Koniec XX w. zwrot ku zainteresowaniom etycznym (turn toward ethics)

Transkrypt

1 Koniec XX w. zwrot ku zainteresowaniom etycznym (turn toward ethics) M. Nussbaum, B. Williams, I. Murdoch, C. Diamond, Ch. Taylor, A. MacIntyre, R. Rorty filozofia powinna posiłkować się różnymi sposobami rozumienia człowieka i rzeczywistości, szczególnie zaś tymi, które można znaleźć w literaturze pięknej

2 Podobieństwa i różnice między filozofią i literaturą (na podstawie Iris Murdoch) Cel filozofii i literatury ten sam: prawda o rzeczywistości; choć dwie drogi dojścia do niej. Czy rzeczywiście? Przełęcki, Ingarden Różne narzędzia komunikacji Język Filozofia analiza przekonań, literatura opowiadanie historii

3 Postulat zbliżenia literatury i filozofii nie jest nowy Współczesne oddzielenie tych dyscyplin wydaje się Nussbaum nienaturalne i niejasne z uwagi na to, że dla Greków z V/IV w. p.n.e. zagadnienia literackie i moralnofilozoficzne odnosiły się do tego samego typu zagadnień: jak człowiek powinien żyć.

4 Powody budowania mostu między filozofią i literaturą Chęć dopełnienia etyki o te wymiary, które są jej niedostępne, a które odnaleźć można w literaturze rekomendowanej przez Nussbaum. Powieści dostarczają wyczerpujących opisów konkretności, złożoności, gęstości sytuacji moralnej człowieka, dlatego mogą spełniać rolę przewodnika moralnego po tych obszarach. Celem filozofii moralnej jest zrozumienie ludzkiego dobra poprzez zbadanie jego alternatywnych pojęć, a literatura w swym pluralizmie i polifoniczności może lepiej niż prace z zakresu etyki sprostać takiemu zadaniu. Literatura reprezentuje i ucieleśnia pewne formy życia, pytania, pragnienia, spostrzeżenia, które są nieredukowalne do języka operującego terminami ogólnymi. Teorie moralne rozstrzygają kłopotliwe przypadki moralne już przed zaistnieniem faktu moralnego poprzez ustalenie niepodważalnego systemu zasad, chcąc wyswobodzić nas od konsternacji, jakiej doznajemy w poznawaniu konkretów.

5 Czy edukacja moralna za pośrednictwem literatury jest w ogóle możliwa? W odniesieniu do problemu stosunku kategorii etycznych do estetycznych w teorii literatury wyróżnia się dwa stanowiska: moralizm i estetyzm, a wśród nich odmiany radykalne i umiarkowane. Etyczny krytycyzm umiarkowana postać moralizmu, uznaje za uzasadnioną etyczną ocenę sztuki: Wszelka literatura opowiada o moralności (Faulkner). Estetyzm, autonomizm niezależność od kategorii etycznych przy ocenie sztuki, sztuka dla sztuki : Nie ma dobrych czy złych książek, są tylko książki dobrze lub źle napisane (Wilde).

6 Dyskusja między etycznym krytycyzmem (Nussbaum, N. Carroll, W. Booth) a estetyzmem (R. Posner) Oprócz wiedzy, że istnieje wiedza przez bezpośrednie zaznajomienie się (by acquaintance). Zbyt wąski model wiedzy zakładany przez Posnera. Literatura podaje bogaty, złożony, szeroko skontekstualizowany opis sytuacji moralnej człowieka Uruchamiając wyobraźnię może dostarczyć wiedzy, czym coś jest, a nawet, czym coś mogłoby być Literatura nie jest ani jedynym, ani szczególnie dobrym źródłem poznania (argument z tzw. poznawczej trywialności)

7 Koncepcja pielęgnowania umiejętności moralnych (cultivation approach): czytanie literatury może pielęgnować i uszlachetniać umiejętności moralne (takie jak umiejętność odróżniania, formułowania sądów moralnych, wyobraźni, wyzwalania i kontroli emocji) oraz ćwiczyć i oczyszczać moralne rozumowania. Czytając powieść możemy zrozumieć tylko to, czym jest dana sytuacja bohatera z perspektywy czytelnika; nie jesteśmy w stanie w pełni pojąć położenia bohatera możemy jedynie wykształcić sobie pogląd na ten temat

