji zostali zaproszeni: Adam Gawęda, senator RP, zastępca przewodniczącego Komisji Gospodarki Narodowej i Innowacyjności; Mateusz Kędzierski, dyrektor Departamentu Innowacji i Rozwoju Technologii, Ministerstwo Energii; Dawid Klimczak, prezes zarządu, ENEA Trading Sp. z o.o.; dr Stanisław Tokarski, pełnomocnik naczelnego dyrektora ds. energetyki, Główny Instytut Górnictwa; Grzegorz Wrochna, pełnomocnik dyrektora ds. Współpracy Międzynarodowej, Narodowe Centrum Badań Jądrowych. Debatę otworzyło pytanie o docelowy miks energetyczny dla Polski oraz przyszłość rynku gazu w kontekście Nord Stream II. Nie bez znaczenia było też pytanie o przyszłość polskiego rynku OZE, zwłaszcza na tle Europy. Następnie zastanawiano się, czy połączenia transgraniczne są szansą czy zagrożeniem dla rynku. W dalszej części analizowano obecność polskich koncernów na rynkach zagranicznych oraz przygotowanie infrastruktury gazowej w odniesieniu do zakończenia współpracy z Gazpromem. Dzięki zarysowanym wnioskom możliwe było odniesienie się do często komentowanej relacji Energetyka vs polityka, bezpieczeństwo, biznes. Dużo miejsca poświęcono energetyce jądrowej. Prof. Grzegorz Wrochna wymienił korzyści związane z wykorzystaniem takiego sposobu przetwarzania energii. Wspomniał o polskim udziale w rozwijaniu reaktorów wysokotemperaturowych. Ostatni, VI panel został zatytułowany Firma w symbiozie z technologią bez czego nie da się pójść do przodu, w ramach którego zaproszeni goście debatowali nad najciekawszymi rozwiązaniami oferowanymi dla przedsiębiorstw z sektora energetycznego i ciepłowniczego. Zastanawiano się m.in. czy polska energetyka ma już fundamenty w zakresie technologii i bez czego nie jest możliwe rozwijanie cyfryzacji w energetyce. Analizowano też, jakie korzyści daje technologia w energetyce zwłaszcza w kontekście sprzedawców multimedialnych. Nie bez znaczenia była także kwestia bezpieczeństwa systemu elektroenergetycznego z perspektywy czynnika technologicznego. Na koniec dyskutowano na temat technologii związanych z ładowaniem i gromadzeniem energii. W debacie kończącej XVII edycję Kongresu POWERPOL wzięli udział: Robert Basiak, Menedżer, Europa Centralna i Wschodnia, GE Digital, Adam Kampa, Wiceprezes Zarządu, TAURON Wytwarzanie S.A.; Roman Masek, Dyrektor ds. Technicznych, BELSE Sp. z o.o.; Marek Malisiewicz, Inicjator i Koordynator grupy Profesorów Inżynierów Klaster ANAWIM, zaś w roli moderatorów wystąpili: Wojciech Dziomdziora, Counsel w Praktyce IP&TMT, Kancelaria Domański Zakrzewski Palinka i Michał Gawrysiak, Menedżer, Grupa Energetyczna, PwC. Wojciech Głuszewski, Instytut Chemii i Techniki Jądrowej, Warszawa NOWOŚCI W PRAWIE PATENTOWYM 18 stycznia 2017 r. Urząd Patentowy RP zorganizował konferencję prasową pod hasłem Urząd Patentowy RP w ekosystemie innowacji wyniki i perspektywy. W spotkaniu wzięło udział ponad 20 dziennikarzy z prasy ogólnopolskiej, mediów regionalnych oraz czasopism branżowych. Wysłuchali oni prezentacji wygłoszonej przez Prezesa Urzędu dr Alicję Adamczak. W materiałach dostępnych również na stronie internatowej urzędu znajdują się między innymi przedstawione syntetycznie w sposób statystyczny informacje na temat ochrony własności przemysłowej z podziałem na wynalazki i wzory użytkowe, znaki towarowe i wzory przemysłowe. Przykładowo średni czas od zgłoszenia do wydania decyzji o udzieleniu patentu w wybranych krajach w latach wyniósł 3,6 roku. Na tym tle Polska wypada nie najgorzej z wynikiem 4,7 lat. Jesteśmy znacznie bardziej opieszali w porównaniu z Koreą (2,8 lat) czy USA (3,8 lat), ale szybsi od Japonii (5,3 lat). Od 15 kwietnia 2016 r. obowiązuje nowa procedura rozpatrywania przez Urząd Patentowy RP zgłoszeń znaków towarowych tzw. system sprzeciwowy. Przyjęcie nowego systemu w znacznym stopniu skróciło czas rozpatrywania znaków towarowych. Była to oczekiwana zmiana, gdyż czas na uzyskanie prawa wyłącznego ma zasadnicze znaczenie dla ochrony interesów przedsiębiorców na dynamicznie zmieniającym się rynku. Ich konkurencyjność zależy, bowiem od szybkości wprowadzania do obrotu nowych produktów oznaczanych chronionymi znakami towarowymi. Obecnie okres rozpatrywania zgłoszeń znaków towarowych w nowym systemie wynosi ok. 5 miesięcy, co przełożyło się na znaczny wzrost liczby zgłoszeń znaków towarowych (wzrost o ok. 14%). W poprzednim systemie średni czas rozpatrywania zgłoszeń wynosił ok. 18 miesięcy. Dnia 14 października 2016 r. weszła w życie zmiana rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie opłat związanych z ochroną wynalazków, wzorów użytkowych, wzorów przemysłowych, znaków towarowych, oznaczeń geograficznych i topografii układów scalonych. Obniżona została opłata za zgłoszenie znaku towarowego z 550 zł do 450 zł. Rok 2016 przyniósł również istotne zmiany w zakresie wzorów przemysłowych. Nowelizacja ustawy Prawo własności przemysłowej, która weszła w życie 15 kwietnia 2016 r., wprowadziła instytucję pierwszeństwa z wystawienia na wystawach krajowych dla wzorów przemysłowych oraz użytkowych. Dla organizatorów targów jest to okazja do zaprezentowania nowości rynkowych i technicznych, które bez zabezpieczenia pierwszeństwa z wystawy nie miałyby szansy pojawienia się na wystawie. Działanie takie przyczynia się do upowszechniania wiedzy dotyczącej nowych rozwiązań zarówno z zakresu wzorów przemysłowych, jaki i użytkowych. Należy wyraźnie zaznaczyć, iż powoływanie się na pierwszeństwo z wystawienia w przypadku omawianej regulacji, co do zasady ogranicza się tylko do wystaw na terytorium Polski. Warto podkreślić, że także uproszczone zostały wymagania dotyczące dokumentacji niezbędnej do dokonania skutecznego zgłoszenia wzoru przemysłowego poprzez wyeliminowanie obowiązku sporządzania przez zgłaszających opisu wzoru przemysłowego. Ponadto, jasno określone zostały wymagania techniczne dotyczące ilustracji wzoru będącego przedmiotem zgłoszenia. Dzięki wprowadzonym zmianom przedsiębiorcy oraz osoby fizyczne dokonujące zgłoszeń wzorów przemysłowych nie są obciążeni nadmiernymi obowiązkami w zakresie sporządzania niezbędnej dokumentacji oraz dysponują jasno określonymi zasadami wykonywania

43 PTJ 41 ilustracji zgłaszanych wzorów. Jednocześnie zmiany te powodują, iż liczba błędów i usterek w dokumentacji niezbędnej do skutecznego dokonania zgłoszenia znacznie się zmniejszyła, co w konsekwencji wpłynęło na przyspieszenie postępowania rejestrowego przed Urzędem Patentowym RP. Okres rozpatrywania zgłoszeń i wydania decyzji w sprawie udzielenia ochrony na wzór przemysłowy wynosi aktualnie 2-3 tygodnie. W dniu 1 lipca 2016 r. rozpoczął funkcjonowanie Wyszehradzki Instytut Patentowy, który obejmuje cztery państwa należące do Grupy Wyszehradzkiej (Czechy, Polskę, Słowację, Węgry) i jest otwarty również dla innych zainteresowanych państw europejskich. Instytut jest organizacją międzyrządową do spraw współpracy patentowej, posiadającą osobowość prawną oraz autonomię administracyjną i finansową. Od 6 stycznia br. UPRP przystąpił do Global PPH (Global Patent Prosecution Highway) co umożliwia zgłaszającym wnioskowanie o zastosowanie przyspieszonej procedury w dowolnym z uczestniczących w tym programie urzędów, jeżeli chociaż jedno z zastrzeżeń analogicznego zgłoszenia patentowego zostało zaakceptowane przez którykolwiek z urzędów będących stroną wielostronnego porozumienia GPPH. Podstawą wniosku o zastosowanie GPPH są zarówno czynności podjęte przez urząd wcześniejszego badania (OEE) wskazujące na udzielenie, bądź zamiar udzielenia patentu w trybie krajowym, jak również czynności dokonane przez ten urząd, jako Organ Międzynarodowy działający w trybie Patent Cooperation Treaty - PCT. Na koniec cytuję główne założenia projektowanej nowelizacji ustawy Prawo własności przemysłowej w roku 2017: znaczne przyspieszenie rozpatrywania zgłoszeń wzorów przemysłowych; wnoszenie opłat za kolejny okres ochrony przedmiotów własności przemysłowej bez konieczności składania wniosków o przedłużenie ochrony; wprowadzenie klauzuli natychmiastowej wykonalności w postępowaniu rejestracyjnym; możliwość wprowadzania poprawek i uzupełnień do zgłoszenia wynalazku do czasu wydania decyzji w sprawie udzielenia patentu pod warunkiem, że nie wykraczają one poza zakres ujawnienia w dacie zgłoszenia; przeniesienie z Konwencji monachijskiej przepisu dotyczącego przesłanek wyłączających ochronę patentową - możliwość ograniczenia prawa z patentu z inicjatywy uprawnionego; przywilej hodowcy wykorzystanie materiału genetycznego w celu hodowli lub tworzenia nowych odmian nie narusza patentu; wykluczenie z patentowania wytworów uzyskanych czysto biologicznym sposobem hodowli roślin lub zwierząt (przypadek orzeczenia Rozszerzonej Komisji odwoławczej EPO dotyczący brokuł i pomidorów); rezygnacja z wymogu graficznego przedstawienia znaku towarowego. tytułowej wystąpiła Karolina Gruszka. Partnerują jej m.in. Izabela Kuna w roli Bronisławy Dłuskiej (siostry noblistki), Piotr Głowacki jako Albert Einstein i Daniel Olbrychski grający Emile Amagata (zagorzałego przeciwnika Marii). Film w reżyserii Marie Noëlle to portret Skłodowskiej-Curie, jakiej nie znaliśmy czułej matki, kochającej żony, kobiety charyzmatycznej, zdecydowanej, choć pełnej dylematów i sprzeczności. Fot. 1. Od lewej siedzą: Małgorzata Rosen, Izabela Kuna, Karolina Gruszka, Marie Noëlle, tłumaczka (fot. Sylwester Wojtas) Światowa premiera filmu odbyła się 9 września 2016 r. w ramach Międzynarodowego Festiwalu Filmowego w Toronto. Reżyserka znana jest z takich filmów jak Ludwik Szalony, Żona anarchisty, Trudna miłość czy Obsession. Scenariusz napisali Marie Noëlle i Andrea Stoll. Autorem zdjęć jest Michał Englert ( Body/ciało, Pani z przedszkola, Nieulotne ). Z pośród innych twórców filmu warto wymienić: scenografia - Eduard Krajewski (Niemcy), kostiumy Cristobal Pidre, Florence Scholtes (Belgia), charakteryzacja Waldemar Pokromski, Mira Wojtczak (Polska), muzyka Bruno Coulais (Francja). Producentami filmu są: Marie Noëlle, Mikołaj Pokromski i Ralf Ziemmerman. Dzieło powstało w koprodukcji P Artisan Filmproduktion (Niemcy), Pokromski Studio (Polska), Sepia Prodiction (Francja), Climax Films (Belgia). Projekt dofinansowali: przez Polski Instytut Sztuki Filmowej, regionalne fundusze filmowe z Krakowa: KBF Krakowskie Biuro Festiwalowe oraz z Łodzi: EC1 Łódź Miasto Kultury w Łodzi. Obok wymienionych wcześniej aktorów grają również: Jan Frycz, Artur Dziurman, André Wilms, Charles Berling, Sabin Tambrea, Arieh Worthalter i Samuel Finzi. Zdjęcia były realizowane od maja do lipca 2015 r. w Paryżu, Brukseli, Monachium oraz w Łodzi, Krakowie i Łebie. Dystrybutorem światowym filmu jest Films Boutique (m.in. Wałęsa Andrzeja Wajdy). Wojciech Głuszewski, Instytut Chemii i Techniki Jądrowej, Warszawa MARIA SKŁODOWSKA- CURIE WCHODZI NA POLSKIE EKRANY 3 marca na ekrany polskich kin wszedł biograficzny film Maria Skłodowska-Curie. Jest to międzynarodowa koprodukcja o życiu słynnej polskiej noblistki, historia niezwykłej kobiety, która opuszcza ojczyznę i wyjeżdża do Francji, by rozpocząć karierę naukową. Film zabiera widzów w niepowtarzalną podróż w czasie do Paryża z przełomu wieków miasta intryg, romansów, sztuki i odkryć, które zmieniały świat. W roli Fot. 2. Od prawej: Karolina Gruszka (w roli Marii Skłodowskiej Curie), Mikołaj Pokromski (producent), Marie Noëlle (reżyserka), Izabela Kuna (filmowa Bronisława Dłuska) (fot. Sylwester Wojtas)

44 42 PTJ Na polskie ekrany Marię Skłodowską-Curie wprowadziła firma Kino Świat, która roku obchodów 150. rocznicy urodzin uczonej zainicjowała kampanię społeczną o charakterze informacyjnym pt. Poczuj chemię do Skłodowskiej. Wydarzenie to ma za zadanie odkrycie na nowo postaci Marii Skłodowskiej-Curie. Za sprawą kampanii społecznej chcą pokazać, że możemy być dumni z Polaków i ich osiągnięć. W każdym kraju rodzą się wybitne osobowości, zarówno społecznicy, jak naukowcy czy artyści, niezłomni ludzie czynu. Czasami potrzeba małej iskry inspiracji, aby ten talent wydobyć z każdego z nas. Kampania społeczna, która przedstawi kogoś takiego, jak Maria Skłodowska-Curie, może wzniecić w nas tę iskrę i dać początek pozytywnym zmianom w naszej rzeczywistości. Głównym narzędziem kampanii będzie film Poczuj chemię do Skłodowskiej z udziałem ambasadorki akcji Karoliny Gruszki. U jej boku pojawił się wybitny charakteryzator Waldemar Pokromski. Film na zlecenie Kino Świat i Narodowego Centrum Kultury zrealizowali: Julia Ruszkiewicz (reżyseria), Paweł Flis (zdjęcia), Małgorzata Borychowska (scenariusz i produkcja), Agnieszka Baranowska (kostiumy), Grzegorz Kucharski (nagranie dźwięku), Paweł Czyż (oświetlenie), Paweł Truchan (montaż), Jerzy Pieniążek (montaż dźwięku), Monika Jakutowicz (kolor korekcja), Izabela Miklaszewska i Jan Przybył. Film Poczuj chemię do Skłodowskiej dostępny jest pod adresem: Fot. 1. Scena spotkania Marii Skłodowskiej Curie z Albertem Einsteinem została nakręcona na plaży w Łebie. Obok Gustave Tery naczelny redaktor L Oeuvre (kadr filmu) 100 minut filmu opisuje okres życia Marii Skłodowskiej- Curie między dwoma nagrodami Nobla ( ). Historia zaczyna się w szopie przerobionej przez małżeństwo Curie na laboratorium chemiczne. Mimo, że warunki, w jakich prowadzono prace badawcze były bardzo ciężkie to jednak Maria wspominała ten okres, jako jeden z najszczęśliwszych w swoim życiu. Reżyserce udało się ten klimat pełnej sukcesów pracy i ciepła rodzinnego przedstawić w filmie. Zostaje on niespodziewanie zburzony tragiczną śmiercią Piotra Curie. Fot. 2. Maria Skłodowska-Curie w laboratorium (fot. Witold Baczyk) Fot. 3. Plakat promujący akcję Poczuj chemię do Skłodowskiej (fot. Christian Hartmann) Na podstawie materiałów prasowych udostępnionych przez p. Małgorzatę Borychowską, Kino Świat opracował Wojciech Głuszewski Dużo miejsca poświęcono historii romansu samotnej już wtedy uczonej z innym znakomitym, ale zamężnym francuskim uczonym Paulem Langevinem. Ten epizod był opisywany w licznych biografiach. Oczywiście szczegóły związku znane były tylko kochankom. W filmie przedstawiono jedynie jego pewną artystyczną wizję. Przeplatają się, więc elementy biograficzne z fikcją literacką. Dużo miejsca poświęca się w filmie problemowi różnego traktowania w tym czasie kobiet i mężczyzn. Dotyczyło to również sfery naukowej. PRASOWY POKAZ MARII SKŁODOWSKIEJ CURIE 20 marca br. odbyła się polska premiera filmu Maria Skłodowska-Curie. Wcześniej tego dnia zorganizowano specjalny pokaz dla dziennikarzy. Na pytania w trakcie konferencji prasowej odpowiadali: reżyserka filmu, aktorki i producent. Komentarzy historycznych udzielała dyrektor Muzeum Marii Skłodowskiej-Curie w Warszawie mgr Małgorzata Rosen. Fot. 3. Maria Skłodowska-Curie z Piotrem Curie, tyłem Eugene Curie (ojciec Piotra Curie) (fot. Christian Hartmann)

45 PTJ 43 Mimo, że Marii nie udało się, jako pierwszej kobiecie dostać do francuskiej akademii nauk to jednak była bardzo blisko tego celu. Można sądzić, że gdyby żył Piotr wyniki głosowań w akademii byłyby dla niej korzystne. Na marginesie można jednak zauważyć, że od ogólnego stereotypu odbiega sytuacja rodzinna Langevina, który został w filmie przedstawiony, jako ofiara przemocy domowej. Jest oczywiście również czarny charakter, zagorzały przeciwnik Marii, Emile Amagat. Obsadzony w tej roli Daniel Olbryski przedstawił Amagata, jako osobę prywatnie niesympatyczną o raczej przeciętnym dorobku naukowym. Nie mogło być świadków prywatnych rozmów obydwojga uczonych. Twórcy filmu starają się raczej wyobrazić sobie jak te upokarzające dla Marii spotkania mogły wyglądać. Warto może wyjaśnić, że osoby starające się o miejsce w akademii nauk zwyczajowo zabiegały o poparcie jej członków. Jest w filmie kilka elementów, które odwołują się do pewnych stereotypów dotyczących oddziaływania promieniowania jonizującego na materię. Przykładowo Maria w wolnych chwilach zajmuje się hodowlą kwiatów w ogrodzie i laboratorium. Udaje jej się wyhodować egzemplarz w wyjątkowych rozmiarach. Najbliżsi chwalą jej wyjątkowy talent do roślin. Reżyserce zależało chyba jednak na zwrócenie uwagi na możliwość mutacji roślin wywołanej promieniowaniem. Bardziej prawdopodobne byłoby jednak uzyskanie odmiany karłowatej i to pod warunkiem napromieniowania nasion rośliny. Film rozpoczyna się sceną, w której Maria niemal rodzi drugą córkę, Ewę w laboratorium. Tak, więc przez cały okres ciąży uczona miała kontakt z pierwiastkami promieniotwórczymi. Mimo to jak wiadomo urodziła dwie zdrowe córki. Ewa dożyła sędziwego wieku i zmarła w wieku 103 lat. Niektórzy podają to, jako przykład radiacyjnej hormezy, czyli dobroczynnego działania małych dawek promieniowania jonizującego. Film jest piękną opowiedzianą ciekawie historią sukcesów i porażek młodej polskiej i francuskiej uczonej. Ostatecznie naukowy świat mężczyzn tego okresu docenił jej talent czego dowodem są dwie nagrody nobla w dwóch różnych dyscyplinach naukowych. Nikomu poza Marią się to dotąd nie udało. Film śmiało można polecić wszystkim, ale niestety młodzieży tylko powyżej lat 18. Co jak sądzę zwiększy tylko zainteresowanie filmem. Wojciech Głuszewski, Instytut Chemii i Techniki Jądrowej, Warszawa MARIA SKŁODOWSKA- CURIE, PASJA, GENIUSZ, MIŁOŚĆ I doczekaliśmy się Wreszcie na ekrany kin trafił film fabularny o dwukrotnej noblistce, genialnej uczonej polskiej i francuskiej, Marii Skłodowskiej-Curie. Jego polska premiera miała miejsce 3 marca br.; odbył się pokaz, nazwijmy go przedpremierowym, z udziałem reżyserki, aktorów, producentów, przedstawicieli świata kultury, nauki. Po raz pierwszy jednak zaprezentowano go w Toronto we wrześniu ubiegłego roku podczas 40. Międzynarodowego Festiwalu Filmowego, w elitarnej sekcji Współczesnego Kina Światowego. Festiwal nie ma charakteru konkursu lecz przeglądu i ma opinię wylęgarni Oskarów. Jednak pokazywane tu filmy mogą zdobyć nagrody: publiczności, akredytowanych dziennikarzy oraz krytyków międzynarodowych. Był on prezentowany również w Chicago na Festiwalu Polskiego Filmu, w Ameryce, zdobył tam Złote Zęby dla najciekawszego filmu fabularnego. Film jest koprodukcją polsko-belgijsko-niemiecko-francuską, we francuskiej reżyserii Marii Noelle, według scenariusza M. Noelle i Andrei Stoll. Wśród odtwórców głównych ról doskonali aktorzy: Karolina Gruszka, Izabela Kuna, Daniel Olbrychski, Piotr Głowacki, Jan Frycz, Charles Berling, Fabrizio Rongione. Fot. 1. Gwiazdy na premierze filmu Maria Skłodowska-Curie (fot. Krzysztof Marciniak) Według mojej wiedzy, jest to trzeci biograficzny fabularny film o Marii Skłodowskiej-Curie, po nakręconym w roku 1943 amerykańskim obrazie z Greer Garson w roli uczonej oraz powstałym w roku 1991 polsko-francuskim serialu z Marie-Christine Barrault w roli głównej. Znane są liczne filmy dokumentalne, półdokumentalne, przedstawienia teatralne, opera, zarówno polskie, jak i obcej produkcji. Często zastanawiałam się z czego wynika taki stan rzeczy. Po rozmowach z wieloma reżyserami, z którymi pracowałam jako konsultantka, (K. Szmagier, K. Rogulski, B. Rączkowski), doszłam do wniosku, że być może reżyserzy i autorzy scenariuszy obawiają się podejmować ten temat aby nie narazić się na krytykę uczonych, ludzi, którzy zawodowo zajmują się biografią i dokonaniami Marii Skłodowskiej-Curie, aby nie spotkać się z zarzutami, że fałszują historię, źle interpretują dokumenty i fakty. Choć uczona jest postacią, o której sporo się mówi nie tylko w kontekście jej odkryć i pracy naukowej, to jednak nie jest to temat tak otwarty, jak chociażby życie Alberta Einsteina. Już sam znany wszystkim i często wykorzystywany medialnie wizerunek uczonego z otwartymi ustami skontrastowany z powagą zdjęć Marii Skłodowskiej-Curie daje dużo do myślenia. Oczywiście na oceny i reakcje widzów na ten najnowszy film trzeba będzie trochę poczekać, ale ja osobiście jestem przekonana, że to dobrze, że ten film powstał. Uwodzi fantastycznymi zdjęciami Michała Englerta, nieoczywistymi, tajemniczymi czasem obrazami i ujęciami, zaskakującymi i pełnymi magii. Autora zdjęć znamy między innymi z produkcji 33 sceny z życia, Bilet na Księżyc, Skrzydlate świnie, Wszystko co kocham. Świetnym zdjęciom towarzyszy wzruszająca momentami, piękna muzyka Bruna Coulaisa. Dzięki niej właśnie odczuwamy głębiej stany emocjonalne w jakich w różnych momentach życia znajduje się bohaterka filmu.