8 To, czego literatura nas uczy, nie sprowadza się do nowych maksym czy pojęć, ale raczej do tego, jak odnieść je do konkretnych przypadków. Poza tym często zapoznaje nas z innowacyjnymi perspektywami moralnymi, które mogą zmienić nasze poglądy czy uczucia. Wiedzę uzyskaną przez literaturę można sprowadzić do pewnych maksym, wskazówek, które są powszechnie znane

9 Informacje na temat bohaterów są ograniczone (tak jak informacje na temat ludzi, których znamy), ale zawsze konkretne. Nawet jeśli wkład ten uznamy za uniwersalny, to trzeba powiedzieć, że jest to uogólnienie, ale w bardzo niewielkim stopniu. Etyka, która lekceważy specyficzny kontekst jednostki, jest niedoskonała. Czymże są powieści, jeśli nie uniwersalnymi wskazówkami?, żaden tekst fikcyjny nie posiada przedmiotu konkretnego i uniwersalnego (Richard Hare): wkład literatury w etykę jest o tyle cenny, o ile jest uniwersalny. Literatura więc jest ciekawa dla etyków z punktu widzenia prezentowanych w niej typów ludzi czy rzeczy, a nie indywiduów.

10 Literatura jako pole refleksji moralnej Pewne powieści są w sposób niezastąpiony pracami z filozofii moralnej. Próbuję wyartykułować i objaśnić twierdzenie, że powieść może być paradygmatem aktywności moralnej. Filozofia moralna powinna zostać wzbogacona o literaturę, aby w pełni odpowiadać na potrzeby współczesnego człowieka (Arystotelesowska etyka + powieści Henry ego Jamesa)

11 Koncepcja wiedzy moralnej zdobywanej dzięki literaturze Wiedza moralna jest percepcją (H. James), a decyzje, wybory moralne opierają się jak pisał Arystoteles na percepcji. Projektowana moralność moralna postawa człowieka polegająca na byciu świadomym drobiazgów danych w doświadczeniu i byciu odpowiedzialnym za ich bogactwo Dzięki percepcji możliwy jest rozwój moralny (przykład z Prymatu dobra I. Murdoch)

12 Rola aktywności emocji podczas czytania literatura rodzi nieufność wobec konwencjonalnych poglądów i często boleśnie konfrontuje nas z naszymi myślami i intencjami. zapraszając do identyfikacji i emocjonalnej reakcji, podcina nasze obronne strategie, wymagając od nas zrozumienia i odpowiedzi na wiele trudnych sytuacji. zaprasza czytelnika do postawienia siebie w miejsce ludzi o różnych doświadczeniach Może wprowadzać czytelnika w nowe doświadczenie, jak i w to, co jest blisko i wydaje się powszechne, choć często jest przedmiotem ignorancji czy emocjonalnego odrzucenia. Powieść może być użytecznym pośrednikiem moralnej wyobraźni, za pomocą którego odkrywamy złożoność, trudności i dobro życia w społeczeństwie, i który pomaga członkom społeczeństwa radzić sobie w ich różnorodności i sprzecznościach.

13 Rola wyobraźni podczas czytania Nawiązywanie do wyobraźni w argumentacji filozoficznej nie jest nowe eksperymenty myślowe w fil. analitycznej Arystotelesowskie rozumienie wyobraźni (phantasia) jako umiejętności koncentrowania się na konkretnych jednostkowych rzeczach, obecnych i nieobecnych, i wybierania ich charakterystycznych właściwości. Wyobraźnia jest umiejętnością selekcji, odróżniania i określania rzeczy. Jest skupiona raczej na rzeczywistości niż na tworzeniu iluzji. Charlesa Dickensa koncepcja wyobraźni jako umiejętności widzenia jednej rzeczy jako drugiej, i jednej rzeczy w drugiej. Rozsądzająca wyobraźnia (deliberative imagination) umiejętność leżąca w samym sercu życia etycznego

14 Dlaczego powieść? Literatura posiada zdolność angażowania czytelnika w stały, przedłużony proces wydawania sądów etycznych Powieść eksponuje złożoność, zawiłość i trudności w podejmowaniu wyborów moralnych, akcentuje różnorodność, polifoniczność stanowisk, myślenia, ich współgranie bądź ścieranie się. Ukazuje również niedojrzałość życia polegającego na ustalaniu wszystkiego z góry zgodnie z pewnym systemem nienaruszalnych reguł Powieść reprezentuje człowieka jako istotę społeczną, żyjącą we wspólnocie