46 44 PTJ Uwagę zwraca także dość szybko, jak temat i klimat filmu prowadzona akcja. Pomimo wielu scen powolnych, uważnych, momentami nawet statycznych, widz jest w ciągłym napięciu, można powiedzieć, że cały czas czeka na niego niespodzianka Myślę, że jedną z jego dużych zalet jest ruch, zmienność. Wartkie dialogi (w języku francuskim, z polskimi napisami) nakazują skupienie i konieczność poddania się tempu w jakim płynie film. Tym bardziej, że wiele scen kręconych jest w laboratorium, podczas wykładu, podczas obrad Akademii Francuskiej czy konferencji solvayowskiej. Jak to w filmie fabularnym, chronologia wydarzeń rozgrywających się pomiędzy 1903, a 1911 jest nieco zaburzona, ale po pierwsze nie jest to dokument, a po drugie nie ma to wielkiego znaczenia dla treści i przekazu filmu. Kim jest Maria Skłodowska-Curie w opisywanym przeze mnie filmie? Pierwszą sceną filmu jest ujęcie w laboratorium, czyli wiemy od razu z kim mamy do czynienia, uczona, fizyczka, chemiczka, Polka, co podkreśla wymawiając dokładnie w polskim brzmieniu swoje nazwisko, osoba, którą oprócz nauki interesuje świat, to co dzieje się poza laboratorium i poza Francją. Kobieta interesująca, uparta, nie zwracająca uwagi na konwenanse i społeczne przesądy, pewna siebie w naukowym świecie zdominowanym przez mężczyzn. Dowcipna i można rzec nawet bezkompromisowa. Przekonana o własnym prawie do szczęścia i wyższości intelektu nad drobnomieszczańskim sposobem życia. Z drugiej strony osoba niezwykle otwarta (oczywiście dla ludzi sobie podobnych), uśmiechnięta, nawet można powiedzieć radosna, ciepła, pełna energii i siły. Kochająca żona i matka, poświęcająca swoim córkom każdą wolną chwilę nawet po niezmiernie ciężkim dniu pracy. Moim zdaniem film bardzo wyraźnie dzieli życie osobiste Marii na dwa etapy. Pierwszy, to czas euforii, emocji, radości związanych z życiem rodzinnym i pracy w laboratorium, wspólne chwile z Piotrem, mężem i ojcem, ale także współpracownikiem, tym z którym rozumieją się w zasadzie bez słów. Okres drugi, znacznie dłuższy, zaczyna się w momencie śmierci Piotra Curie. Fakt ten zresztą nie od razu do Marii dociera. Reżyserka postanowiła nieco inaczej pokazać okoliczności w jakich Maria dowiaduje się o tym fakcie niż mówią o tym dokumenty, ale w zasadzie to nie ma większego znaczenia, ważne jest jej zaskoczenie, wątpliwości, niechęć do przyjęcia tej straszliwej wiadomości. Przecież jeszcze stały w wazonie kwiaty, które razem zbierali, przecież jeszcze tak niedawno przytulała się do Piotra na pożegnanie, przecież jeszcze czuła jego zapach, a za kilka godzin mają się spotkać w laboratorium. To są myśli i uczucia znane tym, którzy przeżyli podobną tragedię. Maria się zmienia, a wraz z nią zmienia się klimat filmu. Jest czerń, smutek, jakiś nienaturalny spokój i rezygnacja. Są oczywiście dzieci, obowiązki, nieustanna praca w laboratorium, która jest swoistym lekiem na ból i samotność. Tylko w laboratorium Maria czuje się bezpieczna, tylko tam się uspokaja. Tam obcuje z Piotrem, rozmawia z nim, pracują razem jak kiedyś, rozwiązują trudne kwestie dyskutując zawzięcie, a potem powrót do rzeczywistości, bez Piotra. Maria działa jak automat, robi co trzeba, wykonuje swoje obowiązki, ale radości ani emocji w tych działaniach nie ma. I nagle reżyserka wprowadza element jasności; radosna, jasna sukienka, w której pojawia się w pewnym ujęciu odtwórczyni głównej roli, Karolina Gruszka, inna fryzura, błądzący po twarzy prawdziwy, naturalny uśmiech. Oto co przykuwa uwagę widza. Co się takiego wydarzyło, co się zmieniło w życiu Marii, że widać w niej aż taką zmianę? To uczucie, miłość, szansa na coś nowego, nadzieja i radość z odkrycia, że świat istnieje i nie ma czarnego koloru. Sytuacji kiedy oglądamy Marię Skłodowską-Curie z uśmiechem na twarzy, pełną emocji, energiczną, przepełnioną jakąś nadludzką zdawałoby się siłą, jest w filmie znacznie więcej. To jest film o TAKIEJ właśnie Marii, kochającej naturę, mocno stąpającej po ziemi, doceniającej wartość wysiłku fizycznego, ćwiczeń i gimnastyki. To jest film o kobiecie, która wie, że miłość jest uczuciem twórczym, że trzeba mieć odwagę aby ją przeżywać, że miłość cielesna, zbliżenie z ukochanym mężczyzną daje satysfakcję i siłę. A tak przecież potrzebowała potwierdzenia, że jeszcze może i umie kochać i być kochaną, że jeszcze nie wypaliła się całkowicie. Życie odzyskało sens. Po obejrzeniu filmu byłam niezwykle poruszona. Moje myśli krążyły jak szalone, rozmowy na ten temat samego obrazu, sposobu pokazania tego okresu życia uczonej, jej postawy, charakteru, stosunku do życia prowadziłam ze znajomymi, którzy też już obejrzeli film przez kilka następnych dni. Wydawało mi się bowiem, że zajmowałam się życiem Marii Skłodowskiej- Curie na tyle długo, że nic nie może mnie zaskoczyć. Nie chodzi tu oczywiście o wiedzę, o fakty czy dokumenty, mam na myśli raczej mój stosunek do Marii, to co o niej myślałam, jak ją postrzegałam. Przez całe moje zawodowe życie starałam się zachowując należny szacunek i pokorę w stosunku do jej geniuszu, przedstawiać uczoną nie jako encyklopedyczną noblistkę czy pomnikową zimną i nudną postać, ale jako człowieka z krwi i kości, kobietę wyprzedzającą swoją epokę, ale także istotę czującą, kochającą, przeżywającą emocje. Czasem skrywającą je zbyt głęboko. Film nie tylko potwierdził te moje działania, ale zmusił mnie do świeżego spojrzenia na Marię Skłodowską- Curie. Albert Einstein, grany w filmie przez Piotra Głowackiego, miał do uczonej stosunek można rzec, dychotomiczny. Z jednej bowiem strony podziwiał jej naukowy geniusz, uczciwość i charakter, z drugiej strony jednak mówił, że przypomina mu ostrygę, która nie ma uczuć i cały czas zamyka się w sobie. Ten film uświadomił mi, że otaczający Marię ludzie, mogli mieć do niej właśnie taki stosunek. Tylko tych, których dobrze znała i którym ufała dopuszczała do siebie na tyle blisko, aby móc się przed nimi otworzyć i bez obawy o to, że zostanie zraniona, odkryć siebie taką jaką była naprawdę. Inni, mogli w niej widzieć ową bezduszną ostrygę. Zdałam sobie także sprawę, że uczona była obiektem niezmiernie interesującym i intrygującym dla otaczających ją mężczyzn. Zarówno pod względem socjologicznym, jak i seksualnym. Celowo używam słowa obiekt. Zdawać by się mogło wyniosła, chłodna, uparta, przekonana o własnej racji, a jednak dowcipna, mówiąca żartobliwie w jednym z ujęć filmu podczas konferencji solvaywskiej, najmądrzejsza wśród kobiet, a może i wśród mężczyzn. Kobieta niedostępna, a przez to tym bardziej pożądana, nieuchwytna i niezrozumiała, tym bardziej godna zainteresowania niektórych mężczyzn- zdobywców, pragnących pokazać jej i innym gdzie jest jej miejsce. Może czytając te słowa, niektórzy z Państwa będą nieco oburzeni, ale ci czytelnicy, którzy zobaczą film z pewnością zrozumieją co mam na myśli. Teraz kilka słów o obsadzie aktorskiej. Według mnie wybór był znakomity, poczynając od odtwórczyni głównej roli, Karoliny Gruszki, która wielokrotnie podkreślała jak bardzo pragnęła zagrać Marię Skłodowską-Curie, jaką darzyła ją estymą i jak bardzo ją inspirowała. Na uwagę zasługuje doskonała, moim zdaniem charakteryzacja i dobór kostiumów. Sylwetka, sposób poruszania, fryzura to wszystko czyni z odtwarzanej przez K. Gruszkę postaci, kogoś bardzo wiarygodnego. Wydaje się też, że osobisty światopogląd aktorki miał tu także duże znaczenie. Izabela Kuna, grająca siostrę Marii Skłodowskiej, Broni-

47 PTJ 45 sławę wniosła do filmu pewną stabilizację, rozsądek i spokój, taka była Bronisława Dłuska. Silna, stateczna, rozsądna, ale też kochająca, współczująca i pomocna. Albert Einstein, w którego wcielił się wspomniany już wcześniej Piotr Głowacki, to postać jakby żywcem wyjęta ze znanych biografii uczonego. Dowcipny geniusz, prostolinijny w swoich wypowiedziach, w filmie nieco nadskakujący uczonej. Wreszcie Daniel Olbrychski, filmowy prof. Emile Amagat, zimny, wyrachowany, cyniczny, manipulujący członkami Francuskiej Akademii Nauk, zagorzały przeciwnik Marii. Paul Langevin, fenomenalny uczony, uczeń Piotra Curie, współpracownik państwa Curie, przyjaciel i późniejszy kochanek Marii Skłodowskiej. Genialny umysł, ale słaby, tchórzliwy charakter, nieodpowiedzialny mężczyzna, po omacku poszukujący ciepła, miłości i zrozumienia. Warto aby ten film był obejrzany przez młodzież szkolną, tym bardziej, że ani tych kilka scen ukazujących zbliżenia fizyczne bohaterów, ani tematyka romansów, nie jest jej obca. Warto także aby o pewnych kwestiach społecznych, obyczajowych, politycznych ukazanych w filmie można było podyskutować w grupie, z nauczycielem. Oczywiście, jeśli będzie to dyskusja merytoryczna i spokojna. Fot. 2. Grażyna Torbicka na premierze filmu Maria Skłodowska-Curie (fot. Krzysztof Marciniak) Z dużą niecierpliwością czekam na społeczny, szerszy odbiór opisywanego przeze mnie filmu, oczekuję na opinie widzów, dla których uczona jest pewnie w większości kojarzona jedynie z laboratoryjnym fartuchem i probówkami Ciekawa jestem także jak zareagują na ten przekaz uczeni, nauczyciele, a także studenci i uczniowie. Film wszedł do kin już 3 marca. Ja osobiście polecam go gorąco z kilku powodów, przede wszystkim dlatego, że zmusza do zastanowienia i mam nadzieję do weryfikacji niektórych poglądów. Małgorzata Sobieszczak-Marciniak, Prezes Towarzystwa Marii Skłodowskiej-Curie w Hołdzie, Warszawa TECHNIKI RADIACYJNE W PRZETWÓRSTWIE TWORZYW SZTUCZNYCH Centrum Badań i Technologii Radiacyjnych Instytutu Chemii i Techniki Jądrowej w Warszawie organizuje w dniach 8 9 czerwca 2017 r. sympozjum poświęcone procesom inicjowanym wiązką elektronów w polimerach, a także najistotniejszym zastosowaniom technik radiacyjnych. Sympozjum adresowane jest do środowisk naukowych oraz przedstawicieli przemysłu tworzyw sztucznych. Program spotkania będzie obejmował wygłoszenie referatów przez zaproszonych prelegentów oraz zorganizowanie sesji plakatowej dotyczącej badań materiałowych i przetwórstwa tworzyw sztucznych połączonych z dyskusją nad możliwościami radiacyjnej modyfikacji badanych polimerów. Od wielu lat w krajach zaawansowanych technologicznie obserwuje się szybki rozwój technik radiacyjnych w przetwórstwie tworzyw sztucznych, głównie w celu poprawy jakości wytwarzanych produktów (polepszenia właściwości mechanicznych i termicznych, odporności chemicznej, wydłużenia czasu użytkowania produktów, itp.). Obecnie w Polsce wiązki wysokoenergetycznych elektronów znajdują zastosowanie wyłącznie w procesach wytwarzania wyrobów z pamięcią kształtu (rury i taśmy termokurczliwe), wstępnej wulkanizacji opon samochodowych i sieciowania folii spożywczych. Jednak coraz silniej zarysowuje się potrzeba wykorzystania metod radiacyjnych w innych gałęziach przemysłu. Dlatego pragniemy zainteresować krajowych specjalistów w zakresie produkcji i przetwórstwa tworzyw polimerowych możliwościami techniki radiacyjnej oraz przedstawić spodziewane korzyści związane z wykorzystaniem tego typu technologii. W programie sympozjum znajdą się następujące tematy: Akceleratory elektronów, źródła promieniowania gamma; Prezentacja źródeł promieniowania jonizującego oraz pilotowej instalacji do sieciowania radiacyjnego kabli i przewodów elektrycznych; Radiacyjne sieciowanie kabli i przewodów elektrycznych; Wytwarzanie pianek poliolefinowych; Otrzymywanie rur i taśm termokurczliwych; Radiacyjne sieciowanie rur przeznaczonych do transportu gorącej wody; Materiały opakowaniowe; Radiacyjne sieciowanie wyrobów medycznych; Zastosowanie technik radiacyjnych do wulkanizacji opon i uszczelek; Modyfikacja materiałów kompozytowych; Wykorzystanie procesów radiacyjnych w polimerach stosowanych w medycynie; Szczepienie radiacyjne; Sterylizacja radiacyjna wyrobów medycznych wykonanych z polimerów (zwiedzanie Stacji Sterylizacji); Radiacyjna konsolidacja; Radiacyjna modyfikacja polimerów w poligrafii. Sympozjum zakończy dyskusja na temat aktualnych możliwości stosowania obróbki radiacyjnej w Polsce i jej perspektyw oraz ekonomicznych aspektów wykorzystania wiązek elektronów, promieniowań: gamma. Za stronę naukową sympozjum odpowiadają: prof. dr hab. Andrzej Chmielewski, dr hab. Grażyna Przybytniak, prof. nadzw., dr inż. Zbigniew Zimek. W Komitecie organizacyjnym pracują: dr inż. Ewa Kornacka, dr inż. Wojciech Głuszewski, dr inż. Andrzej Nowicki. Sympozjum odbędzie się w Instytucie Chemii i Techniki Jądrowej w Warszawie (ul. Dorodna 16). Koszt uczestnictwa 500 zł. Kontakt: e.kornacka@ichtj.waw.pl; w.gluszewski@ichtj.waw.pl;

48 46 PTJ PIĘCIOLETNI PLAN CHIN UJAWNIA AMBITNE CELE JĄDROWE W KRAJU I ZA GRANICĄ Budowa elektrowni jądrowych o łącznej mocy ponad 30 GWe będzie prowadzona w Chinach w okresie najbliższych pięciu lat. W roku 2020 moc zainstalowana w chińskich elektrowniach jądrowych osiągnie wartość 58 GWe, co oznacza roczny wzrost o 16,5 %. Takie dane zawiera trzynasty pięcioletni plan rozwoju energetyki, opublikowany przez Narodową Komisję Rozwoju i Reform oraz Narodową Administrację Energii. Dla osiągnięcia tych celów Chiny będą musiały budować 7-10 reaktorów rocznie. Obecnie Chiny eksploatują 37 reaktorów, 20 znajduje się w stadium budowy, a 4 kolejne są zatwierdzone do budowy. Udział energii jądrowej w bilansie energetycznym kraju w roku 2015 wynosił 3,03 %. Zakłada się, że w roku 2020 energetyka jądrowa będzie produkować 6 % energii, a w roku %. W skali świata udział EJ w produkcji energii wynosi 16 %. Do 2030 r. Chiny planują zbudowanie 30 bloków jądrowych za granicą. Według magazynu FORBES koszt budowy chińskich reaktorów liczony na jeden megawat Jest równy jednej trzeciej kosztu megawatu z elektrowni budowanej w Flamanville. Reaktory Yangjiang-1 do Yangjiang-6 w prowincji Guangdong kosztują około $1,9 mld ( 1,7mld) każdy. Spośród tych 6. reaktorów 4 są generacji II+ CPR1000, a 2 bloki generacji III+ ACPR1000. Zostały zbudowane przez China General Nuclear Power Group. Energia wygenerowana w Chinach w roku 2016 wynosiła 210,5 mld KWh i była o 25 % wyższa niż w roku Dane te podała the China Nuclear Energy Association w dniu 25 stycznia 2017 r. Dane dotyczące chińskiego przemysłu jądrowego przedstawione zostały na załączonym rysunku. Na podstawie informacji NucNetu z dnia 6 lutego 2017 r. przygotował Stanisław Latek POLSKA ZAINTERESOWANA AMERYKAŃSKIM PARTNERSTWEM W REALIZACJI PROGRAMU JĄDROWEGO Polska rozpatruje możliwość wykorzystania energii jądrowej do dywersyfikacji krajowego mix`u energetycznego i poszukuje w USA partnerów do realizacji tego zamierzenia. W USA na początku roku przebywała ostatnio delegacja Ministerstwa Energii RP. Szef delegacji, dyrektor Departamentu Energii Jądrowej Józef Sobolewski powiedział podczas wizyty: Problemem, który musimy wkrótce rozwiązać jest konieczność zwiększenia mocy źródeł pracujących w podstawie zasilania. Słowa te wypowiedział dyrektor Sobolewski podczas spotkania polskich i amerykańskich rządowych oficjeli w waszyngtońskim Nuclear Energy Institute. J. Sobolewski powiedział, że ok. 90 % energii elektrycznej w Polsce pochodzi ze spalania węgla. Polska poszukuje obecnie innych źródeł energii, aby zapewnić zróżnicowanie paliw i bezpieczeństwo energetyczne. Polskie elektrownie starzeją się: 60% elektrowni węglowych pracuje już ponad 30 lat. Obecnie Polska eksportuje energię, ale zapotrzebowanie krajowe wzrasta, a zatem jeśli nie będzie dodatkowych mocy Polska może stać się importerem energii elektrycznej.

49 PTJ 47 Paul Marin, dyrektor ds. handlu, inwestycji i energii jądrowej w prezydenckiej Radzie Bezpieczeństwa Narodowego powiedział, że Polska powinna rozważyć opcję jądrową, jako sposób na dywersyfikację źródeł energii. Biały Dom opowiada się za wzmocnieniem rozszerzającej się współpracy amerykańskich przedsiębiorstw działających w sektorze jądrowych ze swymi polskimi partnerami. W ostatnim czasie polskie media donosiły, że rząd polski przesunął termin podjęcia decyzji o rozpoczęciu realizacji programu jądrowego do końca bieżącego półrocza. Przytaczano słowa ministra Krzysztofa Tchórzewskiego, który stwierdził, że przed upływem pierwszego półrocza przedstawi rządowi model finansowania budowy elektrowni jądrowych w Polsce. Na podstawie doniesienia NUCNET-u z dnia 10 lutego 2017 r. opracował Stanisław Latek WIOSNĄ DO NASZYCH RĄK TRAFI KOLEJNA, TRZECIA JUŻ KSIĄŻKA Wiosną do naszych rąk trafi książka dr Tomasza Pospiesznego o genialnej kobiecie-uczonej. Tym razem, rzecz jest o odkrywczyni sztucznej promieniotwórczości, Irenie Joliot-Curie. Radowa dziedziczka, bo taki tytuł nosi zapowiadana przeze mnie pozycja, jest kontynuacją serii tematycznej, wydawanej przez wydawnictwo Novae Res, w której czytaliśmy już o Marii Skłodowskiej-Curie i Lisie Meitner. Tytuł książki doskonale oddaje treść, a także zamierzenia autora. Radowa dziedziczka, to genialna córka wielkiej matki, spadkobierczyni cech, uzdolnień, zainteresowań, poglądów; naśladowniczka w różnych aspektach życia i pracy. Fot. 1. Irena Joliot-Curie.1936 r. Warszawa (własność Narodowe Archiwum Cyfrowe) Książka ukazuje się w roku, który aż kipi od rocznic rocznica urodzin Marii Skłodowskiej-Curie, 120. rocznica urodzin Ireny Joliot-Curie, 10. rocznica śmierci Ewy Curie Labouisse, 85. rocznica otwarcia Instytutu Radowego w Warszawie, 80. rocznica ukazania się pierwszego wydania książki Maria Curie, pióra E. Curie oraz 50. rocznica utworzenia Muzeum Marii Skłodowskiej-Curie przez prof. J. Hurwica. Ta, pozycja, jak i poprzednie ukazuje się pod Honorowym Patronatem Towarzystwa Marii Skłodowskiej-Curie w Hołdzie. Mówi się, że dzieci znanych i genialnych rodziców, mają w życiu trudniej, ponieważ żyją w ich cieniu, a na osiągnięcia i sukcesy inni patrzą przez pryzmat dokonań tych pierwszych. Chyba rzeczywiście tak jest, szczególnie kiedy podążają tą samą drogą; muszą niejako przeskoczyć swoich rodziców, udowodnić światu, że są w stanie dokonać czegoś samodzielnie. Życie Ireny Curie, potwierdza to założenie całkowicie. Ten mechanizm działał zresztą nie tylko w jej przypadku, to samo dotyczyło przyszłego męża Ireny, wcześniej tylko pracownika Instytutu Curie, poleconego przez Paula Langevina, Fryderyka Joliot. Jemu także zarzucano, że wkrada się w łaski wielkiej Madame Curie poprzez znajomość i późniejsze małżeństwo z jej córką. Dopiero po wielu latach pracy, a także małżeństwa udowodnił, że jest wartością samą w sobie. Zresztą sama Maria Skłodowska-Curie nie od razu oddała mu swe serce i zaufanie. Początkowo patrzyła na niego nieufnie, nie ufała jego szczerym zamiarom w stosunku do Ireny, miała nadzieję, że jako flirciarz, szybko znudzi się Ireną i ją zostawi. Cytując fragment książki Według opinii Marii, Joliot zdecydowanie za dużo palił, słuchał francuskiej muzyki (był zafascynowany Edith Piaf i jej piosenkami), był bardzo gadatliwy, słynął ze swoich lewicowych poglądów i co najważniejsze nie posiadał licencjatu, magisterium ani specjalizacji nauczycielskiej. Czytając tę książkę, zwracamy uwagę na zupełnie wyjątkowe stosunki między Ireną, a Marią, stosunki, które z czasem zmieniają się, zyskują inną jakość. Z relacji matka-córka, wkraczają w obszar przyjaźni, współpracy, współodpowiedzialności. Cytowane w książce listy, ukazują zupełnie inny obraz Marii Skłodowskiej, niż ten znany i powielany. Na obraz zimnej, opanowanej do przesady, kontrolującej siebie i rzeczywistość kobiety nakłada się zupełnie inny. Delikatność, ciepło, troska, miłość, a także takt i zaufanie, to cechy które przebijają z korespondencji pań Curie, z obu stron. Co ważne, zarówno wtedy kiedy Irena była małą dziewczynką, nastolatką, jak i dorosłą kobietą. W jednym z listów, Maria pisała Moja kochana córko, całuję Cię czule, prosząc Cię abyś czuwała nad swoją siostrą i osobami, które są z Tobą. ( ). Jeśli nie możecie pracować dla obecnej Francji, pracujcie dla jej przyszłości. Niestety, po tej wojnie zabraknie wielu ludzi, chodzi o to, żeby ich zastąpić. Uczcie się fizyki i matematyki najlepiej, jak potraficie. Czy nie rozpoznajemy tu wychowawczego ducha ojca Marii Skłodowskiej-Curie, Władysława; nauczyciela, mentora młodej Marii? Odpowiedzialność za swój kraj, za swoich najbliższych, za tych, którzy nam ufają. To jedna z najważniejszych cech Marii Skłodowskiej-Curie, którą przekazała swoim córkom. Obie pokazały to zresztą w ciągu swojego życia nigdy nie bojąc się poniesienia konsekwencji własnych decyzji. Autor dużo miejsca i uwagi poświęca wzajemnym relacjom Ireny i Fryderyka, w laboratorium, w domu, w życiu publicznym. Zdawać by się mogło, że nie było bardziej różniących się od siebie ludzi, że nie uda im się porozumieć w żadnej sprawie, że ich charaktery, zainteresowania są nie do pogodzenia. Chyba znowu można tu szukać analogii w poprzednim pokoleniu. Maria i Piotr; ona w młodości pełna z trudem powstrzymywanych emocji, on, spokojny, zamyślony, jakby z lekka wycofany Fryderyk pełen życia, pasjonat polowań, papierosów, jazdy na motocyklu, jazzu, łowienia ryb, piłki nożnej, ping ponga, kobiet. Irena podobna do ojca, zdystansowana, nietowarzyska, poważna, szorstka, zamknięta w sobie, spokojna, wyważona. Uwielbiała pływanie, jazdę na nartach, kochała poezję, literaturę, przyrodę. Oboje jednak mieli podobne poglądy społeczne, dostrzegali konieczność

50 48 PTJ dopuszczenia kobiet do życia publicznego i społecznego, przekazania im prawa głosu jako opiekunkom i wychowawczyniom młodego pokolenia. Byli pacyfistami i kochali swój kraj. Czy tu także nie widać wpływu matki Oboje kochali naukę, zacisze laboratorium, tajemnicę nieznanego. Książka dr Tomasza Pospiesznego uprzytomniła mi pewien fakt, a właściwie ich naturalne następstwo. Otóż zaczynając od dziadka Marii Skłodowskiej-Curie, Józefa Skłodowskiego, poprzez Bronisławę i Władysława Skłodowskich, Marię Skłodowską-Curie, Helenę Skłodowską-Szalay, Eugeniusza Curie (ojca Piotra), aż po Irenę i Ewę Curie mamy do czynienia z nauczycielami. Pozwolę sobie powiedzieć nawet ze sztafetą nauczycielską. Oni wszyscy byli nauczycielami, pedagogami, mistrzami uczącymi kolejne pokolenie. I te następne pokolenia podejmowały pałeczkę. Każdy z tych rzeczowników ma inne znaczenie, a ludzie nieco inne zadania. Przekazywać wiedzę, zaciekawić, otworzyć umysły, uczulić na piękno świata i sztuki, uwrażliwić na drugiego człowieka, przekazać i nauczyć tolerancji, szacunku, uczciwości i odwagi cywilnej, wpoić poczucie obowiązku i aktywną postawę to były zadania uczestników owej sztafety. Miło było zdać sobie sprawę, że Irena przejęła od dziadków i matki poglądy na temat wychowania dzieci, wpajania światopoglądu, traktowania drugiego człowieka. Przytaczając słowa Ireny za autorem książki Byłam pod silnym wpływem matki, którą kochałam i szczerze podziwiałam, i w ciągu całego swojego dzieciństwa nie wyobrażałam sobie, że mogłaby posiadać jakiekolwiek ludzkie wady czy słabości. Byłam jednak bardziej podobna do ojca i być może, że to właśnie było jedną z przyczyn, że mogłam się tak doskonale porozumieć z matką mimo niekiedy różnych punktów widzenia ( ). Jak pisałam we wstępie, książka o Irenie Joliot-Curie, naukowej spadkobierczyni Marii, jest swoistą klamrą. Łączy bowiem losy i działania dwóch poprzednich bohaterek. Wszystkie one się znały, reprezentowały prężne ośrodki naukowo-badawcze i można powiedzieć, że choć Maria Skłodowska-Curie była niekwestionowaną pionierką, rywalizowały ze sobą na polu naukowym. W kolejce czeka już następna kobieta, Ewa Curie Labouisse. I choć nie poszła w ślady rodziców, ani siostry i szwagra, jak sama mówiła przynosząc wstyd rodzinie jako jedyna nie dostała Nagrody Nobla, była kobietą niezwykłą, odważną, upartą i dzielną. Czy niedługo będę mogła poinformować czytelników, o książce, której będzie bohaterką? Czas pokaże Małgorzata Sobieszczak-Marciniak, Prezes Towarzystwa Marii Skłodowskiej-Curie w Hołdzie, Warszawa Jerzy Kubowski HISTORIA BOMBY ATOMOWEJ STANY ZJEDNOCZONE, RZESZA NIEMIECKA, ZWIĄZEK RADZIECKI, Książka Jerzego Kubowskiego HISTORIA BOMBY ATO- MOWEJ Stany Zjednoczone, Rzesza Niemiecka, Związek Radziecki, Fakty, Relacje, Dokumenty oprócz opisów technicznych projektów bomby atomowej podaje wiele niepublikowanych dotychczas informacji opartych o odtajnione dokumenty służb wywiadowczych. Fot. 1. Kolorowa okładka - Historia bomby atomowej Przedstawiona historia budowy bomby atomowej w Stanach Zjednoczonych oprócz wyjaśnienia fizyki działania bomby zawiera wzajemną korespondencję uczonych i listy do władz. Obrazuje w ten sposób determinację uczonych w dążeniu do celu, kolejne kroki w zdobywaniu doświadczenia (budowa pierwszego reaktora - Stos Fermiego, przygotowanie eksperymentalnego wybuchu). Mimo, że autor nie podaje w spisie literatury opracowania Richarda Rhodesa, można odnieść wrażenie, że rozdział ten jest uzupełnieniem wiadomości Rhodesa nie tylko przez podanie oryginalnej korespondencji, ale również przez bogaty materiał ilustracyjny łącznie z konstrukcją bomby, mapą ośrodków badawczych zaangażowanych w projekt budowy bomby czy mapy trasy ataku na Japonię. Interesujące są fragmenty dotyczące zakończenia działań wojennych. W rozdziale poświęconym historii budowy bomby atomowej w Niemczech omówiono przypuszczalne przyczyny, niepowodzenia tego przedsięwzięcia, mimo że niemieccy uczeni byli w tym czasie wiodącą grupą w badaniach jądrowych. Jedną z przyczyn jest fakt, że z 26 osobowej grupy znaczących uczonych 12 musiało ze względu na antysemickie ustawy opuścić III Rzeszę. W rozdziale omówiono wiele akcji opóźniających badania. Dużo miejsca poświęcono dwuznacznej roli noblisty Wernera Heisenberga. Do dziś pozostaje aktualne pytanie, czy niepowodzenie programu jądrowego było wynikiem trudnych warunków wojennych czy celowego działania uczonych. Ostatni rozdział porusza niezwykle interesujący temat budowy bomby atomowej w Związku Radzieckim. W zasadzie jest to opis historii nauki i rozwoju fizyki jądrowej w Związku Radzieckim od chwili jego powstania do upadku. Podano krótkie życiorysy uczonych powiązanych badaniami jądrowymi ich czasem tragiczne losy, ogromne trudności w pracy naukowej wynikające między innymi z izolacji od literatury światowej, doktrynalnego podejścia władz do nauki itd. W tym dość ponurym obrazie zdumiewa patriotyzm uczonych podejmujących pracę mimo bardzo zniechęcających działań władz. Rozdział jest bogato ilustrowany. Podano szereg sensacyjnych informacji np. o próbach wydostania się z żoną z Związku Radzieckiego Geogija Gamowa, który po latach podjął współpracę z wywiadem, czy o tym jak wywiad zdobywał wiadomości o bombie, jak udało się wstrzymać publikację instrukcji budowy bomby. Przedstawiono wiele oryginalnych dokumentów. Istotnym niedostatkiem jest brak opisu, jak i gdzie powstała bomba w ZSRR, jaki zespół ją budował, gdzie przeprowadzono pierwsze próby. We wstępie podano, że ZSRR szybko opanował technologię budowy bomby, ale w tekście nie znalazło to potwierdzenia. dr inż. Krzysztof Rzymkowski, Stowarzyszenie Ekologów na Rzecz Energii Nuklearnej, Warszawa

51 PTJ 49 Charles Ailleret FRANCUSKA PRZYGODA ATOMOWA Historia powstawania broni jądrowej zapoczątkowana w latach trzydziestych dwudziestego wieku jest stale przedmiotem zainteresowania różnych środowisk nie tylko związanych z techniką jądrową. Szczególnym zainteresowaniem cieszą się publikacje przedstawiające stan badań naukowych prowadzących do powstania bomby atomowej w okresie poprzedzającym II wojnę światową, dynamiczny rozwój badań w czasie wojny i po jej zakończeniu. W Polsce ukazało się na ten temat niewiele pozycji. W 1979 r. wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej wydało wspomnienia Charlesa Aillerta generała kierującego pracami nad francuską bombą atomową pt. francuska przygoda atomowa. Fot. 1. Strona tytułowa książki pt. Francuska przygoda atomowa Richard Rhodes JAK POWSTAŁA BOMBA ATOMOWA Fot. 2. Książka Jak powstała bomba atomowa W roku 2000 wydawnictwo Prószyński i S-ka wydało rewelacyjną książkę Richarda Lee Rhodesa amerykańskiego dziennikarza, historyka i publicysty pt. Jak powstała bomba atomowa (The Making of the Atomic Bomb) wyróżniona Nagrodą Pulitzera w Książka w atrakcyjny sposób przestawia stan badań i prac nad bombą atomową w Stanach Zjednoczonych, Niemczech, Japonii i Wielkiej Brytanii. Pośrednio o budowie bomby i wątpliwościach moralnych uczonych z jednej strony zafascynowanych nowymi odkryciami a z drugiej tragicznymi skutkami ich wykorzystania można dowiedzieć się z książek Klausa Hoffmana Wina i odpowiedzialność Otto Hahn Konflikty uczonego i J. Robert Oppenheimer Twórca pierwszej bomby atomowej Wydawnictwo Naukowo Techniczne. dr inż. Krzysztof Rzymkowski, Stowarzyszenie Ekologów na Rzecz Energii Nuklearnej, Warszawa PROF. KAZIMIERZ ZALESKI CZŁONKIEM HONOROWYM PTN Prof. Kazimierz Zaleski został Honorowym Członkiem Polskiego Towarzystwa Nukleonicznego. Uroczystość wręczenia dyplomu odbyła się w czasie zebrania Zarządu Głównego w dniu 16 grudnia 2013 r. i połączona była z wykładem pt. PRZYSZŁOŚĆ ENERGETYKI JĄDROWEJ NA ŚWIECIE. Profesor Kazimierz Piotr Zaleski jest specjalistą w dziedzinie energetyki jądrowej we Francji, gdzie się urodził. W latach pracował przy pierwszym francuskim reaktorze ZOE (5 do 100 kwth), a w latach zorganizował i kierował ekipą odpowiedzialną za uruchomienie pierwszego francuskiego reaktora produkującego energię elektryczną Plutonium G1. Od 1957 r. zorganizował i kierował pierwszą francuską ekipą w ramach CEA badającą i projektującą reaktory na prędkich neutronach (Rapsodie 40 MWth i Phenix 250 MWe). Później był profesorem na uniwersytetach w USA i Francji. W 1981 r. był współzałożycielem Centrum Geopolityki, Energii i Surowców na Uniwersytecie Paris Dauphine, z krórym jest do dzisiaj związany jako pełnomocny przedstawiciel. Fot. 1. Prof. Kazimierz Piotr Zaleski polski fizyk mieszkający we Francji, specjalista od spraw energii jądrowej, profesor uniwersytetów we Francji i USA. Na zdjęciu prof. Zaleski odbiera z IChTJ dyplom honorowego członka PTN W czasie wykładu prof. Zaleski przedstawił swoje interesujące spostrzeżenia na temat energetyki jądrowej na świecie oparte na wieloletniej aktywności na tym polu. Rozpoczął od stwierdzenia, Z KART HISTORII POLSKIEGO TOWARZYSTWA NUKLEONICZNEGO

52 50 PTJ Z KART HISTORII POLSKIEGO TOWARZYSTWA NUKLEONICZNEGO że dawniej decyzje odnośnie energetyki jądrowej podejmowane były przez rządy i parlamenty wybrane (w krajach demokratycznych), którym społeczeństwo delegowało podejmowanie skomplikowanych decyzji w sprawach techniczno-ekonomicznych. Obecnie społeczeństwu wydaje się, że może samo uczestniczyć w skomplikowanych decyzjach dotyczących energetyki jądrowej, węgla, gazu naturalnego i łupkowego, energii odnawialnych, oszczędności energii itd. Niewątpliwie jest teraz więcej informacji przekazywanych społeczeństwu (np. przez internet). Kwestie są jednak tak skomplikowane i przyjmowane stanowiska subiektywne, że istnieje ryzyko, wpływu na społeczeństwo argumentów nieracjonalnych, demagogicznych propagowanych przez niektóre organizacje i osoby. Na skutek tego trudniej może być dojść do decyzji kierując się interesem ogólnym opartym na racji stanu. W tej sytuacji politycy, szukający popularności i poparcia mniejszych partii przeciwnych energii jądrowej, podejmują doraźne decyzje w zakresie energii jądrowej niekoniecznie zgodne z interesem ogólnym. Na przykład, kanclerz Niemiec Gerhard Schröder zdecydował o odchodzeniu od energii jądrowej, co może być bardzo kosztowne, a prezydent Francji François Hollande zapowiedział zakończenie eksploatacji elektrowni jądrowej w Fessenheim w 2017 r. mimo, że elektrownia ta uzyskała w 2013 r. zezwolenie na pracę przez następne 10 lat, po dodatkowych inwestycjach mających na celu zwiększenie bezpieczeństwa. Te decyzje spowodowane chęcią zadowolenia przeciwników energii jądrowej (np. partie proekologiczne), a nie mające koniecznie poparcia większości społeczeństwa francuskiego mogły być sprzeczne z interesem ogólnym. W dalszej części wykładu prof. Zaleski przypomniał trzy katastrofy w elektrowniach jądrowych. Pierwsza miała miejsce w elektrowni Three Mile Island (TMI) w Stanach Zjednoczonych (1979). Prelegent związał ją z młodością technologii jądrowej, gdy nie przewidywano różnych sytuacji wynikających z niedostatków technicznych bądź szkoleniowych załogi. Pamiętajmy jednak, że mimo że elektrownia była zniszczona, to nikt wtedy nie zginął i nie było skażenia promieniotwórczego terenu, poza budynkiem reaktora. Konsekwencją tego zdarzenia było wprowadzenie szeregu usprawnień w eksploatacji. Druga katastrofa wydarzyła się w Czarnobylu w byłym Związku Radzieckim (1986) i może być przypisana brakowi kultury bezpieczeństwa, zarówno jeśli chodzi o koncepcję reaktorów (np. dodatni współczynnik reaktywności, jak i pogwałceniu procedur eksploatacyjnych jak blokada przez operatorów automatycznych systemów wyłączenia reaktora przy przekroczeniu parametrów w czasie prowadzenia eksperymentu). Tragiczne żniwo zgonów wśród pracowników elektrowni i liczba ofiar wśród ludności cywilnej stale pozostaje w pamięci społeczeństwa na całym świecie. Trzecia katastrofa wydarzyła się w elektrowni Fukushima Daiichi w Japonii (2011) gdzie niewłaściwie oceniono zagrożenie od fali tsunami. Wiedziano o zagrożeniu i nie podjęto żadnych środków zaradczych. Nie wprowadzono także ulepszeń, które wymagane były, po katastrofie w TMI, w identycznych reaktorach typu BWR eksploatowanych w Stanach Zjednoczonych. Co prawda nikt nie zginął z powodu katastrofy, ale ewakuowano z terenów przyległych ogromną liczbę osób na skutek dużych ilości produktów promieniotwórczych wyrzuconych poza budynek reaktora. Od czasu tego ostatniego wypadku bardzo podkreślano niezbędność istnienia niezależnych, kompetentnych i posiadających dostateczną władzę, instytucji dozorowych, biorąc przykład z takich krajów jak Francja, Stany Zjednoczone, Szwecja. Prelegent podał przykład wymuszenia, po katastrofie w TMI, we Francji na firmie EDF przez urząd dozoru jądrowego (ASN) zainstalowania rekombinatorów wodoru we wszystkich elektrowniach. Brak tych urządzeń w Japonii przyczynił się do wystąpienia wybuchów mieszaniny wodoru i powietrza i skażenia środowiska produktami rozszczepienia. Katastrofa w Fukushimie wykazała konieczność precyzyjnego ustalenia możliwych zagrożeń zewnętrznych (trzęsienia ziemi, tsunami, huragany), na które reaktor musi być odporny w zakresie zagrożeń projektowych (design basis), a także odpowiednich procedur postępowania w razie wypadku zagrożeń pozaprojektowych (beyond design basis). Te dwa zagadnienia leżą w zakresie odpowiedzialności urzędów dozoru. Audyt reaktorów wykonany po katastrofie w Fukushimie, w krajach, gdzie urzędy dozoru odpowiadają trzem wyżej wymienionym kryteriom, wykazał że sytuacja nie była zła i zaproponowano jedynie niewielkie poprawki (naturalnie sytuacja była całkiem inna w Japonii). Następnie prelegent odniósł się do kwestii reaktorów prędkich, w których Francja miała niegdyś rolę wiodącą, a on sam brał w tym udział. Zauważył on, że pierwsze dwa reaktory francuskie na prędkich neutronach, których głównym promotorem była Komisja Energii Atomowej (CEA), reaktory Rapsodie i Phenix, były zbudowane zgodnie z planem (5 lat) i dobrze funkcjonowały do końca ich okresu użytkowania. Natomiast Super Phenix (1200 MWe), którego głównym promotorem był EDF, w ramach międzynarodowego konsorcjum, w którego skład wchodziły Francja, Niemcy, Włochy i Beneluks, mniej się sprawdził. Jego budowa trwała ponad 10 lat, tj. dwa razy dłużej niż pierwotnie planowano. Pewne nienajlepsze rozwiązania techniczne spowodowały poważne problemy w jego eksploatacji. Użytkowanie reaktora Super Phenix zostało wstrzymane z powodów politycznych. Rząd socjalistyczny potrzebował poparcia partii ekologicznej, którego ceną było unieruchomienie reaktora Super Phenix. Ta decyzja była ułatwiona złymi doświadczeniami eksploatacyjnymi przez pierwsze 10 lat, mimo że ostatni rok był bardzo dobry gdyż problemy techniczne zostały rozwiązane. Można zanotować, że większość reaktorów czwartej generacji ma wykorzystywać prędkie neutrony, a Francja rozwija projekt Astrid oparty na tej samej technologii co reaktory Rapsodie, Phenix i Super Phenix. Reaktor na prędkich neutronach BN-600 pracuje też w Rosji i ma najlepsze rezultaty ze wszystkich elektrowni jądrowych w Rosji i to przez ostatnie 25 lat eksploatacji. Takie reaktory są też budowane obecnie w Indiach i Chinach. W chwili obecnej istnieją dwa podstawowe zadania dla rozwoju energii jądrowej. Pierwsze zadanie polega na powołaniu we wszystkich krajach posiadających reaktory jądrowe urzędów dozoru, odpowiadających trzem wyżej wymienionym kryteriom, i wprowadzenie w nich kultury bezpieczeństwa. Drugim zadaniem jest promocja energii jądrowej jako technologii wolnej od emisji CO 2 i korzystniejszej od energii odnawialnych z ekonomicznego punktu widzenia. Zagadnieniem tym powinny zajmować się organizacje państwowe, gdyż na razie technologia jądrowa jest droga w porównaniu z elektrowniami gazowymi, które korzystają z taniego gazu łupkowego, na przykład w Stanach Zjednoczonych. Natomiast w dłuższym horyzoncie czasowym wydaje się, że nie istnieje inna technologia produkcji energii elektrycznej, tak dobra z punktu widzenia ekonomicznego i ochrony środowiska. Fuzja jądrowa przez całe ostatnie 50-lecie stale pozostaje z 50-letnim horyzontem czasowym do zastosowania komercyjnego. Prof. Zaleski myśli, że nawet jeśli znajdzie się techniczne rozwiązanie to ta energia będzie bardzo kosztowna. Odpowiadając na liczne pytania prof. Zaleski stwierdził, że najpilniejszym zadaniem pozostaje odbudowa łączności między społeczeństwem i specjalistami, którzy nie powinni być traktowani jako lobbyści energetyki jądrowej, a powinni rzetelnie przedstawiać poszczególne opcje polityki energetycznej uwzględniając technikę, ekonomie ochronę środowiska i zdrowia społeczeństwa. Trzeba poszerzać wiedzę społeczeństwa w dziedzinie energetyki jądrowej, ale nie wydaje się niezbędne organizowanie referendów ogólnokrajowych na ten temat, natomiast referenda lokalne są właściwym rozwiązaniem, by dać głos tej społeczności, która jest bezpośrednio dotknięta budową reaktorów i która może poświęcić więcej czasu na zapoznanie się z tą tematyką. Ostatnim poruszonym zagadnieniem była przyszłość małych reaktorów modularnych, tzw. SMRów. Prof. Zaleski mówił o trudności zapewnienia im konkurencyjności ekonomicznej w porównaniu z reaktorami dużej mocy. Zwrócił też uwagę na zagadnienia bezpieczeństwa formułowane w kategoriach prawdopodobieństwa. Jeśli obecnie przyjmuje się prawdopodobieństwo uszkodzenia rdzenia reaktora na poziomie 10-6 na reaktor-rok dla reaktorów o mocy 1000 MWe, to przy mocy reaktora 10 (100) MWe dla osiągnięcia porów-

53 PTJ 51 nywalnej mocy sumarycznej wyniesie ono już tylko 10-4 (10-5 ), jeśli te małe reaktory będą miały takie same wymagania dotyczące bezpieczeństwa jak duży reaktor. A koncepcja reaktorów małych, gdzie prawdopodobieństwo uszkodzenia rdzenia ma wynosić 10-7 może być bardzo trudna do realizacji. Fot. 2. Prof. K. Zaleski współtwórca francuskiego programu energii atomowej, prezes Polskiego Towarzystwa Historyczno-Literackiego zarządzającego Biblioteką Polską w Paryżu. Na zdjęciu prof Zaleski w czasie wykładu w IChTJ w Warszawie (fot. Sylwester Wojtas) Na zakończenie warto wspomnieć, że prof. Kazimierz Zaleski jest obecnie prezesem Polskiego Towarzystwa Historyczno-Literackiego we Francji, zarządzającego Biblioteką Polską w Paryżu oraz członkiem honorowym European Nuclear Society (ENS), którego był prezesem i członkiem honorowym American Nuclear Society (ANS), którego był dyrektorem, oraz członkiem honorowym Francuskiego Towarzystwa Nukleonicznego (SFEN), którego był jednym z założycieli, oraz członkiem honorowym brytyjskiej instytucji inżynierów nuklearnych INUI. Andrzej Mikulski, Polskie Towarzystwo Nukleoniczne, Warszawa Tekst autoryzowany przez prof. Kazimierza Zaleskiego JAN SABLIŃSKI ( ) - WSPOMNIENIE W tym roku, 5 stycznia zmarł jeden z dawnych pracowników naukowych Instytutu Badań Jądrowych (IBJ), doc. dr hab. med. Jan Sabliński. Kiedy w 1955 r. powołano IBJ, a w nim Zakład Ochrony Zdrowia pod kierunkiem prof. dr Edwarda Kowalskiego, do Zakładu wraz z prof. Kowalskim przeszła grupa jego współpracowników z Instytutu Hematologii. Zakład wkrótce zmienił nazwę na Zakład Radiobiologii i Ochrony Zdrowia. Jednym z najbliższych współpracowników profesora był Jan Sabliński, po studiach medycznych, ale zainteresowany zdecydowanie bardziej badaniami naukowymi niż praktyką lekarską. Doc. Jan Sabliński studia na Wydziale Lekarskim Akademii Medycznej (AM) ukończył w 1953 r., już w czasie studiów pracując od 1951 r. w Zakładzie Organizacji Ochrony Zdrowia AM, zaś od 1952 r. w Instytucie Hematologii w charakterze kierownika Działu Metodologiczno-Organizacyjnego. Jednocześnie jeździł w teren z wykładami popularno-naukowymi i wspominał po latach, że wtedy nabrał wprawy w wykładaniu na dowolny temat. Swoboda i łatwość wypowiedzi - jednocześnie w sposób przystępny i nie upraszczający prezentowanego zagadnienia zawsze była podziwiana przez słuchaczy (do których należałam od 1968 r.). W październiku 1957 r., pozostając jeszcze w Instytucie Hematologii, rozpoczął pracę w IBJ - początkowo na ½ etatu jako kierownik Pracowni Radiobiologii Komórkowej. W 1959 r. uzyskał specjalizację II stopnia z transfuzjologii. W Instytucie Hematologii pracował do końca grudnia 1960 r. Wraz z grupą pracowników z Pracowni Biochemii tego instytutu, prof. Zofią Kuratowską, prof. Marią Kopeć, doc. Zbigniewem Latałło, prof. Stefanem Niewiarowskim, złożył wymówienie z pracy z dniem 31 grudnia 1960 r., w proteście przeciwko szykanowaniu prof. Edwarda Kowalskiego. W kolejnych latach pracował już na pełnym etacie w IBJ. 23 maja 1964 r. obronił pracę doktorską pt. Przeszczepianie skóry i szpiku napromieniowanym królikom, uzyskując tytuł doktora nauk przyrodniczych; został adiunktem i awansował na stanowisko Zastępcy Kierownika Zakładu. W latach odbył staż naukowy w Institute of Cancer Research (Chester Beatty Laboratories) w Londynie. 19 czerwca 1974 r., uzyskał tytuł doktora habilitowanego nauk przyrodniczych po przedłożeniu pracy habilitacyjnej pt. Wpływ wyciągów grasicy na komórki zdrowej i napromieniowanej tkanki limfatycznej. W pracy tej opisał m.in. wpływ tymozyny (hormonu wydzielanego przez grasicę) i przeszczepiania komórek szpiku na przeżywalność myszy, które otrzymały letalną dawkę promieniowania X. Po habilitacji otrzymał stanowisko docenta. Pracując w Pracowni Radiobiologii Komórkowej Zakładu Radiobiologii i Ochrony Zdrowia IBJ od 1968 r. od początku byłam ujęta atmosferą panującą w pracowni, poziomem naukowym, koleżeńskimi stosunkami, a jednocześnie tym, co obecnie młodzież nazywa luzem. Niemała była w tym zasługa nie tylko poczucia humoru i uroku osobistego doc. Sablińskiego, ale i jego erudycji i umiejętności przedstawienia w kilkanaście minut jakiegoś interesującego zagadnienia z zakresu radiobiologii lub biologii komórki. Odbywało się to bardzo często przy porannej herbacie w Pracowni Radiobiologii Komórkowej. Miał dar jasnego wykładania skomplikowanych zagadnień i świetną pamięć. Był specem od statystyki i między innymi dzięki temu oraz celnym komentarzom cenionym współautorem wydanych w tym okresie i odnotowanych w bazie Pubmed kilkunastu publikacji, które powstały w Pracowni Radiobiologii Komórkowej. W 1973 r. Pełnomocnik Rządu ds. Wykorzystania Energii Jądrowej powołał doc. Sablińskiego na stanowisko Sekretarza Naukowego i I-szego Zastępcy Dyrektora IBJ. Jego zasługi dla Instytutu były doceniane: w 1964 r. został odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi, zaś w 1974 r. - Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski. 15 września 1981 r. wrócił na stanowisko docenta w Zakładzie Radiobiologii. Wkrótce potem dano mu do zrozumienia, że jest persona non grata. Prof. Kopeć została zmuszona do przejścia na emeryturę. W tych okolicznościach doc. Sabliński w 1984 r. odszedł z instytutu i powrócił do swojej koronnej dziedziny hematologii i służby krwiodawstwa, której zresztą nigdy nie zaniedbywał. Świadczy o tym szereg prac przeglądowych w czasopismach polskich (nie uwzględnianych w bazie Pubmed) oraz podręczników dla lekarzy i książek popularyzujących zagadnienia związane z hematologią, wydanych w okresie pracy w IBJ (m.in. Bądź krwiodawcą (1957 i 1962), Twoja krew leczy i ratuje (1962), Powikłania po przetaczaniu krwi i środków krwiopochodnych (1962), Przeszczepianie tkanek (1965). Zresztą nie rozstał się też całkowicie z radiobiologią: w kwietniu 1984 r. został wybrany na dwie kadencje Prezesem Polskiego Towarzystwa Badań Radiacyjnych. Po odejściu z IBJ, w lipcu 1984 r. doc. Sabliński znalazł pracę na stanowisku adiunkta naukowo-dydaktycznego w Klinice Geriatrii, Hematologii i Immunologii CMKP kierowanej przez prof. Zofię Kuratowską; pracował tam do października 1986 r., zaś od listopada 1986 r. powrócił do Instytutu Hematologii na stanowi- WSPOMNIENIE

54 52 PTJ IN MEMORIAM sko adiunkta; od 1 marca 1987 r. objął stanowisko docenta i kierownika Zakładu Konserwacji i Preparatyki Krwi. Po reorganizacji krwiodawstwa w Instytucie Hematologii, w latach był kierownikiem Zakładu Transfuzjologii i Organizacji Służby Krwi. Od sierpnia 1997 r. do września 2003 r. pełnił także obowiązki dyrektora Krajowego Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa. Od 1 stycznia 1987 r. został powołany na członka krajowego zespołu specjalistycznego w dziedzinie krwiodawstwa i krwiolecznictwa (na okres 4 lat), a potem od 2 kwietnia 1999 r. został konsultantem krajowym w dziedzinie transfuzjologii klinicznej. Po powrocie do Instytutu Hematologii w 1986 r. doc. Sabliński poświęcił się przede wszystkim organizacji nowoczesnego krwiodawstwa i krwiolecznictwa, zajmował się także zagadnieniami związanymi z przeszczepianiem krwiotwórczych komórek macierzystych. Pod koniec swojej aktywności zawodowej (lata ) pracował w Polskim Banku Komórek Macierzystych. Był autorem ponad 100 publikacji głównie z zakresu hematologii, transfuzjologii i immunologii, ale także ze styku radiobiologii, biochemii, cytogenetyki, biochemii i biologii molekularnej. Zarówno jego współpracownicy, jak i dawni znajomi z IBJ będą go pamiętać nie tylko jako kompetentnego doradcę w sprawach naukowych, ale także jako znawcę muzyki poważnej, jazzu i literatury oraz kibica telewizyjnych rozgrywek tenisowych i piłkarskich. Bardzo do niego pasuje określenie przerastał dzisiejszą bylejakość. prof. Irena Szumiel, Instytut Chemii i Techniki Jądrowej, Warszawa DR HAB. N MED. JAN SABLIŃSKI, (9 SIERPNIA 1929 R.-10 STYCZNIA 2017 R.) Fot. 1. dr hab. n. med. Jan Sabliński Jan Sabliński urodził się 9 sierpnia 1929 r. w Sieradzu. Jego dzieciństwo i młodość, podobnie jak wielu innych z Jego pokolenia, nie były łatwe. Przypadły na najtragiczniejsze lata naszej historii: trudne lata dwudziestolecia międzywojennego, czas wojny i okupacji jak i lata powojennego niedostatku. Tuż po wojnie stracił ojca zmarł po odniesionych ranach w 1945 r. Wydarzenia i doświadczenia tamtych lat pozostały w pamięci Pana Jana do końca. W czasie okupacji niemieckiej kształcił się na podziemnych kompletach w Warszawie. Kontynuował edukację na Akademii Medycznej w Warszawie, które zwieńczył tytułem lekarza. Jednak to nie szpitalne mury były powołaniem Pana Jana, ale praca naukowa w dziedzinie medycyny i tej działalności poświęcił wszystkie lata aktywności zawodowej. Jednocześnie musiał pracować i studiować. Wydział Lekarski Akademii Medycznej ukończył w 1953 r., a w 1951 r. zaczął pracę w Zakładzie Organizacji Ochrony Zdrowia AM. Rok później podjął pracę w Instytucie Hematologii w charakterze kierownika Działu Metodologiczno-Organizacyjnego. Zakład Ochrony Zdrowia w Instytucie Badań Jądrowych w Warszawie, przemianowany został potem w Zakład Radiobiologii kierowany przez Edwarda Kowalskiego. Na początku lat 50. XX wieku wprowadzenie krwi konserwowanej umożliwiło umasowienie krwiolecznictwa. Instytut Hematologii wydał przepisy dotyczące krwiolecznictwa. Pierwszą taką publikacją były Przepisy dotyczące przetaczania krwi pod redakcją Zbigniewa Gmurzyńskiego i Jana Sablińskiego (PZWL, 1956). W Instytucie zatrudniano między innymi najbliższych prof. Edwardowi Kowalskiemu (kierownik Kliniki Chorób Wewnętrznych) współpracowników naukowych: Marię Kopeć, Antoniego Dancewicza, Jana Geislera, Zbigniewa Jaworowskiego, Jana Sablińskiego, Zbigniewa Szota, Kazimierza Zakrzewskiego. W 1958 r. Niewiarowski, Cetnarowicz, Latałło i Sabliński opublikowali wyniki pierwszego badania nad występowaniem hemofilii A i B w Polsce (Pol. Tyg. Lek. 1958). Sabliński był autorem i współautorem m.in. takich prac jak: Jan Sabliński i Romuald Scharf Powikłania po przetoczeniu krwi i środków krwiopochodnych - (PZWL, 1962), Łętowska i Sabliński Podstawowe zasady leczenia krwią i jej preparatami - (Instytut wydał w 1994 r. w kieszonkowej wersji), Sabliński J., Łętowska M. (red.): Krwiodawstwo i krwiolecznictwo. Ministerstwo Zdrowia, Instytut Hematologii i Transfuzjologii, Krajowe Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa, Warszawa 2000, Sabliński J., Kuśnierz-Alejska G., Łętowska M., Seyfriedowa H.: Przepisy dotyczące krwiolecznictwa w zakładach opieki zdrowotnej. Ministerstwo Zdrowia, Instytut Hematologii i Transfuzjologii, Krajowe Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa, Warszawa 2001, W latach doc. dr hab. Jan Sabliński pełnił funkcję Prezesa Polskiego Towarzystwa Badań Radiacyjnych im. Marii Skłodowskiej-Curie. W latach wieloletni kierownik w Instytucie Zakładu Organizacji Służby Krwi. W latach później kierownik Zakładu Transfuzjologii i Organizacji Służby Krwi. W latach dyrektor Krajowego Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa. Pan Jan Sabliński szczególnie oddany był popularyzacji nauki i medycyny, przez wiele lat prowadził w telewizji popularny Magazyn Medyczny i komentarze naukowe w Eurece. Doc. Sabliński był też krajowym konsultantem w dziedzinie transfuzjologii. Uhonorowany został wieloma znaczącymi odznaczeniami państwowymi i okolicznościowymi. Doc. Sabliński to znakomity fachowiec w swojej dziedzinie, pracownik naukowy medycyny, dla drugich serdeczny przyjaciel, współpracownik, lubiany kolega dla wielu mentor. Wszędzie dał się poznać jako człowiek sprawiedliwy i otwarty na potrzeby innych. Nieposzlakowana uczciwość sprawiały, że był lubiany i szanowany nie tylko w swoim środowisku. Dla bliskich kochany ojciec i dziadek niezastąpiony członek rodziny. Opracowanie na podstawie materiałów prof. dr hab. Ludwika Dobrzyńskiego, NCBJ i prof. dr hab. n. med. Krzysztofa Warzochy, Viamedica. Literatura: [1]

55 Workshop - EuCARD2 Warszawa, 8-9 grudnia 2016 Fot. 1. Zdjęcie grupowe uczestników warsztatów EuCARD2 1. Werner Haag 12. Gregor Hommes 23. Andrzej Chmielewski 34. Radosław Wach 45. Wojciech Głuszewski 2. Juliusz Straszyński 13. Stanisław Latek 24. Bumsoo Han Wojciech Migdał 3. Maarten Stolk 14. Izabela Rafalska 25. Marco Cavenago 36. Frank-Holm Roegner 47. Aleksander Dermaev 4. Grażyna Przybytniak 15. Elwira Bohdanowicz 26. Olgun Güven 37. Roy Aleksan 5. Marek Wajszczyk 16. André Weidauer 27. Dagmara Chmielewska-Śmietanko 38. Christopher Fry 6. Anna Wysocka-Rabin 17. Anthony Gleeson 28. Mikhail Demsky 39. Marek Dramiński 7. Jacek Michalik 18. Urszula Kurzelewska 29. Marcela Grabowska 40. Sunil Sabharwal Marcin Sudlitz 30. Andrzej Nowicki 41. Xavier Coqueret 9. Yongxia Sun 20. Vlad Skarda 31. Zbigniew Zimek 42. Donna Pittaway 10. Sylwester Bulka 21. Henrik Bjerke 32. Andrzej Rafalski 43. Piotr Ulański 11. Ewa Zwolińska 22. Hans Hartmann 33. Serkant Cetin 44. Przemysław Adrich fot. Sylwester Wojtas

56 Międzynarodowe warsztaty EuCARD 2 Low energy electron beams for industrial and environmental applications Warszawa, 8-9 grudnia 2016 Przemawia Sunil Sabharwal Międzynarodowa Agencja Energii Atomowej (MAEA) Uczestnicy warsztatów na sali obrad Od lewej: Bumsoo Han (EB TECH o., Ltd.), Vlad Skarda Science and Technology Facilities Council (STFC) Zbigniew Zimek (IChTJ), Mikhail Demsky (CORAD Ltd.) Dyrektor IChTJ prof. Andrzej Chmielewski, Olgun Güven (Hacettepe University) Na pierwszym planie Serkant Cetin (Istanbul Bilgi University -TR), w drugim rzędzie siedzą: Hans Hartmann (Steris), Christopher Fry, (STERIS Applied Sterilisation Technologies), Jacek Michalik (IChTJ) Juliusz Straszyński (Bio Polimex), Frank-Holm Roegner (Fraunhofer Institute for Organic Electronics, Electron Beam and Plasma Technology FE) Marek Trojanowicz Instytut Chemii i Techniki Jądrowej (IChTJ) Dyskutuje Stanisław Latek redaktor naczelny Postępów Techniki Jądrowej (Fot: Sylwester Wojtas) Czytaj na str. 10